Қазақстанның мұнай-газ саласында машина құрастырудың дамуын мемлекеттік реттеу
МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
1.2 Машина жасау кластері . ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
1.3. Мұнай.газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
2.2 Аталмыш салада машина құрастырудың механизмдері
2.3 Қазақстанның машина жасау кластерінің дамуын мемлекеттік реттеу
3 МАШИНА ЖАСАУ КЛАСТЕРІНІҢ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Мұнайгаз саласында машина құрастыруды дамытудағы мемлекеттік
реттеу құралдарын қолдану мәселелері
3.2 Мұнай.газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатудағы мәселелер мен жетілдіру жолдары
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
1.2 Машина жасау кластері . ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
1.3. Мұнай.газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
2.2 Аталмыш салада машина құрастырудың механизмдері
2.3 Қазақстанның машина жасау кластерінің дамуын мемлекеттік реттеу
3 МАШИНА ЖАСАУ КЛАСТЕРІНІҢ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Мұнайгаз саласында машина құрастыруды дамытудағы мемлекеттік
реттеу құралдарын қолдану мәселелері
3.2 Мұнай.газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатудағы мәселелер мен жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс еліміздің экономикалық жүйесіне, өндірістік өнімдер көлеміне әсерін тигізіп, әлемдік нарықта бәсекелестік барлық бағытта күшейтті, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Нұр Отан» партиясының XII съезінде дағдарыстан шығу шараларын жүзеге асыру мәселелерімен қатар, өзінің жолдаған «Қазақстан 2030 Стратегиясы» аясында 2010 жылдан бастап Қазақстанның индустриялды-технологиялық дамыту шараларын жүзеге асыруда Үкіметке бірқатар бағыттағы тапсырыстар берді. Сол бағыттардың бірі машина жасау секторының инфрақұрылымын және мұнай өңдеуді дамыту болып табылады. Отандық машина жасау зауыттарын қайта құруды толығымен жүзеге асырғаннан кейін, өңдеу қуаттылығын жылына 17 млн.тоннаға дейін жеткізіп, ішкі нарықты сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету. Парламенттің алдағы сессиясының жүктелген міндеттемелерінде 2010-2015 жылдарға арналған индустрияландыру картасын және өндірістік қуаттарды ұтымды орналастырудың 2020 жылға дейінгі сұлбасын әзірлеуді тапсырды.
Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осыжұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы – мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеуметтік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы саладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсеке болуына ерекше назар аударылған болатын.
Қазақстан экономикасының өсуі машина жасаудың озық өсуімен қатар жүруі тиіс. Бұл өнеркәсіп кәсіпорындарындағы механикаландыру деңгейін арттыруға және республика экономикасы салаларындағы еңбек өнімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтарының бірі - мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Зерттеу мақсаты – машина құрастыру саласының қазіргі жағдайына талдау, мұнай газ саласында машина құрастыруды жүйесін ұйымдастыру және жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс еліміздің экономикалық жүйесіне, өндірістік өнімдер көлеміне әсерін тигізіп, әлемдік нарықта бәсекелестік барлық бағытта күшейтті, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Нұр Отан» партиясының XII съезінде дағдарыстан шығу шараларын жүзеге асыру мәселелерімен қатар, өзінің жолдаған «Қазақстан 2030 Стратегиясы» аясында 2010 жылдан бастап Қазақстанның индустриялды-технологиялық дамыту шараларын жүзеге асыруда Үкіметке бірқатар бағыттағы тапсырыстар берді. Сол бағыттардың бірі машина жасау секторының инфрақұрылымын және мұнай өңдеуді дамыту болып табылады. Отандық машина жасау зауыттарын қайта құруды толығымен жүзеге асырғаннан кейін, өңдеу қуаттылығын жылына 17 млн.тоннаға дейін жеткізіп, ішкі нарықты сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету. Парламенттің алдағы сессиясының жүктелген міндеттемелерінде 2010-2015 жылдарға арналған индустрияландыру картасын және өндірістік қуаттарды ұтымды орналастырудың 2020 жылға дейінгі сұлбасын әзірлеуді тапсырды.
Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осыжұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы – мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеуметтік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы саладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсеке болуына ерекше назар аударылған болатын.
Қазақстан экономикасының өсуі машина жасаудың озық өсуімен қатар жүруі тиіс. Бұл өнеркәсіп кәсіпорындарындағы механикаландыру деңгейін арттыруға және республика экономикасы салаларындағы еңбек өнімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтарының бірі - мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Зерттеу мақсаты – машина құрастыру саласының қазіргі жағдайына талдау, мұнай газ саласында машина құрастыруды жүйесін ұйымдастыру және жетілдіру жолдарын анықтау.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009
2. Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур
3. Мендебаев, Т. М. Машина жасау технологиясының негiздерi: Т. М. Мендебаев. — Алматы: Эверо, 2005. — 321 б.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасын Үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 — 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама.
5. Байбатша Ә.Б.Жалпы геология (Жер динамикасы): Оқулық.Алматы: ҚазҰТУ. -364 б. Сурет- 132. Кесте-30.
6. 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстанды индустриализациялау картасы (ҚР Үкіметінің Қаулысы 2010 жылғы 14 сәуірдегі №303)
7. «2020 бизнестің жол картасы» бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі №301 Қаулысы)
8. 2010-2014 жылдарға арналған ҚР машина жасауды дамыту брйынша бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қыркүйектегі №1002 Қаулысы)
9. 2010-2014 жылдарға арналған қазақстандық маңызын дамыту бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 29 қазандағы №1135 Қаулысы)
10. 2015 жылға дейін ҚР өндірістік қуатты рационалды орналастыру схемасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі №304 Қаулысы)
11. Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің «Мұнай және газ ақпараттық талдау орталығы»
12. Исмагулова Г.Е. Предложения по формированию системы быстрого реагирования на нефтяные разливы в Каспийском мор // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Эколого-экономические проблемы освоения каспийского шельфа»: сб.– Актау, 2006. – С. 68–73.
13. Айтжанова Д.А. Учет экологических факторов при формировании кластеров в минерально-сырьевом комплексе Казахстана // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Эколого-экономические проблемы освоения каспийского шельфа»: сб. – Актау, 2006. – С. 90–95.
14. Сабден О. Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігін бағалау критерийлері мен арттыру жолдары: Монография. – Алматы, 2008. – 144 б.
15. Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г.. Совершенствование механизма трансферта технологий // Серия публикаций по проблемам устойчивого развития и повышения конкурентоспособности экономики Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006. – 34 с.
16. Бримбетова Н.Ж. Социально-экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития // Серия публикаций по проблемам устойчивого развития и повышения конкурентоспособности Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006. – 26 с.
17. Меньшикова Е. Под знаком Нефти [Электронный ресурс]. – Режим
18. Ермекбаева Г.. Внедрение международных стандартов системы управления качеством / Группа компаний «КазМунайГаз» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: www.kmg.kz. – Дата доступа: 26.01.2007.
19. Омаралиев Т.О. Мұнай мен газдан отын өндіру арнайы технологиясы. – Астана: Фолиант, 2005..
20. Төлтаев Б.С. Қазіргі таңдағы мұнай өңдеу зауыты. – Қарағанды.
21. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агентігінің 2008 жылғы деректері // Қазақстанның тәуелсізідк жылдары. – Алматы, 2013.
22. Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің хабаршысы. – 2008. – № 4. – 120 б.
23. Производство нефтепродуктов нефтеперерабатывающими заводами за 2005–2006 гг. // Нефть и газ Казахстана. – 2006. – № 1. – С. 63.
24. Жанділдин Ж. Әр облыста бір мұнай өңдеу зауыты болса қайтеді? // Айқын. – 2008. – 2 наурыз (№ 38).
25. Тулебаев Е. На уровне мировых стандартов // Нефть и газ Казахстана. – 2008. – № 17 (октябрь). – С. 22–25.
26. Халқымаұлы X. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы. – Туркістан, 2000. – 250 б.
27. Туркебаев Е.А., Садыков Г.Х. Комплексное использование сырья и отходов. – Алма-Ата: Казахстан, 1988. – 140 с.
28. Зоря Е.И., Зенкин В.И. Ресурсосберегающий сервис нефтегазового обеспечения. – М., 2004. – 421 с.
29. Жұмабек А. Экологиялық қауіпсіздік-заман талабы // Астана хабары. – 2010. – 7 казан (№ 171–173).
30. Бейсенова Ә. Экология ел тағдыры // Егемен Қазақстан. – 2013. – 13 шілде (№ 156). – 1–3 бб.
31. Жетесова ГС., Жунусова А.Ш. Основы квалиметрии. – Караганды, 2003. – 65 с.
32. Елемесұлы М. АМӨЗдің механикалық бөлімі қайта жарақтанды ол өндіріске нендей өзгеріс әкелді? // Атырау мұнай өңдеу зауытың жұмысы жайында. – Атырау, 2012.
33. Оразбаев К. Айқын емес жағдайда мұнай өңдеудің технологиялық объектілерін оптимизациялау есептерін формализациялау және шешу // Ізденіс. Жаратылыстану және техника ғылымдарының сериясы. – 2013. – № 3. – 276–278 бб.
1. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009
2. Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур
3. Мендебаев, Т. М. Машина жасау технологиясының негiздерi: Т. М. Мендебаев. — Алматы: Эверо, 2005. — 321 б.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасын Үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 — 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама.
5. Байбатша Ә.Б.Жалпы геология (Жер динамикасы): Оқулық.Алматы: ҚазҰТУ. -364 б. Сурет- 132. Кесте-30.
6. 2010-2014 жылдарға арналған Қазақстанды индустриализациялау картасы (ҚР Үкіметінің Қаулысы 2010 жылғы 14 сәуірдегі №303)
7. «2020 бизнестің жол картасы» бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі №301 Қаулысы)
8. 2010-2014 жылдарға арналған ҚР машина жасауды дамыту брйынша бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қыркүйектегі №1002 Қаулысы)
9. 2010-2014 жылдарға арналған қазақстандық маңызын дамыту бағдарламасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 29 қазандағы №1135 Қаулысы)
10. 2015 жылға дейін ҚР өндірістік қуатты рационалды орналастыру схемасы (ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі №304 Қаулысы)
11. Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігінің «Мұнай және газ ақпараттық талдау орталығы»
12. Исмагулова Г.Е. Предложения по формированию системы быстрого реагирования на нефтяные разливы в Каспийском мор // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Эколого-экономические проблемы освоения каспийского шельфа»: сб.– Актау, 2006. – С. 68–73.
13. Айтжанова Д.А. Учет экологических факторов при формировании кластеров в минерально-сырьевом комплексе Казахстана // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Эколого-экономические проблемы освоения каспийского шельфа»: сб. – Актау, 2006. – С. 90–95.
14. Сабден О. Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігін бағалау критерийлері мен арттыру жолдары: Монография. – Алматы, 2008. – 144 б.
15. Днишев Ф.М., Альжанова Ф.Г.. Совершенствование механизма трансферта технологий // Серия публикаций по проблемам устойчивого развития и повышения конкурентоспособности экономики Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006. – 34 с.
16. Бримбетова Н.Ж. Социально-экономическая дифференциация регионов Казахстана и стратегические приоритеты их развития // Серия публикаций по проблемам устойчивого развития и повышения конкурентоспособности Казахстана в условиях глобализации. – Алматы: Ин-т экономики МОН РК, 2006. – 26 с.
17. Меньшикова Е. Под знаком Нефти [Электронный ресурс]. – Режим
18. Ермекбаева Г.. Внедрение международных стандартов системы управления качеством / Группа компаний «КазМунайГаз» [Электронный ресурс]. – Режим доступа: www.kmg.kz. – Дата доступа: 26.01.2007.
19. Омаралиев Т.О. Мұнай мен газдан отын өндіру арнайы технологиясы. – Астана: Фолиант, 2005..
20. Төлтаев Б.С. Қазіргі таңдағы мұнай өңдеу зауыты. – Қарағанды.
21. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агентігінің 2008 жылғы деректері // Қазақстанның тәуелсізідк жылдары. – Алматы, 2013.
22. Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің хабаршысы. – 2008. – № 4. – 120 б.
23. Производство нефтепродуктов нефтеперерабатывающими заводами за 2005–2006 гг. // Нефть и газ Казахстана. – 2006. – № 1. – С. 63.
24. Жанділдин Ж. Әр облыста бір мұнай өңдеу зауыты болса қайтеді? // Айқын. – 2008. – 2 наурыз (№ 38).
25. Тулебаев Е. На уровне мировых стандартов // Нефть и газ Казахстана. – 2008. – № 17 (октябрь). – С. 22–25.
26. Халқымаұлы X. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы. – Туркістан, 2000. – 250 б.
27. Туркебаев Е.А., Садыков Г.Х. Комплексное использование сырья и отходов. – Алма-Ата: Казахстан, 1988. – 140 с.
28. Зоря Е.И., Зенкин В.И. Ресурсосберегающий сервис нефтегазового обеспечения. – М., 2004. – 421 с.
29. Жұмабек А. Экологиялық қауіпсіздік-заман талабы // Астана хабары. – 2010. – 7 казан (№ 171–173).
30. Бейсенова Ә. Экология ел тағдыры // Егемен Қазақстан. – 2013. – 13 шілде (№ 156). – 1–3 бб.
31. Жетесова ГС., Жунусова А.Ш. Основы квалиметрии. – Караганды, 2003. – 65 с.
32. Елемесұлы М. АМӨЗдің механикалық бөлімі қайта жарақтанды ол өндіріске нендей өзгеріс әкелді? // Атырау мұнай өңдеу зауытың жұмысы жайында. – Атырау, 2012.
33. Оразбаев К. Айқын емес жағдайда мұнай өңдеудің технологиялық объектілерін оптимизациялау есептерін формализациялау және шешу // Ізденіс. Жаратылыстану және техника ғылымдарының сериясы. – 2013. – № 3. – 276–278 бб.
Қазақстанның мұнай-газ саласында машина құрастырудың дамуын мемлекеттік реттеу.
МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
1.2 Машина жасау кластері - ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
1.3. Мұнай-газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
2.2 Аталмыш салада машина құрастырудың механизмдері
2.3 Қазақстанның машина жасау кластерінің дамуын мемлекеттік реттеу
3 МАШИНА ЖАСАУ КЛАСТЕРІНІҢ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Мұнайгаз саласында машина құрастыруды дамытудағы мемлекеттік
реттеу құралдарын қолдану мәселелері
3.2 Мұнай-газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатудағы мәселелер мен жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс еліміздің экономикалық жүйесіне, өндірістік өнімдер көлеміне әсерін тигізіп, әлемдік нарықта бәсекелестік барлық бағытта күшейтті, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Нұр Отан партиясының XII съезінде дағдарыстан шығу шараларын жүзеге асыру мәселелерімен қатар, өзінің жолдаған Қазақстан 2030 Стратегиясы аясында 2010 жылдан бастап Қазақстанның индустриялды-технологиялық дамыту шараларын жүзеге асыруда Үкіметке бірқатар бағыттағы тапсырыстар берді. Сол бағыттардың бірі машина жасау секторының инфрақұрылымын және мұнай өңдеуді дамыту болып табылады. Отандық машина жасау зауыттарын қайта құруды толығымен жүзеге асырғаннан кейін, өңдеу қуаттылығын жылына 17 млн.тоннаға дейін жеткізіп, ішкі нарықты сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету. Парламенттің алдағы сессиясының жүктелген міндеттемелерінде 2010-2015 жылдарға арналған индустрияландыру картасын және өндірістік қуаттарды ұтымды орналастырудың 2020 жылға дейінгі сұлбасын әзірлеуді тапсырды.
Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осыжұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы - мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеуметтік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы саладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсеке болуына ерекше назар аударылған болатын.
Қазақстан экономикасының өсуі машина жасаудың озық өсуімен қатар жүруі тиіс. Бұл өнеркәсіп кәсіпорындарындағы механикаландыру деңгейін арттыруға және республика экономикасы салаларындағы еңбек өнімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтарының бірі - мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Зерттеу мақсаты - машина құрастыру саласының қазіргі жағдайына талдау, мұнай газ саласында машина құрастыруды жүйесін ұйымдастыру және жетілдіру жолдарын анықтау.
Қойылған зерттеу мақсатына байланысты дипломдық жұмыс мына міндеттерді шешуге бағытталған:
oo Машина құрастырудың объективті қажеттілігін анықтау, мұнай газ саласында машина құрастыру саласы дамыған елдердің тәжірибесін талдау;
oo Қазақстан мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарының қазіргі жағдайы мен дамуын талдау;
oo Машина жасау кластерінің еліміздің экономикасына әсерін бағалау;
oo Мұнай-газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін қабілеттілігін жоғарылату мәселелерін талдау және жетілдіру жолдарын ұсыну;
Зерттеу пәні - еліміздің машина жасау саласының дамуы және мұнай-газ саласында машина құрастыруды жетілдіру механизмдері.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасының машина жасау өндірістік кәсіпорындары.
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
Машина жасау өндіріс саласы ретінде Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен көшіріліп өкелінген кәсіпорындардың негізінде құрылды.Металлургиялық құрал-жабдык (Алматы), автоматты сығымдау (Шымкент), аппаратураларын (Ақтөбе), автокөлік қозғағыштарын (Петропавл), ауыл шаруашылық техникасын (Астана) шығаратын ірі зауыттар осылайша пайда болды.Соғыстан кейінгі жылдарда ондаған машина жасау зауыттары салынды. Аспап жасаудың, электротехникалық өнеркәсіптің, трактор жасаудың жаңа салалары пайда болды. Яғни машина жасау салаларының кешені калыптаса бастады.1990 жылдардың басында машина жасау кешенінің құрамында 2500-дей өнім түрлерін шығаратын 370 зауыт болды. Дегенмен, машина жасаудың жалпы даму деңгейі бойынша Қазақстан басқа одақтас республикалардан бірталай артта калып келді. KCPO-да ол жалпы өнім шығарудан үшінші, ал машина жасаудан он екінші орындағы республика болды.Бірақ кешеннін, құрылымы Қазақстан үшін қолайлы болмады.Барлық зауыттардың 13 белігі тек ескірген техниканы жөндеумен айналысса, ал тағы да сондай бөлігі металл конструкцияларын өндірді. Қалған бөлігінің жартысын Қорғаныс-өндірістік кешен (ҚӨК) құрады.1990 жылдары машина жасау кешені оның өнімдеріне деген сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты терең дағдарыс жағдайында болды. Басқа республикалардағы кәсіпорындармен көптеген өндірістік байланыстар үзілді. ҚӨК зауыттарының алдында өндірісті конверсиялау, яғни халық пен экономикаға кажетті өнім шығару міндеті тұрды. Конверсия өте баяу жүрді. Өнеркәсіптердің барлығы жаңа жағдайға бірден үйреніп кете алмады. Нарықтық қатынасқа табысты етудің мысалын Петропавлдағы зауыттардың бірінен көруге болады.
Қазір зауыт Қазақстанның мұнай жөне газ өнеркәсібіне жұмыс істейді. Олар техниканың жаңа түрлерін - шағын бұрғылау қондырғыларын, ұңғымаларды жендеуге арналған автокөліктердің көтергіш қондырғыларын шығарады.Қазіргі уақытта машина жасау кешенінің құрамында 1500-ден астам кәсіпорын бар.Онда өндірістің барлық салаларының арасында ең көп (13%) жүмыскерлер қызмет етеді. Бірак кешеннің өнім өндіру үлесі небөрі 3%-ды ғана құрайды.Сендер Қазақстанның түрғын халқының шағындығына байланысты, машина жасаудың барлық салаларын бірдей жоғары деңгейде дамыту мүмкін емес екендігін түсінесіңдер. Сондықтан олардың алдында ең маңыздылары мен болашағы барларын таңдап алу міндеті тұр.Оларға, ең алдымен мұнай, металлургия, ауыл шаруашылық жөне көліктік машина жасау салаларын жатқызуға болады. Алғашқы үш сала Қазақстанның экспорттық өлуетінің өсуіне ықпал етуі тиіс. Көліктік машина жасаудың міндеті - ел ішіндегі көптеген әндірістердің дамуына жағдай туғызу (72-сурет).Өзірге біздің елімізде тек құрастыру көсіпорындары ғана құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісіне Өскемен (жеңіл автокөлік),Көкшетау (жүк таситын автокөлік), Семей (автобус) қалалары жатады. Өскемендегі Азия-Авто автомобиль құрастыру зауыты казірдің езінде олар аккумуляторды Талдықорғаннан алады. Болашақта бөлшектер мен басқа материалдардың 50%-ын Қазақстанның зауыттары шығаратын болады.Машина жасаудың дамуына шетелдік серіктестермен біріккен кәсіпорындар (Оңтүстік Корея, Ресей, Қытай, АҚШ) жағдай жасайды. Олар автомобиль, трактор, компьютерлік құралдарды жасау немесе дамытуға ықпал ететін болады.3. Машина жасаудағы мамандану мен кооперативтендіру.Машина жасау кешенінің орналасуына бірқатар қиыншылықтар әсер етеді. Ең алдымен бұл - шығарылатын енімдердің күрделілігіне байланысты. Ол кәсіпорындардың салалары мен ішкі салалық маманданудың қажеттілігін туғызады. Маманданудың үш түрі - бұйымдық, тетіктер мен бөлшектер шығару жөне технологиялық түрлері бар.Машина жасаудың әр саласы белгілі бір өнім түрлерін: трактор жасайтын - тракторлар, станок жасайтын - станоктар, аспаптар жасау - аспаптар шығарады. Бір салаға өнім шығаратын зауыттар сол өз саласына орай маманданады. Мысалы, Қызылордадағы ауыл шаруашылық машиналарын шығаратын зауыт - күріш жинайтын машина, Астанадағы зауыт - тұқым сепкіш трактор, Павлодардағы зауыт - тракторлар шығарады. Өнімдер бойынша ондай мамандануды - бұйымдық мамандану деп атайды.Машина жасау зауыттары, кеп жағдайда, дайын өнім емес (станок, автомобиль), оның бөлшектерін шығарумен айналысады. Ондай мамандануды бөлшектер бойынша мамандану деп атайды. Мысалы, Степногордагы зауыт темір жол подшипниктерін, Қостанайдағы - ауыл шаруашылық машиналары үшін дизель қозғағыштарын, ал Талдықорғандағы - аккумуляторлар шығарады.Машина жасау зауыттарының үшінші бір түрі - технологиялық мамандану.
Машина жасау кешенінің құрылымы өте күрделі. Оның құрамына үш топқа біріктірілген 30-ға жуық салалар кіреді:
1)машина жасау (машиналар мен құрал-жабдықтар шығару);
2)металл өңдеу (металл конструкцияларын даярлау, машиналар мен құрал-жабдықтарды жөндеу);
3)кіші металлургия (машина жасау зауыттарында металл балқыту).
Жалпы өнім шығарудағы машина жасау кешенінің үлес салмағы. Машина жасау кешені - шаруашылықтың әр түрлі салаларына құрал-жабдық, елдің қорғаныс жағдайы үшін қару-жарақ, халыққа қажетті тауарлар (мысалы, автокөліктер теледидарлар, кір жуатын машиналар) шығарумен айқындалады. Еңбек өнімділігі мен барлық экономиканың ғылыми-техникалық жағынан алға басуы, елдің қауіпсіздігі оның даму деңгейімен тыгыз байланысты. Машина жасау кешені басқа да салааралық кешендермен тығыз өндірістік байланыста болады. Ол жылу электр кешені (ЖЭК) өнімдерінсіз жұмыс істеуі мүмкін емес, сондай-ақ ЖЭК машина жасауданэнергетикалық, тау-кен өндірісі машиналарын және басқа да құрал-жабдықтар, әр түрлі машиналар алады. Машина жасау кешені металлургия балқытқан металды пайдаланып, оған техника, шикізат (мысалы, металл сынығы) жеткізеді. Машина жасау үшін көп мөлшерде химиялық тауарлар (пластмасса, синтетикалық талшық пенкаучук, бояу) жұмсалады. Оларды өндіру, керісінше, машина жасау өнеркәсібінсіз мүмкін емес. Машина жасау кешені мен агроөнеркәсіптік және көлік кешендерінің арасында қандай байланыстар бар?
Машина жасау зауыттары әр түрлі факторлардың әсерімен орналасады. Мамандану мен кооперативтендірудің дамуының нәтижесінде көліктік фактордың рөлі артады. Ол әсіресе өнімдері барлық жерлерде қажет болатындар үшін (мысалы, автомобильдер мен металл кесетін станоктар шығаратын) маңызы зор. Темір жолдың болуы Алматыда металл құрал-жабдықтары мен металл кесетін станоктар шығаратын, ал Шымкентте - алып пресс-автоматтар шығаратын зауыттарды орналастыруға мүмкіндік берді. Дайын өнімдерді тасымалдауға кететін шығын (құрал-жабдық, трактор) оларды шығаратын металды тасымалдау шығынынан жоғары. Сондықтан ауыр, тасымалдауға қолайсыз машиналарды тікелей пайдаланатын жерлерде шығаруға тырысады. Ендеше, мындай фактор - тұтыну факторы деп аталады. Мысалы, мұнай машиналарын жасау зауыты мұнай өндірілетін жерде (Атырауда) орналасқан. Шахталық кен өндіру құрал-жабдықтарын көмір өндіретін жерде (Қарағандыда), ал металлургиялық құрал-жабдық пен машиналарды металл қорыту орталықтарында (Өскемен) орналастырады. Трактор және ауыл шаруашылық машиналары зауыттары егіншілік (Павлодар, Астана, Қызылорда) пен мал шаруашылығы дамыған аудандарда орналастырылады. Түрлі көліктерді шығару үшін өнім бірлігіне көп еңбек шығыны қажет болады. Бұлар - еңбекті көп қажет ететін салалар. Еңбекті көп қажет ететін машина жасау зауыттарын орналастырған кезде, еңбек қорларымен қамтамасыз етілу, яғни еңбек факторы есепке алынады. Мысалы, әйелдерді жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында металлургтер қаласы - Өскеменде конденсатор мен аспап шығаратын зауыттарды орналастырған. Кейбір машина жасау салалары, мысалы, аспап жасау, радиоэлектроника, есептеу техникалары өнеркәсібі еңбекті кеп қажет етуімен бірге күрделі технологиясымен де ерекшеленеді. Оларға ғылыми-зерттеу институттарымен, университеттерімен бірігіп жұмыс істеу қажет. Бұл салалар өрі еңбекті, әрі ғылымды көп қажет ететін салалар болып табылады. Олар ірі қалалардағы ғылыми орталықтарға жақын орналасады. Осы факторларды есепке ала отырып, теледидарлар құрастыруға, компьютерлер мен басқа да күрделі техникаларды шығаруға (Алатау Сити) арналған технопарк Алматы мен Алматы облысында ұйымдастырылған. Металды кеп қажет ететін енімдер (ірі көлемді) шығаратын зауыттар металлургия зауыттарына таяу, яғни шикізат факторын есепке ала отырып орналастырылады. Қазақстандағы машина жасау өнімдерін өндіру географиясына шоғырланудың жоғары деңгейі тән болып келеді. Олардың 12 бөлігі Алматы, Павлодар және Ақмолаоблыстарында шоғырланған.
1. Қазақстандағы ең алғаш құрылған машина жасау көсіпорнына 1909 ж. Верный (Алматы) қаласында орналаскан тұқым сепкіш машинасын жатқызуға болады.
2. Металл өңдеу өнеркөсібінің ең бір ерекше кәсіпорны - Өскемен қаласындағы Қазақстан Республикасының Монеталар сарайы. Ол 1992 жылы ұлттық валюта - теңгенің енуіне дайындыққа байланысты Үлбі металлургия зауытының бір цехының негізінде құрылған. Монеталар сарайы монеталар соғады, Қазақстан Республикасының ордендері мен медальдарын, төс белгілер мен әскери қызметкерлердің айыру белгілерін, әшекей бұйымдар шығарады.
3. Құны 20 млн. долларды құрайтын Азия-Авто зауыты Өскеменде 2003 жылы салынған. Бұл зауытта автокөлік дайын күйінде келген бөлшектерден құрастырылады. Оны ресейлік АвтоВАЗ (Ниват) зауыты, чехиялық Шкода-Ауто (Шкода) және америкалық серіктестігінің оңтүстік кәріс филиалы Дженерал Моторс (Шевроле) зауыттары Шкода маркалы автокөлігін құрастыруға көшуде. Зауыттың жобалау қуаты - жылына 15 мың, 2008 ж. 3271 автокөлік құрастырылды: оның 2358- Лада, 593 - Шевроле және 320 -Шкода. Бұл еліміздегі ең ірі автокөлік құрастыратын өндіріс.
4. Қазақстанда барлығы 30-дай өр түрлі құрастыру өндірісі жұмыс істейді. Олардың көбі Газель автомобильдерін (микроавтобустар, самосвалдар, рефрижераторлар)троллейбустар, автобустар, ауыр жүк таситын КамАЗ автокөліктері, коммуналдық техника шығаратын Алматы қаласында орналасқан. Орал қаласында ресейлік Ростауылмаш зауытының Нива-Эффект комбайнын шығарады.
5. Жоспарлы экономика кезінде Қазақстанда өнімдері КСРО-ның басқа еш жерінде шығарылмайтын бірнеше ерекше зауыттары болды. Олардың ішінде Ақтөбеауылмаш (қой қырқатын машинкалар шығаратын), Алматы электротехника зауыты (жер асты тұзды суларын тұщыландыратын қондырғылар), Целиноградауылмаш (жер кабаттарын үйіндісіз өңдеу құралдары, дестелегіш жөне қар тоқтатқыштар) зауыттарын айтуға болады.
6. Көп уақытқа дейін Қазақстанның ауыр машина жасау өнеркәсібінде жетекші орында Алматы ауыр машина жасау зауыты болды. Зауыт әлі күнге дейін жұмыс істеуде. Зауыт өнімдері - алюминий, мыс сым темірлері, құбыр, прокат құралдары, металлургия, химия өнеркәсіптеріне және атом реакторларына арнап күрделі прокаттық құрал-жабдықтар шығарылады, олар - ТМД және шетелдердің көптеген зауыттарында пайдалануда.
7. Жоспарлы экономика кезеңінде республика аумағындағы корғаныс-өнеркәсіп кешені құрамында 50 жоғары технологиялық зауыт жұмыс істеді. Бұл зауыттар өскери техника, қару-жарақ және оқ-дәрі шығарған. Солардың арасындағы жетекші зауыттар Петропавл (орта қашықтыққа ататын зымырандар, бүл зымырандар ядролық зарядтарды тасымалдай алатын КСРО мен АҚШ арасындағы келісім бойынша қарудың бұл түрі жойылды), Алматы (әскери теңіз флотына арналған торпедо), Орал (атқыш қару-жарақ), Зырян (зымыран техникаларына арналған микросызбалар) қалаларында орналасты. Қазіргі кездің өзінде де осы аталған 50-ге тарта қорғаныс зауыттар Қазақстан жөне ТМД елдерінің Қорғаныс күшіне арнап, өнімдер шығаруда.
8. 2009 ж. Астана каласында америкалық Дженерал электрик компаниясы мен ірі тепловоз құрастыратын зауыт пайдалануға берілді. Ол бүгінгі күнге сай Қазақстандықтар және шетел нарығы үшін ДЭ Эволюция маркалы 150 тепловоз шығаратын болды.
Қазақстанның машина жасау саласаның негізгі міндеті: қосылған құны жоғары түпкi өнiм өндiрудi ұлғайту есебiнен iшкi нарықтың қажеттiлiгiн барынша қанағаттандыру және экспортты кеңейту.
Машина жасау кешеніне 13 кіші сала кіреді: темір жол, мұнай-газ, кен-шахта және металлургия, автомобиль жасау, ауыл шаруашылығы, электр жабдығы және т.б.
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтары:
мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Қазақстан кәсiпорындары бұрғылау, ұңғымаларды жөндеу, мұнай мен газды өндiру, дайындау, тасымалдау, өңдеу үшiн әртүрлi күрделi жабдықтарды шығаруды iске асырады, бұл теңiз платформалары өндiрiсiн игеруге мүмкiндiк бередi.
тау-кен және металлургия өнекәсібі үшін машина жасау
Отандық өнімдер бойынша тау-кен металлургия машиналарын жасаудағы барынша перспективалық топтар: өздiгiнен жүретiн бұрғылау және тиеу-көлiк жабдығы, гидравликалық және пневматикалық перфораторлар, редукторлар, таспалық конвейерлер, прокат жабдығының ауқымды номенклатурасы, қосалқы бөлшектер өндiрiсi және т.б. болып табылады.
темiр жол машиналарын жасау
Темiр жол машиналарын жасау өнiмiне Қазақстан Республикасының iшкi сұранысы жүк вагондары мен локомотивтердiң негiзi тұтынушысы -- Қазақстан темiр жолы Ұлттық компаниясы акционерлiк қоғамы қалыптастырады.
ауыл шаруашылығы машиналарын жасау
Қазақстанның ауыл шаруашылығы машиналары мен жабдықтары нарығын қазiргi кезде түгелге дерлiктей импорт өнiмдерi иеленедi. Отандық өндiрушiлер барынша басым үлеске ауыл шаруашылығы машиналары (сиыр сауу кешенi, ауыл шаруашылығы өнiмiн қайта өңдеуге арналған машиналар т.б.) сегментiнде, компоненттер мен қосалқы бөлшектер сегментiнде - 50 %-дан астам, комбайндар мен аспа жабдығы сегментiнде ең аз үлеске ие.
Ұсынылған өндірістік аймақтар
# ауыл шаруашылығы машинасын жасау - ауыл шаруашылығы қызметі қомақты өңірлерде - солтүстік және шығыс өңірлер;
# мұнай-газ машинасын жасау - мұнай-газ өндіру және қайта өңдеу кәсіпорындарының мамандандырылған жабдықтарға, шығыс материалдарымен олардың құрамдауыштары сұранысына бағдарлана отырып, қарқынды дамып келе жатқан мұнай-газ өндіруді технологиялық қамтамасыз ету мақсатында батыс өңірде және қазіргі өндірістік қуаттар - Алматы қаласында, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында;
# тау-кен машинасын жасау - тау-кен металлургия кешенінің ірі кәсіпорындарының сұранысына бағдарлана отырып, орталық және шығыс өңірлерде;
# электр-техникалық машина жасау - қолда бар өндірістік базаға бағдарлана отырып, оңтүстік және орталық өңірлерде;
# көліктік машина жасау - білікті еңбек ресурстарының, аралас саладағы құрамдауыштар мен қосалқы бөлшектер өндірісінің болуына бағдарлана отырып, солтүстік, орталық және шығыс өңірлерде.
1.2 Машина жасау кластері - ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
Қазіргі таңда кез келген елдің экономикасының дамуы, халықтың рухани және материалдық игіліктерінің артуы, ең алдымен, сол елдің ғылымы мен білімінің, мәдениетінің тұрақты дамуына байланысты екені шындық. Әлемдік тәжірибе индустриялды-инновациялық бағдарламаларды құрудың ең кемінде екі жолы бар екенін көрсетеді. Бірінші жолдың мәні экономикалық даму мен құрылымдық өзгерістердің қайнар көзі бола алатын стратегиялық маңызды салаларды таңдау мен мемлекеттік қолдау болып табылады. Өндірушілерге өндірісті жетілдіруге және жаңа өндіріс салаларының пайда болуына ықпал жасайтын өнімді игеру және өндіруді ұлғайту міндеті жүктеледі. Ал мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігіне тікелей ықпал жасайтын, ақша-несиелік, кедендік және тарифтік, сонымен қатар инвестициялық саясаты таңдалған экономика салаларын қолдау бойынша, елдің ұлттық мүддесіне бағындырылады. Негізгі таңдалған салаларды қолдауға көп көңіл бөлу елеулі әкімшілік күшті қажет етеді. Сондықтан, да мұндай жолмен Индустриалды-Инновациялық бағдарламаны тиімді жүзеге асыру, тек сауда-экономикалық және өндірістік қатынастарды реттеуде мемлекеттің аймақтарының рөлі күшті елдерде ғана болуы мүмкін.
Сондықтан да аймақтардың инновациялық әлеуетін талдау үшін Қазақстанда шаруашылық жүргізудің объективті шарттарымен, ресурстық-өндірістік әлеуетімен, мамандануымен және шешілетін мәселелер сипатымен ерекшеленетін аймақтарды төрт топқа бөлінуі негізінде, ҚР Экономикалық зерттеулер институтымен ұсынылған үлгіні алуға болады.
І топ - жоғарғы технологияны талап ететін, өндіріс үшін қолайлы экономикалық шарттары және жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті бар облыстар. Бұл аймақтар технико-технологиялық озып кетуінде басты сүйеніш болатын, яғни қоғамдық-экономикалық даму үшін жоғары бастапқы деңгейі бар Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары жатады.
ІІ топ - стратегиялық сипаттағы табиғи минералды ресурс қорлары бар және ғылыми-өндірістік әлеуеттің дамуында жоғарғы деңгейдегі облыстар. Бұл аймақтар тобында халық шаруашылығының салалық құрылымы рационалды емес, минералды шикізаттың қазу және өңдеу бойынша салалар абсолютті үстем, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстары жатады.
ІІІ топ - еліміздегі сауда әлеуетінде басты орын алатын индустриалды Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған, Батыс Қазақстан, Алматы облыстары жатады.
IV топ - рационалды емес салалық құрылымды, экономикалық бейімсіз мүмкіншіліктері шектелген экстремалды технико-технологиялық шарттарымен сипатталатын облыстар және дағдарыс аудандары жатады.
Сонымен қатар, аймақтардың ғылыми-техникалық дамуы үшін бастапқы шарттары әр түрлі, бірақ осы жағдайлар қоғамдық-экономикалық даму стратегиясының таңдау жолдары дифференцияланған ізденістермен шартталады.
Жоғарғы ғылыми-өндірістік әлуетті аймақтарға - Солтүстік және Орталық Қазақстан, орташа - Батыс және Шығыс Қазақстан және ең төмен - Оңтүстік Қазақстан аймақтары жатады. Сондықтан да, Солтүстік және Орталық Қазақстан кәсіпорындарын инновациялық даму үлгісін өңдеу үшін полигон ретінде таңдау толық мүмкін. Бұл жерлерде индустриалды кешеннің басты салалары, қалыпты ғылыми-өндірістік потенциал, біліктілігі жоғары инженерлік-техникалық әлеует шоғырланған.
Жалпы алғанда, аймақтардың экономикалық дамуы және нарықтық трансформация үрдістері құрылымдық-инвестициялық үрдістер деформациясымен, сонымен қатар аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру мүмкіншіліктер негізінде қалыптасады [1, С. 70-73].
Жаңа енгізулерде және өндіріс қарқынында кластерге кіретін фирмалар сатып алушылар қажеттіліктеріне сәйкес және тезірек жауап беруге икемдірек келеді (1 сурет).
Ал кластер құрамындағы фирма мен сатып алушылардың ағымдағы қажеттіліктеріне келетін болсақ, онда олар сатып алушылардың қажеттіліктерін білетін және олармен тұрақты қарым-қатынаста болатын компаниялар шоғырынан, ұқсас салалардағы фирмалардан, ақпарат жинаудың мамандандырылған құрылымдар шоғырынан пайда алады. Бұл фирмалар тұтынушылық сұраныс тенденцияларын өздеріне бәсекелес фирмаларға қарағанда тезірек анықтайды. Мәселен, Силикон алқабында компьютерлік компаниялар тапсырыс берушілердің қажеттіліктері мен талғамын тез және тиімді анықтайды, олармен бұл қатынаста ешкім жарыса алмайды.
Кластерге қатысу жаңа технологияларға қол жеткізуге, жұмыс әдістеріне және тауарды жеткізуді жүргізу мүмкіншіліктеріне артықшылық береді. Кластерге кіретін фирмалар технология прогресі туралы, жаңа компонеттер мен жабдықтарға қол жеткізу туралы, маркетинг пен қызмет көрсетудің жаңа тұжырымдамалары туралы ақпараттарымен жабдықталады. Өйткені бұл міндеттер кластердің басқа мүшелерінің қатынасымен жеңілдетіледі. Бұған қарама-қарсы жағдай, жекелеген фирманың ақпаратқа жолы болмағандықтан, ол көбірек шығынданады және ол өзінің құрылымы шеңберінде жаңа ақпаратқа жету үшін қосымша қаражат шығарады. Инновацияның мүмкіндіктері үшін кластердің артықшылығы өте зор. Себебі ол нақты қажеттілікте тез жауап тауып алып қимылдауға мүмкіндік береді.
Технологиялық
кластер
Жоғары және орта оқу орындары
Инновациялық
даму аймағы
Инновациялық
инфрақұрылым
Өндірістік кәсіпорындар
Ғылыми
ұйымдар
Сурет 1 - Аймақтағы кластерлердің технологиялық құрылу формасы
Бірінші топ облыстардың индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын іске асырудың маңызы өте зор. Мұнда ең маңыздыларына жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өнімдер мен өндірістерді ұйымдастыруды жатқызуға болады. Бұл қағиданы көрсету үшін мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Қарағанды облысы республиканың индустриалды дамыған аймағы. Университеттер, оқу, ғылыми-зерттеушілік және жобалық-конструкторлық ұйымдар қызмет етуде. Оның территориясында Сары-Шаған телекоммуникациясы және космос байланыс орталығы жұмысын жалғастыруда.
Түрлі түсті және қара металдардың, көмірдің және т.б. пайдалы қазбалардың қорлары анықталды. Облыс мемлекетімізге көмірді өндіруден алдыңғы орында. Өзінің шешілуін талап ететін ғылыми-техникалық мәселелердің қатарына көмірді терең өндірудің технологиясын шығару және оны қолдану, жерде өте сирек кездесетін металдар мен сұйық жанармайдың өндірістік жолмен алынуы, шахтадан метанды алу және оны өндірісте қолдану жатады. Қарағанды көмірлерінің басқа көмірлерден айырмашылығы, оны көмірлік-химиялық цикл бойында қайта өндіру мүмкіншілігі. Әр түрлі бағалы химиялық өнімдерді алумен, аймақта көмірлі-химиялық саланы жүзеге асыруды қарастырумызға болады [2, С. 5-7].
Сақталған ғылыми-техникалық болашақ, өндірістік база және көмір саласының қажеттілігі жоспардың бірінші қатарына технологиялық парктің құрылуын, тау-кен өндірістік техниканы өндіретін және жөндейтін, тау-кен техникалық машина жасау саласында технологиялық парктің құрастырылуын жатқызуға болады. Ж.Әбішев атындағы химиялық-металлургия институтының ғалымдары өздерінің зерттеу нәтижелеріне негізінде өндіріс саласындағы өте қажетті болып табылатын арнайы кокс өндірісін кеңейтуге өздерінің үлкен септігін тигізді.
Қара металлургияда шығарылатын металл өнімдерінің қатарын кеңейту және сапасын жоғарылату, болаттың тоқтаусыз құйылуын қарастыруды үйрену, сорттық прокатты, арнайы болаттарды және мұнай трубаларын әр түрлі сорттарамен шығарылуы тиіс. Ферро-ерітінділі өндірісінің үлкен даму болашағы бар. Түрлі түсті металлургияда техникалық алдын ала қарулануды және өндірістік үрдістердің, экспортталатын өнімнің қосымша құнын жоғарылату және Лондондағы металдар биржасында тіркелуі мақсатында дамыту мүмкіншіліктері алдағы уақытта қарастырылып отыр. Мыс катанкасы өндірісінің көлемін ұлғайту және эмаль-сым, үлкен диаметрлі мыс трубалардың өндірісін игеру, сонымен қатар Балқаш қаласындағы ААҚ Қазақмыс корпорациясындағы мыс зауытының қуатын игеру бүгінгі таңның мақсатына сай орындалып отыр. Қолда бар ресурстар базасында резиналық және пластмасса бұйымдарын шығару және оларды экспортқа жеткізу үшін химиялық сала кәсіпорындарын қалпына келтіру мүмкіншілігі жүзеге асыру қажет.
Павлодар облысының индустрия кешенінің құрылуының негізі болып минералды-шикізат ресурстарының, сонымен қатар қуатты қайта өңдеу комплексінің, мұнайдың, бокситтердің, хромиттердің және т.б. рудалардың бай қоры табылды.
Иннновациялық аймақтардың өзекті міндеттеріне:
oo өнімнің сапасы мен бәсекеқабілеттілігін арттырылуы;
- Ақсу ферроқорыту заводында іске қосылған электрометаллургиялық комплекстің қалыптастырылуы және дамуы;
- аяқталған технологиялық циклдағы алюминий прокатын шығаратын алюминий өндірісін кеңейту болып табылады.
Электр өнімдерін, дәрілік заттарын, қиын тұрмыстық техника және басқа жоғары технологиялық өнім өндірісі бойынша қуатты арттыру көзделеді.
Шығыс Қазақстан облысының миссиясы минералды ресурстарды терең қайта өңдеу, машина жасау және металл өңдеу өнімдерімен қамтамасыз ету арқылы елдің экспорттық әлеуетін әртараптандыру негізінде оң нәтежилерге қол жеткізу болып табылады. Облыс экономикасының негізі түсті металлургия болып табылатын ИСО - 9000 халықаралық стандартына сәйкес, цинктің, қорғасынның және мыстық концентраттарын, титанның губкасын, атомдық реакторлар үшін отынның, бериллийдің, необийдің, танталдың, сирек жерлік элементтердің экспорттық өнімдерінің мүмкіншілігін арттыру болып табылады. Облыста орналасқан 10 ірі және орташа машина жасау кәсіпорындарында жоғары қосымша құн өнімінің үлесін арттыру мақсатында модернизациялау және техникалық қайта қаруландыру үрдістерін жүргізу қажет. Сонымен қатар экспорттық металдар гаммасын шығаратын ғылыми сыйымды салаларды құру мәселелері қарастырылуы қажет.
Мұнайдың болжаулық қорлары бойынша бесінші орын алатын - хромит рудасының, тас тұздардың, кобальт, никельдің және т.б. ірі қорлары бар Батыс Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық дамуында рөлі жоғары. Сондықтан басымдық негіздегі міндеттер төмендегідей:
- мұнай мен газды өндіру;
- комплекстік қайта өңдеудің жаңа технологияларын енгізу;
- мұнай-химия саласын дамыту;
- аймақтық индустриалды-инновациялық қызметті қалыптастыру және
дамыту;
- инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жоғары дамыған
инфрақұрылымды құру;
oo көмір-сутегі шикізатын тасымалдау және өндірудің интенсивті артуымен байланысты қоршаған ортаны қорғау;
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып Батыс Қазақстанды болашағы үлкен экономикалық даму аймағы деп санауға мүмкіндік туып отыр.
Аймақтардың нақты мүмкіншіліктерін есепке алып, ғылыми-техникалық жэне экономикалық дамуына көңіл бөлу қажет.
Үлкен аймақтарда табиғи ресурстардың тең бөлінбеуі, кейбір аймақтардың әлеуетінің әлсіздігі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында белгілі бір мәселелер туғызады. Қорытындылай келе, республикалық және аймақтық билік, жаңа индустриялық-инновациялық саясатты қолдана отырып, аймақаралық шаруашылықты және ғылыми-техникалық байланыс пен құрылымдықтың қалыптасуы негізінде экономикалық әлеуетті дамытуға үлкен мүмкіншіліктер бар.
1.3. Мұнай-газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
Өнеркәсіптің жетекші саласы ретінде машина жасау дамыған елдерде айрықша орынға ие. Оның үлесіне өнеркәсіп өнімінің 36 -- 40%-ы, индустрияда жұмыс істейтіндердің 34%-ы тиесілі. Қазіргі заманғы машина жасау -- 300-ден астам өндіріс түрін біріктіретін, ғылымды ең көп қажет ететін, шығаратын өнім түрі бірнеше миллионмен есептелетін аса күрделі сала. Сондықтан халықаралық деңгейде ұйымдасу тиімді болып есептеледі. Машина жасау саласында дүниежүзіндегі аса ірі "Дженерал Моторс", "Форд Мотор", "Дженерал Электрик" (АҚШ), "Даймлер-Крайслер", "Сименс" (ГФР), "Мицуи", "Мицубиси", "Тойота Мотор" (Жапония) ұлтаралық бірлестіктері жұмыс істейді.
Машина жасау өнеркәсібінің ұдайы дамып, өркендеуі қоғам қажеттілігімен және FTP жетістіктерімен, көптеген өнімдерді (тұрмыстық техника, автомобиль, электрондық техника) тұтынудың жаппай сипат алуымен анықталады. Машина жасау өнеркәсібінің орналасуы бастапқыда металға бағдарланса, соңғы онжылдықтарда маман жұмыс күшіне, кейбір салаларының ғылыми-зерттеу орталықтарына, инфрақұрылымы дамыған ірі қалаларға шоғырлануы байқалады. Бірте-бірте бұл сала кәсіпорындары барлық жерде орналасатын болады.
Сурет-2. Жеке елдердегі жеңіл автомобиль өндірісі.
Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі жоғарылаған сайын өндірістің құрылымы да күрделеніп, жеке салалардың арасалмағы өзгерді. Қазіргі кезде өнімнің құны бойынша электр техникасын жасау дәстүрлі салаларды артқа тастады. Ғылымды көп қажет ететін бұл салада өнім көлемі бойынша Жапония, АҚШ, Азиядағы жаңа индустриялық елдер, Қытай, Батыс Еуропа елдері жетекші орынға ие. АҚШ қарапайым құрал-жабдықтар шығаруға қарағанда күрделі, кымбат техника өндірісіне маманданған. Азия елдері жаппай сипаттағы компьютерлік техника мен тұрмыстық, электроника, ал Батыс Еуропа елдері байланыс құралдары мен медициналық, өндірістік және ғылыми құрал-жабдықтар шығаруға бағдарланған. Көлік маишналарын жасау автомобиль, аэроғарыштық өндіріс пен кеме, теміржол көлігін жасауды қамтиды. Көлік қолданылуы жөнінен азаматтық және әскери мақсаттағы машиналар болып жіктеледі. Шығаратын өнімінің саны (жылына 45 -- 50 млн дана), өнім құны және сериялылығы жөнінен автомобиль жасау алдыңғы орында; бұл өнімге сұраныс дүниежүзі бойынша тұрақты есу үстінде. Жалпы, автомобиль өндірісінің 34-і жеңіл автомобиль үлесіне тиесілі.
Барлық өнімнің 25%-ын жүк машиналары, арнайы (медициналық, өрт сөндіру, полициялық) автомобильдер мен автобустар құрайды (бұл көрсеткіш елдер бойынша айырмашылық жасайды). Автомобиль өндірісінің негізгі орталықтары -- Батыс Еуропа,Солтүстік Америка және Жапония. Аймақтар арасында басты орын (өнімнің 13-ін береді) алатын Батыс Еуропаның өндірісі экспортқа бағдарланған, шығарылған өнімнің 75%-ы өндірілген елден сыртқа сатылады.
Жеке елдер арасында АҚШ пен Жапония өндіріс көлемі жөнінен жетекші орын алады, олардың әрқайсысы жылына, шамамен, 9 -- 10 млн автомобиль шығарады. Автомобиль жасау күшті монополияланып, дүниежүзі бойынша бұл сала өнімінің 80%-ы аса ірі он автомобиль компаниясының үлесіне тиесілі. Әдетте, әр елдің өзіндік "автомобиль астанасы" бар; олардың қатарына өндіріс шоғырлануыменкөзгетүсетін Детройт (АҚШ), Вольфсбург (ГФР), Турин (Италия), Төменгі Новгород (Ресей), Нагоя-Токио(Жапония) жатады. Көлік машиналарының автомобильден басқа түрлерін (кеме, теміржол көлігі, ұшақтар) жасау да көрнекті орын алады. Кеме жасаудан Жапония, Корея Республикасы, Германия, Қытай жетекші орында. Қазіргі кезде сұйық өнімдер таситын танкерлерге, контейнер тасымалдаушы және мұзжарғыш кемелерге, туристік және ғылыми-зерттеу бағытындағы арнайы кемелерге сұраныс артып отыр. Ұшақ өндірісінде Сиэтл мен Лос-Анджелес қалаларындағы (АҚШ) "Боинг" зауыттарының тобы жәнеТулузадағы (Франция) "Конкорд" зауыты көзге түседі.
Жалпы машина жасау шаруашылықтың барлық саласына қажетті құрал-жабдықтар жасау мен күнделікті тұрмыста қолданылатын машина өнімдерін (сағаттар, тоқыма және тігін машиналары, т.б.) шығаруды қамтиды. Мұнда бірнеше данадан ғана (атом реакторы, металлургия комбинаттарының жабдығы) шығарылатын күрделі, қымбат жабдықтан бастап, саны миллиондап есептелетін жаппай өнімдерге дейін өндіріледі. Бұл сала бойынша дүниежүзінде АҚШ, Германия, Жапония алдыңғы орын алады. Кейбір елдердің айрықша маманданған салалары бар; Швейцария сағат өндірісіне қажетті өте дәл станок жасауға, Жапония мен Корея аса ірі станок жасауға маманданған.
Әлемдік көшбасылар - негізінен әр түрлі сегменттердегі өнімді шығаратын ірі әртараптандырылған компаниялар (Вusher, Саterріllar), алайда бірқатар жағдайларда мамандандырылған компаниялар (Jоу Global Inc.) табысты болуы мүмкін. Жоғары еңбек өнімділігінің (шамамен - бір адамға 250 - 450 мың доллар), басқарудың тиімді жүйелерінің және ауқым әсерін пайдаланудың есебінен компаниялар жоғары маржиналдықты (10 - 15 %, темір жол машиналарын жасау сегменті бойынша - 4 %) сақтап қала алады. Барлық әлемдік көшбасы компаниялар тігінен ықпалдасқан болып табылады: олар әзірлеуден сатуға дейін делдалдық жүйелер арқылы құндылық құру тізбегінің барлық буындарын бақылайды. Өндірістің бір бөлігі (негізгі емес не ерекше элементтер) әдетте аутсорсингке беріледі. Барлық ірі әлемдік компаниялар өз қызметінде сервистік жүйелердің, сатудан кейінгі қызмет көрсетуге, сондай-ақ, бірқатар жағдайларда өздерінің клиенттері үшін қаржылық өнімдерді дамытуға айрықша көңіл бөледі.
1. Инновациялық белсенділікті арттыру және ғылыми зерттеу мен тәжірибелік конструкторлық әзірлемелерді (бұдан әрі ҒЗТКӘ) ынталандыру.
Машина жасауды дамыту кезіндегі мемлекет алдында тұратын маңызды міндеттердің бірі бизнестің инновациялық белсенділігін көтеру болып табылады. Аталған сала барынша ғылымды қажетсінетіндердің бірі болып табылады. Барлық дамыған елдер және әсіресе көшбасы елдер машина жасауда жыл сайын бюджеттен қомақты сомаларды ҒЗТКӘ-ны қабылдауға және ынталандыруға жұмсайды. Мемлекеттік қаржыландырудың әрбір доллары әртүрлі бағалаулар бойынша ҒЗТКӘ-ға тартылған қосымша жеке инвестициялардың 0,35-тен 1,74 долларға дейін қамтамасыз етеді.
Әлемдік тәжірибеде ҒЗТКӘ-ны салық әдістерімен қолдаудың әртүрлі тетіктері бар, олардың ішінен мынадай 3 негізгісін бөліп көрсетуге болады:
ҒЗТКӘ-ға тепе-тең шығыстар мөлшеріне салық салу базасын азайту;
салық жеңілдіктерін ұсыну - ҒЗТКӘ-ға арналған шығыстардың үлесі төлеміне салықты азайту;
уақытша босату немесе салықтарды азайту.
Дамыған еуропалық елдер ғылыми зерттеулерді қолдауға және оларды кейіннен коммерцияландыруға көңіл бөледі, әрі ірі кәсіпорындардың ҒЗТКӘ жүргізуін қолдайды. Мәселен, француз үкіметі жоғары технологиялық фирмаларды (бюджеті шамамен 100 млн. франк) ұйымдастыру бойынша конкурс өткізді, іске асыру үшін 244 жоба іріктеліп алынды, олардың 23 %-ы машина жасау саласында болды. 2006 жылы Франция үкіметі RRJ ресейлік өңірлік ұшағын әзірлеудегі француздық үлестің бөлігін қаржыландыруға 140 млн. евро бөлді.
2. Шағын және орта бизнесті дамыту.
Машина жасаудың дамыған көшбасы елдерінде қосылған құнның және сала шығарылымның едәуір бөлігі (Европалық одақ бойынша машина жасау қосылған құнының 30 %-дан астамы, Ұлыбританияда - 41 %, Португалияда - 49 %, Норвегияда -- 46 %) шағын және орта бизнеске жататын кәсіпорындар қалыптастырады. Германия мен Австрияда шағын және орта кәсіпорындар да машина жасау өнімінің бәсекеге қабілеттілігіне едәуір үлес қосуда. Мәселен, Германияның үлгілік машина жасау компаниясы шамамен 150 адам штаты бар және айналымы 25 млн. евро компания болып табылады. Австрияда сектордағы шамамен орта есеппен 90 қызметкер штаты бар 800 компания шағын және орта бизнеске жатады, компаниялар, әдетте ауқымсыз нарықта және арнайы өнім шығарумен мамандандырылады (мысалы, тауда жұмыс істеуге арналған машина). Қытайдағы машина жасауды дамытуды, көбінесе шағын және орта бизнес қамтамасыз етеді, Мысалы, 2007 жылы экспорттың шамамен 47 %-ын машина жасау өнімі құрайды, бұл ретте экспорттың жалпы көлеміндегі шағын және орта бизнестің үлесі 65 %-дан жоғары болды.
Дамыған елдердегі шағын және орта бизнесты дамыту үшін барынша тартымды машина жасау сегменттерін айқындауға мүмкіндік береді. Германия, Ұлыбритания және Францияның машина жасау саласына көптеген мүмкіндіктер станок жасау және ауыл шаруашылығы техникасы өндірісі сегментінде, ал аздаған мүмкіндіктер - тұрмыстық аспаптар мен кеңсе техникалары өндірісінде екендігін көрсетеді.
Дамыған елдерде ірі, шағын және орта кәсіпорындарды кооперациялау қағидаттары таратылған, бұл ретте олар әсіресе жеке өндірістерді мамандандыру және инновациялық әзірлемелер саласында бірін бірі өзара толықтырып отырады.
Түрлі елдердегі экономика құрылымдарында машина жасау саласының орны бір-бірінен өзгеше болып келеді. Егер Қазақстанда ол жалпы қосымша құнның тек 0,6%-ын құраса, Ресейде аталмыш көрсеткіш 2,9%-ға тең. Дегенмен, бұл машина жасау өнімі өндірісі бойынша көшбасшы саналатын елдерге қарағанда өте аз саналады. Мәселен, Германияда машина жасау үлесіне жалпы қосымша құнның 8,1%, ал Жапонияда - 7,2% келеді. Беларустың өзінде бұл көрсеткіш неміс және жапон көрсеткіштерімен сай келеді, ол жерлерде машина жасау саласында қосымша құнның 7,1% іске асады.
Кесте 1 - Түрлі елдердегі машина жасау саласының көрсеткіштері (%)
Ресей
Беларусь
Қазақстан
Германия
АҚШ
Жапония
Машина жасау
2,9
7,1
0,6
8,1
4,0
7,2
Машина және құрал-жабдық өндірісі
0,9
3,6
0,3
3,0
1,0
1,9
Электр құрылғылары мен оптика өндірісі
0,9
1,9
0,2
2,5
2,1
2,9
Көлік құралдары өндірісі
1,1
1,6
0,1
2,6
0,9
2,4
Бірыңғай экономикалық кеңістік аясында Қазақстанда машина жасау саласын дамыту болашағы жаңа өндірістерді ашу үшін одан да тиімді жағдайларды жасау мен машина жасау өнімдерін экономикалық мақсатта өндіруге қажетті өткізудің кең нарығын ашу есебінен кеңейді. Кедендік одақ елдерінің машина жасау саласының құрылымының бір-бірімен айырмашылығы бар. Мысалы, Ресейде машина жасау саласына жататын машина мен құрылғы, электр құрылғылары, оптика, сондай-ақ көлік құралдары өндірісінің үш негізгі қызмет түрі бар. Олар қосымша құнның шамамен бірдей көлемін жасайды. Сондай-ақ, Беларус Республикасы мен Қазақстанда машина жасау қосымша құнының 50% машина мен құрал-жабдық өндірісіне жатады. Қазақстанның машина жасау құрылымында ішкі сұранысты қамтамасыз ететін тау-кен металлургия мен мұнайгаз саласына арналған өнім өндірісі басым болады.
Ықпалдастық үдерістердің тереңдеуімен өндірістің импортты алмастыратын сипаты экспортқа бағытталған салаға ауысуы қажет - осыған ғана мүмкіндік бар. Шынымен де, соңғы кезде Қазақстанда көлік құралдарының (теміржол, автомобиль, ұшқыш) өндірісі дами бастады, сондай-ақ жалпы нарыққа өнім жеткізетін беларус және ресейлік компаниялармен біріккен кәсіпорындар да көбейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда машина жасау саласын дамыту үшін жағымды атмосфера жасайтын басқа салалардағы сияқты көптеген факторлар әсер етеді.
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
Мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарының қазіргі жағдайы мен дамуы
Қазақстанда мұнай қоры 13 млрд. тонна әлемде 12 орын алады, жылына
65-70 млн. тонна мұнай шикізатын өндіреді, экспорттайды. Қазақстанның мұнай өңдеу саласындағы үш мұнай өңдеу зауыттары жылына 12 млн. тонна мұнай шикізатын өңдейді. Қазақстан табиғи ресурстарға бай болғанымен, экономиканы дамытуда көптеген қиындықтардан өтуде. Қазақстан нарықтық экономикаға көшу кезінде өндірістік салалар тоқырап қалғандықтан, шетелдік инвестицияны тартуға мәжбүр болған, 1997 жылы бастап, елімізге мұнай өндіру саласына шетелдік инвесторлар келіп, 20-40 жыл мерзімде мұнай кен орындарын игеру жөнінде мемлекетпен келісім-шарт жасасты. Мұнай шикізатын экспорттаудан түскен табыс мемлекеттік бюджетттің 20% пайызын құрайды. Мемлекеттің тарапынан шетелдік мұнай компанияларына инвестициялық ахуал жасалған, яғни жеңілдетілген салық, жұмыстарын жүргізуде еркіндік берілді. Шетел мұнай кәсіпорындары мұнай шикізатын өндіріп, оффшорлық аймақ арқылы экспорттайды. Сол себептен, қазіргі кезде Қазақстан экспортының шикізатты бағыттан шыға алмай, әлемдік нарықтағы шикізат бағасына толығымен тәуелді болып отыр
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды алынатын ресурстары 17 млрд. тоннаны құрайды, оның 8 млрд. тоннасы Каспий теңізінің қазақстандық секторына (бұдан әрі - КТҚС) тиесілі. Расталған мұнай қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 15 жетекші елдердің қатарына кіреді. Қазақстан көмірсутек шикізатының елеулі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
1.2 Машина жасау кластері - ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
1.3. Мұнай-газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
2.2 Аталмыш салада машина құрастырудың механизмдері
2.3 Қазақстанның машина жасау кластерінің дамуын мемлекеттік реттеу
3 МАШИНА ЖАСАУ КЛАСТЕРІНІҢ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Мұнайгаз саласында машина құрастыруды дамытудағы мемлекеттік
реттеу құралдарын қолдану мәселелері
3.2 Мұнай-газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатудағы мәселелер мен жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс еліміздің экономикалық жүйесіне, өндірістік өнімдер көлеміне әсерін тигізіп, әлемдік нарықта бәсекелестік барлық бағытта күшейтті, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Нұр Отан партиясының XII съезінде дағдарыстан шығу шараларын жүзеге асыру мәселелерімен қатар, өзінің жолдаған Қазақстан 2030 Стратегиясы аясында 2010 жылдан бастап Қазақстанның индустриялды-технологиялық дамыту шараларын жүзеге асыруда Үкіметке бірқатар бағыттағы тапсырыстар берді. Сол бағыттардың бірі машина жасау секторының инфрақұрылымын және мұнай өңдеуді дамыту болып табылады. Отандық машина жасау зауыттарын қайта құруды толығымен жүзеге асырғаннан кейін, өңдеу қуаттылығын жылына 17 млн.тоннаға дейін жеткізіп, ішкі нарықты сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету. Парламенттің алдағы сессиясының жүктелген міндеттемелерінде 2010-2015 жылдарға арналған индустрияландыру картасын және өндірістік қуаттарды ұтымды орналастырудың 2020 жылға дейінгі сұлбасын әзірлеуді тапсырды.
Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осыжұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы - мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеуметтік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы саладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсеке болуына ерекше назар аударылған болатын.
Қазақстан экономикасының өсуі машина жасаудың озық өсуімен қатар жүруі тиіс. Бұл өнеркәсіп кәсіпорындарындағы механикаландыру деңгейін арттыруға және республика экономикасы салаларындағы еңбек өнімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтарының бірі - мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Зерттеу мақсаты - машина құрастыру саласының қазіргі жағдайына талдау, мұнай газ саласында машина құрастыруды жүйесін ұйымдастыру және жетілдіру жолдарын анықтау.
Қойылған зерттеу мақсатына байланысты дипломдық жұмыс мына міндеттерді шешуге бағытталған:
oo Машина құрастырудың объективті қажеттілігін анықтау, мұнай газ саласында машина құрастыру саласы дамыған елдердің тәжірибесін талдау;
oo Қазақстан мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарының қазіргі жағдайы мен дамуын талдау;
oo Машина жасау кластерінің еліміздің экономикасына әсерін бағалау;
oo Мұнай-газ саласында машина құрастырудың бәсекеге қабілеттілігін қабілеттілігін жоғарылату мәселелерін талдау және жетілдіру жолдарын ұсыну;
Зерттеу пәні - еліміздің машина жасау саласының дамуы және мұнай-газ саласында машина құрастыруды жетілдіру механизмдері.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасының машина жасау өндірістік кәсіпорындары.
1 МАШИНА ЖАСАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Машина құрастыру саласының объективті қажеттілігі
Машина жасау өндіріс саласы ретінде Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен көшіріліп өкелінген кәсіпорындардың негізінде құрылды.Металлургиялық құрал-жабдык (Алматы), автоматты сығымдау (Шымкент), аппаратураларын (Ақтөбе), автокөлік қозғағыштарын (Петропавл), ауыл шаруашылық техникасын (Астана) шығаратын ірі зауыттар осылайша пайда болды.Соғыстан кейінгі жылдарда ондаған машина жасау зауыттары салынды. Аспап жасаудың, электротехникалық өнеркәсіптің, трактор жасаудың жаңа салалары пайда болды. Яғни машина жасау салаларының кешені калыптаса бастады.1990 жылдардың басында машина жасау кешенінің құрамында 2500-дей өнім түрлерін шығаратын 370 зауыт болды. Дегенмен, машина жасаудың жалпы даму деңгейі бойынша Қазақстан басқа одақтас республикалардан бірталай артта калып келді. KCPO-да ол жалпы өнім шығарудан үшінші, ал машина жасаудан он екінші орындағы республика болды.Бірақ кешеннін, құрылымы Қазақстан үшін қолайлы болмады.Барлық зауыттардың 13 белігі тек ескірген техниканы жөндеумен айналысса, ал тағы да сондай бөлігі металл конструкцияларын өндірді. Қалған бөлігінің жартысын Қорғаныс-өндірістік кешен (ҚӨК) құрады.1990 жылдары машина жасау кешені оның өнімдеріне деген сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты терең дағдарыс жағдайында болды. Басқа республикалардағы кәсіпорындармен көптеген өндірістік байланыстар үзілді. ҚӨК зауыттарының алдында өндірісті конверсиялау, яғни халық пен экономикаға кажетті өнім шығару міндеті тұрды. Конверсия өте баяу жүрді. Өнеркәсіптердің барлығы жаңа жағдайға бірден үйреніп кете алмады. Нарықтық қатынасқа табысты етудің мысалын Петропавлдағы зауыттардың бірінен көруге болады.
Қазір зауыт Қазақстанның мұнай жөне газ өнеркәсібіне жұмыс істейді. Олар техниканың жаңа түрлерін - шағын бұрғылау қондырғыларын, ұңғымаларды жендеуге арналған автокөліктердің көтергіш қондырғыларын шығарады.Қазіргі уақытта машина жасау кешенінің құрамында 1500-ден астам кәсіпорын бар.Онда өндірістің барлық салаларының арасында ең көп (13%) жүмыскерлер қызмет етеді. Бірак кешеннің өнім өндіру үлесі небөрі 3%-ды ғана құрайды.Сендер Қазақстанның түрғын халқының шағындығына байланысты, машина жасаудың барлық салаларын бірдей жоғары деңгейде дамыту мүмкін емес екендігін түсінесіңдер. Сондықтан олардың алдында ең маңыздылары мен болашағы барларын таңдап алу міндеті тұр.Оларға, ең алдымен мұнай, металлургия, ауыл шаруашылық жөне көліктік машина жасау салаларын жатқызуға болады. Алғашқы үш сала Қазақстанның экспорттық өлуетінің өсуіне ықпал етуі тиіс. Көліктік машина жасаудың міндеті - ел ішіндегі көптеген әндірістердің дамуына жағдай туғызу (72-сурет).Өзірге біздің елімізде тек құрастыру көсіпорындары ғана құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісіне Өскемен (жеңіл автокөлік),Көкшетау (жүк таситын автокөлік), Семей (автобус) қалалары жатады. Өскемендегі Азия-Авто автомобиль құрастыру зауыты казірдің езінде олар аккумуляторды Талдықорғаннан алады. Болашақта бөлшектер мен басқа материалдардың 50%-ын Қазақстанның зауыттары шығаратын болады.Машина жасаудың дамуына шетелдік серіктестермен біріккен кәсіпорындар (Оңтүстік Корея, Ресей, Қытай, АҚШ) жағдай жасайды. Олар автомобиль, трактор, компьютерлік құралдарды жасау немесе дамытуға ықпал ететін болады.3. Машина жасаудағы мамандану мен кооперативтендіру.Машина жасау кешенінің орналасуына бірқатар қиыншылықтар әсер етеді. Ең алдымен бұл - шығарылатын енімдердің күрделілігіне байланысты. Ол кәсіпорындардың салалары мен ішкі салалық маманданудың қажеттілігін туғызады. Маманданудың үш түрі - бұйымдық, тетіктер мен бөлшектер шығару жөне технологиялық түрлері бар.Машина жасаудың әр саласы белгілі бір өнім түрлерін: трактор жасайтын - тракторлар, станок жасайтын - станоктар, аспаптар жасау - аспаптар шығарады. Бір салаға өнім шығаратын зауыттар сол өз саласына орай маманданады. Мысалы, Қызылордадағы ауыл шаруашылық машиналарын шығаратын зауыт - күріш жинайтын машина, Астанадағы зауыт - тұқым сепкіш трактор, Павлодардағы зауыт - тракторлар шығарады. Өнімдер бойынша ондай мамандануды - бұйымдық мамандану деп атайды.Машина жасау зауыттары, кеп жағдайда, дайын өнім емес (станок, автомобиль), оның бөлшектерін шығарумен айналысады. Ондай мамандануды бөлшектер бойынша мамандану деп атайды. Мысалы, Степногордагы зауыт темір жол подшипниктерін, Қостанайдағы - ауыл шаруашылық машиналары үшін дизель қозғағыштарын, ал Талдықорғандағы - аккумуляторлар шығарады.Машина жасау зауыттарының үшінші бір түрі - технологиялық мамандану.
Машина жасау кешенінің құрылымы өте күрделі. Оның құрамына үш топқа біріктірілген 30-ға жуық салалар кіреді:
1)машина жасау (машиналар мен құрал-жабдықтар шығару);
2)металл өңдеу (металл конструкцияларын даярлау, машиналар мен құрал-жабдықтарды жөндеу);
3)кіші металлургия (машина жасау зауыттарында металл балқыту).
Жалпы өнім шығарудағы машина жасау кешенінің үлес салмағы. Машина жасау кешені - шаруашылықтың әр түрлі салаларына құрал-жабдық, елдің қорғаныс жағдайы үшін қару-жарақ, халыққа қажетті тауарлар (мысалы, автокөліктер теледидарлар, кір жуатын машиналар) шығарумен айқындалады. Еңбек өнімділігі мен барлық экономиканың ғылыми-техникалық жағынан алға басуы, елдің қауіпсіздігі оның даму деңгейімен тыгыз байланысты. Машина жасау кешені басқа да салааралық кешендермен тығыз өндірістік байланыста болады. Ол жылу электр кешені (ЖЭК) өнімдерінсіз жұмыс істеуі мүмкін емес, сондай-ақ ЖЭК машина жасауданэнергетикалық, тау-кен өндірісі машиналарын және басқа да құрал-жабдықтар, әр түрлі машиналар алады. Машина жасау кешені металлургия балқытқан металды пайдаланып, оған техника, шикізат (мысалы, металл сынығы) жеткізеді. Машина жасау үшін көп мөлшерде химиялық тауарлар (пластмасса, синтетикалық талшық пенкаучук, бояу) жұмсалады. Оларды өндіру, керісінше, машина жасау өнеркәсібінсіз мүмкін емес. Машина жасау кешені мен агроөнеркәсіптік және көлік кешендерінің арасында қандай байланыстар бар?
Машина жасау зауыттары әр түрлі факторлардың әсерімен орналасады. Мамандану мен кооперативтендірудің дамуының нәтижесінде көліктік фактордың рөлі артады. Ол әсіресе өнімдері барлық жерлерде қажет болатындар үшін (мысалы, автомобильдер мен металл кесетін станоктар шығаратын) маңызы зор. Темір жолдың болуы Алматыда металл құрал-жабдықтары мен металл кесетін станоктар шығаратын, ал Шымкентте - алып пресс-автоматтар шығаратын зауыттарды орналастыруға мүмкіндік берді. Дайын өнімдерді тасымалдауға кететін шығын (құрал-жабдық, трактор) оларды шығаратын металды тасымалдау шығынынан жоғары. Сондықтан ауыр, тасымалдауға қолайсыз машиналарды тікелей пайдаланатын жерлерде шығаруға тырысады. Ендеше, мындай фактор - тұтыну факторы деп аталады. Мысалы, мұнай машиналарын жасау зауыты мұнай өндірілетін жерде (Атырауда) орналасқан. Шахталық кен өндіру құрал-жабдықтарын көмір өндіретін жерде (Қарағандыда), ал металлургиялық құрал-жабдық пен машиналарды металл қорыту орталықтарында (Өскемен) орналастырады. Трактор және ауыл шаруашылық машиналары зауыттары егіншілік (Павлодар, Астана, Қызылорда) пен мал шаруашылығы дамыған аудандарда орналастырылады. Түрлі көліктерді шығару үшін өнім бірлігіне көп еңбек шығыны қажет болады. Бұлар - еңбекті көп қажет ететін салалар. Еңбекті көп қажет ететін машина жасау зауыттарын орналастырған кезде, еңбек қорларымен қамтамасыз етілу, яғни еңбек факторы есепке алынады. Мысалы, әйелдерді жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында металлургтер қаласы - Өскеменде конденсатор мен аспап шығаратын зауыттарды орналастырған. Кейбір машина жасау салалары, мысалы, аспап жасау, радиоэлектроника, есептеу техникалары өнеркәсібі еңбекті кеп қажет етуімен бірге күрделі технологиясымен де ерекшеленеді. Оларға ғылыми-зерттеу институттарымен, университеттерімен бірігіп жұмыс істеу қажет. Бұл салалар өрі еңбекті, әрі ғылымды көп қажет ететін салалар болып табылады. Олар ірі қалалардағы ғылыми орталықтарға жақын орналасады. Осы факторларды есепке ала отырып, теледидарлар құрастыруға, компьютерлер мен басқа да күрделі техникаларды шығаруға (Алатау Сити) арналған технопарк Алматы мен Алматы облысында ұйымдастырылған. Металды кеп қажет ететін енімдер (ірі көлемді) шығаратын зауыттар металлургия зауыттарына таяу, яғни шикізат факторын есепке ала отырып орналастырылады. Қазақстандағы машина жасау өнімдерін өндіру географиясына шоғырланудың жоғары деңгейі тән болып келеді. Олардың 12 бөлігі Алматы, Павлодар және Ақмолаоблыстарында шоғырланған.
1. Қазақстандағы ең алғаш құрылған машина жасау көсіпорнына 1909 ж. Верный (Алматы) қаласында орналаскан тұқым сепкіш машинасын жатқызуға болады.
2. Металл өңдеу өнеркөсібінің ең бір ерекше кәсіпорны - Өскемен қаласындағы Қазақстан Республикасының Монеталар сарайы. Ол 1992 жылы ұлттық валюта - теңгенің енуіне дайындыққа байланысты Үлбі металлургия зауытының бір цехының негізінде құрылған. Монеталар сарайы монеталар соғады, Қазақстан Республикасының ордендері мен медальдарын, төс белгілер мен әскери қызметкерлердің айыру белгілерін, әшекей бұйымдар шығарады.
3. Құны 20 млн. долларды құрайтын Азия-Авто зауыты Өскеменде 2003 жылы салынған. Бұл зауытта автокөлік дайын күйінде келген бөлшектерден құрастырылады. Оны ресейлік АвтоВАЗ (Ниват) зауыты, чехиялық Шкода-Ауто (Шкода) және америкалық серіктестігінің оңтүстік кәріс филиалы Дженерал Моторс (Шевроле) зауыттары Шкода маркалы автокөлігін құрастыруға көшуде. Зауыттың жобалау қуаты - жылына 15 мың, 2008 ж. 3271 автокөлік құрастырылды: оның 2358- Лада, 593 - Шевроле және 320 -Шкода. Бұл еліміздегі ең ірі автокөлік құрастыратын өндіріс.
4. Қазақстанда барлығы 30-дай өр түрлі құрастыру өндірісі жұмыс істейді. Олардың көбі Газель автомобильдерін (микроавтобустар, самосвалдар, рефрижераторлар)троллейбустар, автобустар, ауыр жүк таситын КамАЗ автокөліктері, коммуналдық техника шығаратын Алматы қаласында орналасқан. Орал қаласында ресейлік Ростауылмаш зауытының Нива-Эффект комбайнын шығарады.
5. Жоспарлы экономика кезінде Қазақстанда өнімдері КСРО-ның басқа еш жерінде шығарылмайтын бірнеше ерекше зауыттары болды. Олардың ішінде Ақтөбеауылмаш (қой қырқатын машинкалар шығаратын), Алматы электротехника зауыты (жер асты тұзды суларын тұщыландыратын қондырғылар), Целиноградауылмаш (жер кабаттарын үйіндісіз өңдеу құралдары, дестелегіш жөне қар тоқтатқыштар) зауыттарын айтуға болады.
6. Көп уақытқа дейін Қазақстанның ауыр машина жасау өнеркәсібінде жетекші орында Алматы ауыр машина жасау зауыты болды. Зауыт әлі күнге дейін жұмыс істеуде. Зауыт өнімдері - алюминий, мыс сым темірлері, құбыр, прокат құралдары, металлургия, химия өнеркәсіптеріне және атом реакторларына арнап күрделі прокаттық құрал-жабдықтар шығарылады, олар - ТМД және шетелдердің көптеген зауыттарында пайдалануда.
7. Жоспарлы экономика кезеңінде республика аумағындағы корғаныс-өнеркәсіп кешені құрамында 50 жоғары технологиялық зауыт жұмыс істеді. Бұл зауыттар өскери техника, қару-жарақ және оқ-дәрі шығарған. Солардың арасындағы жетекші зауыттар Петропавл (орта қашықтыққа ататын зымырандар, бүл зымырандар ядролық зарядтарды тасымалдай алатын КСРО мен АҚШ арасындағы келісім бойынша қарудың бұл түрі жойылды), Алматы (әскери теңіз флотына арналған торпедо), Орал (атқыш қару-жарақ), Зырян (зымыран техникаларына арналған микросызбалар) қалаларында орналасты. Қазіргі кездің өзінде де осы аталған 50-ге тарта қорғаныс зауыттар Қазақстан жөне ТМД елдерінің Қорғаныс күшіне арнап, өнімдер шығаруда.
8. 2009 ж. Астана каласында америкалық Дженерал электрик компаниясы мен ірі тепловоз құрастыратын зауыт пайдалануға берілді. Ол бүгінгі күнге сай Қазақстандықтар және шетел нарығы үшін ДЭ Эволюция маркалы 150 тепловоз шығаратын болды.
Қазақстанның машина жасау саласаның негізгі міндеті: қосылған құны жоғары түпкi өнiм өндiрудi ұлғайту есебiнен iшкi нарықтың қажеттiлiгiн барынша қанағаттандыру және экспортты кеңейту.
Машина жасау кешеніне 13 кіші сала кіреді: темір жол, мұнай-газ, кен-шахта және металлургия, автомобиль жасау, ауыл шаруашылығы, электр жабдығы және т.б.
Қазақстан Республикасы машина жасау кіші салаларының негізгі басымдылықтары:
мұнай-газ өндірісіне арналған машиналарды жасау;
Отандық мұнай-газ машиналарын жасауды дамыту басымдығы мұнай-газ секторы машина жасау өндiрiсiнiң iрi тұтынушысы болып табылуына негiзделген.
Қазақстан кәсiпорындары бұрғылау, ұңғымаларды жөндеу, мұнай мен газды өндiру, дайындау, тасымалдау, өңдеу үшiн әртүрлi күрделi жабдықтарды шығаруды iске асырады, бұл теңiз платформалары өндiрiсiн игеруге мүмкiндiк бередi.
тау-кен және металлургия өнекәсібі үшін машина жасау
Отандық өнімдер бойынша тау-кен металлургия машиналарын жасаудағы барынша перспективалық топтар: өздiгiнен жүретiн бұрғылау және тиеу-көлiк жабдығы, гидравликалық және пневматикалық перфораторлар, редукторлар, таспалық конвейерлер, прокат жабдығының ауқымды номенклатурасы, қосалқы бөлшектер өндiрiсi және т.б. болып табылады.
темiр жол машиналарын жасау
Темiр жол машиналарын жасау өнiмiне Қазақстан Республикасының iшкi сұранысы жүк вагондары мен локомотивтердiң негiзi тұтынушысы -- Қазақстан темiр жолы Ұлттық компаниясы акционерлiк қоғамы қалыптастырады.
ауыл шаруашылығы машиналарын жасау
Қазақстанның ауыл шаруашылығы машиналары мен жабдықтары нарығын қазiргi кезде түгелге дерлiктей импорт өнiмдерi иеленедi. Отандық өндiрушiлер барынша басым үлеске ауыл шаруашылығы машиналары (сиыр сауу кешенi, ауыл шаруашылығы өнiмiн қайта өңдеуге арналған машиналар т.б.) сегментiнде, компоненттер мен қосалқы бөлшектер сегментiнде - 50 %-дан астам, комбайндар мен аспа жабдығы сегментiнде ең аз үлеске ие.
Ұсынылған өндірістік аймақтар
# ауыл шаруашылығы машинасын жасау - ауыл шаруашылығы қызметі қомақты өңірлерде - солтүстік және шығыс өңірлер;
# мұнай-газ машинасын жасау - мұнай-газ өндіру және қайта өңдеу кәсіпорындарының мамандандырылған жабдықтарға, шығыс материалдарымен олардың құрамдауыштары сұранысына бағдарлана отырып, қарқынды дамып келе жатқан мұнай-газ өндіруді технологиялық қамтамасыз ету мақсатында батыс өңірде және қазіргі өндірістік қуаттар - Алматы қаласында, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында;
# тау-кен машинасын жасау - тау-кен металлургия кешенінің ірі кәсіпорындарының сұранысына бағдарлана отырып, орталық және шығыс өңірлерде;
# электр-техникалық машина жасау - қолда бар өндірістік базаға бағдарлана отырып, оңтүстік және орталық өңірлерде;
# көліктік машина жасау - білікті еңбек ресурстарының, аралас саладағы құрамдауыштар мен қосалқы бөлшектер өндірісінің болуына бағдарлана отырып, солтүстік, орталық және шығыс өңірлерде.
1.2 Машина жасау кластері - ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің факторы ретінде
Қазіргі таңда кез келген елдің экономикасының дамуы, халықтың рухани және материалдық игіліктерінің артуы, ең алдымен, сол елдің ғылымы мен білімінің, мәдениетінің тұрақты дамуына байланысты екені шындық. Әлемдік тәжірибе индустриялды-инновациялық бағдарламаларды құрудың ең кемінде екі жолы бар екенін көрсетеді. Бірінші жолдың мәні экономикалық даму мен құрылымдық өзгерістердің қайнар көзі бола алатын стратегиялық маңызды салаларды таңдау мен мемлекеттік қолдау болып табылады. Өндірушілерге өндірісті жетілдіруге және жаңа өндіріс салаларының пайда болуына ықпал жасайтын өнімді игеру және өндіруді ұлғайту міндеті жүктеледі. Ал мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігіне тікелей ықпал жасайтын, ақша-несиелік, кедендік және тарифтік, сонымен қатар инвестициялық саясаты таңдалған экономика салаларын қолдау бойынша, елдің ұлттық мүддесіне бағындырылады. Негізгі таңдалған салаларды қолдауға көп көңіл бөлу елеулі әкімшілік күшті қажет етеді. Сондықтан, да мұндай жолмен Индустриалды-Инновациялық бағдарламаны тиімді жүзеге асыру, тек сауда-экономикалық және өндірістік қатынастарды реттеуде мемлекеттің аймақтарының рөлі күшті елдерде ғана болуы мүмкін.
Сондықтан да аймақтардың инновациялық әлеуетін талдау үшін Қазақстанда шаруашылық жүргізудің объективті шарттарымен, ресурстық-өндірістік әлеуетімен, мамандануымен және шешілетін мәселелер сипатымен ерекшеленетін аймақтарды төрт топқа бөлінуі негізінде, ҚР Экономикалық зерттеулер институтымен ұсынылған үлгіні алуға болады.
І топ - жоғарғы технологияны талап ететін, өндіріс үшін қолайлы экономикалық шарттары және жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті бар облыстар. Бұл аймақтар технико-технологиялық озып кетуінде басты сүйеніш болатын, яғни қоғамдық-экономикалық даму үшін жоғары бастапқы деңгейі бар Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары жатады.
ІІ топ - стратегиялық сипаттағы табиғи минералды ресурс қорлары бар және ғылыми-өндірістік әлеуеттің дамуында жоғарғы деңгейдегі облыстар. Бұл аймақтар тобында халық шаруашылығының салалық құрылымы рационалды емес, минералды шикізаттың қазу және өңдеу бойынша салалар абсолютті үстем, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстары жатады.
ІІІ топ - еліміздегі сауда әлеуетінде басты орын алатын индустриалды Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған, Батыс Қазақстан, Алматы облыстары жатады.
IV топ - рационалды емес салалық құрылымды, экономикалық бейімсіз мүмкіншіліктері шектелген экстремалды технико-технологиялық шарттарымен сипатталатын облыстар және дағдарыс аудандары жатады.
Сонымен қатар, аймақтардың ғылыми-техникалық дамуы үшін бастапқы шарттары әр түрлі, бірақ осы жағдайлар қоғамдық-экономикалық даму стратегиясының таңдау жолдары дифференцияланған ізденістермен шартталады.
Жоғарғы ғылыми-өндірістік әлуетті аймақтарға - Солтүстік және Орталық Қазақстан, орташа - Батыс және Шығыс Қазақстан және ең төмен - Оңтүстік Қазақстан аймақтары жатады. Сондықтан да, Солтүстік және Орталық Қазақстан кәсіпорындарын инновациялық даму үлгісін өңдеу үшін полигон ретінде таңдау толық мүмкін. Бұл жерлерде индустриалды кешеннің басты салалары, қалыпты ғылыми-өндірістік потенциал, біліктілігі жоғары инженерлік-техникалық әлеует шоғырланған.
Жалпы алғанда, аймақтардың экономикалық дамуы және нарықтық трансформация үрдістері құрылымдық-инвестициялық үрдістер деформациясымен, сонымен қатар аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру мүмкіншіліктер негізінде қалыптасады [1, С. 70-73].
Жаңа енгізулерде және өндіріс қарқынында кластерге кіретін фирмалар сатып алушылар қажеттіліктеріне сәйкес және тезірек жауап беруге икемдірек келеді (1 сурет).
Ал кластер құрамындағы фирма мен сатып алушылардың ағымдағы қажеттіліктеріне келетін болсақ, онда олар сатып алушылардың қажеттіліктерін білетін және олармен тұрақты қарым-қатынаста болатын компаниялар шоғырынан, ұқсас салалардағы фирмалардан, ақпарат жинаудың мамандандырылған құрылымдар шоғырынан пайда алады. Бұл фирмалар тұтынушылық сұраныс тенденцияларын өздеріне бәсекелес фирмаларға қарағанда тезірек анықтайды. Мәселен, Силикон алқабында компьютерлік компаниялар тапсырыс берушілердің қажеттіліктері мен талғамын тез және тиімді анықтайды, олармен бұл қатынаста ешкім жарыса алмайды.
Кластерге қатысу жаңа технологияларға қол жеткізуге, жұмыс әдістеріне және тауарды жеткізуді жүргізу мүмкіншіліктеріне артықшылық береді. Кластерге кіретін фирмалар технология прогресі туралы, жаңа компонеттер мен жабдықтарға қол жеткізу туралы, маркетинг пен қызмет көрсетудің жаңа тұжырымдамалары туралы ақпараттарымен жабдықталады. Өйткені бұл міндеттер кластердің басқа мүшелерінің қатынасымен жеңілдетіледі. Бұған қарама-қарсы жағдай, жекелеген фирманың ақпаратқа жолы болмағандықтан, ол көбірек шығынданады және ол өзінің құрылымы шеңберінде жаңа ақпаратқа жету үшін қосымша қаражат шығарады. Инновацияның мүмкіндіктері үшін кластердің артықшылығы өте зор. Себебі ол нақты қажеттілікте тез жауап тауып алып қимылдауға мүмкіндік береді.
Технологиялық
кластер
Жоғары және орта оқу орындары
Инновациялық
даму аймағы
Инновациялық
инфрақұрылым
Өндірістік кәсіпорындар
Ғылыми
ұйымдар
Сурет 1 - Аймақтағы кластерлердің технологиялық құрылу формасы
Бірінші топ облыстардың индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын іске асырудың маңызы өте зор. Мұнда ең маңыздыларына жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өнімдер мен өндірістерді ұйымдастыруды жатқызуға болады. Бұл қағиданы көрсету үшін мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Қарағанды облысы республиканың индустриалды дамыған аймағы. Университеттер, оқу, ғылыми-зерттеушілік және жобалық-конструкторлық ұйымдар қызмет етуде. Оның территориясында Сары-Шаған телекоммуникациясы және космос байланыс орталығы жұмысын жалғастыруда.
Түрлі түсті және қара металдардың, көмірдің және т.б. пайдалы қазбалардың қорлары анықталды. Облыс мемлекетімізге көмірді өндіруден алдыңғы орында. Өзінің шешілуін талап ететін ғылыми-техникалық мәселелердің қатарына көмірді терең өндірудің технологиясын шығару және оны қолдану, жерде өте сирек кездесетін металдар мен сұйық жанармайдың өндірістік жолмен алынуы, шахтадан метанды алу және оны өндірісте қолдану жатады. Қарағанды көмірлерінің басқа көмірлерден айырмашылығы, оны көмірлік-химиялық цикл бойында қайта өндіру мүмкіншілігі. Әр түрлі бағалы химиялық өнімдерді алумен, аймақта көмірлі-химиялық саланы жүзеге асыруды қарастырумызға болады [2, С. 5-7].
Сақталған ғылыми-техникалық болашақ, өндірістік база және көмір саласының қажеттілігі жоспардың бірінші қатарына технологиялық парктің құрылуын, тау-кен өндірістік техниканы өндіретін және жөндейтін, тау-кен техникалық машина жасау саласында технологиялық парктің құрастырылуын жатқызуға болады. Ж.Әбішев атындағы химиялық-металлургия институтының ғалымдары өздерінің зерттеу нәтижелеріне негізінде өндіріс саласындағы өте қажетті болып табылатын арнайы кокс өндірісін кеңейтуге өздерінің үлкен септігін тигізді.
Қара металлургияда шығарылатын металл өнімдерінің қатарын кеңейту және сапасын жоғарылату, болаттың тоқтаусыз құйылуын қарастыруды үйрену, сорттық прокатты, арнайы болаттарды және мұнай трубаларын әр түрлі сорттарамен шығарылуы тиіс. Ферро-ерітінділі өндірісінің үлкен даму болашағы бар. Түрлі түсті металлургияда техникалық алдын ала қарулануды және өндірістік үрдістердің, экспортталатын өнімнің қосымша құнын жоғарылату және Лондондағы металдар биржасында тіркелуі мақсатында дамыту мүмкіншіліктері алдағы уақытта қарастырылып отыр. Мыс катанкасы өндірісінің көлемін ұлғайту және эмаль-сым, үлкен диаметрлі мыс трубалардың өндірісін игеру, сонымен қатар Балқаш қаласындағы ААҚ Қазақмыс корпорациясындағы мыс зауытының қуатын игеру бүгінгі таңның мақсатына сай орындалып отыр. Қолда бар ресурстар базасында резиналық және пластмасса бұйымдарын шығару және оларды экспортқа жеткізу үшін химиялық сала кәсіпорындарын қалпына келтіру мүмкіншілігі жүзеге асыру қажет.
Павлодар облысының индустрия кешенінің құрылуының негізі болып минералды-шикізат ресурстарының, сонымен қатар қуатты қайта өңдеу комплексінің, мұнайдың, бокситтердің, хромиттердің және т.б. рудалардың бай қоры табылды.
Иннновациялық аймақтардың өзекті міндеттеріне:
oo өнімнің сапасы мен бәсекеқабілеттілігін арттырылуы;
- Ақсу ферроқорыту заводында іске қосылған электрометаллургиялық комплекстің қалыптастырылуы және дамуы;
- аяқталған технологиялық циклдағы алюминий прокатын шығаратын алюминий өндірісін кеңейту болып табылады.
Электр өнімдерін, дәрілік заттарын, қиын тұрмыстық техника және басқа жоғары технологиялық өнім өндірісі бойынша қуатты арттыру көзделеді.
Шығыс Қазақстан облысының миссиясы минералды ресурстарды терең қайта өңдеу, машина жасау және металл өңдеу өнімдерімен қамтамасыз ету арқылы елдің экспорттық әлеуетін әртараптандыру негізінде оң нәтежилерге қол жеткізу болып табылады. Облыс экономикасының негізі түсті металлургия болып табылатын ИСО - 9000 халықаралық стандартына сәйкес, цинктің, қорғасынның және мыстық концентраттарын, титанның губкасын, атомдық реакторлар үшін отынның, бериллийдің, необийдің, танталдың, сирек жерлік элементтердің экспорттық өнімдерінің мүмкіншілігін арттыру болып табылады. Облыста орналасқан 10 ірі және орташа машина жасау кәсіпорындарында жоғары қосымша құн өнімінің үлесін арттыру мақсатында модернизациялау және техникалық қайта қаруландыру үрдістерін жүргізу қажет. Сонымен қатар экспорттық металдар гаммасын шығаратын ғылыми сыйымды салаларды құру мәселелері қарастырылуы қажет.
Мұнайдың болжаулық қорлары бойынша бесінші орын алатын - хромит рудасының, тас тұздардың, кобальт, никельдің және т.б. ірі қорлары бар Батыс Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық дамуында рөлі жоғары. Сондықтан басымдық негіздегі міндеттер төмендегідей:
- мұнай мен газды өндіру;
- комплекстік қайта өңдеудің жаңа технологияларын енгізу;
- мұнай-химия саласын дамыту;
- аймақтық индустриалды-инновациялық қызметті қалыптастыру және
дамыту;
- инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жоғары дамыған
инфрақұрылымды құру;
oo көмір-сутегі шикізатын тасымалдау және өндірудің интенсивті артуымен байланысты қоршаған ортаны қорғау;
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып Батыс Қазақстанды болашағы үлкен экономикалық даму аймағы деп санауға мүмкіндік туып отыр.
Аймақтардың нақты мүмкіншіліктерін есепке алып, ғылыми-техникалық жэне экономикалық дамуына көңіл бөлу қажет.
Үлкен аймақтарда табиғи ресурстардың тең бөлінбеуі, кейбір аймақтардың әлеуетінің әлсіздігі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында белгілі бір мәселелер туғызады. Қорытындылай келе, республикалық және аймақтық билік, жаңа индустриялық-инновациялық саясатты қолдана отырып, аймақаралық шаруашылықты және ғылыми-техникалық байланыс пен құрылымдықтың қалыптасуы негізінде экономикалық әлеуетті дамытуға үлкен мүмкіншіліктер бар.
1.3. Мұнай-газ саласында машина құрастырудын шетелдік тәжірибесі
Өнеркәсіптің жетекші саласы ретінде машина жасау дамыған елдерде айрықша орынға ие. Оның үлесіне өнеркәсіп өнімінің 36 -- 40%-ы, индустрияда жұмыс істейтіндердің 34%-ы тиесілі. Қазіргі заманғы машина жасау -- 300-ден астам өндіріс түрін біріктіретін, ғылымды ең көп қажет ететін, шығаратын өнім түрі бірнеше миллионмен есептелетін аса күрделі сала. Сондықтан халықаралық деңгейде ұйымдасу тиімді болып есептеледі. Машина жасау саласында дүниежүзіндегі аса ірі "Дженерал Моторс", "Форд Мотор", "Дженерал Электрик" (АҚШ), "Даймлер-Крайслер", "Сименс" (ГФР), "Мицуи", "Мицубиси", "Тойота Мотор" (Жапония) ұлтаралық бірлестіктері жұмыс істейді.
Машина жасау өнеркәсібінің ұдайы дамып, өркендеуі қоғам қажеттілігімен және FTP жетістіктерімен, көптеген өнімдерді (тұрмыстық техника, автомобиль, электрондық техника) тұтынудың жаппай сипат алуымен анықталады. Машина жасау өнеркәсібінің орналасуы бастапқыда металға бағдарланса, соңғы онжылдықтарда маман жұмыс күшіне, кейбір салаларының ғылыми-зерттеу орталықтарына, инфрақұрылымы дамыған ірі қалаларға шоғырлануы байқалады. Бірте-бірте бұл сала кәсіпорындары барлық жерде орналасатын болады.
Сурет-2. Жеке елдердегі жеңіл автомобиль өндірісі.
Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі жоғарылаған сайын өндірістің құрылымы да күрделеніп, жеке салалардың арасалмағы өзгерді. Қазіргі кезде өнімнің құны бойынша электр техникасын жасау дәстүрлі салаларды артқа тастады. Ғылымды көп қажет ететін бұл салада өнім көлемі бойынша Жапония, АҚШ, Азиядағы жаңа индустриялық елдер, Қытай, Батыс Еуропа елдері жетекші орынға ие. АҚШ қарапайым құрал-жабдықтар шығаруға қарағанда күрделі, кымбат техника өндірісіне маманданған. Азия елдері жаппай сипаттағы компьютерлік техника мен тұрмыстық, электроника, ал Батыс Еуропа елдері байланыс құралдары мен медициналық, өндірістік және ғылыми құрал-жабдықтар шығаруға бағдарланған. Көлік маишналарын жасау автомобиль, аэроғарыштық өндіріс пен кеме, теміржол көлігін жасауды қамтиды. Көлік қолданылуы жөнінен азаматтық және әскери мақсаттағы машиналар болып жіктеледі. Шығаратын өнімінің саны (жылына 45 -- 50 млн дана), өнім құны және сериялылығы жөнінен автомобиль жасау алдыңғы орында; бұл өнімге сұраныс дүниежүзі бойынша тұрақты есу үстінде. Жалпы, автомобиль өндірісінің 34-і жеңіл автомобиль үлесіне тиесілі.
Барлық өнімнің 25%-ын жүк машиналары, арнайы (медициналық, өрт сөндіру, полициялық) автомобильдер мен автобустар құрайды (бұл көрсеткіш елдер бойынша айырмашылық жасайды). Автомобиль өндірісінің негізгі орталықтары -- Батыс Еуропа,Солтүстік Америка және Жапония. Аймақтар арасында басты орын (өнімнің 13-ін береді) алатын Батыс Еуропаның өндірісі экспортқа бағдарланған, шығарылған өнімнің 75%-ы өндірілген елден сыртқа сатылады.
Жеке елдер арасында АҚШ пен Жапония өндіріс көлемі жөнінен жетекші орын алады, олардың әрқайсысы жылына, шамамен, 9 -- 10 млн автомобиль шығарады. Автомобиль жасау күшті монополияланып, дүниежүзі бойынша бұл сала өнімінің 80%-ы аса ірі он автомобиль компаниясының үлесіне тиесілі. Әдетте, әр елдің өзіндік "автомобиль астанасы" бар; олардың қатарына өндіріс шоғырлануыменкөзгетүсетін Детройт (АҚШ), Вольфсбург (ГФР), Турин (Италия), Төменгі Новгород (Ресей), Нагоя-Токио(Жапония) жатады. Көлік машиналарының автомобильден басқа түрлерін (кеме, теміржол көлігі, ұшақтар) жасау да көрнекті орын алады. Кеме жасаудан Жапония, Корея Республикасы, Германия, Қытай жетекші орында. Қазіргі кезде сұйық өнімдер таситын танкерлерге, контейнер тасымалдаушы және мұзжарғыш кемелерге, туристік және ғылыми-зерттеу бағытындағы арнайы кемелерге сұраныс артып отыр. Ұшақ өндірісінде Сиэтл мен Лос-Анджелес қалаларындағы (АҚШ) "Боинг" зауыттарының тобы жәнеТулузадағы (Франция) "Конкорд" зауыты көзге түседі.
Жалпы машина жасау шаруашылықтың барлық саласына қажетті құрал-жабдықтар жасау мен күнделікті тұрмыста қолданылатын машина өнімдерін (сағаттар, тоқыма және тігін машиналары, т.б.) шығаруды қамтиды. Мұнда бірнеше данадан ғана (атом реакторы, металлургия комбинаттарының жабдығы) шығарылатын күрделі, қымбат жабдықтан бастап, саны миллиондап есептелетін жаппай өнімдерге дейін өндіріледі. Бұл сала бойынша дүниежүзінде АҚШ, Германия, Жапония алдыңғы орын алады. Кейбір елдердің айрықша маманданған салалары бар; Швейцария сағат өндірісіне қажетті өте дәл станок жасауға, Жапония мен Корея аса ірі станок жасауға маманданған.
Әлемдік көшбасылар - негізінен әр түрлі сегменттердегі өнімді шығаратын ірі әртараптандырылған компаниялар (Вusher, Саterріllar), алайда бірқатар жағдайларда мамандандырылған компаниялар (Jоу Global Inc.) табысты болуы мүмкін. Жоғары еңбек өнімділігінің (шамамен - бір адамға 250 - 450 мың доллар), басқарудың тиімді жүйелерінің және ауқым әсерін пайдаланудың есебінен компаниялар жоғары маржиналдықты (10 - 15 %, темір жол машиналарын жасау сегменті бойынша - 4 %) сақтап қала алады. Барлық әлемдік көшбасы компаниялар тігінен ықпалдасқан болып табылады: олар әзірлеуден сатуға дейін делдалдық жүйелер арқылы құндылық құру тізбегінің барлық буындарын бақылайды. Өндірістің бір бөлігі (негізгі емес не ерекше элементтер) әдетте аутсорсингке беріледі. Барлық ірі әлемдік компаниялар өз қызметінде сервистік жүйелердің, сатудан кейінгі қызмет көрсетуге, сондай-ақ, бірқатар жағдайларда өздерінің клиенттері үшін қаржылық өнімдерді дамытуға айрықша көңіл бөледі.
1. Инновациялық белсенділікті арттыру және ғылыми зерттеу мен тәжірибелік конструкторлық әзірлемелерді (бұдан әрі ҒЗТКӘ) ынталандыру.
Машина жасауды дамыту кезіндегі мемлекет алдында тұратын маңызды міндеттердің бірі бизнестің инновациялық белсенділігін көтеру болып табылады. Аталған сала барынша ғылымды қажетсінетіндердің бірі болып табылады. Барлық дамыған елдер және әсіресе көшбасы елдер машина жасауда жыл сайын бюджеттен қомақты сомаларды ҒЗТКӘ-ны қабылдауға және ынталандыруға жұмсайды. Мемлекеттік қаржыландырудың әрбір доллары әртүрлі бағалаулар бойынша ҒЗТКӘ-ға тартылған қосымша жеке инвестициялардың 0,35-тен 1,74 долларға дейін қамтамасыз етеді.
Әлемдік тәжірибеде ҒЗТКӘ-ны салық әдістерімен қолдаудың әртүрлі тетіктері бар, олардың ішінен мынадай 3 негізгісін бөліп көрсетуге болады:
ҒЗТКӘ-ға тепе-тең шығыстар мөлшеріне салық салу базасын азайту;
салық жеңілдіктерін ұсыну - ҒЗТКӘ-ға арналған шығыстардың үлесі төлеміне салықты азайту;
уақытша босату немесе салықтарды азайту.
Дамыған еуропалық елдер ғылыми зерттеулерді қолдауға және оларды кейіннен коммерцияландыруға көңіл бөледі, әрі ірі кәсіпорындардың ҒЗТКӘ жүргізуін қолдайды. Мәселен, француз үкіметі жоғары технологиялық фирмаларды (бюджеті шамамен 100 млн. франк) ұйымдастыру бойынша конкурс өткізді, іске асыру үшін 244 жоба іріктеліп алынды, олардың 23 %-ы машина жасау саласында болды. 2006 жылы Франция үкіметі RRJ ресейлік өңірлік ұшағын әзірлеудегі француздық үлестің бөлігін қаржыландыруға 140 млн. евро бөлді.
2. Шағын және орта бизнесті дамыту.
Машина жасаудың дамыған көшбасы елдерінде қосылған құнның және сала шығарылымның едәуір бөлігі (Европалық одақ бойынша машина жасау қосылған құнының 30 %-дан астамы, Ұлыбританияда - 41 %, Португалияда - 49 %, Норвегияда -- 46 %) шағын және орта бизнеске жататын кәсіпорындар қалыптастырады. Германия мен Австрияда шағын және орта кәсіпорындар да машина жасау өнімінің бәсекеге қабілеттілігіне едәуір үлес қосуда. Мәселен, Германияның үлгілік машина жасау компаниясы шамамен 150 адам штаты бар және айналымы 25 млн. евро компания болып табылады. Австрияда сектордағы шамамен орта есеппен 90 қызметкер штаты бар 800 компания шағын және орта бизнеске жатады, компаниялар, әдетте ауқымсыз нарықта және арнайы өнім шығарумен мамандандырылады (мысалы, тауда жұмыс істеуге арналған машина). Қытайдағы машина жасауды дамытуды, көбінесе шағын және орта бизнес қамтамасыз етеді, Мысалы, 2007 жылы экспорттың шамамен 47 %-ын машина жасау өнімі құрайды, бұл ретте экспорттың жалпы көлеміндегі шағын және орта бизнестің үлесі 65 %-дан жоғары болды.
Дамыған елдердегі шағын және орта бизнесты дамыту үшін барынша тартымды машина жасау сегменттерін айқындауға мүмкіндік береді. Германия, Ұлыбритания және Францияның машина жасау саласына көптеген мүмкіндіктер станок жасау және ауыл шаруашылығы техникасы өндірісі сегментінде, ал аздаған мүмкіндіктер - тұрмыстық аспаптар мен кеңсе техникалары өндірісінде екендігін көрсетеді.
Дамыған елдерде ірі, шағын және орта кәсіпорындарды кооперациялау қағидаттары таратылған, бұл ретте олар әсіресе жеке өндірістерді мамандандыру және инновациялық әзірлемелер саласында бірін бірі өзара толықтырып отырады.
Түрлі елдердегі экономика құрылымдарында машина жасау саласының орны бір-бірінен өзгеше болып келеді. Егер Қазақстанда ол жалпы қосымша құнның тек 0,6%-ын құраса, Ресейде аталмыш көрсеткіш 2,9%-ға тең. Дегенмен, бұл машина жасау өнімі өндірісі бойынша көшбасшы саналатын елдерге қарағанда өте аз саналады. Мәселен, Германияда машина жасау үлесіне жалпы қосымша құнның 8,1%, ал Жапонияда - 7,2% келеді. Беларустың өзінде бұл көрсеткіш неміс және жапон көрсеткіштерімен сай келеді, ол жерлерде машина жасау саласында қосымша құнның 7,1% іске асады.
Кесте 1 - Түрлі елдердегі машина жасау саласының көрсеткіштері (%)
Ресей
Беларусь
Қазақстан
Германия
АҚШ
Жапония
Машина жасау
2,9
7,1
0,6
8,1
4,0
7,2
Машина және құрал-жабдық өндірісі
0,9
3,6
0,3
3,0
1,0
1,9
Электр құрылғылары мен оптика өндірісі
0,9
1,9
0,2
2,5
2,1
2,9
Көлік құралдары өндірісі
1,1
1,6
0,1
2,6
0,9
2,4
Бірыңғай экономикалық кеңістік аясында Қазақстанда машина жасау саласын дамыту болашағы жаңа өндірістерді ашу үшін одан да тиімді жағдайларды жасау мен машина жасау өнімдерін экономикалық мақсатта өндіруге қажетті өткізудің кең нарығын ашу есебінен кеңейді. Кедендік одақ елдерінің машина жасау саласының құрылымының бір-бірімен айырмашылығы бар. Мысалы, Ресейде машина жасау саласына жататын машина мен құрылғы, электр құрылғылары, оптика, сондай-ақ көлік құралдары өндірісінің үш негізгі қызмет түрі бар. Олар қосымша құнның шамамен бірдей көлемін жасайды. Сондай-ақ, Беларус Республикасы мен Қазақстанда машина жасау қосымша құнының 50% машина мен құрал-жабдық өндірісіне жатады. Қазақстанның машина жасау құрылымында ішкі сұранысты қамтамасыз ететін тау-кен металлургия мен мұнайгаз саласына арналған өнім өндірісі басым болады.
Ықпалдастық үдерістердің тереңдеуімен өндірістің импортты алмастыратын сипаты экспортқа бағытталған салаға ауысуы қажет - осыған ғана мүмкіндік бар. Шынымен де, соңғы кезде Қазақстанда көлік құралдарының (теміржол, автомобиль, ұшқыш) өндірісі дами бастады, сондай-ақ жалпы нарыққа өнім жеткізетін беларус және ресейлік компаниялармен біріккен кәсіпорындар да көбейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда машина жасау саласын дамыту үшін жағымды атмосфера жасайтын басқа салалардағы сияқты көптеген факторлар әсер етеді.
2 ҚАЗАҚСТАНДА МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫНДА МАШИНА
ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Мұнайгаз саласында машина құрастырудың жағдайы
Мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарының қазіргі жағдайы мен дамуы
Қазақстанда мұнай қоры 13 млрд. тонна әлемде 12 орын алады, жылына
65-70 млн. тонна мұнай шикізатын өндіреді, экспорттайды. Қазақстанның мұнай өңдеу саласындағы үш мұнай өңдеу зауыттары жылына 12 млн. тонна мұнай шикізатын өңдейді. Қазақстан табиғи ресурстарға бай болғанымен, экономиканы дамытуда көптеген қиындықтардан өтуде. Қазақстан нарықтық экономикаға көшу кезінде өндірістік салалар тоқырап қалғандықтан, шетелдік инвестицияны тартуға мәжбүр болған, 1997 жылы бастап, елімізге мұнай өндіру саласына шетелдік инвесторлар келіп, 20-40 жыл мерзімде мұнай кен орындарын игеру жөнінде мемлекетпен келісім-шарт жасасты. Мұнай шикізатын экспорттаудан түскен табыс мемлекеттік бюджетттің 20% пайызын құрайды. Мемлекеттің тарапынан шетелдік мұнай компанияларына инвестициялық ахуал жасалған, яғни жеңілдетілген салық, жұмыстарын жүргізуде еркіндік берілді. Шетел мұнай кәсіпорындары мұнай шикізатын өндіріп, оффшорлық аймақ арқылы экспорттайды. Сол себептен, қазіргі кезде Қазақстан экспортының шикізатты бағыттан шыға алмай, әлемдік нарықтағы шикізат бағасына толығымен тәуелді болып отыр
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды алынатын ресурстары 17 млрд. тоннаны құрайды, оның 8 млрд. тоннасы Каспий теңізінің қазақстандық секторына (бұдан әрі - КТҚС) тиесілі. Расталған мұнай қорлары бойынша Қазақстан әлемдегі 15 жетекші елдердің қатарына кіреді. Қазақстан көмірсутек шикізатының елеулі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz