Мемлекеттің монетарлық саясатын қалыптастыру негідері және оны жүзеге асыру тетіктері
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары 6
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі 15
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттары 20
2 Қазақстан Республикасы монетарлық саясатын талдау
2.1 Ұлттық Банктің монетарлық саясатты іске асырудағы ақша.несиелік механизмдерін талдау 31
2.2 Ақша несие саясатының негізгі құралдарына талдау жүргізу 38
2.3 ҚР төлем балансы және валюта жүйесін талдау 47
3 Қазақстандағы монетарлық саясатты жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық саясатын жетілдіру бағыттары 55
Қазақстан Республикасының 2012 жылға арналған ақша.кредит саясаты 69
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Бет.
Кіріспе 3
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары 6
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі 15
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттары 20
2 Қазақстан Республикасы монетарлық саясатын талдау
2.1 Ұлттық Банктің монетарлық саясатты іске асырудағы ақша.несиелік механизмдерін талдау 31
2.2 Ақша несие саясатының негізгі құралдарына талдау жүргізу 38
2.3 ҚР төлем балансы және валюта жүйесін талдау 47
3 Қазақстандағы монетарлық саясатты жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық саясатын жетілдіру бағыттары 55
Қазақстан Республикасының 2012 жылға арналған ақша.кредит саясаты 69
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде әлем елдері арасында интеграция мен ғаламдану үрдістері жүріп жатқанда бәсекелестік пен еңбек бөлінісінің одан сайын тереңдеуі, сондай-ақ елдердің даму деңгейі мен әл-ауқатының артуы орын алып отыр. Ал оның белгісі ретінде экономикалық өсу және экономикалық даму сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер қарастырылады.
Кез-келген елдің экономикалық саясаты, экономикалық дамудың стратегиялары елдің даму деңгейіне байланыссыз белгілі бір мақсаттар жиынын шешуге бағытталады. Ең маңызды мақсаттар ретінде экономикалық өсу мен жұмысбастылықты қамтымасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау, макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады.
Экономикалық даму әрбір елдің ажырамас бір бөлігі, бірақ әр ел бұл дамудың тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі стратегиялар мен тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс нәтижелерге жетіп, бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің жетістіктеріне басқалары да қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму жолдарын таңдап алады, соның нәтижесінде өз елінің, өз халқының әл-ауқатын көтеруге, әлеуметтік және саяси тұрақтылыққа жеткізуге, экономикалық өрлеу мен жаңа даму сапасына негізделген бәсекеге қабілетті ел болуға тырысады. Осындай жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай мақсат таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған сәйкес нәтижеге де ие болады.
Экономикалық өсудің ұзақ мерзімді әлуеті өндірістік мүмкіндіктермен, жинақтау деңгейімен, елдің ғылыми-техникалық әлуетімен анықталады. Қысқа мерзімде экономикалық өсуге экономикаға әсер ететін құралдарды дұрыс таңдау жолымен жетуге болады. Экономиканы реттеудің ең тиімді әдістерінің бірі ақша-несие саясаты, оның нысандары, деңгейі мен механизмдері нақты жағдайлармен, сонымен қатар үкімет белгілеген міндеттермен анықталады. Макроэкономикалық жағдайдың өзгеруіне шұғыл жауап беру керек кезде монетарлық саясаттың ролі аса маңызды болып есептеледі, сол себепті бұл саланы егжей-тегжейлі зерттеу және монетарлық құралдарды дұрыс пайдалануды зерттеу Қазақстан үшін өнегелі іс.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030” Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялардың, атап айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген. Осылардың ішінен дипломдық жұмыста қарастырылатын стратегия – монетарлық даму стратегиясының негізгі құралдары мен олардың отандық экономикаға әсер ету жолдары, трансмиссиялық механизмнің жүзеге асырылуы.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде әлем елдері арасында интеграция мен ғаламдану үрдістері жүріп жатқанда бәсекелестік пен еңбек бөлінісінің одан сайын тереңдеуі, сондай-ақ елдердің даму деңгейі мен әл-ауқатының артуы орын алып отыр. Ал оның белгісі ретінде экономикалық өсу және экономикалық даму сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер қарастырылады.
Кез-келген елдің экономикалық саясаты, экономикалық дамудың стратегиялары елдің даму деңгейіне байланыссыз белгілі бір мақсаттар жиынын шешуге бағытталады. Ең маңызды мақсаттар ретінде экономикалық өсу мен жұмысбастылықты қамтымасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау, макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады.
Экономикалық даму әрбір елдің ажырамас бір бөлігі, бірақ әр ел бұл дамудың тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі стратегиялар мен тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс нәтижелерге жетіп, бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің жетістіктеріне басқалары да қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму жолдарын таңдап алады, соның нәтижесінде өз елінің, өз халқының әл-ауқатын көтеруге, әлеуметтік және саяси тұрақтылыққа жеткізуге, экономикалық өрлеу мен жаңа даму сапасына негізделген бәсекеге қабілетті ел болуға тырысады. Осындай жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай мақсат таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған сәйкес нәтижеге де ие болады.
Экономикалық өсудің ұзақ мерзімді әлуеті өндірістік мүмкіндіктермен, жинақтау деңгейімен, елдің ғылыми-техникалық әлуетімен анықталады. Қысқа мерзімде экономикалық өсуге экономикаға әсер ететін құралдарды дұрыс таңдау жолымен жетуге болады. Экономиканы реттеудің ең тиімді әдістерінің бірі ақша-несие саясаты, оның нысандары, деңгейі мен механизмдері нақты жағдайлармен, сонымен қатар үкімет белгілеген міндеттермен анықталады. Макроэкономикалық жағдайдың өзгеруіне шұғыл жауап беру керек кезде монетарлық саясаттың ролі аса маңызды болып есептеледі, сол себепті бұл саланы егжей-тегжейлі зерттеу және монетарлық құралдарды дұрыс пайдалануды зерттеу Қазақстан үшін өнегелі іс.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030” Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялардың, атап айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген. Осылардың ішінен дипломдық жұмыста қарастырылатын стратегия – монетарлық даму стратегиясының негізгі құралдары мен олардың отандық экономикаға әсер ету жолдары, трансмиссиялық механизмнің жүзеге асырылуы.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Аубакиров Я.А., Бибатырова И.А. О соотношении понятий “устойчивое развитие”, “экономическая стабилизация”, “экономический рост” //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2008.-№3(43).-Б. 3-6.
2 www.OECD.org // OECD Economic Outlook 76 database
3 www.OECD.org // National Accounts of OECD Countries
4 Эдвин Дж. Сакс, Линдсей Д. Макроэкономика.- 1996.-847 б.
5 www.glossary.ru
7 Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики.-Алматы: Қазақ университеті, 2010.-106б.
8 Аманжолов С. Монетарные инструменты НБК. Макроэкономическое обозрение //www.kazpravda.kz
9 Сайденов А. О перспективах развития денежно-кредитной политики и других напрвлениях деятельности Национального Банка //Банки Казахстана.-2009г.-№10.-Б. 2-4.
10 Байманова Ж.К. Валютный рынок: история и современное состояние,перспективы развития // Банки Казахстана.-2003г.-№11.-С. 16-17.
11 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система.- Алматы.-Ғылым.-2000г.-536б.
12 www.nationalbank.kz
13 Қазақстан 2011 жыл. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2011.
14 Тоқсандық болжамдар. Бірінші тоқсан //Квартальный журнал
15 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алмыты, 2011ж. //Егемен Қазақстан.-19 ақпан 2011 жыл
16 Айманбетова Г.З., Ақышев Д.Т. Инфляциялық шолу //Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.-2010ж.-4-тоқсан.-Алматы.-58б.
17 Конурбаева Б.М. Денежно-кредитная политика и трансмиссионный механизм //под ред.Айманбетова Г.З., Ақышев Д.Т.- Экономикалық шолу. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.-2009ж.-№2.-Алматы.-72б.
18 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2011 жылдың Жылдық есебі.-Алматы.-2011.-136б.
19 Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оқу құралы, Алматы, “Экономика”-2010 жыл
20 Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. – М.: Финансы и статистика, 2011.
21 Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. – М.: Аудитор, 2009.
22 Белов В.А. Практика вексельного права.- М:ЮнИнфор, 2010
23 Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. – М.: Финстатинформ, 2011.
24 Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы– М.: Альпина, 2007.
25 Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. – М.: Банки и биржи. ЮНИТИ, 2008
26 Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. – М.: Филинь, 2009.
27 Гражданский кодекс Республики Казахстан – Алматы: «Жеты жаргы, 2005 – 416 с.
28 Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, 2005– 55 б.
29 Серебрякова Л.А. «Мировой опыт регулирования рынка ценных бумаг, Финансы. – 2006, N 1
30 Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. – М.:Инфра – М, 2004
31 Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. – М.: Финансы и статистика, 2005.
32 Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 2006. N 3
33 Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск – 2006, N 2
34 Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов – Алматы: Экономика, 1998. – 184б.
35 Реформирование экономики Казахстана: Проблемы и их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. – Алматы, 1997. – 352с.
36 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 2005. – 532б.
37 Алимбаев А., Жидкова Т. Теоретические основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. – 2006. - N 1. – б.91
1 Аубакиров Я.А., Бибатырова И.А. О соотношении понятий “устойчивое развитие”, “экономическая стабилизация”, “экономический рост” //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы.-2008.-№3(43).-Б. 3-6.
2 www.OECD.org // OECD Economic Outlook 76 database
3 www.OECD.org // National Accounts of OECD Countries
4 Эдвин Дж. Сакс, Линдсей Д. Макроэкономика.- 1996.-847 б.
5 www.glossary.ru
7 Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики.-Алматы: Қазақ университеті, 2010.-106б.
8 Аманжолов С. Монетарные инструменты НБК. Макроэкономическое обозрение //www.kazpravda.kz
9 Сайденов А. О перспективах развития денежно-кредитной политики и других напрвлениях деятельности Национального Банка //Банки Казахстана.-2009г.-№10.-Б. 2-4.
10 Байманова Ж.К. Валютный рынок: история и современное состояние,перспективы развития // Банки Казахстана.-2003г.-№11.-С. 16-17.
11 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система.- Алматы.-Ғылым.-2000г.-536б.
12 www.nationalbank.kz
13 Қазақстан 2011 жыл. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2011.
14 Тоқсандық болжамдар. Бірінші тоқсан //Квартальный журнал
15 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алмыты, 2011ж. //Егемен Қазақстан.-19 ақпан 2011 жыл
16 Айманбетова Г.З., Ақышев Д.Т. Инфляциялық шолу //Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.-2010ж.-4-тоқсан.-Алматы.-58б.
17 Конурбаева Б.М. Денежно-кредитная политика и трансмиссионный механизм //под ред.Айманбетова Г.З., Ақышев Д.Т.- Экономикалық шолу. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.-2009ж.-№2.-Алматы.-72б.
18 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2011 жылдың Жылдық есебі.-Алматы.-2011.-136б.
19 Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оқу құралы, Алматы, “Экономика”-2010 жыл
20 Алексеев М.И. Рынок ценных бумаг. – М.: Финансы и статистика, 2011.
21 Афонина С.Н. Рынок ценных бумаг. – М.: Аудитор, 2009.
22 Белов В.А. Практика вексельного права.- М:ЮнИнфор, 2010
23 Бердникова Т.Б. Акционерное обшество на рынке ценных бумаг. – М.: Финстатинформ, 2011.
24 Генкин А.С. Эффективный траст. Опыт Западной Европы– М.: Альпина, 2007.
25 Каменева Н.Г. Организация биржевой торговли: Учебник для вузов. – М.: Банки и биржи. ЮНИТИ, 2008
26 Ливингстон Г.Д. Анализ рисков операций с облигациями на рынке ценных бумаг. – М.: Филинь, 2009.
27 Гражданский кодекс Республики Казахстан – Алматы: «Жеты жаргы, 2005 – 416 с.
28 Об акционерных обществах. Закон Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, 2005– 55 б.
29 Серебрякова Л.А. «Мировой опыт регулирования рынка ценных бумаг, Финансы. – 2006, N 1
30 Крайнева Э.А. Бухгалтерский учет операций с ценными бумагами. – М.:Инфра – М, 2004
31 Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. – М.: Финансы и статистика, 2005.
32 Рыжов С. Инвестиции в привилегированные акции // Рынок ценных бумаг. 2006. N 3
33 Кадырова М., Сейпилова К. Формирование рынка ценных бумаг: денежно-кредитные аспекты // Поиск – 2006, N 2
34 Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие / Г.С. Сейткасимов, А.А. Ильясов – Алматы: Экономика, 1998. – 184б.
35 Реформирование экономики Казахстана: Проблемы и их решение / Под ред. М.Б. Кенжегузина. Институт экономики. – Алматы, 1997. – 352с.
36 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 2005. – 532б.
37 Алимбаев А., Жидкова Т. Теоретические основы децентрализации фондового рынка Казахстана // Евразийское сообщество. – 2006. - N 1. – б.91
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары 6
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі 15
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі
бағыттары 20
2 Қазақстан Республикасы монетарлық саясатын талдау
2.1 Ұлттық Банктің монетарлық саясатты іске асырудағы 31
ақша-несиелік механизмдерін талдау
2.2 Ақша несие саясатының негізгі құралдарына талдау жүргізу 38
2.3 ҚР төлем балансы және валюта жүйесін талдау 47
3 Қазақстандағы монетарлық саясатты жүзеге асыру тетіктерін
жетілдіру
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық саясатын
жетілдіру бағыттары 55
Қазақстан Республикасының 2012 жылға арналған ақша-кредит
саясаты 69
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде әлем елдері арасында
интеграция мен ғаламдану үрдістері жүріп жатқанда бәсекелестік пен еңбек
бөлінісінің одан сайын тереңдеуі, сондай-ақ елдердің даму деңгейі мен әл-
ауқатының артуы орын алып отыр. Ал оның белгісі ретінде экономикалық өсу
және экономикалық даму сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер қарастырылады.
Кез-келген елдің экономикалық саясаты, экономикалық дамудың
стратегиялары елдің даму деңгейіне байланыссыз белгілі бір мақсаттар жиынын
шешуге бағытталады. Ең маңызды мақсаттар ретінде экономикалық өсу мен
жұмысбастылықты қамтымасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау,
макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады.
Экономикалық даму әрбір елдің ажырамас бір бөлігі, бірақ әр ел бұл
дамудың тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі
стратегиялар мен тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс
нәтижелерге жетіп, бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің
жетістіктеріне басқалары да қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму
жолдарын таңдап алады, соның нәтижесінде өз елінің, өз халқының әл-ауқатын
көтеруге, әлеуметтік және саяси тұрақтылыққа жеткізуге, экономикалық өрлеу
мен жаңа даму сапасына негізделген бәсекеге қабілетті ел болуға тырысады.
Осындай жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай
мақсат таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған
сәйкес нәтижеге де ие болады.
Экономикалық өсудің ұзақ мерзімді әлуеті өндірістік мүмкіндіктермен,
жинақтау деңгейімен, елдің ғылыми-техникалық әлуетімен анықталады. Қысқа
мерзімде экономикалық өсуге экономикаға әсер ететін құралдарды дұрыс таңдау
жолымен жетуге болады. Экономиканы реттеудің ең тиімді әдістерінің бірі
ақша-несие саясаты, оның нысандары, деңгейі мен механизмдері нақты
жағдайлармен, сонымен қатар үкімет белгілеген міндеттермен анықталады.
Макроэкономикалық жағдайдың өзгеруіне шұғыл жауап беру керек кезде
монетарлық саясаттың ролі аса маңызды болып есептеледі, сол себепті бұл
саланы егжей-тегжейлі зерттеу және монетарлық құралдарды дұрыс пайдалануды
зерттеу Қазақстан үшін өнегелі іс.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты
айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030”
Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялардың, атап
айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика
стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген.
Осылардың ішінен дипломдық жұмыста қарастырылатын стратегия – монетарлық
даму стратегиясының негізгі құралдары мен олардың отандық экономикаға әсер
ету жолдары, трансмиссиялық механизмнің жүзеге асырылуы.
Қазақстан Республикасында терең экономикалық реформалар өткізіліп,
макроэкономикалық тұрақтану мен экономикалық өсуге қол жеткізілді. Соңғы
кездері ҚР Президенті үкімет алдына халық шаруашылығын экономикалық өсу
және даму жағдайына ауыстыру міндеттерін қойды.
Осындай жаңа мақсаттар мен шарттар бұл мәселені зерттеудің өзектілігін
жоғарылатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан экономикасына оң және теріс әсер
ететін мәселелерді анықтау және олардың пайда болуын талдау арқылы ұлттық
экономиканың өсуіне тосқауыл болатын проблемаларды оңтайлы шешу жолдарын
қарастыру, сонымен бірге болашаққа болжам жасау.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
- монетарлық саясаттың экономикалық мәнін көрсету;
- еліміздегі монетарлық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау;
- Ұлттық Банкінің монетарлық саясатты іске асыру механизмдерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының валюта жүйесіне талдау жасау;
- еліміздің ақша-кредиттік саясатының дамуын болжау;
- Ұлттық Банкінің монетарлық саясатты жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің
монетарлық саясаты.
Зерттеу пәні. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттарының
қалыптасуы және қазіргі жағдайы, оны әрі қарай жетілдіру жолдары, алдынғы
жылдары жүргізілген Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің ақша-несие
саясатының нәтижелеріне талдау жасау болып табылады.
Бұл жұмысты жазу барысында белгілі шетел экономист-ғалымдарының,
қазақстандық авторлардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің зерттеу және статистика департаменті Стратегия және талдау
басқармасының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің
мәліметтері қолданылған.
Бұл дипломдық жұмыстың жазылу процесінде қазіргі кездегі Қазақстанда
монетарлық саясатының экономикаға әсері, даму үрдістері, әлуеті мен
жағдайын, пайда болып жатқан проблемаларды және оларды шешу ерекшеліктерін
ашып көрсетуде отандық “Банки Казахстана”, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі 2007-2011 жылдардың Жылдық есебі, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің инфляциялық шолу, экономикалық шолу сияқты мерзімдік басылымдары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-кредит саясатының 2006-2008
жылдарға арналған негізгі бағыттары елеулі көмек берді.
Бұл жұмыс Қазақстан Республикасындағы экономикалық дамуды қамтымасыз
етудегі монетаризм стратегиясының жалпы экономикаға сандық және сапалық
әсерін бағалауды мақсат етеді. Ұсынылған жұмыста автор Қазақстандағы болған
экономикалық дамудың монетарлық стратегиясының тәжірибесін қарастыра
отырып, соның нәтижесінде болған жалпы экономикаға жүргізілген
реформалардың әсерін зерттеді. Макроэкономикалық талдаудың еліміз үшін
проблемалық сұрақтары қарастырылып, бұл мәселелерді шешу жолдары және
жалпылама қорытындылар шығарылып, ҚР-дағы мемлекеттік реттеу шаралары мен
қолдау механизмдерінің экономикалық өсу мен дамуға қол жетудегі орнын ашып
көрсетті.
Берілген дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім мен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде еліміздегі монетарлық саясатты қалыптастырудың
теориялық негіздері қарастырылып, негізгі бағыттары көрсетілді.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының ақша-несие
механизмдеріне және валюта жүйесіне талдау жасалынды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық
саясатын жетілдіру бағыты ұсынылды.
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары
Қалыпты жағдайда экономикалық өсудің нәтижесі экономикалық дамуға алып
келеді және ол әрбір ел дамуының ажырамас бөлігі, бірақ әр ел бұл дамудың
тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі стратегиялар мен
тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс нәтижелерге жетіп,
бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің жетістіктеріне басқалары да
қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму жолдарын таңдап алған. Осындай
жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай мақсат
таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған сәйкес
нәтижеге де ие болады.
Қазіргі уақытта экономикалық дамудың стратегиялары теория жүзінде анық
ерекшеленеді, бұндай ерекшелеу әсіресе батыстың экономист-ғалымдарының
еңбектерінде көп кездеседі. Дегенмен де, бұл тек қана теория жүзінде, ал
тәжірибеде дамудың синтезделген стратегиялары қолданылады. Кейде бірнеше
стратегиялар қатар жүруі де мүмкін, және бұл дұрыс та.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты
айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030”
Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялар, атап
айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика
стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген.
Осылардың ішінен біздің жұмыста толығымен қарастырылатын стратегия –
монетарлық даму стратегиясы мен оның ақша-несие құралдарының экономикалық
өсуге тигізетін әсері [1].
Мемлекеттің даму саясаттары мен бағдарламалары талдаудың мақсатына
байланысты әртүрлі жіктелуі мүмкін. Бұл жұмыста қолданылатын
стратегиялардың жіктелуін американдық ғалым Кейт Гриффин өзінің
“Экономикалық дамудың баламалы стратегиясы” атты еңбегінде ұсынған болатын.
Бұл стратегиялардың жіктелуі келесідей үш критерийге негізделеді:
1. Стратегия дамудың тек қана бір астарларын немесе бір саласын ғана
қамтымай, жалпылама дамуды көздеу керек. Сырт көзбен қарағанда, кейбір
стратегиялар белгілі бір саланың бөлігі, не болмаса ерекше секторы ретінде
көрінуі мүмкін. Мысалы, сыртқы сауда не ауыл шаруашылығы, бірақ олар басты
даму стратегиясы болып жіктеледі, себебі анық ерекшеленген қызмет,
стратегияны қолдаушылардың пікірінше, лидерлік саланың құрамдас бөлігі
болып саналады, бұл өз кезегінде жалпы алғанда экономиканы дамудың одан да
жылдам траекториясына көшуге мүмкіндік береді;
2. Стратегиялар ең болмағанда орталық айнымалыларды анықтау мен өлшеу
үшін эмпирикалық тексеруді жүргізуге мүмкіндік беретіндей етіп құрастырылуы
мүмкін. Анықтаманың өзі кешендік сұрақтарға сирек жауап бере алады,
дегенмен, бұл шығарылған қортындының шындыққа сәйкес келуі мен мәнділігі
үшін маңызды, яғни зерттеу эмпирикалық мәліметтерге негізделген болуы
керек. Содай-ақ, әрине, логикалық талдау не болмаса теория эмпирикалық
фактілерді дұрыс мағынада интерпритациялауды қамтымасыз ету үшін маңызды.
Ал ең жақсы жағдайда бұл стратегия теория, фактілер мен тарихтың дұрыс
үйлескен қоспасынан тұруы керек;
3. Стратегиялар Үшінші Әлем мен ЭЫДҰ (OECD) елдеріндегі саясаткерлерге
таныс және жиі қолданылатын формулировкаларға сәйкес келеді.
Бүгінгі күні әлемде 6 даму стратегияларын ерекшелейді. Олар
Монетаристтік стратегия, Ашық Экономика, Индустриализация, Жасыл Революция
стратегиясы, қайта бөлу стратегиясы және ең соңғысы дамудың Социалистік
стратегиясы болып жіктеледі. Осылардың ішінен бізге маңызды болып табылатын
стратегия Монетарлық стратегия деп аталады. Оның ерекшелігі рыноктық
сигналдардың тиімділігін арттыру арқылы ресурстарды бөлуді жақсартуға
негізделеді. Іс жүзінде стратегия дағдарыстық кезеңдер уақыты келгенде жиі
еңгізіледі, яғни экономикалық тұрақтандыру мен күшті дисбаланстарды реттеу
басымды маңыздылыққа ие болған жағдайда, ендеше бұдан шығатыны салыстырмалы
бағаларды жақсарту шаралары әдетте басты бағалар деңгейіндегі өсу
мөлшерлемесін бақылау шараларымен бірге жүреді. Екпін монетарлық және
қаржылық саясаттарға, сонымен қатар қаржылық реформаларға қойылады. Шын
мәнінде біз экономикалық саясаттың бұл әдістерін дамудың монетарлық
стратегиясына қосамыз. Кейбір кездері, монетарлық стратегия инфляцияның
қысқаруы мен макроэкономикалық балансты қалпына келтіруді көздейтін тек
қана қысқа мерзімді реттеуде қолданыладын стратегия деп есептеледі, содан
соң ұзақ мерзімді саясаттарды жаңғырту мүмкін болады. Мұндай әдістер
қабылданған жерлерде осыған сәйкес көптеген мысалдар табуға болатынына
күмән жоқ, бірақ жалпы мағынада монетаризм жақтаушыларының сенімін жете
түсінбеу деген сөз. Монетарлық стратегия өсудің тиімділігі мен ұзақ
мерзімділігін шешетін келесідей микроэкономикалық сұрақтармен тығыз
байланысты – рыноктарды дұрыстап жұмыс істету, оның бұзылған тұстарын
жөндеу және түзетілген салыстырмалы бағалар жиынтығын бекіту. Стратегия
микроэкономикалық бағдар ұстанса да, макроэкономикалық мақсаттарды көздейді
[2].
Стратегияның басты белгісі оның микроэкономикалық бағдарына сай келеді,
яғни жеке бизнес секторы жұмыс істейтін молшылықты жерді табыстау.
Экономикалық жағынан ілгері келе жатқан Үшінші Әлем елдерінде стратегия
жеке меншік өндірістің жоғарғы ролін көрсетеді, алайда ауыл шаруашылығының
еркін өсуі тежелмейді. Дегенмен, стратегияның басты екпіні – бұл дамудың
басты күші болып саналатын жеке сектор, ол барлық қалған экономиканың қалыс
қалған және прогрессивті буындарының жаңғыруына жауапты “белсенді сала”
ролін ойнайды. Ал мемлекеттің ролі минимумға келтірілген және идеалды
жағдайда жеке меншік сектор гүлдене алатын тұрақты экономикалық ортаны
қалыптастыруды қамтымасыз етумен ғана шектеледі. Осыдан экономикалық
тұрақтандыруды қолдау шараларының маңыздылығы келіп шығады. Тұрақтандыру
саясатын қолдана отырып, мемлекет экономиканың тербелістерін мүмкіндігінше
азайтуға тырысады, сөйтіп жеке секторға сенімді экономикалық болжамдар құру
мен нақты жоспарлауды жасауға көмек береді. Мемлекет меншігіндегі
кәсіпорындарды ұлтсыздандыру мен жекешелендіру саясаттары (тиімділікті
жоғарылату мен экономикадан жеке секторды ығыстырып шығаруды болдырмау
үшін), сондай-ақ кәсіподақтардың құқықтарын заңнамалық қысқарту саясаты да
бұл стратегияның бір бөлігі ретінде болуы мүмкін. Экстремалды жағдайда
монетаристік стратегия laissez faire жүгінеді.
Монетарлық стратегияның мақсаттары болы келесілер табылады:
Біріншіден, экономиканы тұрақтандыру мен жақсы жұмыс істейтін
рыноктарды құру;
Екіншіден, ресурстарды бөлуді жақсарту арқылы өнімдер мен табыстардың
шығарылым деңгейін арттыру және өмір сүру стандарттарын жақсарту;
Үшіншіден, өнімдерді өндіру қарқынын жоғарылату үшін жинақтаудың
жоғарғы деңгейіне жету;
Төртіншіден, жинақтаудың кез келген қойылымы кезінде өнім өндіру
қарқыны мүмкіндігінше максималды болатындай етіп капиталды тиімдірек
қолдануды қамтымасыз ету.
Стратегия өзінің мәні бойынша интервенционистік болып табылмайды, ол
экономиканы алға жетелейтін жеке бастамашылық пен кәсіпкерлікке
негізделеді. Жиынтық табысты бөлу туралы рыноктық шешімді өзгерту шаралары
бұзылулар мен тиімсіздікті еріксіз еңгізеді деп саналады, бұлар өз
кезегінде ең соңында тұрмысы төмен халық үшін зиянды.
Монетарлық саясаттың негізгі әдісі ол ақша-несие саясаты. Монетарлық
саясат (Monetary policy) – бұл құрал арқылы үкіметтер ақша массасын көбейту
немесе азайту арқылы макроэкономикалық жағдайларға әсер етуге тырысады.
Монетарлық саясат – ақша-несие жүйесінің ақша ұсынысына және сәйкесінше
пайыз қойылым арқылы инвестициялар мен нақты ЖІӨ-ге әсер ету қабілеттігіне
неізделетін төрт негізгі макроэкономикалық құралдардың бірі.
Монетарлық саясаттың үш незігі құраушыларын ажыратады:
1) жаңа ақшалардың эмиссиясы;
2) ақша секторындағы ақша массасын тікелей бақылау;
3) ашық рыноктағы операциялар.
Бұл құраушылар үш түрлі теориялық көзқарастарда алатын орнына
байланысты қарастырылады.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының негізінде ақша мен ақша-несие саясаты
процесінің ұлттық экономиканың жағдайына әсерін зерттейтін ақша теориясы
жатыр. Сондықтан ақша-несие саясаты экономиканы жанама реттеудің маңызды
нысандарының бірі болып табылады. Ол танымал ғалым-экономистердің
экономикадағы ақша ролі мен олардың макроэкономикалық параметрлерге әсері
(экономикалық өсу, жұмысбастылық, бағалар, төлем балансы) жөніндегі
пікірлеріне негізделеді.
Ақшаның макроэкономикалық дамудағы ролі мәселесінде үш теориялық
көзқарасты ажыратады:
Неоклассикалық мектептің рыноктық экономика өз-өзін реттейтін, өз-өзін
дамытатын көзқарасына байланысты мемлекеттің экономикалық процестерді
реттеу қажеттігін мойындамады, ал ақша ЖҰӨ, табыстар, баға, инвестициялар
сияқты көрсеткіштердің номиналды көрінісі үшін ғана қажетті сыртқы қабыршақ
ретінде қабылданды. Ал олардың қарқыны мен нақты деңгейіне ол әсер ете
алмайды, себебі ұлттық өндірістің нақты көлемі экономикада бар өндірістік
ресурстарға байланысты. Экономикадағы ақша санының өзгеруі тек қана ішкі
бағалар деңгейіне ықпал ете алады. Бұл көзқарас И.Фишердің теориясында өте
анық көрінеді. Ол атаулы ақша көлемінің пропорционлы өзгеруі абсолютті баға
деңгейіндегі пропорционалды өзгеруіне алып келетінін дәлелдеді. Бұл
байланыс И.Фишердің айырбас теңдеуі атты теңдеумен өрнектеледі және ол
ақшаның сандық теориясы деп те аталды:
MV=PQ
(1)
M – айнылыстағы ақша массасы немесе ақша ұсынысы;
V– ақшалардың айналыс жылдамдығы;
P– бағалар мен товарлардың орташа бағасы;
Q– бір жыл ішінде ұлттық экономика шеңберінде өндірілген товарлар мен
қызметтер саны.
Сондықтан неоклассиктер ақша саясатының тиімсіздігі туралы қорытынды
шығарып, ең алдымен балансталған мемлекеттік бюджет пен балансталған төлем
балансына баса көңіл аударылуы керек деген пікірде болды.
1929-1933жж. Ұлы депрессия бұл мектептің көптеген ұстанымдарын күмәнді
етті, атап айтқанда рыноктық экономикадағы дағдарыстар мен мәжбүрлі
жұмыссыздықтың жоққа шығарылу туралы ұстанымы. Ақшаның сандық теориясы
дағдарыстар кезінде пайда болатын мәселелерді шешуге қабілетсіз екендігін
білдірді. Экономиканы реттейтін бірқатар мемлекеттік шараларды қолдану
қажеттілігі пайда болды, оның ішінде ақша регуляторларын пайдаланатын
шаралар да болды [3].
Кейнсиандық көзқарас. Әйгілі экономист Дж.М.Кейнстің “Жұмысбастылық,
пайыз бен ақшаның жалпы теориясы” (1936ж.) атты кітабы шыққаннан кейін
жалпы макроэкономикалық саясатқа, оның ішінде ақша саясатына деген
көзқарастарда нағыз революция болды. Дж.Кейнстің пікірінше экономикадағы
жиынтық сұранысты өзгерту үшін ақша-несие және бюджет-салық саясаттарының
әдістерін қолдана отырып, мемлекеттің экономикалық белсенділік жағдайына
ықпал етуін қажеттілік деп санады. Кейнсиандықтар негізделетін басты
теориялық теңдік, қазіргі кезде де негізгі макроэкономикалық теңдік деп
аталады:
Y=C+G+I+Nx
(2)
Y– ЖҰӨ-нің атаулы көлемі;
C– тұтыну шығындары;
G– товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік шығындары;
I– инвестициялар көлемі;
Nx=Ex-Im, таза экспорт, яғни экспорт пен импортың айырымы. Банктік
пайыз мөлшерлемесі инвестициялардың көлеміне тікелей ықпал етеді, сол
себепті экономикалық өсуді анықтай алады.
Инвестициялардың қозғаушы күші бизнес – инвесторлар – кәсіпкерлер болып
табылады. Бұл жерде инвестициялардың функциясы пайыз қойылым (r) болып
табылады, ал инвестицияларға шығындану мотивациясы күтілетін пайда нормасы
болып келеді. Инвестицияларды салудың шарты күтілетін пайда мен пайыз
қойылымның теңдігі. Инвестициялық шешімді қабылдау кезінде, шын мәнінде,
ақша капиталының (пайыз мөлшерлемесі) “бағасы” мен нақты капиталдың
(инвестициялық жобаның) “бағасы” салыстырылады. Экономикалық саясат
жүйесінде мемлекет пайыздық қойылымды пайдалану арқылы экономикалық өсуді
қамтымасыз ету үшін пайыздық қойылымды төмендету негізінде “арзан ақшалар”
саясаты және көтеру арқылы “қымбат ақшалар” саясаты қолданылады. Бұл жерде
инвестициялық сұранысқа шешуші маңыздылық берілді, оның себебі
мультипликативті әсері арқылы инвестициялардағы тербеліс өндіріс пен
жұмысбастылықтағы үлкен өзгерістерге алып келеді. Ал инвестициялардың
деңгейі негізінен пайыздық мөлшерлемеге байланысты, оның өсуі инвестициялар
деңгейін азйтады, сондықтан өндіріс көлемі мен жұмысбастылық төмендейді
(↓Y=C+G+↓I(r↑)+Nx); ал төмендеуі, керісінше өндіріс пен жұмысбастылықты
ынталандырады (↑Y=C+G+↑I(r↓)+Nx). Мұндағы пайыздық қойылым (Interest rate;
Loan interest) – белгілі бір уақыт кезеңіне: жыл, ай және т.б. есептелген
несие соммасына несие үшін пайыздық түрдегі төлем. Пайыздық қойылымдар
айналыстағы ақша көлеміне, қарыздық қаражаттарға сұранысқа, үкімет
саясатына, несие берушінің бағасына, займды қайтармау тәуекеліне, қарыз
кезеңіне және ұлттық валюта курсына тәуелді [4].
Ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді, бекітілген және еркін
қалқымалы пайыздық қойылымдар ажыратылады. Өз кезегінде пайыз қөйылым (r)
ақша массасы (М) деңгейімен анықталады – М↑, r↓, I↑ және керісінше M↓, r↑,
I↓. Пайыздық мөлшерлеменің тербелістері арқылы ақша айналымының шарттары
жалпы экономикаға қатты әсер ететінін білдіреді. Себеп-салдарлы байланыс
тізбегі келесідей: ақша массасының өсуі пайыздық мөлшерлеменің төмендеуіне
алып келеді, ал бұл ивестициялардың өсуімен жалғасып, табыс пен
жұмысбастылықтың артуына келеді – M↑, r↓, I↑, Y↑ – “Кейнсиандық ақша
трансмиссия механизмі” әсері деп аталады және ол ақша массасының өсуі
кезінде өсу эффектісін береді дегенді білдіреді, ал M↑,Y↑,C↑ – “Пигу әсері”
болып табылады, ол өндірістің жандануы жиынтық сұраныстың артуы арқылы
жүзеге асырылатынын көрсетеді.
Яғни, бір сөзбен айтқанда ақша ұсынысының көлемін реттей отырып,
орталық банк экономиканың дамуына белсенді түрде ықпал ете алады.
Монетарлық саясатта күрделі трансмиссия механизмі бар (передеточный
механизм). Оның барлық буындарының жұмыс істеу сапасынан, жалпы алғанда,
саясаттың тиімділігі тәуелді болады.
Ақша-несие саясатының трансмиссия механизмінің 4 буынын ерекшелеуге
болады:
1. Орталық Банк белгілі бір саясат жүргізу арқылы нақты ақша ұсынысының
көлемін өзгерту;
2. Ақша рыногындағы пайыз мөлшерлемесін өзгерту;
3. Пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне жиынтық шығындардың (әсіресе
инвестициялық шығындардың) реакциясы;
4. Жиынтық сұраныстың (жиынтық шығындардың) өзгеруіне қарай шығарылым
көлемінің өзгеруі.
Ақша ұсынысының өзгерісі мен жиынтық ұсыныстың реакциясы арасында тағы
да екі аралық буындар бар. Бұл екі буыннан өту процесі соңғы нәтижеге ықпал
етеді. (сурет 1).
1 2 3 4
Ақша Пайыз Пайыз Жиынтық сұраныстың
ұсынысының мөлшерлемесінің мөлшерлемесінің өзгеруіне
өзгеруі өзгеруі өзгеуіне қарай байланысты
шығындардың шығарылым көлемінің
(инвестициялық) өзгеруі
өзгеруі
ҰБ ашық r r P
рынокта AD2 AS
мемлекет тік AD1
облигация r1 r1
ларды сатып L ID
алады. r2 r2
Y
Y1 Y2
MP I1 I2
I
Сурет 1 - Ақша саясатының өткізу механизмі.
Рыноктық пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі экономикалық агенттердің
портефеліндегі активтер құрылымының өзгеруі арқылы жүреді. Мысалы, Орталық
Банктің ақшаны ұлғайту саясатының нәтижесінде олардың қолында қажетті
ақшадан артық ақша қалды. Сөйтіп, басқа активтер түрлерін сатып алу арқылы
несиелердің арзандауы, яғни соңында – пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі орын
алады. (2-сурет)
R L1S L2S R L1S L2S R L1S L2S
ΔR
ΔR ΔR
LD LD LD
MP MP MP
А) Ә) Б)
Сурет 2 - Активтер түрлерін сатып алу арқылы несиелердің арзандауы
Дегенмен ақша рыногының реакциясы ақшаға сұраныстың сипатына
байланысты, демек LD қисығының икемділігіне тәуелді. Егер ақшаға сұраныс
пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал болса (LD жатық болады), онда
ақша массасының өсуінің нәтижесі пайыз мөлшерлемесінің аз ғана өзгеруімен
ұласады. Ал кері жағдайда: егер ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесіне деген
сезімталдығы төмен болса (LD қисығы тіктеу), онда ақша ұсынысының артуы
пайыз мөлшерлемесінің едәуір төмендеуіне алып келеді. (сур. 2ә, 2б.)
Келесі қадам, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты жиынтық
сұранысты (жиынтық шығындарды) реттеу болып табылады. Пайыз мөлшерлемесінің
қарқыны көбінесе инвестициялық шығындарға әсер етеді деп саналады. Мысалы
үшін, егер ақша рыногында пайыз мөлшерлемесінің келелі өзгерісі болды деп
ұйғарсақ, сонда пайыз қойылымның қарқынына инвестициялық сұраныстың (не
болмаса, жалпы алғандағы жиынтық сұраныстың) сезімталдығы туралы мәселе
пайда болады. Басқа жағдайлар тең болғанда, осыдан жиынтық кірістің
мультипликаторлық өсу көлемі тәуелді болады.
Сонымен бірге, жиынтық ұсыныстың жиынтық сұраныс өзгеріс реакциясының
деңгейі де есепке алынуы керек.
Трансмиссия механизмінің кез-келген буынындағы бұзылулар ақша
саясатының қорытындысын төмендеуіне немесе нөлдік нәтижеге алып келуі
мүмкін екендігі анық. Макроэкономиканық тепе-теңдіктің Кейнсиан үлгісі
бойынша ақша ұсынысының Жалпы Ұлттық Өнім дамуына ықпалы ең ақырында
пайыздық мөлшер арқылы жүзеге асады, оның нақты көлемі ақша-несие
саясатымен анықталады. Ең бірінші кезекте инвестициялық шығындарға әсер ете
отырып, пайыздық мөлшер жиынтық сұраныс көлемін, содан кейін Жалпы Ұлттық
Өнімнің тепе-теңдік көлемін өзгертеді. Кейнсиан түсініктемесі бойынша несие
саясатының құлдырау кезеңінде – арзан ақшаға, ал экономикалық конъюнктура
көтерілген кезеңде қымбат ақшаға бағытталуы керек. Арзан ақша саясаты
жұмыссыздық, экономикалық құлдырау кезінде жүргізіледі. Мұндай кезде Ұлттық
банк ақша ұсынысын реттеу үшін өзінің құралдарының көмегімен елдегі ақша
ұсынысын көбейту мақсатын көздейді:
1. ашық рынокта мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу операцияларын
жүзеге асырады;
2. пайыздық есептік қойылымды төмендетеді;
3. міндетті резервтер нормасын азайтады.
Осының нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысы өседі, пайыз мөлшерлемесі
төмендейді, іскерлік белсенділік артып, инвестицияларды салу жоғарылайды,
жұмыссыздық қысқарады.
Ал қымбат ақша саясаты жоғарғы инфляция кезінде жүргізіледі, бұл жерде
Ұлттық банк мемлекеттің бағалы қағаздарын сатады, міндетті резервтер
нормасын көбейтумен қатар, пайыздық есеп мөлшерлемесін жоғарылатады.
Осындай қатаң саясаттың нәтижесінде келесі қорытынды күтіледі:
1. экономикада ақша ұсынысы қысқарады;
2. пайыз мөлшерлемесі өскен кезде инвестициялар қысқарады;
3. іскерлік белсенділік төмендеп, инфляция азяды. [5].
Ақшаға сұраныс (Demand for money) – адамдар өздерінде ұстағысы келетін
қазіргі сәттегі өтімді активтер саны. Ақшаға сұраныс пайыз қойылыммен
тікелей байланысты, сондай-ақ алынатын табыстар көлемі мен бұл табыстарды
иеленгенде пайда болатын баламалы шығындарға байланысты.
Кейнс ақшаға сұранысты екі шаманың функциясы ретінде қарастырды –
атаулы ұлттық табыс пен пайыз қойылым, себебі ақшаға сұраныс екі элементтен
тұрады деп есептеді:
1. трансакциялық сұраныс немесе келісім-шарттар үшін ақшаға сұраныс, ол
жоспарланған шығындар үшін ақша керек болғанда трансакциялық мотивті есепке
алады. Трансакциялық сұраныс номиналды ұлттық табыс деңгейіне байланысты:
оның деңгейі неғұрлым жоғары болса, шығындар деңгейі соғұрлым жоғары болады
және келісім-шарттар бойынша көбірек ақша қажет болады.
2. делдалдық сұраныс бағалы қағаздарды сату-сатып алумен байланысты.
Бұл сұраныстың бар болуы адамдардың әрбір нақты уақыт кезеңінде табыстың
қай бөлігін тұтынуға, ал қай бөлігін жинақтауға жіберу туралы шешіміне және
бұл жинақтарды қандай нысанда сақтау керек екендігіне байланысты болып
келеді. Бағалы қағаздар табыс әкелсе де, пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі
құнды қағаздар бағамының өзгеруіне алып келетіндіктен, олардың белгілі бір
тәуекелі бар: пайыз қойылым жоғарылаған сайын (r↑), бағам төмендей береді.
Бұл жағдайларда жалпылама өтімділікті таңдау ынтасы пайда болады. Осыдан
шығатын қорытынды делдалдық мотив ақшаға деген сұраныс пен пайыздық
мөлшерлеме арасында кері байланысты қалыптастырады.
Ақша-несиелік реттеу әдістерін қолданып мемлекет проценттің
мөлшерлемесіне әсер ете алады, бұл арқылы инвестицияларды өзгертіп, толық
жұмыбастылықты қолдай отырып, экономикалық өсуді қамтымасыз етеді.
Монетаристік ақшаның сандық теориясы. ХХ ғасырдың 60-жылдары
кейнсиандық теорияның қателіктері анық көріне бастады, ашып айтқанда
инфляциялық процестер қауіпін жете бағалай алмау, мемлекеттік шығындар мен
бюджет механизмдерінің ролі асыра көрсету, дефицитті қаржыландырудың нақты
әсерін артығынан бағалау. Бұл ақашның ролін қайта қарауға әкеліп,
монетаристік теорияларға қайтып келуге жол ашты. Экономикалық теорияда
монетаристер ретінде танымал Милтон Фридмен мен оның жақтастары қазіргі
заманғы ақшаның сандық теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның басты
постулаттары тқменде келтірілген:
Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеу негізінде, автоматты түрде өз-өзін тепе-
теңдікке әкелуге қабілетті. Экономикада пайда болатын қиыншылықтар сыртқы
факторлармен тағылады және мемлекеттің қате әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады. Рыноктық экономиканың өзінде жеке шаруашылықтың табиғатында
қаланған беріктіктің жеткілікті қоры бар.
“Бірде-бір үкімет рыноктан ақылды бола алмайды”. Сондықтан мемлекеттің
экономикаға арласуын шектеп отыру керек. Оның бірнеше себептері бар: а)
мемлекеттік араласу тепе-теңдікті қалпына келтіргісі келетін стихиялық
регуляторлардың әрекетіне бөгет етеді; ә) ол қысқа мерзімді болашаққа
бағытталады, ал пайда болып жатқан қиыншылықтарды шешу үшін ұзақ уақыт
қажет, бұл тек қана рыноктың күшінде; б) мемлекет сұранысты қалыптастырып,
оны басқара алады (мемлекеттік шығындар, қарыздар, салықтар т.б. арқылы),
бірақ ол товар ұсынысын үлкейте алмайды.
Зерттеулер мен тәжірибелік кеңестер салмағының ақша-несиелік салаға
айуысуы. Ақша өзінің көп түрлілігімен экономикалық процестердің стихиялық
регуляторы болуы мүмкін. Бұл жерде ақша массасына, оның мөлшеріне, өсу
қарқыны мен ақшаның айналыс жылдамдығына баса назар аударылады [7].
Монетаристтердің пікірінше ақша массасы өсу қарқынының өзгеруі мен
атаулы және жалпы ЖҰӨ-нің өсу қарқыны арасында тығыз өзара байланыс бар.
Бір іскерлік циклда айналыстағы ақша массасының өсу қарқыны сәлден соң
атаулы ЖҰӨ-нің өсу қарқынында өзгерістерге алып келеді, соған сәйкес нақты
ЖҰӨ-де де өзгерістер пайда болады, осының бәрі жұмыссыздықтың қысқаруымен
бірге жүреді. Кейіннен нақты өндірістің өсу қарқынындағы баяулау, ақша
массасының өсу қарқынының өзгеруіне байланысты ақшаның экономикаға әсерінің
көп бөлігін бағалардың өсуі арқылы жұтылуына әкеледі. Осы жерден шығарылған
қорытынды, мемлекеттің экономикадағы ролін шектеу керек, демек оның
стратегиялық мақсаты ЖҰӨ-ді бөлу мен тұтынудағы мемлекеттің қатысуын
қысқартуға бағыттау қажет. Ал реттеудің басты, кейнсиандықтар санағандай,
объектісі пайыздық мөлшерлеме емес, ақша ұсынысының өсу қарқыны ғана болу
керек. М.Фридменнің “ақша ережесіне” сәйкес, мемлекеттің Орталық банкісі
конъюнктура мен циклдық тербелістерге байланыссыз, ақша массасының 3-5%-дық
өсу саясатын тұрақты, ұдайы жүзеге асыру керек. Бұл нақты өндірістің өсуін
де, тым қатты инфляциялық процестерді қоздырмауды да қамтымасыз етеді.
Бүгінгі күнгі ақша теориясы кейнсиандық теорияның, монетаризмнің,
ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясының элементтерін қосатын
синтетикалық нысандағы модельдер ретінде көрініс таба бастады.
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі
Ақша-несие саясатының маңызды тұсы сәйкес саясатты жүргізу үшін
айналыстағы нақты ақша массасының көлемін өзгерту мүмкіндігі. Ол үшін
Орталық банк өз механизмдерін пайдаланады. Экономикада ақша көлемін
монетарлық немесе ақша саясаты арқылы мемлекет реттейді. Ал тәжірибеде оны
Ұлттық банк (Орталық банк) жүзеге асырады. Ақша массасын өлшеу үшін ақша
агрегаттары қолданылады. Әрбір экономикаларда ақша агрегаттары әртүрлі
болады. Мысалы АҚШ-да 4 агрегатпен өлшенсе, Францияда – 2, Ұлыбританияда –
5, Германияда – 3 агрегат бар.
Ақша массасы (Stock of money) – товарлар мен қызметтердің айналысын
қамтымасыз ететін, мемлекет, институционалды меншік иелері мен жеке
тұлғалардың қолда бар және қолда жоқ сатып алу және төлем қаражаттары.
Яғни ақша массасы – экономикадағы жалпы мойындалған төлем
қаражаттарынын сомасы: ақша массасы (М) = айналымдағы қолма-қол ақша (С) +
депозиттер (D) тұрады, және олар келісі-шарттарды төлеуге қолданылады.
Банктер өз депозиттерінің бір бөлігін резервтер ретінде ұстағандықтан, ал
басқа бөлігін несие беруге пайдаланатындықтан төлем қаражаттарының сомасы
берілген несиелер (K) сомасына үлкейеді, яғни M=C+D+K.
Басқа қаржылық институттарға қарағанда банктер ақша ұсынысын арттыру
қабілетіне ие (“ақшаны құру”). Несиелік мультипликация – коммерциялық
банктер жүйесі шеңберіндегі төлем қаражаттарын эмиссиялау процесі. Несиелер
көлемі депозиттер көлемі мен резервтер мөлшерінен тәуелді екендігі белгілі.
Барлық басқа жағдайлары тең болғанда резерв нормасы (rr) аз болған сайын,
ақша массасы (M) көбее береді. Резерв нормасы – резервтер сомасының (R)
депозиттер көлеміне (D) қатынасы ретінде анықталады: rr=RD*100%. Ақша
ұсынысын өзгертудің бір әдісі резерв нормасын rr↑ арқылы, М↓ болады, және
керісінше rr↓, М↑.
Коммерциялық банктер жүйесінің қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайында
жұмыс істеуі бір банктің басқасына несие беруі көбейту эффектісін береді
және айналыстағы ақша массасының ұлғаюына әкеледі. Ақша массасының ұлғаю
технологиясы келесідей болып келеді. Несие бере отырып банктер пассивті
ақшаларды активтіге айналдырады. Несиелерді фирмалармен қатар, үй
шаруашылықтары да алады. Бұл ақшаларды пайдалану арқылы, басқа банктерге
келіп түсетін чектерді беру арқылы, қарыз алушылар осы банктердің
депозиттік әлеуеті мен несиелендіру мүмкіндіктерін арттырады. Онда бұл
тізбекті шартты түрде келесідей суреттеуге болады:
Бастапқы салым = 100000 тең болсын делік.
А банкісінің ссудасы = (1-0,1)*100000=90000
Б банкісінің ссудасы = (1-0.1)[(1-0.1)*100000]=(1-0.1) 2*100000=81000
В банкісінің ссудасы = (1-0.1)[(1-0.1) 2*100000] = (1-0.1)3*
100000=72900
Жиынтық ақша ұсынысы келесіге тең болады:
100000*[1+(1-0.1)+(1-0.1) 2+(1-0.1) 3+...]=*100000
(тік жақшаның ішінде бөлімі (1-0,1) тең, яғни ол бірден кем, сонда
геометриялық прогрессия мүшелерінің соммасы: ).
А банкінің А банкінің Б банкінің Б банкінің
депозиттері чектік депозиттері чектік
100 мың несиесі артады (90 несиесі (81
доллар (10%- (90 мың мың доллар –9 мың доллар)
міндетті доллар) мың міндетті
резервтер) резерв)
В банкінің В банкінің Г банкінің
депозиттері чектік депозиттері
артады (81 несиесі артады (72,9 және т.с.с.
мың доллар (72,9 мың мың доллар
–8,1 мың доллар) –7,3 мың
міндетті міндетті
резерв) резерв)
Сурет 3 - Мультипликатор әсері
Резерв нормасы әр экономикада әртүрлі болады, мысалы rr=10% болса, бұл
он пайыз көлеміндегі ақша кепілдік нормасы деп аталады.
Әрине мұның бәрі шартты, қарыз алушылар алған несиелерді бірден
жұмсамайды ғой, ал чектер әртүрлі банктерге келіп түседі, бірақ жалпы
алғанда, тек қана депозиттер арқылы несиелендіру мүмкіндігі ғана табылмай,
олардың өз-өздерін өсіру, айналыстағы ақша массасының артуы. Ол әдетте
коммерциялық банктер депозиттерінің жалпы әлеуетін көп есе артып түседі.
Банктер ақша ұсынысын қанша есеге арттыратынын көрсететін коэффициент –
банк мультипликаторы деп аталады. Немесе ол салымдар бір бірлікке
өзгергенде ақша массасы қаншаға өзгеретінін көрсетеді:
m=1rr;
(3)
Несиелік қызмет нәтижесіндегі ақша массасының өсімін келесі формуламен
өрнектеуге болады:
немесе ΔΜ=m*ΔD
(4)
Бұл жерден көрініп отырғандай ақша массасының көлемі Орталық банк
бекітетін міндетті резервтер нормасымен, беретін несиелер мөлшерімен,
сонымен қатар халықтың іс-әрекетіне және оның банк жүйесіне сенімімен
анықталады. Халықтың іс-әрекетін қолда бар қолма-қол ақшалардың депозиттер
сомасына қатынасымен анықталады:
d=cD;
(5)
Сөйтіп, айналыстағы ақша көлемі коммерциялық банктердің міндетті
резервтер нормасын бекітетін Орталық банктың операциялары нәтижесінде
өзгереді, ал коммерциялық банктер өз кезегінде берілетін несиелер көлемін
анықтайды, және де банктік емес сектордың шешімдеріне тәуелді болады [8].
Ақша массасының көлеміне әсер ететін резервтер мөлшері мен
депозиттерден ақшаның бір бөлігі қолма-қол ақшаға ағылып кетуін есепке
алатын коэффициент ақша мультипликаторы деп аталады және төменде
келтірілген формула бойынша есептеледі:
Ақша мультипликаторы (m*) ақша ұсынысының (MS) ақша базасына (MB)
қатынасын білдіреді. Ал біз білетініміздей қолдағы ақша массасы мен
депозиттерден тұрса MS=C+D; ал ақша базасы қолдағы ақша массасы мен жалпы
резерв көлемдерінен тұрады MB=C+R, мұндағы R–жалпы резерв көлемдері. Ақша
базасы – айналысқа шығарылған ақша сомасы мен Орталық банкте депозиттерде
сақталып тұрған коммерциялық банктердің резервтері.
(6)
– қанша адам депозитке ақша салады;
– қандай ақша көлемі резерв түрінде Орталық банкке беріледі, яғни
салымдардың қай бөлігі резервке кетеді. Орталық банктің ақша ұсынысы
көлеміне әсер ету механизмі, яғни жалпы ақша моделінің формуласы:
m*∙MB= MS, бұл формула ақша мультипликаторы арқылы ақша ұсынысы мен
ақша базасы арасындағы байланысты көрсетеді. Егер ақша базасы 1 бірлікке
өзгерсе, онда ақша ұсынысы қаншаға өзгереді дегенді анықтайды.
Осыдан шығатын қорытынды Ұлттық Банк ақша ұсынысына келесідей екі
жолмен ықпал етеді:
1. ақша базасын (MB) өзгерту;
2.резервтік талаптар деңгейін өзгерту (rr), ол ақша мультипликаторының
(m*) өзгеруіне әкеледі.
Ақша-несие саясатының мақсаттарын келесідей топтауға болады:
Түпкі мақсаттар:
1. экономикалық өсу;
2. толық жұмысбастылық;
3. бағалардың тұрақтылығы;
4. тұрақты төлем балансы.
Аралық мақсатты бағдарлар:
1. ақша массасы;
2. пайыз мөлшерлемесі;
3. айырбас бағамы.
Түпкі мақсаттар экономикалық саясаттың бір бағыты ретінде ақша-несие
саясатымен, сонымен қатар фискалдық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық
және басқа да түрлі саясаттармен жүзеге асырылады. Аралық мақсаттар Орталық
Банктің қызметіне тікелей қатысты, және де рыноктық экономикада негізінен
жанама құралдар көмегімен жүргізіледі.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін монетарлық саясат құралдары немесе
Орталық банктің ақша ұсынысын реттеу құралдары (Tools of monetary policy)
қолданылады. Бұл құралдар көмегімен Орталық банк елдегі ақша ұсынысын
көбейтіп немесе қысқарта алады. Монетарлық саясаттың классикалық, негізгі
құралдары болып келесілер танылады:
1. резервтік талаптар деңгейін өзгерту;
2. есептік қойылымды реттеу;
3. ашық рыноктағы операциялар;
Орталық банктің ақша-несие саясатының құралдары ақша массасы көлемін
реттеу мен экономиканың өсуі үшін оңтайлы инфляция деңгейін қолдап тұру
үшін қолданылады. Олар тікелей (директивті) және жанама құралдар болып
бөлінеді. ҚР Ұлттық банкісі қазіргі кезде жанама құралдарды пайдаланады –
ол беретін несиелер бойынша ресми сыйақы мөлшерлемесі, резервтік талаптар,
ашық рыноктағы бағалы қағаздармен операциялар, коммерциялық вексельдерді
қайта есепке алу бойынша ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемелер.
Орталық банк ақша ұсынысын толығымен бақылай алмайды:
1. коммерциялық банктер артылған (избыточные) резервтердің көлемін (ол
R-дің құрамына кіреді) өздері анықтайды. Бұл rr қатынасына және де
мультипликаторға әсер етеді;
2. Орталық банк коммерциялық банктерге берілетін несие көлемін нақты
болжай алмайды;
3. cr шамасы халықтың мінез-құлқы мен әр уақытта да Орталық банктің іс-
әрекеттеріне тәуелді емес өзге де факторларға байланысты болады. Дегенмен,
Орталық банктің жалпы алғанда ақша массасына әсер ету құралдары тиімді, әрі
нақты күшке. Мұндағы құралдың бірі – резервтік талаптар деңгейін өзгерту
[9].
Резервтік талаптар деңгейін өзгерту. Міндетті резервтер – коммерциялық
банктер Орталық банктің арнайы шоттарында ұстауға тиісті депозиттер
сомасының бір бөлігі және олар активті операцияларды жүзеге асыру үшін
пайдаланыла алмайды. Бұл ақша-несиені реттеудің ең мықты құралы және оны
несиелік ақша массасын тез қысқарту немесе көбейту құралы ретінде
пайдаланылады. Бұл резервтер екі функцияны іске асырады:
1. олар салымшыларға депозиттерді қайтару бойынша төлем міндеттерін
үздіксіз орындау үшін және басқа банктермен есеп айырысуды асыру үшін
коммерциялық банктердің қажетті өтімділік деңгейін қамтымасыз етеді;
2. олар Орталық банктің ақша массасын реттеу құралы болып табылады.
Міндетті резервтер нормасының өзгеруі коммерциялық банктердің –несие-
қаржылық әлеуетіне тікелей әсер етеді және ақша мультипликаторы арқылы
экономикадағы ақша ұсынысына едәуір ықпал етеді. Сондықтан міндетті
резервтер нормасын жиі өзгертуге болмайды, себебі бұл банктер мен басқа да
қаржылық делдалдар арасындағы тепе-теңдік бәсекелестікті бұзады. Орталық
Банк міндетті резервтер нормасын неғұрлым жоғары орнатса, соғұрлым аз
қаражат коммерциялық банктермен активті операциялар үшін қолданыла алады.
Резервтер нормасының (rr) артуы ақша мультипликаторын азайтады және ақша
массасының қысқаруына алып келеді. Сөйтіп, міндетті резервтер нормасын
өзгерте отырып, Орталық Банк ақша ұсынысы динамикасына әсер ете алады.
Есептік қойылымды реттеу (немесе қайта қаржыландыру мөлшерлемесі) –
өтімді қаражаттардағы (ақшалардағы) қысқа мерзімді қажеттілікті жабу үшін
екінші деңгейдегі банктерге Орталық банкпен берілетін (“соңғы инстанциядағы
несие беруші” ретінде) несиелер бойынша пайыз мөлшерлемесі. Бұл ақша-несие
айналымын тікелей реттеу құралы және несие белсенділігін басқару үшін
қолданылады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі ҚР Ұлттық банкісінің ақша-
несие саясатында ақша рыногындағы сұраныс пен ұсынысты жанама реттеу құралы
ретінде пайдаланылады және қаржылық рыноктың негізгі қатысушылары үшін
болашақ кезеңде күтілетін (болжамдалатын) инфляция деңгейінің бағдары
ретінде қарастырылады. Басқа сөзбен айтқанда, Ұлттық банк қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін өзгерте отырып, банктердің несиелері мен
депозиттерінің мөлшерлемелеріне индикативті әсер ете алады, оларды
ақпараттандырады және инфляциялық күтімдерді қалыптастыра алады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі реттеу функциясын орындау үшін, ол нақты мағынада
позитивті болуы керек, яғни инфляция деңгейінен жоғары болуға тиісті
(әдетте, инфляция деңгейінен 1,5%-дан кем емес).
Есептік қойылымның өсуі Орталық банктен берілетін несиелердің
қымбаттауын білдіреді және олардың көлемінің қысқаруына, салдары ретінде
коммерциялық банктердің ссудалық операцияларның азаюына алып келеді. Сөйтіп
коммерциялық банктер де, өз кезегінде, несиелер бойынша қойылымды өсіріп,
енді несиелерге қол жеткізу қиындап, ақша қымбаттайды. Экономикадағы ақша
ұсынысы төмендейді [10].
Есептік қойылымның төмендеуі, керісінше айналымдағы ақша массасының
артуына түрткі болады.
Әдетте қысқа мерзімді ссудалар коммерциялық банктердің резервтерін
толықтыру үшін беріледі. Орталық Банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді
ссудалары арнайы мұқтаждықтарға (маусымдық қажеттіліктерге) немесе ауыр
қаржылық жағдайдан шығу үшін беріледі.
Ашық рыноктағы операциялар (Open-market operations) – айналыстағы ақша
массасы мен несиелер көлеміне әсер ету мақсатымен орталық банктермен бағалы
қағаздарды сату және сатып алу. Бұл ақша ұсынысын бақылаудың ең икемді
әдісі, дегенмен бұл әдіс дамыған құнды қағаздар рыногы бар елдерде
қолданылады. Әдетте операциялар қысқа мерзімде үкіметтік бағалы қағаздармен
жүргізіледі. Сатып алулар арқылы (ақша экспансиясы) экономикалық жүйеге
қаражаттарды салу артады, осының есебінен несиелердің көлемі өседі,
несиелік эмиссия механизмі қосылып, мультипликатор арқылы ақша массасы
өседі. Ал сату (рестрикция саясаты) кезінде кері эффект байқалады.
Көп жағдайда Орталық Банк мұндай операцияларды кері сатып алу келісім-
шарты нысанында жүргізеді (РЕПО).
Қорытындылай келе, мемлекеттің бағамға әсер етудің ең кең таралған
құралы валюталық интервенция болып табылады, яғни ұлттық ақшаның құндылығын
қолдап тұру мақсатында орталық немесе коммерциялық банктермен шет ел
валютасын сату, сонымен бірге ұлттық валютаның құны тым үлкен болған
жағдайда оны түсіру үшін керісінше шет ел валютасын сатып алу. Демек, бұл
құралдарды дұрыс пайдалану тұрақты экономикалық дамуға жол бере алады.
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттары
1993 жылы инфляция деңгейі жылдық 2000%-ға жуық мәнді құрады,
мемлекеттік дефицит ЖІӨ-нің –5,4% деңгейінде қалыптасты, бағаны бақылау
біртіндеп алып тастау үрдісі жүріп жатты, ал көлеңкелі рынок кең қанат
жайды. Бағаны ырықтандырудың бастапқы әсері инфляцияның төмендеуіне емес,
керісінше бағалардың кенет көтерілуіне алып келді. Жалпы алғанда бір жыл
ішіндегі инфляция деңгейі тым жоғары болды – 3061%. 1991 жылы бюджет
дефициті ЖІӨ-нің –20,7%-дан 1992 жылы –2,1%-ға дейін қысқартуға, ал келесі
жылдары сәйкесінше –5,4% және –11%-ға дейін көтерілді. Жалпы сұраныстың
айтарлықтай қысқаруына қарамастан, бұл жылдардағы инфляция деңгейі жоғары
болып қала берді.
Гиперинфляция кезінде қоғамның байлықтары тез арада қайта бөлінетіні
белгілі. Бұл процесте, әдетте, бір ретті немесе өзгермейтін
(фиксацияланған) табыстары бар қоғам бөлігі зардап шегетіні анық.
Сондықтан, ең алдымен, фиксацияланған табыстары бар бюджеттік сала
жұмыскерлерінің, зейнеткерлердің, сонымен бірге астықтан алынған өнімді
сатудан түскен бір ретті табыс алатын ауыл шаруашылығы еңбекшілерінің
көбісінің әлеуметтік жағдайы нашарлады.
Жоғары инфляция жылдары халыққа қызмет көрсететін кәсіпкерлердің, қаржы
және сауда салаларында операциялардың ренабельдігі нақты секторға қарағанда
5-6 есе жоғары болғандықтан бұл салалардың өкілдері ұтысты жағдайда қалды.
Сонымен, еңбек және қаржы ресурстары халыққа қызмет көрсететін экономика
салаларына қайта бөлінді. Осының нәтижесінде қызмет көрсету саласы тез
қарқынмен дамып, ал өндіріс, ауыл шаруашылығы мен құрылыс сияқты сектордағы
жағдай тез арада нашарлай бастады [12].
Жоғары инфляцияның есебінен жұмыскерлердің нақты табысы төмендеу
себебінен, адамдар фиксацияланған еңбек ақысы бар жұмыстарға қызығушылық
танытпады. Бұл жағдай экономиканың нақты секторының көптеген
кәсіпорындарының жағдайын одан сайын әлсіретті, сол себептен олар бірінен
соң бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары 6
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі 15
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі
бағыттары 20
2 Қазақстан Республикасы монетарлық саясатын талдау
2.1 Ұлттық Банктің монетарлық саясатты іске асырудағы 31
ақша-несиелік механизмдерін талдау
2.2 Ақша несие саясатының негізгі құралдарына талдау жүргізу 38
2.3 ҚР төлем балансы және валюта жүйесін талдау 47
3 Қазақстандағы монетарлық саясатты жүзеге асыру тетіктерін
жетілдіру
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық саясатын
жетілдіру бағыттары 55
Қазақстан Республикасының 2012 жылға арналған ақша-кредит
саясаты 69
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде әлем елдері арасында
интеграция мен ғаламдану үрдістері жүріп жатқанда бәсекелестік пен еңбек
бөлінісінің одан сайын тереңдеуі, сондай-ақ елдердің даму деңгейі мен әл-
ауқатының артуы орын алып отыр. Ал оның белгісі ретінде экономикалық өсу
және экономикалық даму сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер қарастырылады.
Кез-келген елдің экономикалық саясаты, экономикалық дамудың
стратегиялары елдің даму деңгейіне байланыссыз белгілі бір мақсаттар жиынын
шешуге бағытталады. Ең маңызды мақсаттар ретінде экономикалық өсу мен
жұмысбастылықты қамтымасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау,
макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады.
Экономикалық даму әрбір елдің ажырамас бір бөлігі, бірақ әр ел бұл
дамудың тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі
стратегиялар мен тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс
нәтижелерге жетіп, бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің
жетістіктеріне басқалары да қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму
жолдарын таңдап алады, соның нәтижесінде өз елінің, өз халқының әл-ауқатын
көтеруге, әлеуметтік және саяси тұрақтылыққа жеткізуге, экономикалық өрлеу
мен жаңа даму сапасына негізделген бәсекеге қабілетті ел болуға тырысады.
Осындай жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай
мақсат таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған
сәйкес нәтижеге де ие болады.
Экономикалық өсудің ұзақ мерзімді әлуеті өндірістік мүмкіндіктермен,
жинақтау деңгейімен, елдің ғылыми-техникалық әлуетімен анықталады. Қысқа
мерзімде экономикалық өсуге экономикаға әсер ететін құралдарды дұрыс таңдау
жолымен жетуге болады. Экономиканы реттеудің ең тиімді әдістерінің бірі
ақша-несие саясаты, оның нысандары, деңгейі мен механизмдері нақты
жағдайлармен, сонымен қатар үкімет белгілеген міндеттермен анықталады.
Макроэкономикалық жағдайдың өзгеруіне шұғыл жауап беру керек кезде
монетарлық саясаттың ролі аса маңызды болып есептеледі, сол себепті бұл
саланы егжей-тегжейлі зерттеу және монетарлық құралдарды дұрыс пайдалануды
зерттеу Қазақстан үшін өнегелі іс.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты
айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030”
Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялардың, атап
айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика
стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген.
Осылардың ішінен дипломдық жұмыста қарастырылатын стратегия – монетарлық
даму стратегиясының негізгі құралдары мен олардың отандық экономикаға әсер
ету жолдары, трансмиссиялық механизмнің жүзеге асырылуы.
Қазақстан Республикасында терең экономикалық реформалар өткізіліп,
макроэкономикалық тұрақтану мен экономикалық өсуге қол жеткізілді. Соңғы
кездері ҚР Президенті үкімет алдына халық шаруашылығын экономикалық өсу
және даму жағдайына ауыстыру міндеттерін қойды.
Осындай жаңа мақсаттар мен шарттар бұл мәселені зерттеудің өзектілігін
жоғарылатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан экономикасына оң және теріс әсер
ететін мәселелерді анықтау және олардың пайда болуын талдау арқылы ұлттық
экономиканың өсуіне тосқауыл болатын проблемаларды оңтайлы шешу жолдарын
қарастыру, сонымен бірге болашаққа болжам жасау.
Жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгілейді:
- монетарлық саясаттың экономикалық мәнін көрсету;
- еліміздегі монетарлық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау;
- Ұлттық Банкінің монетарлық саясатты іске асыру механизмдерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының валюта жүйесіне талдау жасау;
- еліміздің ақша-кредиттік саясатының дамуын болжау;
- Ұлттық Банкінің монетарлық саясатты жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің
монетарлық саясаты.
Зерттеу пәні. Монетарлық саясаттың негізгі бағыттарының
қалыптасуы және қазіргі жағдайы, оны әрі қарай жетілдіру жолдары, алдынғы
жылдары жүргізілген Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банкінің ақша-несие
саясатының нәтижелеріне талдау жасау болып табылады.
Бұл жұмысты жазу барысында белгілі шетел экономист-ғалымдарының,
қазақстандық авторлардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің зерттеу және статистика департаменті Стратегия және талдау
басқармасының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің
мәліметтері қолданылған.
Бұл дипломдық жұмыстың жазылу процесінде қазіргі кездегі Қазақстанда
монетарлық саясатының экономикаға әсері, даму үрдістері, әлуеті мен
жағдайын, пайда болып жатқан проблемаларды және оларды шешу ерекшеліктерін
ашып көрсетуде отандық “Банки Казахстана”, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі 2007-2011 жылдардың Жылдық есебі, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің инфляциялық шолу, экономикалық шолу сияқты мерзімдік басылымдары,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-кредит саясатының 2006-2008
жылдарға арналған негізгі бағыттары елеулі көмек берді.
Бұл жұмыс Қазақстан Республикасындағы экономикалық дамуды қамтымасыз
етудегі монетаризм стратегиясының жалпы экономикаға сандық және сапалық
әсерін бағалауды мақсат етеді. Ұсынылған жұмыста автор Қазақстандағы болған
экономикалық дамудың монетарлық стратегиясының тәжірибесін қарастыра
отырып, соның нәтижесінде болған жалпы экономикаға жүргізілген
реформалардың әсерін зерттеді. Макроэкономикалық талдаудың еліміз үшін
проблемалық сұрақтары қарастырылып, бұл мәселелерді шешу жолдары және
жалпылама қорытындылар шығарылып, ҚР-дағы мемлекеттік реттеу шаралары мен
қолдау механизмдерінің экономикалық өсу мен дамуға қол жетудегі орнын ашып
көрсетті.
Берілген дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім мен қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде еліміздегі монетарлық саясатты қалыптастырудың
теориялық негіздері қарастырылып, негізгі бағыттары көрсетілді.
Жұмыстың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының ақша-несие
механизмдеріне және валюта жүйесіне талдау жасалынды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің монетарлық
саясатын жетілдіру бағыты ұсынылды.
1 Монетарлық саясатты қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Монетарлық саясаттың экономикалық мәні, негізгі құралдары
Қалыпты жағдайда экономикалық өсудің нәтижесі экономикалық дамуға алып
келеді және ол әрбір ел дамуының ажырамас бөлігі, бірақ әр ел бұл дамудың
тек қана позитивті мәніне жету үшін ғасырлар бойы түрлі стратегиялар мен
тактикаларды ойлап тауып, қолданып, оңды және теріс нәтижелерге жетіп,
бірінің қателіктерінде бірі үйреніп, бірінің жетістіктеріне басқалары да
қол жеткізгілері келетіндер тура сондай даму жолдарын таңдап алған. Осындай
жолда қазіргі кезде Қазақстан да келе жатыр. Демек, еліміз қандай мақсат
таңдаса, сондай экономикалық даму стратегиясын да таңдайды, соған сәйкес
нәтижеге де ие болады.
Қазіргі уақытта экономикалық дамудың стратегиялары теория жүзінде анық
ерекшеленеді, бұндай ерекшелеу әсіресе батыстың экономист-ғалымдарының
еңбектерінде көп кездеседі. Дегенмен де, бұл тек қана теория жүзінде, ал
тәжірибеде дамудың синтезделген стратегиялары қолданылады. Кейде бірнеше
стратегиялар қатар жүруі де мүмкін, және бұл дұрыс та.
Қазіргі кезде Қазақстан өзінің экономикалық даму стратегиясын нақты
айқындады және сол бағыт бойынша жүріп келе жатыр. “Қазақстан 2030”
Стратегиялық бағдарламасында әлемде белгілі негізгі стратегиялар, атап
айтқанда өндірістік даму стратегиясы, монетарлық стратегия, ашық экономика
стратегиясы, сонымен қатар әлеуметтік даму стратегиясы да біріктірілген.
Осылардың ішінен біздің жұмыста толығымен қарастырылатын стратегия –
монетарлық даму стратегиясы мен оның ақша-несие құралдарының экономикалық
өсуге тигізетін әсері [1].
Мемлекеттің даму саясаттары мен бағдарламалары талдаудың мақсатына
байланысты әртүрлі жіктелуі мүмкін. Бұл жұмыста қолданылатын
стратегиялардың жіктелуін американдық ғалым Кейт Гриффин өзінің
“Экономикалық дамудың баламалы стратегиясы” атты еңбегінде ұсынған болатын.
Бұл стратегиялардың жіктелуі келесідей үш критерийге негізделеді:
1. Стратегия дамудың тек қана бір астарларын немесе бір саласын ғана
қамтымай, жалпылама дамуды көздеу керек. Сырт көзбен қарағанда, кейбір
стратегиялар белгілі бір саланың бөлігі, не болмаса ерекше секторы ретінде
көрінуі мүмкін. Мысалы, сыртқы сауда не ауыл шаруашылығы, бірақ олар басты
даму стратегиясы болып жіктеледі, себебі анық ерекшеленген қызмет,
стратегияны қолдаушылардың пікірінше, лидерлік саланың құрамдас бөлігі
болып саналады, бұл өз кезегінде жалпы алғанда экономиканы дамудың одан да
жылдам траекториясына көшуге мүмкіндік береді;
2. Стратегиялар ең болмағанда орталық айнымалыларды анықтау мен өлшеу
үшін эмпирикалық тексеруді жүргізуге мүмкіндік беретіндей етіп құрастырылуы
мүмкін. Анықтаманың өзі кешендік сұрақтарға сирек жауап бере алады,
дегенмен, бұл шығарылған қортындының шындыққа сәйкес келуі мен мәнділігі
үшін маңызды, яғни зерттеу эмпирикалық мәліметтерге негізделген болуы
керек. Содай-ақ, әрине, логикалық талдау не болмаса теория эмпирикалық
фактілерді дұрыс мағынада интерпритациялауды қамтымасыз ету үшін маңызды.
Ал ең жақсы жағдайда бұл стратегия теория, фактілер мен тарихтың дұрыс
үйлескен қоспасынан тұруы керек;
3. Стратегиялар Үшінші Әлем мен ЭЫДҰ (OECD) елдеріндегі саясаткерлерге
таныс және жиі қолданылатын формулировкаларға сәйкес келеді.
Бүгінгі күні әлемде 6 даму стратегияларын ерекшелейді. Олар
Монетаристтік стратегия, Ашық Экономика, Индустриализация, Жасыл Революция
стратегиясы, қайта бөлу стратегиясы және ең соңғысы дамудың Социалистік
стратегиясы болып жіктеледі. Осылардың ішінен бізге маңызды болып табылатын
стратегия Монетарлық стратегия деп аталады. Оның ерекшелігі рыноктық
сигналдардың тиімділігін арттыру арқылы ресурстарды бөлуді жақсартуға
негізделеді. Іс жүзінде стратегия дағдарыстық кезеңдер уақыты келгенде жиі
еңгізіледі, яғни экономикалық тұрақтандыру мен күшті дисбаланстарды реттеу
басымды маңыздылыққа ие болған жағдайда, ендеше бұдан шығатыны салыстырмалы
бағаларды жақсарту шаралары әдетте басты бағалар деңгейіндегі өсу
мөлшерлемесін бақылау шараларымен бірге жүреді. Екпін монетарлық және
қаржылық саясаттарға, сонымен қатар қаржылық реформаларға қойылады. Шын
мәнінде біз экономикалық саясаттың бұл әдістерін дамудың монетарлық
стратегиясына қосамыз. Кейбір кездері, монетарлық стратегия инфляцияның
қысқаруы мен макроэкономикалық балансты қалпына келтіруді көздейтін тек
қана қысқа мерзімді реттеуде қолданыладын стратегия деп есептеледі, содан
соң ұзақ мерзімді саясаттарды жаңғырту мүмкін болады. Мұндай әдістер
қабылданған жерлерде осыған сәйкес көптеген мысалдар табуға болатынына
күмән жоқ, бірақ жалпы мағынада монетаризм жақтаушыларының сенімін жете
түсінбеу деген сөз. Монетарлық стратегия өсудің тиімділігі мен ұзақ
мерзімділігін шешетін келесідей микроэкономикалық сұрақтармен тығыз
байланысты – рыноктарды дұрыстап жұмыс істету, оның бұзылған тұстарын
жөндеу және түзетілген салыстырмалы бағалар жиынтығын бекіту. Стратегия
микроэкономикалық бағдар ұстанса да, макроэкономикалық мақсаттарды көздейді
[2].
Стратегияның басты белгісі оның микроэкономикалық бағдарына сай келеді,
яғни жеке бизнес секторы жұмыс істейтін молшылықты жерді табыстау.
Экономикалық жағынан ілгері келе жатқан Үшінші Әлем елдерінде стратегия
жеке меншік өндірістің жоғарғы ролін көрсетеді, алайда ауыл шаруашылығының
еркін өсуі тежелмейді. Дегенмен, стратегияның басты екпіні – бұл дамудың
басты күші болып саналатын жеке сектор, ол барлық қалған экономиканың қалыс
қалған және прогрессивті буындарының жаңғыруына жауапты “белсенді сала”
ролін ойнайды. Ал мемлекеттің ролі минимумға келтірілген және идеалды
жағдайда жеке меншік сектор гүлдене алатын тұрақты экономикалық ортаны
қалыптастыруды қамтымасыз етумен ғана шектеледі. Осыдан экономикалық
тұрақтандыруды қолдау шараларының маңыздылығы келіп шығады. Тұрақтандыру
саясатын қолдана отырып, мемлекет экономиканың тербелістерін мүмкіндігінше
азайтуға тырысады, сөйтіп жеке секторға сенімді экономикалық болжамдар құру
мен нақты жоспарлауды жасауға көмек береді. Мемлекет меншігіндегі
кәсіпорындарды ұлтсыздандыру мен жекешелендіру саясаттары (тиімділікті
жоғарылату мен экономикадан жеке секторды ығыстырып шығаруды болдырмау
үшін), сондай-ақ кәсіподақтардың құқықтарын заңнамалық қысқарту саясаты да
бұл стратегияның бір бөлігі ретінде болуы мүмкін. Экстремалды жағдайда
монетаристік стратегия laissez faire жүгінеді.
Монетарлық стратегияның мақсаттары болы келесілер табылады:
Біріншіден, экономиканы тұрақтандыру мен жақсы жұмыс істейтін
рыноктарды құру;
Екіншіден, ресурстарды бөлуді жақсарту арқылы өнімдер мен табыстардың
шығарылым деңгейін арттыру және өмір сүру стандарттарын жақсарту;
Үшіншіден, өнімдерді өндіру қарқынын жоғарылату үшін жинақтаудың
жоғарғы деңгейіне жету;
Төртіншіден, жинақтаудың кез келген қойылымы кезінде өнім өндіру
қарқыны мүмкіндігінше максималды болатындай етіп капиталды тиімдірек
қолдануды қамтымасыз ету.
Стратегия өзінің мәні бойынша интервенционистік болып табылмайды, ол
экономиканы алға жетелейтін жеке бастамашылық пен кәсіпкерлікке
негізделеді. Жиынтық табысты бөлу туралы рыноктық шешімді өзгерту шаралары
бұзылулар мен тиімсіздікті еріксіз еңгізеді деп саналады, бұлар өз
кезегінде ең соңында тұрмысы төмен халық үшін зиянды.
Монетарлық саясаттың негізгі әдісі ол ақша-несие саясаты. Монетарлық
саясат (Monetary policy) – бұл құрал арқылы үкіметтер ақша массасын көбейту
немесе азайту арқылы макроэкономикалық жағдайларға әсер етуге тырысады.
Монетарлық саясат – ақша-несие жүйесінің ақша ұсынысына және сәйкесінше
пайыз қойылым арқылы инвестициялар мен нақты ЖІӨ-ге әсер ету қабілеттігіне
неізделетін төрт негізгі макроэкономикалық құралдардың бірі.
Монетарлық саясаттың үш незігі құраушыларын ажыратады:
1) жаңа ақшалардың эмиссиясы;
2) ақша секторындағы ақша массасын тікелей бақылау;
3) ашық рыноктағы операциялар.
Бұл құраушылар үш түрлі теориялық көзқарастарда алатын орнына
байланысты қарастырылады.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының негізінде ақша мен ақша-несие саясаты
процесінің ұлттық экономиканың жағдайына әсерін зерттейтін ақша теориясы
жатыр. Сондықтан ақша-несие саясаты экономиканы жанама реттеудің маңызды
нысандарының бірі болып табылады. Ол танымал ғалым-экономистердің
экономикадағы ақша ролі мен олардың макроэкономикалық параметрлерге әсері
(экономикалық өсу, жұмысбастылық, бағалар, төлем балансы) жөніндегі
пікірлеріне негізделеді.
Ақшаның макроэкономикалық дамудағы ролі мәселесінде үш теориялық
көзқарасты ажыратады:
Неоклассикалық мектептің рыноктық экономика өз-өзін реттейтін, өз-өзін
дамытатын көзқарасына байланысты мемлекеттің экономикалық процестерді
реттеу қажеттігін мойындамады, ал ақша ЖҰӨ, табыстар, баға, инвестициялар
сияқты көрсеткіштердің номиналды көрінісі үшін ғана қажетті сыртқы қабыршақ
ретінде қабылданды. Ал олардың қарқыны мен нақты деңгейіне ол әсер ете
алмайды, себебі ұлттық өндірістің нақты көлемі экономикада бар өндірістік
ресурстарға байланысты. Экономикадағы ақша санының өзгеруі тек қана ішкі
бағалар деңгейіне ықпал ете алады. Бұл көзқарас И.Фишердің теориясында өте
анық көрінеді. Ол атаулы ақша көлемінің пропорционлы өзгеруі абсолютті баға
деңгейіндегі пропорционалды өзгеруіне алып келетінін дәлелдеді. Бұл
байланыс И.Фишердің айырбас теңдеуі атты теңдеумен өрнектеледі және ол
ақшаның сандық теориясы деп те аталды:
MV=PQ
(1)
M – айнылыстағы ақша массасы немесе ақша ұсынысы;
V– ақшалардың айналыс жылдамдығы;
P– бағалар мен товарлардың орташа бағасы;
Q– бір жыл ішінде ұлттық экономика шеңберінде өндірілген товарлар мен
қызметтер саны.
Сондықтан неоклассиктер ақша саясатының тиімсіздігі туралы қорытынды
шығарып, ең алдымен балансталған мемлекеттік бюджет пен балансталған төлем
балансына баса көңіл аударылуы керек деген пікірде болды.
1929-1933жж. Ұлы депрессия бұл мектептің көптеген ұстанымдарын күмәнді
етті, атап айтқанда рыноктық экономикадағы дағдарыстар мен мәжбүрлі
жұмыссыздықтың жоққа шығарылу туралы ұстанымы. Ақшаның сандық теориясы
дағдарыстар кезінде пайда болатын мәселелерді шешуге қабілетсіз екендігін
білдірді. Экономиканы реттейтін бірқатар мемлекеттік шараларды қолдану
қажеттілігі пайда болды, оның ішінде ақша регуляторларын пайдаланатын
шаралар да болды [3].
Кейнсиандық көзқарас. Әйгілі экономист Дж.М.Кейнстің “Жұмысбастылық,
пайыз бен ақшаның жалпы теориясы” (1936ж.) атты кітабы шыққаннан кейін
жалпы макроэкономикалық саясатқа, оның ішінде ақша саясатына деген
көзқарастарда нағыз революция болды. Дж.Кейнстің пікірінше экономикадағы
жиынтық сұранысты өзгерту үшін ақша-несие және бюджет-салық саясаттарының
әдістерін қолдана отырып, мемлекеттің экономикалық белсенділік жағдайына
ықпал етуін қажеттілік деп санады. Кейнсиандықтар негізделетін басты
теориялық теңдік, қазіргі кезде де негізгі макроэкономикалық теңдік деп
аталады:
Y=C+G+I+Nx
(2)
Y– ЖҰӨ-нің атаулы көлемі;
C– тұтыну шығындары;
G– товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік шығындары;
I– инвестициялар көлемі;
Nx=Ex-Im, таза экспорт, яғни экспорт пен импортың айырымы. Банктік
пайыз мөлшерлемесі инвестициялардың көлеміне тікелей ықпал етеді, сол
себепті экономикалық өсуді анықтай алады.
Инвестициялардың қозғаушы күші бизнес – инвесторлар – кәсіпкерлер болып
табылады. Бұл жерде инвестициялардың функциясы пайыз қойылым (r) болып
табылады, ал инвестицияларға шығындану мотивациясы күтілетін пайда нормасы
болып келеді. Инвестицияларды салудың шарты күтілетін пайда мен пайыз
қойылымның теңдігі. Инвестициялық шешімді қабылдау кезінде, шын мәнінде,
ақша капиталының (пайыз мөлшерлемесі) “бағасы” мен нақты капиталдың
(инвестициялық жобаның) “бағасы” салыстырылады. Экономикалық саясат
жүйесінде мемлекет пайыздық қойылымды пайдалану арқылы экономикалық өсуді
қамтымасыз ету үшін пайыздық қойылымды төмендету негізінде “арзан ақшалар”
саясаты және көтеру арқылы “қымбат ақшалар” саясаты қолданылады. Бұл жерде
инвестициялық сұранысқа шешуші маңыздылық берілді, оның себебі
мультипликативті әсері арқылы инвестициялардағы тербеліс өндіріс пен
жұмысбастылықтағы үлкен өзгерістерге алып келеді. Ал инвестициялардың
деңгейі негізінен пайыздық мөлшерлемеге байланысты, оның өсуі инвестициялар
деңгейін азйтады, сондықтан өндіріс көлемі мен жұмысбастылық төмендейді
(↓Y=C+G+↓I(r↑)+Nx); ал төмендеуі, керісінше өндіріс пен жұмысбастылықты
ынталандырады (↑Y=C+G+↑I(r↓)+Nx). Мұндағы пайыздық қойылым (Interest rate;
Loan interest) – белгілі бір уақыт кезеңіне: жыл, ай және т.б. есептелген
несие соммасына несие үшін пайыздық түрдегі төлем. Пайыздық қойылымдар
айналыстағы ақша көлеміне, қарыздық қаражаттарға сұранысқа, үкімет
саясатына, несие берушінің бағасына, займды қайтармау тәуекеліне, қарыз
кезеңіне және ұлттық валюта курсына тәуелді [4].
Ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді, бекітілген және еркін
қалқымалы пайыздық қойылымдар ажыратылады. Өз кезегінде пайыз қөйылым (r)
ақша массасы (М) деңгейімен анықталады – М↑, r↓, I↑ және керісінше M↓, r↑,
I↓. Пайыздық мөлшерлеменің тербелістері арқылы ақша айналымының шарттары
жалпы экономикаға қатты әсер ететінін білдіреді. Себеп-салдарлы байланыс
тізбегі келесідей: ақша массасының өсуі пайыздық мөлшерлеменің төмендеуіне
алып келеді, ал бұл ивестициялардың өсуімен жалғасып, табыс пен
жұмысбастылықтың артуына келеді – M↑, r↓, I↑, Y↑ – “Кейнсиандық ақша
трансмиссия механизмі” әсері деп аталады және ол ақша массасының өсуі
кезінде өсу эффектісін береді дегенді білдіреді, ал M↑,Y↑,C↑ – “Пигу әсері”
болып табылады, ол өндірістің жандануы жиынтық сұраныстың артуы арқылы
жүзеге асырылатынын көрсетеді.
Яғни, бір сөзбен айтқанда ақша ұсынысының көлемін реттей отырып,
орталық банк экономиканың дамуына белсенді түрде ықпал ете алады.
Монетарлық саясатта күрделі трансмиссия механизмі бар (передеточный
механизм). Оның барлық буындарының жұмыс істеу сапасынан, жалпы алғанда,
саясаттың тиімділігі тәуелді болады.
Ақша-несие саясатының трансмиссия механизмінің 4 буынын ерекшелеуге
болады:
1. Орталық Банк белгілі бір саясат жүргізу арқылы нақты ақша ұсынысының
көлемін өзгерту;
2. Ақша рыногындағы пайыз мөлшерлемесін өзгерту;
3. Пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне жиынтық шығындардың (әсіресе
инвестициялық шығындардың) реакциясы;
4. Жиынтық сұраныстың (жиынтық шығындардың) өзгеруіне қарай шығарылым
көлемінің өзгеруі.
Ақша ұсынысының өзгерісі мен жиынтық ұсыныстың реакциясы арасында тағы
да екі аралық буындар бар. Бұл екі буыннан өту процесі соңғы нәтижеге ықпал
етеді. (сурет 1).
1 2 3 4
Ақша Пайыз Пайыз Жиынтық сұраныстың
ұсынысының мөлшерлемесінің мөлшерлемесінің өзгеруіне
өзгеруі өзгеруі өзгеуіне қарай байланысты
шығындардың шығарылым көлемінің
(инвестициялық) өзгеруі
өзгеруі
ҰБ ашық r r P
рынокта AD2 AS
мемлекет тік AD1
облигация r1 r1
ларды сатып L ID
алады. r2 r2
Y
Y1 Y2
MP I1 I2
I
Сурет 1 - Ақша саясатының өткізу механизмі.
Рыноктық пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі экономикалық агенттердің
портефеліндегі активтер құрылымының өзгеруі арқылы жүреді. Мысалы, Орталық
Банктің ақшаны ұлғайту саясатының нәтижесінде олардың қолында қажетті
ақшадан артық ақша қалды. Сөйтіп, басқа активтер түрлерін сатып алу арқылы
несиелердің арзандауы, яғни соңында – пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі орын
алады. (2-сурет)
R L1S L2S R L1S L2S R L1S L2S
ΔR
ΔR ΔR
LD LD LD
MP MP MP
А) Ә) Б)
Сурет 2 - Активтер түрлерін сатып алу арқылы несиелердің арзандауы
Дегенмен ақша рыногының реакциясы ақшаға сұраныстың сипатына
байланысты, демек LD қисығының икемділігіне тәуелді. Егер ақшаға сұраныс
пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал болса (LD жатық болады), онда
ақша массасының өсуінің нәтижесі пайыз мөлшерлемесінің аз ғана өзгеруімен
ұласады. Ал кері жағдайда: егер ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесіне деген
сезімталдығы төмен болса (LD қисығы тіктеу), онда ақша ұсынысының артуы
пайыз мөлшерлемесінің едәуір төмендеуіне алып келеді. (сур. 2ә, 2б.)
Келесі қадам, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты жиынтық
сұранысты (жиынтық шығындарды) реттеу болып табылады. Пайыз мөлшерлемесінің
қарқыны көбінесе инвестициялық шығындарға әсер етеді деп саналады. Мысалы
үшін, егер ақша рыногында пайыз мөлшерлемесінің келелі өзгерісі болды деп
ұйғарсақ, сонда пайыз қойылымның қарқынына инвестициялық сұраныстың (не
болмаса, жалпы алғандағы жиынтық сұраныстың) сезімталдығы туралы мәселе
пайда болады. Басқа жағдайлар тең болғанда, осыдан жиынтық кірістің
мультипликаторлық өсу көлемі тәуелді болады.
Сонымен бірге, жиынтық ұсыныстың жиынтық сұраныс өзгеріс реакциясының
деңгейі де есепке алынуы керек.
Трансмиссия механизмінің кез-келген буынындағы бұзылулар ақша
саясатының қорытындысын төмендеуіне немесе нөлдік нәтижеге алып келуі
мүмкін екендігі анық. Макроэкономиканық тепе-теңдіктің Кейнсиан үлгісі
бойынша ақша ұсынысының Жалпы Ұлттық Өнім дамуына ықпалы ең ақырында
пайыздық мөлшер арқылы жүзеге асады, оның нақты көлемі ақша-несие
саясатымен анықталады. Ең бірінші кезекте инвестициялық шығындарға әсер ете
отырып, пайыздық мөлшер жиынтық сұраныс көлемін, содан кейін Жалпы Ұлттық
Өнімнің тепе-теңдік көлемін өзгертеді. Кейнсиан түсініктемесі бойынша несие
саясатының құлдырау кезеңінде – арзан ақшаға, ал экономикалық конъюнктура
көтерілген кезеңде қымбат ақшаға бағытталуы керек. Арзан ақша саясаты
жұмыссыздық, экономикалық құлдырау кезінде жүргізіледі. Мұндай кезде Ұлттық
банк ақша ұсынысын реттеу үшін өзінің құралдарының көмегімен елдегі ақша
ұсынысын көбейту мақсатын көздейді:
1. ашық рынокта мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу операцияларын
жүзеге асырады;
2. пайыздық есептік қойылымды төмендетеді;
3. міндетті резервтер нормасын азайтады.
Осының нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысы өседі, пайыз мөлшерлемесі
төмендейді, іскерлік белсенділік артып, инвестицияларды салу жоғарылайды,
жұмыссыздық қысқарады.
Ал қымбат ақша саясаты жоғарғы инфляция кезінде жүргізіледі, бұл жерде
Ұлттық банк мемлекеттің бағалы қағаздарын сатады, міндетті резервтер
нормасын көбейтумен қатар, пайыздық есеп мөлшерлемесін жоғарылатады.
Осындай қатаң саясаттың нәтижесінде келесі қорытынды күтіледі:
1. экономикада ақша ұсынысы қысқарады;
2. пайыз мөлшерлемесі өскен кезде инвестициялар қысқарады;
3. іскерлік белсенділік төмендеп, инфляция азяды. [5].
Ақшаға сұраныс (Demand for money) – адамдар өздерінде ұстағысы келетін
қазіргі сәттегі өтімді активтер саны. Ақшаға сұраныс пайыз қойылыммен
тікелей байланысты, сондай-ақ алынатын табыстар көлемі мен бұл табыстарды
иеленгенде пайда болатын баламалы шығындарға байланысты.
Кейнс ақшаға сұранысты екі шаманың функциясы ретінде қарастырды –
атаулы ұлттық табыс пен пайыз қойылым, себебі ақшаға сұраныс екі элементтен
тұрады деп есептеді:
1. трансакциялық сұраныс немесе келісім-шарттар үшін ақшаға сұраныс, ол
жоспарланған шығындар үшін ақша керек болғанда трансакциялық мотивті есепке
алады. Трансакциялық сұраныс номиналды ұлттық табыс деңгейіне байланысты:
оның деңгейі неғұрлым жоғары болса, шығындар деңгейі соғұрлым жоғары болады
және келісім-шарттар бойынша көбірек ақша қажет болады.
2. делдалдық сұраныс бағалы қағаздарды сату-сатып алумен байланысты.
Бұл сұраныстың бар болуы адамдардың әрбір нақты уақыт кезеңінде табыстың
қай бөлігін тұтынуға, ал қай бөлігін жинақтауға жіберу туралы шешіміне және
бұл жинақтарды қандай нысанда сақтау керек екендігіне байланысты болып
келеді. Бағалы қағаздар табыс әкелсе де, пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі
құнды қағаздар бағамының өзгеруіне алып келетіндіктен, олардың белгілі бір
тәуекелі бар: пайыз қойылым жоғарылаған сайын (r↑), бағам төмендей береді.
Бұл жағдайларда жалпылама өтімділікті таңдау ынтасы пайда болады. Осыдан
шығатын қорытынды делдалдық мотив ақшаға деген сұраныс пен пайыздық
мөлшерлеме арасында кері байланысты қалыптастырады.
Ақша-несиелік реттеу әдістерін қолданып мемлекет проценттің
мөлшерлемесіне әсер ете алады, бұл арқылы инвестицияларды өзгертіп, толық
жұмыбастылықты қолдай отырып, экономикалық өсуді қамтымасыз етеді.
Монетаристік ақшаның сандық теориясы. ХХ ғасырдың 60-жылдары
кейнсиандық теорияның қателіктері анық көріне бастады, ашып айтқанда
инфляциялық процестер қауіпін жете бағалай алмау, мемлекеттік шығындар мен
бюджет механизмдерінің ролі асыра көрсету, дефицитті қаржыландырудың нақты
әсерін артығынан бағалау. Бұл ақашның ролін қайта қарауға әкеліп,
монетаристік теорияларға қайтып келуге жол ашты. Экономикалық теорияда
монетаристер ретінде танымал Милтон Фридмен мен оның жақтастары қазіргі
заманғы ақшаның сандық теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның басты
постулаттары тқменде келтірілген:
Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеу негізінде, автоматты түрде өз-өзін тепе-
теңдікке әкелуге қабілетті. Экономикада пайда болатын қиыншылықтар сыртқы
факторлармен тағылады және мемлекеттің қате әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады. Рыноктық экономиканың өзінде жеке шаруашылықтың табиғатында
қаланған беріктіктің жеткілікті қоры бар.
“Бірде-бір үкімет рыноктан ақылды бола алмайды”. Сондықтан мемлекеттің
экономикаға арласуын шектеп отыру керек. Оның бірнеше себептері бар: а)
мемлекеттік араласу тепе-теңдікті қалпына келтіргісі келетін стихиялық
регуляторлардың әрекетіне бөгет етеді; ә) ол қысқа мерзімді болашаққа
бағытталады, ал пайда болып жатқан қиыншылықтарды шешу үшін ұзақ уақыт
қажет, бұл тек қана рыноктың күшінде; б) мемлекет сұранысты қалыптастырып,
оны басқара алады (мемлекеттік шығындар, қарыздар, салықтар т.б. арқылы),
бірақ ол товар ұсынысын үлкейте алмайды.
Зерттеулер мен тәжірибелік кеңестер салмағының ақша-несиелік салаға
айуысуы. Ақша өзінің көп түрлілігімен экономикалық процестердің стихиялық
регуляторы болуы мүмкін. Бұл жерде ақша массасына, оның мөлшеріне, өсу
қарқыны мен ақшаның айналыс жылдамдығына баса назар аударылады [7].
Монетаристтердің пікірінше ақша массасы өсу қарқынының өзгеруі мен
атаулы және жалпы ЖҰӨ-нің өсу қарқыны арасында тығыз өзара байланыс бар.
Бір іскерлік циклда айналыстағы ақша массасының өсу қарқыны сәлден соң
атаулы ЖҰӨ-нің өсу қарқынында өзгерістерге алып келеді, соған сәйкес нақты
ЖҰӨ-де де өзгерістер пайда болады, осының бәрі жұмыссыздықтың қысқаруымен
бірге жүреді. Кейіннен нақты өндірістің өсу қарқынындағы баяулау, ақша
массасының өсу қарқынының өзгеруіне байланысты ақшаның экономикаға әсерінің
көп бөлігін бағалардың өсуі арқылы жұтылуына әкеледі. Осы жерден шығарылған
қорытынды, мемлекеттің экономикадағы ролін шектеу керек, демек оның
стратегиялық мақсаты ЖҰӨ-ді бөлу мен тұтынудағы мемлекеттің қатысуын
қысқартуға бағыттау қажет. Ал реттеудің басты, кейнсиандықтар санағандай,
объектісі пайыздық мөлшерлеме емес, ақша ұсынысының өсу қарқыны ғана болу
керек. М.Фридменнің “ақша ережесіне” сәйкес, мемлекеттің Орталық банкісі
конъюнктура мен циклдық тербелістерге байланыссыз, ақша массасының 3-5%-дық
өсу саясатын тұрақты, ұдайы жүзеге асыру керек. Бұл нақты өндірістің өсуін
де, тым қатты инфляциялық процестерді қоздырмауды да қамтымасыз етеді.
Бүгінгі күнгі ақша теориясы кейнсиандық теорияның, монетаризмнің,
ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясының элементтерін қосатын
синтетикалық нысандағы модельдер ретінде көрініс таба бастады.
1.2 Монетарлық саясаттың шетелдік тәжірибесі
Ақша-несие саясатының маңызды тұсы сәйкес саясатты жүргізу үшін
айналыстағы нақты ақша массасының көлемін өзгерту мүмкіндігі. Ол үшін
Орталық банк өз механизмдерін пайдаланады. Экономикада ақша көлемін
монетарлық немесе ақша саясаты арқылы мемлекет реттейді. Ал тәжірибеде оны
Ұлттық банк (Орталық банк) жүзеге асырады. Ақша массасын өлшеу үшін ақша
агрегаттары қолданылады. Әрбір экономикаларда ақша агрегаттары әртүрлі
болады. Мысалы АҚШ-да 4 агрегатпен өлшенсе, Францияда – 2, Ұлыбританияда –
5, Германияда – 3 агрегат бар.
Ақша массасы (Stock of money) – товарлар мен қызметтердің айналысын
қамтымасыз ететін, мемлекет, институционалды меншік иелері мен жеке
тұлғалардың қолда бар және қолда жоқ сатып алу және төлем қаражаттары.
Яғни ақша массасы – экономикадағы жалпы мойындалған төлем
қаражаттарынын сомасы: ақша массасы (М) = айналымдағы қолма-қол ақша (С) +
депозиттер (D) тұрады, және олар келісі-шарттарды төлеуге қолданылады.
Банктер өз депозиттерінің бір бөлігін резервтер ретінде ұстағандықтан, ал
басқа бөлігін несие беруге пайдаланатындықтан төлем қаражаттарының сомасы
берілген несиелер (K) сомасына үлкейеді, яғни M=C+D+K.
Басқа қаржылық институттарға қарағанда банктер ақша ұсынысын арттыру
қабілетіне ие (“ақшаны құру”). Несиелік мультипликация – коммерциялық
банктер жүйесі шеңберіндегі төлем қаражаттарын эмиссиялау процесі. Несиелер
көлемі депозиттер көлемі мен резервтер мөлшерінен тәуелді екендігі белгілі.
Барлық басқа жағдайлары тең болғанда резерв нормасы (rr) аз болған сайын,
ақша массасы (M) көбее береді. Резерв нормасы – резервтер сомасының (R)
депозиттер көлеміне (D) қатынасы ретінде анықталады: rr=RD*100%. Ақша
ұсынысын өзгертудің бір әдісі резерв нормасын rr↑ арқылы, М↓ болады, және
керісінше rr↓, М↑.
Коммерциялық банктер жүйесінің қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайында
жұмыс істеуі бір банктің басқасына несие беруі көбейту эффектісін береді
және айналыстағы ақша массасының ұлғаюына әкеледі. Ақша массасының ұлғаю
технологиясы келесідей болып келеді. Несие бере отырып банктер пассивті
ақшаларды активтіге айналдырады. Несиелерді фирмалармен қатар, үй
шаруашылықтары да алады. Бұл ақшаларды пайдалану арқылы, басқа банктерге
келіп түсетін чектерді беру арқылы, қарыз алушылар осы банктердің
депозиттік әлеуеті мен несиелендіру мүмкіндіктерін арттырады. Онда бұл
тізбекті шартты түрде келесідей суреттеуге болады:
Бастапқы салым = 100000 тең болсын делік.
А банкісінің ссудасы = (1-0,1)*100000=90000
Б банкісінің ссудасы = (1-0.1)[(1-0.1)*100000]=(1-0.1) 2*100000=81000
В банкісінің ссудасы = (1-0.1)[(1-0.1) 2*100000] = (1-0.1)3*
100000=72900
Жиынтық ақша ұсынысы келесіге тең болады:
100000*[1+(1-0.1)+(1-0.1) 2+(1-0.1) 3+...]=*100000
(тік жақшаның ішінде бөлімі (1-0,1) тең, яғни ол бірден кем, сонда
геометриялық прогрессия мүшелерінің соммасы: ).
А банкінің А банкінің Б банкінің Б банкінің
депозиттері чектік депозиттері чектік
100 мың несиесі артады (90 несиесі (81
доллар (10%- (90 мың мың доллар –9 мың доллар)
міндетті доллар) мың міндетті
резервтер) резерв)
В банкінің В банкінің Г банкінің
депозиттері чектік депозиттері
артады (81 несиесі артады (72,9 және т.с.с.
мың доллар (72,9 мың мың доллар
–8,1 мың доллар) –7,3 мың
міндетті міндетті
резерв) резерв)
Сурет 3 - Мультипликатор әсері
Резерв нормасы әр экономикада әртүрлі болады, мысалы rr=10% болса, бұл
он пайыз көлеміндегі ақша кепілдік нормасы деп аталады.
Әрине мұның бәрі шартты, қарыз алушылар алған несиелерді бірден
жұмсамайды ғой, ал чектер әртүрлі банктерге келіп түседі, бірақ жалпы
алғанда, тек қана депозиттер арқылы несиелендіру мүмкіндігі ғана табылмай,
олардың өз-өздерін өсіру, айналыстағы ақша массасының артуы. Ол әдетте
коммерциялық банктер депозиттерінің жалпы әлеуетін көп есе артып түседі.
Банктер ақша ұсынысын қанша есеге арттыратынын көрсететін коэффициент –
банк мультипликаторы деп аталады. Немесе ол салымдар бір бірлікке
өзгергенде ақша массасы қаншаға өзгеретінін көрсетеді:
m=1rr;
(3)
Несиелік қызмет нәтижесіндегі ақша массасының өсімін келесі формуламен
өрнектеуге болады:
немесе ΔΜ=m*ΔD
(4)
Бұл жерден көрініп отырғандай ақша массасының көлемі Орталық банк
бекітетін міндетті резервтер нормасымен, беретін несиелер мөлшерімен,
сонымен қатар халықтың іс-әрекетіне және оның банк жүйесіне сенімімен
анықталады. Халықтың іс-әрекетін қолда бар қолма-қол ақшалардың депозиттер
сомасына қатынасымен анықталады:
d=cD;
(5)
Сөйтіп, айналыстағы ақша көлемі коммерциялық банктердің міндетті
резервтер нормасын бекітетін Орталық банктың операциялары нәтижесінде
өзгереді, ал коммерциялық банктер өз кезегінде берілетін несиелер көлемін
анықтайды, және де банктік емес сектордың шешімдеріне тәуелді болады [8].
Ақша массасының көлеміне әсер ететін резервтер мөлшері мен
депозиттерден ақшаның бір бөлігі қолма-қол ақшаға ағылып кетуін есепке
алатын коэффициент ақша мультипликаторы деп аталады және төменде
келтірілген формула бойынша есептеледі:
Ақша мультипликаторы (m*) ақша ұсынысының (MS) ақша базасына (MB)
қатынасын білдіреді. Ал біз білетініміздей қолдағы ақша массасы мен
депозиттерден тұрса MS=C+D; ал ақша базасы қолдағы ақша массасы мен жалпы
резерв көлемдерінен тұрады MB=C+R, мұндағы R–жалпы резерв көлемдері. Ақша
базасы – айналысқа шығарылған ақша сомасы мен Орталық банкте депозиттерде
сақталып тұрған коммерциялық банктердің резервтері.
(6)
– қанша адам депозитке ақша салады;
– қандай ақша көлемі резерв түрінде Орталық банкке беріледі, яғни
салымдардың қай бөлігі резервке кетеді. Орталық банктің ақша ұсынысы
көлеміне әсер ету механизмі, яғни жалпы ақша моделінің формуласы:
m*∙MB= MS, бұл формула ақша мультипликаторы арқылы ақша ұсынысы мен
ақша базасы арасындағы байланысты көрсетеді. Егер ақша базасы 1 бірлікке
өзгерсе, онда ақша ұсынысы қаншаға өзгереді дегенді анықтайды.
Осыдан шығатын қорытынды Ұлттық Банк ақша ұсынысына келесідей екі
жолмен ықпал етеді:
1. ақша базасын (MB) өзгерту;
2.резервтік талаптар деңгейін өзгерту (rr), ол ақша мультипликаторының
(m*) өзгеруіне әкеледі.
Ақша-несие саясатының мақсаттарын келесідей топтауға болады:
Түпкі мақсаттар:
1. экономикалық өсу;
2. толық жұмысбастылық;
3. бағалардың тұрақтылығы;
4. тұрақты төлем балансы.
Аралық мақсатты бағдарлар:
1. ақша массасы;
2. пайыз мөлшерлемесі;
3. айырбас бағамы.
Түпкі мақсаттар экономикалық саясаттың бір бағыты ретінде ақша-несие
саясатымен, сонымен қатар фискалдық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық
және басқа да түрлі саясаттармен жүзеге асырылады. Аралық мақсаттар Орталық
Банктің қызметіне тікелей қатысты, және де рыноктық экономикада негізінен
жанама құралдар көмегімен жүргізіледі.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін монетарлық саясат құралдары немесе
Орталық банктің ақша ұсынысын реттеу құралдары (Tools of monetary policy)
қолданылады. Бұл құралдар көмегімен Орталық банк елдегі ақша ұсынысын
көбейтіп немесе қысқарта алады. Монетарлық саясаттың классикалық, негізгі
құралдары болып келесілер танылады:
1. резервтік талаптар деңгейін өзгерту;
2. есептік қойылымды реттеу;
3. ашық рыноктағы операциялар;
Орталық банктің ақша-несие саясатының құралдары ақша массасы көлемін
реттеу мен экономиканың өсуі үшін оңтайлы инфляция деңгейін қолдап тұру
үшін қолданылады. Олар тікелей (директивті) және жанама құралдар болып
бөлінеді. ҚР Ұлттық банкісі қазіргі кезде жанама құралдарды пайдаланады –
ол беретін несиелер бойынша ресми сыйақы мөлшерлемесі, резервтік талаптар,
ашық рыноктағы бағалы қағаздармен операциялар, коммерциялық вексельдерді
қайта есепке алу бойынша ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемелер.
Орталық банк ақша ұсынысын толығымен бақылай алмайды:
1. коммерциялық банктер артылған (избыточные) резервтердің көлемін (ол
R-дің құрамына кіреді) өздері анықтайды. Бұл rr қатынасына және де
мультипликаторға әсер етеді;
2. Орталық банк коммерциялық банктерге берілетін несие көлемін нақты
болжай алмайды;
3. cr шамасы халықтың мінез-құлқы мен әр уақытта да Орталық банктің іс-
әрекеттеріне тәуелді емес өзге де факторларға байланысты болады. Дегенмен,
Орталық банктің жалпы алғанда ақша массасына әсер ету құралдары тиімді, әрі
нақты күшке. Мұндағы құралдың бірі – резервтік талаптар деңгейін өзгерту
[9].
Резервтік талаптар деңгейін өзгерту. Міндетті резервтер – коммерциялық
банктер Орталық банктің арнайы шоттарында ұстауға тиісті депозиттер
сомасының бір бөлігі және олар активті операцияларды жүзеге асыру үшін
пайдаланыла алмайды. Бұл ақша-несиені реттеудің ең мықты құралы және оны
несиелік ақша массасын тез қысқарту немесе көбейту құралы ретінде
пайдаланылады. Бұл резервтер екі функцияны іске асырады:
1. олар салымшыларға депозиттерді қайтару бойынша төлем міндеттерін
үздіксіз орындау үшін және басқа банктермен есеп айырысуды асыру үшін
коммерциялық банктердің қажетті өтімділік деңгейін қамтымасыз етеді;
2. олар Орталық банктің ақша массасын реттеу құралы болып табылады.
Міндетті резервтер нормасының өзгеруі коммерциялық банктердің –несие-
қаржылық әлеуетіне тікелей әсер етеді және ақша мультипликаторы арқылы
экономикадағы ақша ұсынысына едәуір ықпал етеді. Сондықтан міндетті
резервтер нормасын жиі өзгертуге болмайды, себебі бұл банктер мен басқа да
қаржылық делдалдар арасындағы тепе-теңдік бәсекелестікті бұзады. Орталық
Банк міндетті резервтер нормасын неғұрлым жоғары орнатса, соғұрлым аз
қаражат коммерциялық банктермен активті операциялар үшін қолданыла алады.
Резервтер нормасының (rr) артуы ақша мультипликаторын азайтады және ақша
массасының қысқаруына алып келеді. Сөйтіп, міндетті резервтер нормасын
өзгерте отырып, Орталық Банк ақша ұсынысы динамикасына әсер ете алады.
Есептік қойылымды реттеу (немесе қайта қаржыландыру мөлшерлемесі) –
өтімді қаражаттардағы (ақшалардағы) қысқа мерзімді қажеттілікті жабу үшін
екінші деңгейдегі банктерге Орталық банкпен берілетін (“соңғы инстанциядағы
несие беруші” ретінде) несиелер бойынша пайыз мөлшерлемесі. Бұл ақша-несие
айналымын тікелей реттеу құралы және несие белсенділігін басқару үшін
қолданылады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі ҚР Ұлттық банкісінің ақша-
несие саясатында ақша рыногындағы сұраныс пен ұсынысты жанама реттеу құралы
ретінде пайдаланылады және қаржылық рыноктың негізгі қатысушылары үшін
болашақ кезеңде күтілетін (болжамдалатын) инфляция деңгейінің бағдары
ретінде қарастырылады. Басқа сөзбен айтқанда, Ұлттық банк қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін өзгерте отырып, банктердің несиелері мен
депозиттерінің мөлшерлемелеріне индикативті әсер ете алады, оларды
ақпараттандырады және инфляциялық күтімдерді қалыптастыра алады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі реттеу функциясын орындау үшін, ол нақты мағынада
позитивті болуы керек, яғни инфляция деңгейінен жоғары болуға тиісті
(әдетте, инфляция деңгейінен 1,5%-дан кем емес).
Есептік қойылымның өсуі Орталық банктен берілетін несиелердің
қымбаттауын білдіреді және олардың көлемінің қысқаруына, салдары ретінде
коммерциялық банктердің ссудалық операцияларның азаюына алып келеді. Сөйтіп
коммерциялық банктер де, өз кезегінде, несиелер бойынша қойылымды өсіріп,
енді несиелерге қол жеткізу қиындап, ақша қымбаттайды. Экономикадағы ақша
ұсынысы төмендейді [10].
Есептік қойылымның төмендеуі, керісінше айналымдағы ақша массасының
артуына түрткі болады.
Әдетте қысқа мерзімді ссудалар коммерциялық банктердің резервтерін
толықтыру үшін беріледі. Орталық Банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді
ссудалары арнайы мұқтаждықтарға (маусымдық қажеттіліктерге) немесе ауыр
қаржылық жағдайдан шығу үшін беріледі.
Ашық рыноктағы операциялар (Open-market operations) – айналыстағы ақша
массасы мен несиелер көлеміне әсер ету мақсатымен орталық банктермен бағалы
қағаздарды сату және сатып алу. Бұл ақша ұсынысын бақылаудың ең икемді
әдісі, дегенмен бұл әдіс дамыған құнды қағаздар рыногы бар елдерде
қолданылады. Әдетте операциялар қысқа мерзімде үкіметтік бағалы қағаздармен
жүргізіледі. Сатып алулар арқылы (ақша экспансиясы) экономикалық жүйеге
қаражаттарды салу артады, осының есебінен несиелердің көлемі өседі,
несиелік эмиссия механизмі қосылып, мультипликатор арқылы ақша массасы
өседі. Ал сату (рестрикция саясаты) кезінде кері эффект байқалады.
Көп жағдайда Орталық Банк мұндай операцияларды кері сатып алу келісім-
шарты нысанында жүргізеді (РЕПО).
Қорытындылай келе, мемлекеттің бағамға әсер етудің ең кең таралған
құралы валюталық интервенция болып табылады, яғни ұлттық ақшаның құндылығын
қолдап тұру мақсатында орталық немесе коммерциялық банктермен шет ел
валютасын сату, сонымен бірге ұлттық валютаның құны тым үлкен болған
жағдайда оны түсіру үшін керісінше шет ел валютасын сатып алу. Демек, бұл
құралдарды дұрыс пайдалану тұрақты экономикалық дамуға жол бере алады.
1.3 Қазақстандағы монетарлық саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттары
1993 жылы инфляция деңгейі жылдық 2000%-ға жуық мәнді құрады,
мемлекеттік дефицит ЖІӨ-нің –5,4% деңгейінде қалыптасты, бағаны бақылау
біртіндеп алып тастау үрдісі жүріп жатты, ал көлеңкелі рынок кең қанат
жайды. Бағаны ырықтандырудың бастапқы әсері инфляцияның төмендеуіне емес,
керісінше бағалардың кенет көтерілуіне алып келді. Жалпы алғанда бір жыл
ішіндегі инфляция деңгейі тым жоғары болды – 3061%. 1991 жылы бюджет
дефициті ЖІӨ-нің –20,7%-дан 1992 жылы –2,1%-ға дейін қысқартуға, ал келесі
жылдары сәйкесінше –5,4% және –11%-ға дейін көтерілді. Жалпы сұраныстың
айтарлықтай қысқаруына қарамастан, бұл жылдардағы инфляция деңгейі жоғары
болып қала берді.
Гиперинфляция кезінде қоғамның байлықтары тез арада қайта бөлінетіні
белгілі. Бұл процесте, әдетте, бір ретті немесе өзгермейтін
(фиксацияланған) табыстары бар қоғам бөлігі зардап шегетіні анық.
Сондықтан, ең алдымен, фиксацияланған табыстары бар бюджеттік сала
жұмыскерлерінің, зейнеткерлердің, сонымен бірге астықтан алынған өнімді
сатудан түскен бір ретті табыс алатын ауыл шаруашылығы еңбекшілерінің
көбісінің әлеуметтік жағдайы нашарлады.
Жоғары инфляция жылдары халыққа қызмет көрсететін кәсіпкерлердің, қаржы
және сауда салаларында операциялардың ренабельдігі нақты секторға қарағанда
5-6 есе жоғары болғандықтан бұл салалардың өкілдері ұтысты жағдайда қалды.
Сонымен, еңбек және қаржы ресурстары халыққа қызмет көрсететін экономика
салаларына қайта бөлінді. Осының нәтижесінде қызмет көрсету саласы тез
қарқынмен дамып, ал өндіріс, ауыл шаруашылығы мен құрылыс сияқты сектордағы
жағдай тез арада нашарлай бастады [12].
Жоғары инфляцияның есебінен жұмыскерлердің нақты табысы төмендеу
себебінен, адамдар фиксацияланған еңбек ақысы бар жұмыстарға қызығушылық
танытпады. Бұл жағдай экономиканың нақты секторының көптеген
кәсіпорындарының жағдайын одан сайын әлсіретті, сол себептен олар бірінен
соң бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz