Муниципалды құрылымдардың ресурстарын (қала, облыс, аудан, ауыл мысалында) ұтымды пайдалану
Мазмұны
Бет.
Кіріспе
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі
1.1 Ресурстарды басқарудың әлеуметтік.экономикалық аспектілері
1.2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми негіздері
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың шет елдік тәжірибесі
2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың талдауы
2.1 Алматы облысының муниципалдық ресурстардың даму жағдайын бағалау
2.2 Алматы қаласының муниципалды ресурстарының даму бағытын анықтау
2.3 Қарасай аудандық муниципалдық ресурстарды ұтымды пайдалануға баға беру
3 Муниципалды ресурстардың дамуын тежейтін негізгі мәселелер
3.1 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың тиімділігін жоғарылату
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқару мен қоғамдық бірлестіктерді дамыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Бет.
Кіріспе
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі
1.1 Ресурстарды басқарудың әлеуметтік.экономикалық аспектілері
1.2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми негіздері
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың шет елдік тәжірибесі
2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың талдауы
2.1 Алматы облысының муниципалдық ресурстардың даму жағдайын бағалау
2.2 Алматы қаласының муниципалды ресурстарының даму бағытын анықтау
2.3 Қарасай аудандық муниципалдық ресурстарды ұтымды пайдалануға баға беру
3 Муниципалды ресурстардың дамуын тежейтін негізгі мәселелер
3.1 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың тиімділігін жоғарылату
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқару мен қоғамдық бірлестіктерді дамыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КIРIСПЕ
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызы тек аймақтың барлық табиғи, эканомикалық, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін мәселелерінің бірі. Аймақтың дамуын реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді.
Бұл жүйені халық пен мемлекеттік басқару құрылымдары арасындағы байланыс орнатушы деп тануға болады. Оның дамуы мемлекеттің нығаюы мен аумақтық тұтастығына және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіруге барынша оң ықпал етеді.
Жоғарыда айтылған Стратегияның негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оның басқару құрылымын жетілдіру жөнінде айтылғанын ескерсек, еліміз өз халқының мүддесі қорғалатындай басқару жүйесін қалыптастыруға ұмтылуы қажет екендігі сөзсіз. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, ондай қоғам үшін жергілікті қоғамдастықтан бастап, жалпымемлекеттік мәселелерге дейінгі шешім қабылдау үрдісіне халықтың тікелей қатысуы шарт екендігін байқауға болады.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызы тек аймақтың барлық табиғи, эканомикалық, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін мәселелерінің бірі. Аймақтың дамуын реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді.
Бұл жүйені халық пен мемлекеттік басқару құрылымдары арасындағы байланыс орнатушы деп тануға болады. Оның дамуы мемлекеттің нығаюы мен аумақтық тұтастығына және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіруге барынша оң ықпал етеді.
Жоғарыда айтылған Стратегияның негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оның басқару құрылымын жетілдіру жөнінде айтылғанын ескерсек, еліміз өз халқының мүддесі қорғалатындай басқару жүйесін қалыптастыруға ұмтылуы қажет екендігі сөзсіз. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, ондай қоғам үшін жергілікті қоғамдастықтан бастап, жалпымемлекеттік мәселелерге дейінгі шешім қабылдау үрдісіне халықтың тікелей қатысуы шарт екендігін байқауға болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Казахстан – 2030. Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы:Білім,1998г.
2. Тасмаганбетов Н.Т. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане (на примере г.Алматы) Алматы, 2010г.
3. Государственная программа развития города Алматы на 2007-2010 года.
4. Программа поддержки и развития малого предпренемательского по городу Алматы на 2005-02 гг. // Аль-Пари, №1-2, 2005 г., стр 57.
5. Слово акиму – Н.Тасмаганбетову. //Экономика и права Казахстана,№13,2011г, стр 27
6. Региональная экономика. Под ред. Т.Г.Морозовой, М.1998.
7. Концепция региональной политики РК. Одобрено постановлением Правительства РК от 09.09.1996 г. №1097.
8. Швецов А. Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и бюджетно налоговые возможности их удовлетворения //РЭЖ 2009, №7.
9. Искаков Н. Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на регионольном уровне //Аль-Пари №4-5.2006 г.
10. Рустемов Н. Функций и методы регионального управления, Алматы,2007
11. Орешин В.П. “Государственное регулированиу национальной экономики” М.1999.
12. Заитов З., Мусина К. Оценка экономического потенциала развития регионов Казахстана // Аль-Пари №1 2009 ж. 40-43 стр.
13. Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда // Саясат №11,2010
14. Оспанова Н. Методические подходы к определению социальной-экономической эффективности региональных программ //Саясат№7,2011
15. Нурланова Н.К. Особенности формирования регионального рынка инвестиций в РК в период углубления рыночных преобразований // Саясат/сентябрь 2009 г.
16. Цыганков А. Региональная инвестиционная программа. // саясат/февраль 2005г.
17. Закон РК “Об особом статусе г.Алматы” 1 июля 1998 г.
18. Региональный финансовый центр // Вклад в экономику
19. Отраслевые и функциональные планы действуещего аппарата акима города Алматы на 2011 г.
20. Анализ общей экономической ситуаций г.Алматы на 2009 г.
21. Анализ реализации региональных инвестиционных программ предыдущих лет, 2011 г.
22. Стратегический план развития г.Алматы до 2010 года, 2005 г.
23. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана, Алматы, 2007 г.
24. Региональная политика РК: экономический механизм реализации (отв. редактор Кенжегузин И.Б., Алматы, 1998г)
25. Гранберг А.Г. Основа региональной экономики. И,2009г.
26. Исаева И.Г. Экономический потенциал региона в условиях реформирования экономики Казахстана. //Вестник университета. “Туран”, 2010, №3-4, стр 30-40
27. Қазақстан 2011 жыл. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2011.
28. Основные показатели социально-экономическогоразвития г.Алматы //Транзитная экономика, №5-6,2011г, стр 87-88
29. Қазақстан Республикасының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғыртудың 2011 - 2020 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы
30. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 сәуірдегі № 473 Қаулысы
31. Основные аспекты Планов действий акима города на 2008 год.
32. Отраслевые и функциональные планы действия аппарата акима г.Алматы, 2011 г.
33. Саиров Е.Б. О региональном развитий и региональной политике в Казахстане //Саясат/февраль 2005 г стр 7-9
34. Дорогов Н.И. Управление хозяйством в условиях инигообразия форм собственности: региональный аспет. Иванава: Ивановский государственный университет, 1997г с.61
35. Палымбетов Б. Экономика области: совершенствования системы управления// саясат/июль 2005 г. стр 10-13.
36. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны. Юридическая газета. 8 ноября 2004г.
37. Новое поколение 11 февраля 2004 г. с.6
38. Дорогов Н.И. Региональная экономика в системе рыеочных отношений (методологические аспекты управления) М., 1997 г.
39. Региональная политика //Экономика и права Казахстана, №5,2011 г. стр 21
40. Конституция РК. 30 августа 1995 года
41. Социально-экономическое положение РК. Декабрь 2010 г. Агенство РК по статистике. Алматы. 2011
42. Казахстан и его регионы. №4 ежеквартальный журнал. Агенство РК
по статистике, Алмтаы, 2011
1. Казахстан – 2030. Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы:Білім,1998г.
2. Тасмаганбетов Н.Т. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане (на примере г.Алматы) Алматы, 2010г.
3. Государственная программа развития города Алматы на 2007-2010 года.
4. Программа поддержки и развития малого предпренемательского по городу Алматы на 2005-02 гг. // Аль-Пари, №1-2, 2005 г., стр 57.
5. Слово акиму – Н.Тасмаганбетову. //Экономика и права Казахстана,№13,2011г, стр 27
6. Региональная экономика. Под ред. Т.Г.Морозовой, М.1998.
7. Концепция региональной политики РК. Одобрено постановлением Правительства РК от 09.09.1996 г. №1097.
8. Швецов А. Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и бюджетно налоговые возможности их удовлетворения //РЭЖ 2009, №7.
9. Искаков Н. Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на регионольном уровне //Аль-Пари №4-5.2006 г.
10. Рустемов Н. Функций и методы регионального управления, Алматы,2007
11. Орешин В.П. “Государственное регулированиу национальной экономики” М.1999.
12. Заитов З., Мусина К. Оценка экономического потенциала развития регионов Казахстана // Аль-Пари №1 2009 ж. 40-43 стр.
13. Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда // Саясат №11,2010
14. Оспанова Н. Методические подходы к определению социальной-экономической эффективности региональных программ //Саясат№7,2011
15. Нурланова Н.К. Особенности формирования регионального рынка инвестиций в РК в период углубления рыночных преобразований // Саясат/сентябрь 2009 г.
16. Цыганков А. Региональная инвестиционная программа. // саясат/февраль 2005г.
17. Закон РК “Об особом статусе г.Алматы” 1 июля 1998 г.
18. Региональный финансовый центр // Вклад в экономику
19. Отраслевые и функциональные планы действуещего аппарата акима города Алматы на 2011 г.
20. Анализ общей экономической ситуаций г.Алматы на 2009 г.
21. Анализ реализации региональных инвестиционных программ предыдущих лет, 2011 г.
22. Стратегический план развития г.Алматы до 2010 года, 2005 г.
23. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана, Алматы, 2007 г.
24. Региональная политика РК: экономический механизм реализации (отв. редактор Кенжегузин И.Б., Алматы, 1998г)
25. Гранберг А.Г. Основа региональной экономики. И,2009г.
26. Исаева И.Г. Экономический потенциал региона в условиях реформирования экономики Казахстана. //Вестник университета. “Туран”, 2010, №3-4, стр 30-40
27. Қазақстан 2011 жыл. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2011.
28. Основные показатели социально-экономическогоразвития г.Алматы //Транзитная экономика, №5-6,2011г, стр 87-88
29. Қазақстан Республикасының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғыртудың 2011 - 2020 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы
30. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 сәуірдегі № 473 Қаулысы
31. Основные аспекты Планов действий акима города на 2008 год.
32. Отраслевые и функциональные планы действия аппарата акима г.Алматы, 2011 г.
33. Саиров Е.Б. О региональном развитий и региональной политике в Казахстане //Саясат/февраль 2005 г стр 7-9
34. Дорогов Н.И. Управление хозяйством в условиях инигообразия форм собственности: региональный аспет. Иванава: Ивановский государственный университет, 1997г с.61
35. Палымбетов Б. Экономика области: совершенствования системы управления// саясат/июль 2005 г. стр 10-13.
36. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны. Юридическая газета. 8 ноября 2004г.
37. Новое поколение 11 февраля 2004 г. с.6
38. Дорогов Н.И. Региональная экономика в системе рыеочных отношений (методологические аспекты управления) М., 1997 г.
39. Региональная политика //Экономика и права Казахстана, №5,2011 г. стр 21
40. Конституция РК. 30 августа 1995 года
41. Социально-экономическое положение РК. Декабрь 2010 г. Агенство РК по статистике. Алматы. 2011
42. Казахстан и его регионы. №4 ежеквартальный журнал. Агенство РК
по статистике, Алмтаы, 2011
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі 6
1.1 Ресурстарды басқарудың әлеуметтік-экономикалық аспектілері 6
1.2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми 13
негіздері
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың шет елдік тәжірибесі 19
2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың талдауы 25
2.1 Алматы облысының муниципалдық ресурстардың даму жағдайын бағалау 25
2.2 Алматы қаласының муниципалды ресурстарының даму бағытын анықтау 40
2.3 Қарасай аудандық муниципалдық ресурстарды ұтымды пайдалануға баға63
беру
3 Муниципалды ресурстардың дамуын тежейтін негізгі мәселелер 74
3.1 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың тиімділігін 74
жоғарылату
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқару мен қоғамдық бірлестіктерді дамыту 84
Қорытынды 96
Пайдаланылған әдебиеттер 98
КIРIСПЕ
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады.
Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар
жасауға мүмкіндік берілген. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің
қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат
пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызы тек
аймақтың барлық табиғи, эканомикалық, демографиялық, географиялық және
тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін мәселелерінің бірі. Аймақтың дамуын реттеудің
негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың
тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер
мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына
айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл
мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер
ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің
көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан
талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті
проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы,
ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда
басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап
дәлелденіп келеді.
Бұл жүйені халық пен мемлекеттік басқару құрылымдары арасындағы
байланыс орнатушы деп тануға болады. Оның дамуы мемлекеттің нығаюы мен
аумақтық тұтастығына және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлерін теңестіруге барынша оң ықпал етеді.
Жоғарыда айтылған Стратегияның негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оның
басқару құрылымын жетілдіру жөнінде айтылғанын ескерсек, еліміз өз халқының
мүддесі қорғалатындай басқару жүйесін қалыптастыруға ұмтылуы қажет екендігі
сөзсіз. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, ондай қоғам үшін жергілікті
қоғамдастықтан бастап, жалпымемлекеттік мәселелерге дейінгі шешім қабылдау
үрдісіне халықтың тікелей қатысуы шарт екендігін байқауға болады.
Елбасы Н.Назарбаев басшылығымен жүргізілген конституциялық реформаларды
жүзеге асыру барысында мәслихаттардың рөлі біртіндеп артып келеді. Бұл
үрдісті әрі қарай жетілдіру қажеттігі заман талабынан туындап отырғанын
ескеру де, оған басымдық сипатын білдіреді. Осылайша, жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік және мемлекеттік емес бағыттағы қызметтерді негізге
алады.
Бүгінгі күні конституциялық реформаларға сәйкес жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік биліктің жалғасы, ол жергілікті тұрғындардың қатысуымен
іске асырылады, оған қоса, халықтың белсенділігі де артады.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару жүйелеріне реформалар мен
өзгерістер жүргізудің мақсаты ресурстарды тиімді пайдалану, әлеуметтік
мәселелерді шешу мен халықтың билікке деген сенімін арттыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуы
ерекшеліктерін ескере, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
іздестіру, аймақтық экономиканы басқару ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселерді
шешу қажет:
- ең алдымен аймақ түсінігінің мәнін ашып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтарға жалпы сипаттама беру;
- аймақтарды басқару әдістерін, қызметтерін, ерекшеліктерін анықтап,
мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру.
- Қазақстан Республикасындағы аймақтардың дамуын бағалап, экономикалық
потенциялын көтеру жолдарын анықтау;
- Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына сипаттама беріп,
экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы аймақтарды басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтап, басқару жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру,
аймақтардың басымдылықты бағыттарын анықтау.
Бұл мәселені қарастыру аймақ экономикасы, оны басқару туралы
білімді кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін
анықтайды. Аймақ экономикасын тек дамытып қана қоймай, оны қолдап, реттеп,
басқарып отыру керек.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы:
- шет елдердің мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
дамуын қарастыра келе, олардың еліміздегі даму ерекшеліктері
анықталды;
- Алматы облысының муниципалдық құрылымына талдау жасалып, ресурстардың
даму бағыты айқындалды;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі
басқару жүйелерінің тиімділігін бағалау әдісі ұсынылды.
Зерттеу нысаны - муниципалды құрылымдардың ресурстары.
Зерттеу пәні - құрылымдардың ресурстарын пайдалануда кездесетін
мәселелер.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін танымал экономист
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған мемлекеттік басқару теориясы,
орталықсыздандыру, муниципалдық және мемлекеттік басқаруды реформалау
мәселелерінің теориялық және тәжірибелік аспектілері жөніндегі зерттеулерге
және монографиялық жұмыстарға сүйенеді.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық
қағидасы, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика және тағы
басқа әдістер қолданылды. Мұнымен бірге зерттеудің әдіснамалық негізін
сараптамалық бағалау, динамика және болжау өлшемінің статистикалық әдістері
және зерттеу нәтижелерін графика тәсілдері құрады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Жүргізілген зерттеу нәижесінде
әзірлеу ұсыныстарды Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру мақсатында қолдануға болады
жергілікті шаруашылық пен аумақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
барысында ізденіс көзі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы экономиканы
аймақтық басқарудың теоретикалық және әдістемелік аспектілерді
қарастырылған. Бөлім аймақ түсінігінің мәнін ашып, аймақтық экономиканы
басқарудың қызметтері мен әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының
аймақтарының дамуының экономикалық потенциялын бағалауға арналған.
Екінші бөлімде аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеудің тәжірибе
жүзінде асырылуы қарастырылған. Мұнда Алматы қаласының экономикалық
ерекшеліктері, оның экономикалық потенциялын көтеруге қатысты әзірленген
стратегиялық жоспарлар мен жобалар, сонымен қатар аумақты инвестициялау
ерекшеліктері мен мәселелері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселелері
қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтағы басқару жүйесін
жетілдіру жолдары мен аумақтық дамудың негізгі басымдылықтарын анықтауға
арналған.
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі
1.1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық мәні, мазмұны және
оны ұйымдастырудың қағидалары
Мемлекет күрделі жүйелік бірлік болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің
барлық жүйесін бір тұтас біріктіруді және ұйымдастыруды қамтамасыз етеді,
сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетін де реттейді. Материалдық, қаржылық,
ұйымдастырушылық және басқа да ресурстарды пайдалана отырып, мемлекет
өндірістің ұйымдастырылуына, экономикалық реформалар мен қоғамдағы саяси
өзгерістерге сәйкес әлеуметтік процестердің дамуына мүмкіндік жасайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару биліктің халыққа ең жақын тармағы,
сондықтан оған қатысу арқылы азаматтар демократиялық қағидаларға, заңға
бағынушылыққа, азаматтыққа, басқалар мүддесін құрметтеуге, кез-келген
мәселелерді шешуге үйренеді. Бұл жерде қоғам мен мемлекет арасындағы
байланыс нығайып, азаматтардың саяси белсенділігі арта түседі. Бұған жету
үшін жергілікті өзін-өзі басқару институттарын дамыту орталық және
жергілікті атқарушы органдардың, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару
өкілеттігін ажыратуды қажет етеді.
Жергілікті өзін-өзін басқару мәнін түсіндіретін алғашқы теория, ХІХ
ғасырдың ортасында Бельгия мен Францияда пайда болған еркін (табиғи) қауым
теориясы. Оның өкілдері қауымның өз істерін меңгеру құқығы адам құқықтары
сияқты табиғи және шектеусіз, қауым мемлекетке қарағанда ертерек пайда
болды, сондықтан ол қауымның басқару еркіндігі құрметтелуі тиіс деп
санаған. Қауым дербестік және тәуелсіздік құқықтарына ие болған, мемлекет
қауым құрмайды, тек оны мойындайды. Бұл кезеңде атқарушы, заң шығарушы, сот
билігімен қатар 4-ші билік ретінде – жергілікті билік танылды [1].
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі алуан түрлі және кешендік
құбылысты бейнелейді. Оны келесідей анықтауға болады:
- жергілікті өзін-өзі басқару – Конституциялық құрылым негіздерінің
бірі, билік ұғымдарының негізін қалаушы қағида, яғни билікті бөлу
қағидасымен қатар (биліктің көлденең бөлінуі), демократиялық құқықтық
мемлекеттің басқару жүйесін анықтайды (биліктің тік бөлінуі). 1985 жылы 15
қазанда Европа Кеңесімен қабылданған жергілікті өзін-өзі басқарудың
Европалық хартиясының 2 бабында, жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидасы
елдің заңдарында белгіленуі қажет деп көрсетілген. Көптеген елдердің
Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқаруды құптайды және кепілдендіреді,
оны мемлекеттік басқару жүйесінің демократиялық негіздерінің бірі ретінде
бекітеді.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл азаматтардың құқықтары, жергілікті
қоғамдастықтың (сол территорияның халқы) жергілікті істерді өз бетінше
жүргізуі. Бұл құқықты мойындай отырып, мемлекет жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілеттігі щеңберінде, өздігінен жүзеге асырылуын құптайды. Ол
өкілеттіктердің іске асырылуы үшін қажетті жағдай жасауды мемлекет өз
міндетіне алады. Азаматтарға жергілікті өзін-өзі басқару органын сайлауға
және сайлануға құқық беріледі. Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың
жергілікті маңыздағы мәселелерді өз бетінше шешуді, муниципалды меншікті
пайдалану мен игеруді қамтамасыз етеді. Бұл құқық сот арқылы қорғалады,
мемлекеттік Конституцияда бекітілген және басқа да заңды актілермен
реттеледі.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл азаматтардың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өз бетімен шешу әрекеті. Бұл тарихи және басқа да жергілікті
дәстүрлерді ескере отырып, азаматтардың өз бетінше жергілікті жерлерде
билікті ұйымдастыру әдістері және халықтың билікті жүзеге асыруы.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл халық билігінің нысаны. Халық өз
билігін тікелей және мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы іске асырып отырады. Билікті жүзеге асырудың бұл
нысанында азаматтар және олардың қатарынан қалыптастырылатын жергілікті
өзін-өзі басқару органдары жергілікті істі басқаруда өзіне жауапкершілік
алады.
Сәйкесінше, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл қоғамдық қатынастар
жүйесі, жергілікті маңызы бар мәселелерді азаматтардың өз бетінше шешу
құқықтарының жүзеге асырылуы және нақты территорияда тұратын және қызмет
ететін барлық субъектілердің мүддесіне сәйкес муниципалды меншікті басқару
болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігін екі жақты сипатта қарастыруға
болады. Біріншіден, ол жергілікті қоғамдастық аумағында қамтылған барлық
жеке және заңды тұлғалар үшін шешім қабылдайтын, екіншіден, осы қоғамдастық
тұрғындарының сұранысына қажетті өндіріс, басқару, шаруашылық жүргізу,
меншік иесі болу сияқты мәселелерді шешумен айналысады билік органдары.
Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымының ресурстарына адам, капитал,
кәсіпкерлік және ақпараттық факторларды жатқызамыз. Субъектілеріне -
тұтынушы ретіндегі тұрғындар, өндіруші ретіндегі кәсіпорындар мен ұйымдар,
делдалдар ретіндегі кәсіпорындар мен ұйымдар,басқару органдары ретіндегі
мемлекеттік және муниципалдық мекемелер жатады.
“Аймақ” түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтың мәнін анықтау бірнеше бағыттар
қалыптасты. Оларды негізінен үш топқа бөлуге болады: әкімшілік шаруашылық
көзқарас, экономика географиялық және ұдайы өндірістік. Әкімшілік
шаруашылық бағыт бойынша кез келген әкімшілік территория экономикалық
ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша, аймақ – бұл бірлікпен және
халықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени байланысты жақсы
қалыптасқан, транспорттық және әлеуметтік инфроқұрылымның дамуының
салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталған әкімшілік территорялық
бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты зерттемейді. Себебі ең
алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы экономикалық аудандардың
келісімімен сәйкес келмеген жағдай қарастырылмаған [2].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қызметтері, қағидалары,
өкілеттіктері құрылымын 1 суреттен көруге болады.
Сурет 1 - Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымы
Экономикалық географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, экономикалық ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш
күшінің бағыттылығы тән елдің ірі негізін территориясын сипаттайды. Фейген
А.А. аймақтын келесі анықтамасын береді: “Аймақ – бұл өндірістің, табиғи
және адам ресурстарының мамандануы мен құрылуымен, сонымен қатар экономика
географиялық жағдаймен елдің ішінде ерекшелінетін экономикалық аудан,
шаруашылық етуші территория”.
Алампаев П.М. “Аймақ – бұл бүтін территория, елдің халық
шаруашылығының бөлімі және өзіне тән өндірістің мамандануын, еңбекті
қоғамдық территориялық бөлідің басқа бөлудің басқа бөлімдерімен үздіксіз
байланысы және экономикалық қатыснастар бар аудан. Бірақ экономика
географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н. Некрасов берді. Оның
ойынша аймақ – бұл қалыптасқан және перспективті материялдық-технологиялық
негізіне өндірістік және әлеуметтік инфрқұрылымына сай табиғи ресурсар
кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы тән және бір қалыпты
жағдайлары бар елдің ірі территориясы. Аймақтарды бөлудің негізгі
критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға алдын-ала белгіленген немесе
орындалған жиынтыққа, шаруашылық қызметінің тарихи қалыптасқан құрылымына
немесе экономикалық дамудың жоспарлы құрылымына негізделген халық
шаруашылығын тапсырмаларының жалпыға бірдей болуы болып табылады. Бірақ
ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың еңбектерінде экономика
географиясының бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік процесстерді және олардың
әлеуметтік факторлармен байланысқанын ескермеген және аймақтардың
бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде бейнелемеген. Ұдай өндірістік
бағыттың позициясы бойынша, аймақтар еңбекті қоғамдық бөлу процессі кезінде
территориялық өндірістік жиынтығы ретінде бөлініп шығатын және ұдайы
өндірістің барлық фазаларында оның жалпыға бірдей және ерекше салыстырумен,
өндірістік-технологиялық және экономикалық өзара байланыстың жоғары
деңгейімен, олардың элементтерін құраушылармен байланысы, өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы
бірдей тапсырмаларымен сипаталатын аудан ретінде салыстырылады.
А.И.Добрынин аймақты біріншіден, елдің территориясының құраушы бөлігі ғана
емес, екіншіден, ұдайы өндірістің айақталған циклі бар халық шаруашылығының
өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және экзогенді ағымдардың
материялдық және қаржылық ресурстардың өзіндік байланыстарын тудыратын
елдің басқа аудандарының байланыс жасайтын экономикалық аудан, жүйе ретінде
қарастыру қажет деп жазған. Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика
географиялық бағыттың кейбір жағдайларымен ерекше жағдайларын қамтиды:
жұмыс кұшінің, өндіріс қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық
табыстың, тұтыну қорымен жинақтау қорының, капитал салудың көздерінің,
ұдайы өндірістік шарттарын реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және
олардың квалификациясы халықтың нақты ақшалай табысының өсуінің ерекше
жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік тәртіптегі
фактормен қатары.
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтың экономикалық зерттеулерінің әртүрлі аспектілерін
жүзеге асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика – географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандардың және
территорилық өндірістік кешендердің қалыптасуының, сонымен қатар кестелерді
біріктіру кезіндегі өндіріс күштерінің және өнеркәсіп кәсіпорынның
қозғалысының негізі болып табылады. Экономикалық бағыт елдің әлеуметтік -
экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру және жүзеге асыру
кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын орталықсыздандыру
(децентрализация) мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістік бағыт аймақтық экономикалық саясатты және аймақтық
инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де осы саясаттарды жүзеге асыру үшін
құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты ұлттық шаруашылықтың жүйе
асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік жүйе ретінді сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданылады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі объектілердің
құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге бұтін құрылым,
орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті элементтер жиынтығы
тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи – территориялық және
территориялық-өндірістік кешеннің кеңістікті объектілерін тану үшін
қолданылады. Бұл түсінікті экологиялық, әлеуметтік және экономикалық
бірліктерді кеңейту кезінде де қолданады. Геожүйелік иерархия тән, мысалы,
халық (қала, аудан, ауыл) – аймақ (облыс) – ел Қазақстан. Аймақ күрделі
экономикалық жүйе бола отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға ие. Оның
экономикалық қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке жағдайына,
экономикалық жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен қамту
деңгейіне, қаржылық қамтамасыз етілуіне және тағы басқаға тәуелді [3].
Аймақтық экономика - өндіріс күштерінің әлеуметтік және экономикалық
аймақтық қозғалысын және экономика салаларының дамуын, аймақтық маңызды
табиғи экономикалық, демографиялық және экономикалық ерекшеліктерімен,
сонымен қатар аймақаралық, аймақ ішіндегі және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, аймақтық
экономиканы зерттеудің маңызды құраушысы қоғамдық ұдайы өндірістің
кеңістікті аспекілерін зерттеу болып отыр.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақтық экономика білімнің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідегі өндіріс күштері мен әлеуметтік инфроқұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларын зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және экономикалық
талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің қозғалысының
бағытын негіздеумен, републиканың және аймақтың экономикасын зерттеумен
айналысады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи – ресурстық
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән объективті
болып отыр. Нарыққа өту кезеңде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Нарыққа
өту кезіндегі процестерді басқару механизімінің жетілмегендігі республика
экономикасын реформалауды артқа тартты. Басқарудың мемлекеттік және
аймақтық құрылымдарының көлденең және тігінен нарықтық реформаларға сәйкес
келмеді, жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік
бермеді.
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың жеке жолын таңдады.
Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу кезінде есепке
алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік деңгейде аймақтық
ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады [2].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикада болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне бастады. Аймақтық
айырмашылықтар табиғи климаттық, демографиялық, өндірістік, географиялық
факторлардың негіздеріне байланысты. Аймақтар арасындағы барлық
экономикаларда бар және ол сол айырмашылықтарды жоюға бағытталған тиімді
саясат жүргізуді талап етеді.
Терең экономикалық құлдыраумен сәйкес келген рынокты қайта құруды
бірыңғай шаруашылық ету жүйесіне қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцияны күшейтіп жіберді. Зерттеушілер айтпақшы, кеңес
кезінде аймақтық саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші өнеркәсіппен
алғашқы өңдеудің басымдылықты дамуына бағытталған экстенсивті
индустрализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды. Рыноктық
реформалаудың басталуымен өндіріс процесінің динамикасының төмендеуі мен
әлеуметтік даму көрсеткіштерін азайуында көрсетілген аймақтық теңсіздік тез
тереңдеп кетті [3].
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шаққандағы орташа
табысы, адам дамуының индексі, орташа табыспен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштермен бағаланатын экономикалық даму деңгейі
бойынша аймақтарды үш топқа бөлуге болады. Орташа республикалық
көрсеткіштерден көп деңгейді дамудың жоғарғы деңгейін сипаттайды. Олардың
ішінде Алматы қаласы (15,4 %), Атырау (12%), Қарағанды (9,9 %) облыстары
кірді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
жеткілікті түрде дамыған. Лидер аймақтардың үлесіне елдің ЖАӨ-ң 37,3%
келеді. Өнеркәсіптік және аграрлық дамыған аймақтарға орташа деңгейі тән :
Шығыс Қазақстан (88,2%), Павлодар (6%), Оңтүстік Қазақстан (6%), Маңғыстау
(5,9), Батыс Казақстан (5,1%), Алматы (5%), Қостанай (5%) облыстары және
Астана қаласы (4,7%). ЖАӨ көлеміндегі бұлардың жалпы үлесі 50,7 % құрайды.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% [4].
Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақтардың әр-түрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әр түрлі жүзеге асырылады. Үкіметтің 1996 жылғы 9
қыркүйектегі № 1097 жарлығымен бегітілген Қазақстан Республикасының
аймақтық саясатының концепциясында мемлекетіміздің аймақтары түрге бөлудің
типологиясы қабылданды. Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін
оларды 3 топқа бөлді:
1) Табыстың орташа республикалық деңгейінен асатын жан басына
шаққандағы табысы бар аймақтар ( Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Казақстан,
Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл
аймақтарда салықтың жоғары қойылымы бекітілу тиіс.
2) Табыстың орташа республикалық деңгейіне жақын табысы бар
аймақтар (Атырау, Жезқазған, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
областары кіреді).
3)Жан басына шаққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән
аймақтар (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Көкшетау, Семей,
Талдақорған, Оңтүстік Қазақстан областары). Үшінші топ аймақтары әлеуметтік
экономикалық дамудың ең төмен деңгейін сипаттайтын артта қалған облыстар.
Оларды аутсайдер деп атайды. Оларға мемлекеттік қолдау көрсету
қажеттілігіне сай көмектен тыс қалмауы керек.
Аймақтарды мамандану принципі бойынша бөлуге болады. Оған сай оларды
төрт топқа бөлеміз:
Стратегиялық сиппаттағы минералды ресурстардың уникалды
заностары және әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген
темпімен интеграциалау мүмкіндіктері бар ғылыми техникалық потенциалының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
Жоғары технологиялық ғылыми сиымдылықты өндірісті оның ішінде
негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құрушы игілікті
экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы анық
көрінетін ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
Мемлекеттік азық-түлік қорын калыптастырудағы алдыңғы орындағы
агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар.
Өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік экономикалық және
техника-технологиялық жағдайы шаруашылықтың рационалды емес салалық құрлымы
бар, экономикалақ маневрлардың мүмкіндігін қатаң шектейтін депресивті
аймақтар, сонымен қатар экономикалық дағдарыстағы аймақтар.
Сонымен, аймақтық экономика - бұл елдің территориясындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуымен жылжуын, әлеуметтік экономикалық
процестерді табиғи экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты зерттейтін
ғылыми білім саласы.
1.2. Муниципалдық құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми
әдістемелік негізі
Муниципалдық құрылым ресурсты ұтымды пайдаланудың аймақ экономикасын
дамыту мақсаты тек әлеуметтік бағытталған емес, мемлекеттік реттелінетін
нарықты қалыптастыру болып табылады. Міне осындай реттеу ғана аймақтарының
халық шаруашылығының оптималды, тиімді кызмет етудің жағдайын туғызады.
Қазақстан экономикасын рыноктық реформалармен байланысты жалпы халық
шаруашылық кешенінде әрбір аймақтың тиімді қызмет етуі маңызды мәселе
болып отыр.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі экономикалық
тетіктер мен стимулдар арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар және тапсырмалар жүйесінің көзқарасына қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы. Ол ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы уақытта берiлген аймақтың ерекше
экономикалық, әлеуметтік экологиялық және т.б. ерекшеліктерін ескере
аймақтық мүддені қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономикалық
субьектілердің мүддесін қорғап кана қоймай, жеке аймақтың мүддесін
ескеретін механизмнің рационалдық қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек [5].
Қазіргі уақытта әрбір аймақ рынокқа кірудің әр түрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан аймақтық саясаттың аймақтық экономикалақ қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмалардың бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере,
жеке аймақтың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламалардың қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтар тапсырмалар-бұл экономиканың
құрылымын реформалау, жеке аймақ депресивті жағдайдан шығару, әлеуметтік
инфроқұрылым жасау, экономиканы тұрақтандыру, аймақ аралық транспорттық
жүйені дамыту, экологиялық қауыпсіз жағдай туғызу.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістерінің кешенін
қолданады. Оның ішінде маңыздысы баланстық болып табылады. Салалық аймақтық
баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтық қажеттігін қамтамасыз
ететін салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар сонымен қатар рационалды аймақ аралық
және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіпорынның
жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіп орынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс
орнын онақтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен еңбек және басқа
ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау) баланстық
әдістің мазмұнын құрайды. Аймақсыз экономиканың негізіне аймақтық өндіріс
және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық баланстарды құру үшін камералды әдістер қолданған үлкен
жобалы жұмыстар мен экспедициалар алдын ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейі, оның дамуындағы
диспропорциалардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономикада зерттеудің ерекше әдісі картографиалық әдіс
болып табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу объектісі ғана
емес, ол сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы
туралы ақпарат туудың көзі болып есептеледі. Карталарды, карта кестелерді,
картограммаларды, картодиограммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері гана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәліметтерде есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл мәселені шаруашылық құрылымын және ішкі қарым-
қатынастарды кешенді зерттеу олардың өзара әрекеттерін зерттеу мен
толықтырылып, соңғы қорытынды тікелей және кері байланыстарды біріктіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
принципін қолданушы жан жақты талдау болып табылады. Ол мақсат қоюдан
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гипотеза жасаудан басталып, өндірістің
жылжуының оптималды нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық критериясы тиімділік, яғни халықтың
қажеттігін көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс күштерінің қозғалысы және аймақтың шаруашылық даму мәселелері
күрделеніп баруда, ал салалық және территориялық байланыстарды нарық
жағдайында басқару қиындап барады. Сондықтан маңызды мәселелерді қамтитын
экономика – математикалық модельдерді әзірлеу және қолдану қажеттігі
туындайды.
Территориялық экономикалық процестерді экономика – математикалық
модельдеудің негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
1) елдің экономикалық дамуындағы территорилық пропорцияларды модельдеу;
2) шаруашылық салалары бойынша жылжуды модельдеу;
3) аймақтың шаруашылық етуші кезеңдерін қалыптастыруды
модельдеу.
Экономика - математикалық модельдер мен компьютерлерді қолдану еңбек
пен уақыттың минимум шығындарын талап ете, мәліметтің орасан зор массивін
өңдеуге, қойылған мақсатқа сай тапсырманы оптималды шешуді таңдауға
мүмкіндік береді.
Математикалық аппараттардың терең өнделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдардан ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс ( стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу, корреляцилық
талдау), сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі бастылау қолданылады. Барлық
ғылыми әдістер бір - бірімен тығыз байланысты және олар бірін – бірі
толықтырады.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
- экономикалық болжау – экономиканың болашақ және онымен байланысты
сфералар жағдайын көріп білу.
- индикативті жоспар әзірлеу – елдің барлық шаруашылық кешенінің дамуын
болжау.
- шаруашылық етуші субьектілердің белгілі бір көрсеткіштері бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
- шаруашылық етуші объектілерге жанама әсер етуді құрамдарын қолдану.
- елдің әлеуметтік – экономикалық даму басымдылықты тапсырмаларын шешу
бойынша мақсатты кезеңді бағдарламалар әзірлеу және оны жүзеге
асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік экономикалық даму стратегиясының
және тактикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы негіз.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық экономиканың немесе оның
аймақтарының жеке сферасын, көп салалы кешенінің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың қағидалары:
1. Мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын ала бекітілген және
сандық анықталған құрылымдарға жетуге бағытталған
шаралар;
2. Жүйелік – мақсатқа тиімді жету үшін қажетті өзара
байланысқан шаралар жиынтығы, осы шаралардың елдің және
аймақтың даму жағдайымен байланысы;
3. Ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын - ала белгіленген
бағдарлама шаралары материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етіледі;
4. Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру
кезінде мәселенің маңыздылық дәрежесін анықтау [6].
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік
белсенділікті ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық
жағдайына максимум жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етуді
реттеудің инвестицилық, ақшалай – қаржылық, салықтық, экспортты-импорттық
нормаларға негізделеді. Бірақ аймақтық деңгейде бұл реттегіштер
берілген аймақ өкілдігімен шектелген. Ал тікелей қаржылық ақшалай реттеу
аймақтық деңгейде, несие сақтандыру және басқа қаржылық мекемелердің
жанама әсерін санамағанда, жүзеге асырылмайды.
Рыноктық жағдайда аймақтандырудың ролі және кызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.
Осипов аймақтарының ролін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөледі:
- институционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербестікті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өмір сүруімен
теуелсіз тең әлеуметтік және санды қорғалауына конституциалық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтері елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға
мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері халыққа әлеуметтік даму, аймаққа
экономикалық потенциалымен қамтамасыз ету мүмкіндігі мен
құқығын кепіл етеді;
- экономикалық қызметтері халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады.
Аймақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі
көзі бар:
- Сыртқы инвестициалар – экзогенді көз.
- Ішкі инвестициалар - эндогенді көз эндогенді дамытуды ынталандыру
тәсілдері табиғи ресурстарды, “экономикалық ортаны” ( өндіріс,
транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және
т.б.) және “адам капиталы” ( білім, квалификация, шығармашылық
потенциалы, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы, т.б.) жағдайын
қамтитын мәселені аймақтың ішкі потенциалын белсендірумен
байланысты.
Қазір бар технология менен өндірісті ұйымдастырудың атақты
тәсілдеріне негізделген эндогенді аймақты дамуды ынталандырудың мүмкін
болатын әдістеріне келемілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті күшейту;
- арнайы зоналар құру.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді,
қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдістің энодогенді аймақтық дамытуда қолдану киынға
соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдылық және өнеркәсіптік саясаттың
тапсырмасы ғана болып танылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық
экономикалық саясаттың тапсырмалары ретінда қарастырады. Әсіресе бұл
қызмет аясына қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалақ саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзіңнің құрылымдылық өзгерістерге бейімделген мүмкіндігі
мен икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық
деңгейде шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және
жеңілдіктен қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде,
қаржылай кәсіпорындардың өндірісін басқаруда, инвестицианы
ынталандыруда, технологиямен қамтамасыз етуде және т.б. көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуде мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне капитал
сыйымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда фирмаларда
айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал қажет және оның өмір
цикліне байланысты.
Аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші
әсері халықтың, шаруашылық етуші субъектінің өмір сүруінің құқықтық
регламенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық ақша –
несие), әлеуметтік экономикалық құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институционалды құрылымдар жүргізу
арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру кезінде
жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялдық аймақтар әсері және олардың
территорисының әлеуметтік экономикалық дамуының жағдайына сәйкестігін
ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтық
ерекшелігін, олармен шешілетін стратегиялық және тактикалық
тапсырмалардың сипатын ескеретін, икемді және дифференциаланған болуы
керек.
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызды түрі де бар,
өнеркәсіптің негізгі саласындағы өнімді өндеуге маманданған аймақтар
үшін, сонымен қатар әскери - өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған
ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекет реттеу
әдістері аймақ экономикасының құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер
етуге бағытталуы тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен
халық тұтынатын товарларды өңдеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды
техникалық жабдықтандыру қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда
сферасындағы, шетел инвестициасын тартудағы, ірі кәсіпорындарды
жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік реттеу мәселелері ерекше
орын алады.
Елдің азық – түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін
экономикалық рычактар мен стимулдар халықты жұмыспен қамтуды өсіру
және ауыл шаруашылық өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет
көрсету орталықтарын, көтерме азық – түлік рычагын, сауда үйлері мен
биржаларын, маркетингтің қызмет, лизингтік компания ұйымдастыру
мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға мүмкіндік ету керек.
Экономикалық нашар және артта қалған аймақтар, және депресивті
шағын және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік
реттеу әдістері экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік
қорғау көрсету үшін оларға қажетті көмек көрсету мен экономикалық
және әлеуметтік экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі бір
жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға,
сонымен қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға
араласуға бағытталуға керек.
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициалық банктер
мен қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қатынассыз
ету арқылы аймақтарға қолдау қөрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік
реттеу аймақтың потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әр
түрлі бағыт принципі бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі
аймақ экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғарғы
деңгейіне жетуге бағытталғандығы болып табылады.
Ол үшін Республикалық, аймақтық және жергілікті органдардың
инвестиция обласындағы қызметін заң негізінде шектеу, кәсіпкерлік
қызметті ынталандырудың аймақтық миханизімін әзірлеу, аймақтардағы
жағдайды үнемі маниторингке алу және алған мәліметтерді саясат
әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пай даланудың шет елдік
тәжірибесі.
Әр түрлі аймақтардың әлеуметтік экономикалық даму деңгейін
біріктіру негізінде мемлекеттің территориясын кешенді, теңестірілген
дамуына жету мақсатында аймақтың дамуының экономикалық потенциалының
диагностикасы үлкен мәнге ие.
Аймақтық диагностиканың қажеттігі ең алдымен аймақтың мазмұнды
“паспортын” анықтау қажеттігінен көрінді. Нарықтық экономика
жағдайындағы сенімді ғылыми негізделген диагностикалық мәлімет
аймақтың даму стратегиясын қалыптастыру кезіндегі негізгі
аналитикалық құрал бола алады.
Аймақтық дамуды басқару мәселелері тек дамушы ғана емес, дамыған
елдерге, мысалы, АҚШ, ГФР, Жапония және т.б. елдерге тән. Осы елдердің
аймақты экономикасында пайдаланған әдістемелік бағыттарда, олардың
отандық экономика нақтылыгыменен ерекшеліктерін ескере отырып
өзгеруін зерттейтін өзіміз үшін тиімді. Аймақтық потенциалын
дамытудың сандық көрсеткіштердің анықтау әдістемесі заман
экономистерімен ұсынылған.
Олардың ойынша, аймақтық әлеуметтік - экономикалық даму
деңгейінің нақты мөлшерлері объективті нақтылықтың жеке
элементтерінің жағдайын сипаттайтын факторлардың әртүрлігімен,
жоспарлығын ескергенде ғана анықталады. Елдің жеке аймақтың
экономикалық потенциалын кешенді бағалауды сипаттау және алу үшін
берілген тақырыпта Жапон экономистері берілген мәселелер
(тапсырмалар) шегіндегі объектінің жан – жақты сипатын беретін
көрсеткіштер жүйесін ұсынады. Барлық жүйелердегідей, көрсеткіштер
жүйесінде олардың өзара байланыстығы мен қарама - қайшылықтары болуы
тиіс.
Таңданған көрсеткіштердің көбісі әртүрлі түрде өзара байланыс
пен өзара тәуелділікке ие. Салыстырмалы таңдау және болжау мақсаты
үшін әртүрлі көрсеткіштерді тиімді пайдалану өте қиын. Бұл мәселені
шешу жеңілдетеді, егер бұл көрсеткішті бастапқы мәліметтердің үлкен
көшелік өңдеу нәтижесінде алынған жалпы көрсеткіштердің аз санына
теңестірсек. Әртүрлі көрсеткіштер аралығы тығыз корреляциясының
шектелген санын таңдауының принципиалды мүмкіндігі туралы
куәландырады. Ұсынып отырған жүйе 3 үлкен топқа бөлінген әр
көрсеткіштен тұрады:
- Жалпы экономикалық көрсеткіштер, яғни аймақтың экономикалық
дамуын сипаттайтын көрсеткіштер, оларға территория, жалпы
халық саны, халықтың жұмыспен қамтылған саны, кәсіпорынның
саны, сонымен қатар экономикалық бейімдеуінің табысы жатады;
- Өндірістік көрсеткіштер – көрсеткіштердің берілген тобы 2 топ
астынан тұрады: ауыл шаруашылығының даму көрсеткіштері мен
өнеркәсіптің даму көрсеткіштері. Мұнда инвестиция көлемі мен
аймақтағы құрылыс жұмыстарының көмегі де ескеріледі;
- Экономикалық инфрақұрылым көрсеткіштері аймақтағы транспорттық
әртүрлі түрлерін тасымалдауда ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік сфераның, аймақпен тұтынылатын электроэнергия
көрсеткіштерін шығарады.
Жоғарыда көрсетілген әдістеме аймақтың даму потенциалын
аймақтың әлеуметтік экономикалық даму денгейін анықтайтын және
өндіріс куштері мен территория арасындағы обьективті қатынастарды
көрсететін факторлардың жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл методология
салыстырмалы параметрлерге көшу негізінде сандық көрсеткіштер есебін
ұсынады, себебі қандай да бір арифметикалық операциаларды көп
жоспарлы абсолютті көрсеткіштер арқылы орындау мүмкін емес.
Таңданған көрсеткіштер бойынша берілген жағдайда мемлекет бойынша
әрбір экономикалық аймақтың жалпы көлеміндегі үлес салмағы
анықталынады.
Берілген көрсеткіштерді өте кіші санмен санау мақсатында 100-ге
көбейтемізде, барлық таңданған көрсеткіштердің орта есептелінген мәні
ретінде анықталған Р- аймақ есепті көрсеткішін анықтау кезіндегі
есепті көрсеткішін есепті көрсеткіш ретінде пайдаланамыз. Сәйкес
есеп жүргізулер әрбір экономикалық аймақтың ерекшелігін толығырақ
ескеру үшін бастапқы көрсеткіштердің 3 тобының әрқайсысы үшін
арнайы формулалар арқылы жүзеге асырылады. Барлық көрсеткіштер
экономикалық зерттеудің жапониялық тәжірбиесінен және жапониялық
аймақтық статистика құрылымын таңдаудан таңдалғанына қарамастан, олар
Қазақстандық экномика үшін актуалды және қандай экономикалық
ауданының болмасын әлеуметтік, экономикалық және ғылыми - техникалық
сферасындағы қызметін анықтаушы (20) көрсеткіші болып табылады.
Бірақ отандық экономикалық спецификасын және Қазақстандық
аймақтың статистикасының ерекшеліктерін толығырақ ескеру мақсатында
берілген көрсеткіштер жүйесіне түзетулер ( коррективалары) енгізілді.
Мысалы, Қазақсатандағы шағын және орта бизнестің дамуын аймақтың
экономикалық даму деңгейін көтеретін фактор ретінде қарастыра
отырып, “ жалпы экономикалық көрсеткіштер ” тобына аймақта тіркелген
заңда тұлғалар саны, ал “ өндірістік коррективтер ” тобына
өнеркәсіптегі кәсіпорындар саны деген көрсеткіштер енгізілді. “
Экономикалық ауданының табысы көрсеткішіне жалпы аймақтық өнім саны
жатады. Өнеркәсіптің даму көрсеткіштері тобына да өзгерістер енгізілді.
Жапон экономистері эканомика үшін тән өңдеуші өнеркәсіпке үлкен мән береді.
Қазақстанның жағдайында үлкен ролді өңдеуші салаға да, тау-кен салаларында
да беруге мүмкін емес. Нәтижесінде берілген топқа көрсеткіштер енгізілді.
Экономикалық инфрақұрылым көрсеткіштері тобында электроэнергияны тұтынудың
орнына электроэнергиясын өндіру мен бөлуді есептеген жөн көрінеді.
Сәйкесінше, аймақтың дамуының экономикалық потенциалын есептеу
әдістемесіне де өзгертулер енгізілді. Есеп екі нұсқа бойынша жүргізілді.
Бірінші нұсқа бойынша потенциял өңдеуші өнеркәсіпті, сонымен қатар тау- кен
өнеркәсібінің ескеру арқылы есептелінді. Содан кейін ғана осылардың
негізінде аймақтың дамуының орташа көрсеткіші (р орт айм) есептелінді. Екi
нұсқа бойынша өңдеуші сала да, тау-кен өнеркәсібі де ескерілген интегралдық
өндірістік көрсеткіш анықталды. Сәйкесінше, аймақтың даму потенциялы
көрсеткіші “интегралды” деп таңбаланды.
Соңғы жылдары аймақтық экономиканың мәні бірден өсіп кетті.
Рыноктық экономикаға өту кезінде аймақтық саясат бағаланбай құлады,
осыған байланысты аймақтарда рыноктық шарушылық етудің көптеген
элементтерімен институттары жеткілікті түрде дамымаған, қазіргі
уақытқа дейін рыноктық экономикасының көптеген институттары жоқ,
өндірістік инфроқұрлым дұрыс дамымаған. Сондықтан да, аймақтың
дамуының экономикасының потенциалын бағалау кезінде аймақтық еңбек
рыноктарына тоқталып кеткенді де жөн санаймыз.
Қазақстанның аймақтық әлеуметтік экономикалық дамуының деңгейі
жалпы аймақтық өнім динамикасымен сипатталады. Барлық аймақтар өзінің
экономикалық потенциалы бойынша ерекшеленеді, қандай да бір табиғи
ресурстарының болуына негізделген әр түрлі өндірістік мамандануға
ие.
Тәуелсіз Казақстанның экономикасындағы рынок қатынастардың
қалыптасуы еңбек рыногының конъюнктурасының өзгеруімен -ерекшелінеді,
жұмыс күшінің қызмет етуі, жұмыс күшіне сұраныстың сандық
көрсеткіштері де өзгертілді.
Статистика мәліметі бойынша, аймақтық дамуда еңбекке белсенді
халықтың көп саны Алматы (753,4) мың адам, Шығыс Қазақстан (730,9)
мың адам, Қараганды ( 727,5) мың адам, Оңтүстік Қазақстан (656,6)
мың адам облыстарында және Алматы қаласында ( 65,3) мың адам екен.
Ауылдарда экономикалық белсенді халықтың деңгейі қалаға
қарағанда төмен (76%- 68,3%) қарсы.
Қазақстанның аймақтары экономикалық өрлеуге бағытталуы мүмкін.
Ең алдымен, бұл өмір сүрудің тиімді дамуын қамтамасыз ететін үлкен
территория; кейін - шикізат пен энерготасымалдаудағы ішкі
қажеттіліктердің басым бөлігін қамтамасыз ететін бай табиғи
ресурстары; өнімді өндіруді қосуға мүмкіншілік беретін еркін
өндірістік күштердің мәнді масштабы квалификацияның жоғарылығына
қарамастан жұмысшы күштің арзандығы; ҒТП – ң жеткілікті түрде
дамымағандығы т.б.
Экономикадағы басты мақсат- барлық әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешу тікелей байланысты болатын жалпы ішкі өнімнің
өсуінің максималды жоғарғы деңгейіне жету. Тапсырма экономикалық
тұрақты өсу қамтамасыз етуде гана емес, осы өсудің санасында, оның
нәтижелерін дұрыс болуда қорытындылады [8].
Әрбір аймақтың экономикалық потенциалын көтеру үшін тиімді
аймақтық саясат жүргізу керек. Соңғы жылдары облыстарда аймақтық
бағаларда әзірленуіне жүзеге асыру кезінде оларды қалыптастыру,
жүзеге асыру, мониторинг және бағалаумен, сонымен қатар тузетулер
- мен байланысты мәселелер көріне бастады. Осы мәселелерді
негіздейтін негізгі себептерге келесілерді жатқызуға болады;
1. Институционалды себептер:
- бағдарламалардың, оны орындаушылардың, мониторинг
жүргізушілердің, бағдарламалардың әлеуметтік экономикалық тиімділігін
бағалау мен талдаудың құқықтық мәртебесі;
- бағдарламаларды жүзеге асыруды ұйымдастырушылықты қамтамасыз
ету;
- бағдарламалардың ведомствовалық жалпылығы;
- бағдарламаларда конкурсты таңдаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі 6
1.1 Ресурстарды басқарудың әлеуметтік-экономикалық аспектілері 6
1.2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми 13
негіздері
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың шет елдік тәжірибесі 19
2 Муниципалды құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың талдауы 25
2.1 Алматы облысының муниципалдық ресурстардың даму жағдайын бағалау 25
2.2 Алматы қаласының муниципалды ресурстарының даму бағытын анықтау 40
2.3 Қарасай аудандық муниципалдық ресурстарды ұтымды пайдалануға баға63
беру
3 Муниципалды ресурстардың дамуын тежейтін негізгі мәселелер 74
3.1 Муниципалды ресурстарды ұтымды пайдаланудың тиімділігін 74
жоғарылату
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқару мен қоғамдық бірлестіктерді дамыту 84
Қорытынды 96
Пайдаланылған әдебиеттер 98
КIРIСПЕ
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады.
Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар
жасауға мүмкіндік берілген. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің
қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат
пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызы тек
аймақтың барлық табиғи, эканомикалық, демографиялық, географиялық және
тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін мәселелерінің бірі. Аймақтың дамуын реттеудің
негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың
тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер
мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына
айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл
мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер
ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық – экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің
көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан
талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті
проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы,
ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда
басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап
дәлелденіп келеді.
Бұл жүйені халық пен мемлекеттік басқару құрылымдары арасындағы
байланыс орнатушы деп тануға болады. Оның дамуы мемлекеттің нығаюы мен
аумақтық тұтастығына және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлерін теңестіруге барынша оң ықпал етеді.
Жоғарыда айтылған Стратегияның негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оның
басқару құрылымын жетілдіру жөнінде айтылғанын ескерсек, еліміз өз халқының
мүддесі қорғалатындай басқару жүйесін қалыптастыруға ұмтылуы қажет екендігі
сөзсіз. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, ондай қоғам үшін жергілікті
қоғамдастықтан бастап, жалпымемлекеттік мәселелерге дейінгі шешім қабылдау
үрдісіне халықтың тікелей қатысуы шарт екендігін байқауға болады.
Елбасы Н.Назарбаев басшылығымен жүргізілген конституциялық реформаларды
жүзеге асыру барысында мәслихаттардың рөлі біртіндеп артып келеді. Бұл
үрдісті әрі қарай жетілдіру қажеттігі заман талабынан туындап отырғанын
ескеру де, оған басымдық сипатын білдіреді. Осылайша, жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік және мемлекеттік емес бағыттағы қызметтерді негізге
алады.
Бүгінгі күні конституциялық реформаларға сәйкес жергілікті өзін-өзі
басқару мемлекеттік биліктің жалғасы, ол жергілікті тұрғындардың қатысуымен
іске асырылады, оған қоса, халықтың белсенділігі де артады.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару жүйелеріне реформалар мен
өзгерістер жүргізудің мақсаты ресурстарды тиімді пайдалану, әлеуметтік
мәселелерді шешу мен халықтың билікке деген сенімін арттыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуы
ерекшеліктерін ескере, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
іздестіру, аймақтық экономиканы басқару ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері: Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселерді
шешу қажет:
- ең алдымен аймақ түсінігінің мәнін ашып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтарға жалпы сипаттама беру;
- аймақтарды басқару әдістерін, қызметтерін, ерекшеліктерін анықтап,
мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру.
- Қазақстан Республикасындағы аймақтардың дамуын бағалап, экономикалық
потенциялын көтеру жолдарын анықтау;
- Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына сипаттама беріп,
экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы аймақтарды басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтап, басқару жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру,
аймақтардың басымдылықты бағыттарын анықтау.
Бұл мәселені қарастыру аймақ экономикасы, оны басқару туралы
білімді кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін
анықтайды. Аймақ экономикасын тек дамытып қана қоймай, оны қолдап, реттеп,
басқарып отыру керек.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы:
- шет елдердің мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
дамуын қарастыра келе, олардың еліміздегі даму ерекшеліктері
анықталды;
- Алматы облысының муниципалдық құрылымына талдау жасалып, ресурстардың
даму бағыты айқындалды;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі
басқару жүйелерінің тиімділігін бағалау әдісі ұсынылды.
Зерттеу нысаны - муниципалды құрылымдардың ресурстары.
Зерттеу пәні - құрылымдардың ресурстарын пайдалануда кездесетін
мәселелер.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін танымал экономист
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған мемлекеттік басқару теориясы,
орталықсыздандыру, муниципалдық және мемлекеттік басқаруды реформалау
мәселелерінің теориялық және тәжірибелік аспектілері жөніндегі зерттеулерге
және монографиялық жұмыстарға сүйенеді.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық
қағидасы, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика және тағы
басқа әдістер қолданылды. Мұнымен бірге зерттеудің әдіснамалық негізін
сараптамалық бағалау, динамика және болжау өлшемінің статистикалық әдістері
және зерттеу нәтижелерін графика тәсілдері құрады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Жүргізілген зерттеу нәижесінде
әзірлеу ұсыныстарды Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік және жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру мақсатында қолдануға болады
жергілікті шаруашылық пен аумақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
барысында ізденіс көзі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы экономиканы
аймақтық басқарудың теоретикалық және әдістемелік аспектілерді
қарастырылған. Бөлім аймақ түсінігінің мәнін ашып, аймақтық экономиканы
басқарудың қызметтері мен әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының
аймақтарының дамуының экономикалық потенциялын бағалауға арналған.
Екінші бөлімде аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеудің тәжірибе
жүзінде асырылуы қарастырылған. Мұнда Алматы қаласының экономикалық
ерекшеліктері, оның экономикалық потенциялын көтеруге қатысты әзірленген
стратегиялық жоспарлар мен жобалар, сонымен қатар аумақты инвестициялау
ерекшеліктері мен мәселелері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселелері
қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтағы басқару жүйесін
жетілдіру жолдары мен аумақтық дамудың негізгі басымдылықтарын анықтауға
арналған.
1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық дамуының негізі
1.1 Ресурстарды басқару аймақтың экономикалық мәні, мазмұны және
оны ұйымдастырудың қағидалары
Мемлекет күрделі жүйелік бірлік болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің
барлық жүйесін бір тұтас біріктіруді және ұйымдастыруды қамтамасыз етеді,
сондай-ақ, адамдардың іс-әрекетін де реттейді. Материалдық, қаржылық,
ұйымдастырушылық және басқа да ресурстарды пайдалана отырып, мемлекет
өндірістің ұйымдастырылуына, экономикалық реформалар мен қоғамдағы саяси
өзгерістерге сәйкес әлеуметтік процестердің дамуына мүмкіндік жасайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару биліктің халыққа ең жақын тармағы,
сондықтан оған қатысу арқылы азаматтар демократиялық қағидаларға, заңға
бағынушылыққа, азаматтыққа, басқалар мүддесін құрметтеуге, кез-келген
мәселелерді шешуге үйренеді. Бұл жерде қоғам мен мемлекет арасындағы
байланыс нығайып, азаматтардың саяси белсенділігі арта түседі. Бұған жету
үшін жергілікті өзін-өзі басқару институттарын дамыту орталық және
жергілікті атқарушы органдардың, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару
өкілеттігін ажыратуды қажет етеді.
Жергілікті өзін-өзін басқару мәнін түсіндіретін алғашқы теория, ХІХ
ғасырдың ортасында Бельгия мен Францияда пайда болған еркін (табиғи) қауым
теориясы. Оның өкілдері қауымның өз істерін меңгеру құқығы адам құқықтары
сияқты табиғи және шектеусіз, қауым мемлекетке қарағанда ертерек пайда
болды, сондықтан ол қауымның басқару еркіндігі құрметтелуі тиіс деп
санаған. Қауым дербестік және тәуелсіздік құқықтарына ие болған, мемлекет
қауым құрмайды, тек оны мойындайды. Бұл кезеңде атқарушы, заң шығарушы, сот
билігімен қатар 4-ші билік ретінде – жергілікті билік танылды [1].
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі алуан түрлі және кешендік
құбылысты бейнелейді. Оны келесідей анықтауға болады:
- жергілікті өзін-өзі басқару – Конституциялық құрылым негіздерінің
бірі, билік ұғымдарының негізін қалаушы қағида, яғни билікті бөлу
қағидасымен қатар (биліктің көлденең бөлінуі), демократиялық құқықтық
мемлекеттің басқару жүйесін анықтайды (биліктің тік бөлінуі). 1985 жылы 15
қазанда Европа Кеңесімен қабылданған жергілікті өзін-өзі басқарудың
Европалық хартиясының 2 бабында, жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидасы
елдің заңдарында белгіленуі қажет деп көрсетілген. Көптеген елдердің
Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқаруды құптайды және кепілдендіреді,
оны мемлекеттік басқару жүйесінің демократиялық негіздерінің бірі ретінде
бекітеді.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл азаматтардың құқықтары, жергілікті
қоғамдастықтың (сол территорияның халқы) жергілікті істерді өз бетінше
жүргізуі. Бұл құқықты мойындай отырып, мемлекет жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілеттігі щеңберінде, өздігінен жүзеге асырылуын құптайды. Ол
өкілеттіктердің іске асырылуы үшін қажетті жағдай жасауды мемлекет өз
міндетіне алады. Азаматтарға жергілікті өзін-өзі басқару органын сайлауға
және сайлануға құқық беріледі. Жергілікті өзін-өзі басқару халықтың
жергілікті маңыздағы мәселелерді өз бетінше шешуді, муниципалды меншікті
пайдалану мен игеруді қамтамасыз етеді. Бұл құқық сот арқылы қорғалады,
мемлекеттік Конституцияда бекітілген және басқа да заңды актілермен
реттеледі.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл азаматтардың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өз бетімен шешу әрекеті. Бұл тарихи және басқа да жергілікті
дәстүрлерді ескере отырып, азаматтардың өз бетінше жергілікті жерлерде
билікті ұйымдастыру әдістері және халықтың билікті жүзеге асыруы.
- жергілікті өзін-өзі басқару – бұл халық билігінің нысаны. Халық өз
билігін тікелей және мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы іске асырып отырады. Билікті жүзеге асырудың бұл
нысанында азаматтар және олардың қатарынан қалыптастырылатын жергілікті
өзін-өзі басқару органдары жергілікті істі басқаруда өзіне жауапкершілік
алады.
Сәйкесінше, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл қоғамдық қатынастар
жүйесі, жергілікті маңызы бар мәселелерді азаматтардың өз бетінше шешу
құқықтарының жүзеге асырылуы және нақты территорияда тұратын және қызмет
ететін барлық субъектілердің мүддесіне сәйкес муниципалды меншікті басқару
болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігін екі жақты сипатта қарастыруға
болады. Біріншіден, ол жергілікті қоғамдастық аумағында қамтылған барлық
жеке және заңды тұлғалар үшін шешім қабылдайтын, екіншіден, осы қоғамдастық
тұрғындарының сұранысына қажетті өндіріс, басқару, шаруашылық жүргізу,
меншік иесі болу сияқты мәселелерді шешумен айналысады билік органдары.
Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымының ресурстарына адам, капитал,
кәсіпкерлік және ақпараттық факторларды жатқызамыз. Субъектілеріне -
тұтынушы ретіндегі тұрғындар, өндіруші ретіндегі кәсіпорындар мен ұйымдар,
делдалдар ретіндегі кәсіпорындар мен ұйымдар,басқару органдары ретіндегі
мемлекеттік және муниципалдық мекемелер жатады.
“Аймақ” түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтың мәнін анықтау бірнеше бағыттар
қалыптасты. Оларды негізінен үш топқа бөлуге болады: әкімшілік шаруашылық
көзқарас, экономика географиялық және ұдайы өндірістік. Әкімшілік
шаруашылық бағыт бойынша кез келген әкімшілік территория экономикалық
ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша, аймақ – бұл бірлікпен және
халықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени байланысты жақсы
қалыптасқан, транспорттық және әлеуметтік инфроқұрылымның дамуының
салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталған әкімшілік территорялық
бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты зерттемейді. Себебі ең
алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы экономикалық аудандардың
келісімімен сәйкес келмеген жағдай қарастырылмаған [2].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қызметтері, қағидалары,
өкілеттіктері құрылымын 1 суреттен көруге болады.
Сурет 1 - Жергілікті өзін-өзі басқару құрылымы
Экономикалық географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, экономикалық ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш
күшінің бағыттылығы тән елдің ірі негізін территориясын сипаттайды. Фейген
А.А. аймақтын келесі анықтамасын береді: “Аймақ – бұл өндірістің, табиғи
және адам ресурстарының мамандануы мен құрылуымен, сонымен қатар экономика
географиялық жағдаймен елдің ішінде ерекшелінетін экономикалық аудан,
шаруашылық етуші территория”.
Алампаев П.М. “Аймақ – бұл бүтін территория, елдің халық
шаруашылығының бөлімі және өзіне тән өндірістің мамандануын, еңбекті
қоғамдық территориялық бөлідің басқа бөлудің басқа бөлімдерімен үздіксіз
байланысы және экономикалық қатыснастар бар аудан. Бірақ экономика
географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н. Некрасов берді. Оның
ойынша аймақ – бұл қалыптасқан және перспективті материялдық-технологиялық
негізіне өндірістік және әлеуметтік инфрқұрылымына сай табиғи ресурсар
кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы тән және бір қалыпты
жағдайлары бар елдің ірі территориясы. Аймақтарды бөлудің негізгі
критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға алдын-ала белгіленген немесе
орындалған жиынтыққа, шаруашылық қызметінің тарихи қалыптасқан құрылымына
немесе экономикалық дамудың жоспарлы құрылымына негізделген халық
шаруашылығын тапсырмаларының жалпыға бірдей болуы болып табылады. Бірақ
ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың еңбектерінде экономика
географиясының бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік процесстерді және олардың
әлеуметтік факторлармен байланысқанын ескермеген және аймақтардың
бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде бейнелемеген. Ұдай өндірістік
бағыттың позициясы бойынша, аймақтар еңбекті қоғамдық бөлу процессі кезінде
территориялық өндірістік жиынтығы ретінде бөлініп шығатын және ұдайы
өндірістің барлық фазаларында оның жалпыға бірдей және ерекше салыстырумен,
өндірістік-технологиялық және экономикалық өзара байланыстың жоғары
деңгейімен, олардың элементтерін құраушылармен байланысы, өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы
бірдей тапсырмаларымен сипаталатын аудан ретінде салыстырылады.
А.И.Добрынин аймақты біріншіден, елдің территориясының құраушы бөлігі ғана
емес, екіншіден, ұдайы өндірістің айақталған циклі бар халық шаруашылығының
өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және экзогенді ағымдардың
материялдық және қаржылық ресурстардың өзіндік байланыстарын тудыратын
елдің басқа аудандарының байланыс жасайтын экономикалық аудан, жүйе ретінде
қарастыру қажет деп жазған. Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика
географиялық бағыттың кейбір жағдайларымен ерекше жағдайларын қамтиды:
жұмыс кұшінің, өндіріс қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық
табыстың, тұтыну қорымен жинақтау қорының, капитал салудың көздерінің,
ұдайы өндірістік шарттарын реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және
олардың квалификациясы халықтың нақты ақшалай табысының өсуінің ерекше
жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік тәртіптегі
фактормен қатары.
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтың экономикалық зерттеулерінің әртүрлі аспектілерін
жүзеге асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика – географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандардың және
территорилық өндірістік кешендердің қалыптасуының, сонымен қатар кестелерді
біріктіру кезіндегі өндіріс күштерінің және өнеркәсіп кәсіпорынның
қозғалысының негізі болып табылады. Экономикалық бағыт елдің әлеуметтік -
экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру және жүзеге асыру
кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын орталықсыздандыру
(децентрализация) мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістік бағыт аймақтық экономикалық саясатты және аймақтық
инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де осы саясаттарды жүзеге асыру үшін
құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты ұлттық шаруашылықтың жүйе
асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік жүйе ретінді сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданылады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі объектілердің
құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге бұтін құрылым,
орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті элементтер жиынтығы
тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи – территориялық және
территориялық-өндірістік кешеннің кеңістікті объектілерін тану үшін
қолданылады. Бұл түсінікті экологиялық, әлеуметтік және экономикалық
бірліктерді кеңейту кезінде де қолданады. Геожүйелік иерархия тән, мысалы,
халық (қала, аудан, ауыл) – аймақ (облыс) – ел Қазақстан. Аймақ күрделі
экономикалық жүйе бола отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға ие. Оның
экономикалық қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке жағдайына,
экономикалық жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен қамту
деңгейіне, қаржылық қамтамасыз етілуіне және тағы басқаға тәуелді [3].
Аймақтық экономика - өндіріс күштерінің әлеуметтік және экономикалық
аймақтық қозғалысын және экономика салаларының дамуын, аймақтық маңызды
табиғи экономикалық, демографиялық және экономикалық ерекшеліктерімен,
сонымен қатар аймақаралық, аймақ ішіндегі және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, аймақтық
экономиканы зерттеудің маңызды құраушысы қоғамдық ұдайы өндірістің
кеңістікті аспекілерін зерттеу болып отыр.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақтық экономика білімнің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідегі өндіріс күштері мен әлеуметтік инфроқұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларын зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және экономикалық
талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің қозғалысының
бағытын негіздеумен, републиканың және аймақтың экономикасын зерттеумен
айналысады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи – ресурстық
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейлеріндегі айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән объективті
болып отыр. Нарыққа өту кезеңде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Нарыққа
өту кезіндегі процестерді басқару механизімінің жетілмегендігі республика
экономикасын реформалауды артқа тартты. Басқарудың мемлекеттік және
аймақтық құрылымдарының көлденең және тігінен нарықтық реформаларға сәйкес
келмеді, жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік
бермеді.
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың жеке жолын таңдады.
Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу кезінде есепке
алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік деңгейде аймақтық
ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады [2].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикада болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне бастады. Аймақтық
айырмашылықтар табиғи климаттық, демографиялық, өндірістік, географиялық
факторлардың негіздеріне байланысты. Аймақтар арасындағы барлық
экономикаларда бар және ол сол айырмашылықтарды жоюға бағытталған тиімді
саясат жүргізуді талап етеді.
Терең экономикалық құлдыраумен сәйкес келген рынокты қайта құруды
бірыңғай шаруашылық ету жүйесіне қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцияны күшейтіп жіберді. Зерттеушілер айтпақшы, кеңес
кезінде аймақтық саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші өнеркәсіппен
алғашқы өңдеудің басымдылықты дамуына бағытталған экстенсивті
индустрализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды. Рыноктық
реформалаудың басталуымен өндіріс процесінің динамикасының төмендеуі мен
әлеуметтік даму көрсеткіштерін азайуында көрсетілген аймақтық теңсіздік тез
тереңдеп кетті [3].
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шаққандағы орташа
табысы, адам дамуының индексі, орташа табыспен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштермен бағаланатын экономикалық даму деңгейі
бойынша аймақтарды үш топқа бөлуге болады. Орташа республикалық
көрсеткіштерден көп деңгейді дамудың жоғарғы деңгейін сипаттайды. Олардың
ішінде Алматы қаласы (15,4 %), Атырау (12%), Қарағанды (9,9 %) облыстары
кірді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
жеткілікті түрде дамыған. Лидер аймақтардың үлесіне елдің ЖАӨ-ң 37,3%
келеді. Өнеркәсіптік және аграрлық дамыған аймақтарға орташа деңгейі тән :
Шығыс Қазақстан (88,2%), Павлодар (6%), Оңтүстік Қазақстан (6%), Маңғыстау
(5,9), Батыс Казақстан (5,1%), Алматы (5%), Қостанай (5%) облыстары және
Астана қаласы (4,7%). ЖАӨ көлеміндегі бұлардың жалпы үлесі 50,7 % құрайды.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% [4].
Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақтардың әр-түрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әр түрлі жүзеге асырылады. Үкіметтің 1996 жылғы 9
қыркүйектегі № 1097 жарлығымен бегітілген Қазақстан Республикасының
аймақтық саясатының концепциясында мемлекетіміздің аймақтары түрге бөлудің
типологиясы қабылданды. Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін
оларды 3 топқа бөлді:
1) Табыстың орташа республикалық деңгейінен асатын жан басына
шаққандағы табысы бар аймақтар ( Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Казақстан,
Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл
аймақтарда салықтың жоғары қойылымы бекітілу тиіс.
2) Табыстың орташа республикалық деңгейіне жақын табысы бар
аймақтар (Атырау, Жезқазған, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
областары кіреді).
3)Жан басына шаққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән
аймақтар (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Көкшетау, Семей,
Талдақорған, Оңтүстік Қазақстан областары). Үшінші топ аймақтары әлеуметтік
экономикалық дамудың ең төмен деңгейін сипаттайтын артта қалған облыстар.
Оларды аутсайдер деп атайды. Оларға мемлекеттік қолдау көрсету
қажеттілігіне сай көмектен тыс қалмауы керек.
Аймақтарды мамандану принципі бойынша бөлуге болады. Оған сай оларды
төрт топқа бөлеміз:
Стратегиялық сиппаттағы минералды ресурстардың уникалды
заностары және әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген
темпімен интеграциалау мүмкіндіктері бар ғылыми техникалық потенциалының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
Жоғары технологиялық ғылыми сиымдылықты өндірісті оның ішінде
негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құрушы игілікті
экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы анық
көрінетін ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
Мемлекеттік азық-түлік қорын калыптастырудағы алдыңғы орындағы
агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар.
Өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік экономикалық және
техника-технологиялық жағдайы шаруашылықтың рационалды емес салалық құрлымы
бар, экономикалақ маневрлардың мүмкіндігін қатаң шектейтін депресивті
аймақтар, сонымен қатар экономикалық дағдарыстағы аймақтар.
Сонымен, аймақтық экономика - бұл елдің территориясындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуымен жылжуын, әлеуметтік экономикалық
процестерді табиғи экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты зерттейтін
ғылыми білім саласы.
1.2. Муниципалдық құрылымдардың ресурстарын ұтымды пайдаланудың ғылыми
әдістемелік негізі
Муниципалдық құрылым ресурсты ұтымды пайдаланудың аймақ экономикасын
дамыту мақсаты тек әлеуметтік бағытталған емес, мемлекеттік реттелінетін
нарықты қалыптастыру болып табылады. Міне осындай реттеу ғана аймақтарының
халық шаруашылығының оптималды, тиімді кызмет етудің жағдайын туғызады.
Қазақстан экономикасын рыноктық реформалармен байланысты жалпы халық
шаруашылық кешенінде әрбір аймақтың тиімді қызмет етуі маңызды мәселе
болып отыр.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі экономикалық
тетіктер мен стимулдар арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар және тапсырмалар жүйесінің көзқарасына қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы. Ол ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы уақытта берiлген аймақтың ерекше
экономикалық, әлеуметтік экологиялық және т.б. ерекшеліктерін ескере
аймақтық мүддені қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономикалық
субьектілердің мүддесін қорғап кана қоймай, жеке аймақтың мүддесін
ескеретін механизмнің рационалдық қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек [5].
Қазіргі уақытта әрбір аймақ рынокқа кірудің әр түрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан аймақтық саясаттың аймақтық экономикалақ қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмалардың бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере,
жеке аймақтың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламалардың қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтар тапсырмалар-бұл экономиканың
құрылымын реформалау, жеке аймақ депресивті жағдайдан шығару, әлеуметтік
инфроқұрылым жасау, экономиканы тұрақтандыру, аймақ аралық транспорттық
жүйені дамыту, экологиялық қауыпсіз жағдай туғызу.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістерінің кешенін
қолданады. Оның ішінде маңыздысы баланстық болып табылады. Салалық аймақтық
баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтық қажеттігін қамтамасыз
ететін салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар сонымен қатар рационалды аймақ аралық
және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіпорынның
жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіп орынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс
орнын онақтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен еңбек және басқа
ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау) баланстық
әдістің мазмұнын құрайды. Аймақсыз экономиканың негізіне аймақтық өндіріс
және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық баланстарды құру үшін камералды әдістер қолданған үлкен
жобалы жұмыстар мен экспедициалар алдын ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейі, оның дамуындағы
диспропорциалардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономикада зерттеудің ерекше әдісі картографиалық әдіс
болып табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу объектісі ғана
емес, ол сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы
туралы ақпарат туудың көзі болып есептеледі. Карталарды, карта кестелерді,
картограммаларды, картодиограммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері гана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәліметтерде есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл мәселені шаруашылық құрылымын және ішкі қарым-
қатынастарды кешенді зерттеу олардың өзара әрекеттерін зерттеу мен
толықтырылып, соңғы қорытынды тікелей және кері байланыстарды біріктіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
принципін қолданушы жан жақты талдау болып табылады. Ол мақсат қоюдан
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гипотеза жасаудан басталып, өндірістің
жылжуының оптималды нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық критериясы тиімділік, яғни халықтың
қажеттігін көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс күштерінің қозғалысы және аймақтың шаруашылық даму мәселелері
күрделеніп баруда, ал салалық және территориялық байланыстарды нарық
жағдайында басқару қиындап барады. Сондықтан маңызды мәселелерді қамтитын
экономика – математикалық модельдерді әзірлеу және қолдану қажеттігі
туындайды.
Территориялық экономикалық процестерді экономика – математикалық
модельдеудің негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
1) елдің экономикалық дамуындағы территорилық пропорцияларды модельдеу;
2) шаруашылық салалары бойынша жылжуды модельдеу;
3) аймақтың шаруашылық етуші кезеңдерін қалыптастыруды
модельдеу.
Экономика - математикалық модельдер мен компьютерлерді қолдану еңбек
пен уақыттың минимум шығындарын талап ете, мәліметтің орасан зор массивін
өңдеуге, қойылған мақсатқа сай тапсырманы оптималды шешуді таңдауға
мүмкіндік береді.
Математикалық аппараттардың терең өнделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдардан ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс ( стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу, корреляцилық
талдау), сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі бастылау қолданылады. Барлық
ғылыми әдістер бір - бірімен тығыз байланысты және олар бірін – бірі
толықтырады.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
- экономикалық болжау – экономиканың болашақ және онымен байланысты
сфералар жағдайын көріп білу.
- индикативті жоспар әзірлеу – елдің барлық шаруашылық кешенінің дамуын
болжау.
- шаруашылық етуші субьектілердің белгілі бір көрсеткіштері бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
- шаруашылық етуші объектілерге жанама әсер етуді құрамдарын қолдану.
- елдің әлеуметтік – экономикалық даму басымдылықты тапсырмаларын шешу
бойынша мақсатты кезеңді бағдарламалар әзірлеу және оны жүзеге
асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік экономикалық даму стратегиясының
және тактикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы негіз.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық экономиканың немесе оның
аймақтарының жеке сферасын, көп салалы кешенінің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың қағидалары:
1. Мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын ала бекітілген және
сандық анықталған құрылымдарға жетуге бағытталған
шаралар;
2. Жүйелік – мақсатқа тиімді жету үшін қажетті өзара
байланысқан шаралар жиынтығы, осы шаралардың елдің және
аймақтың даму жағдайымен байланысы;
3. Ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын - ала белгіленген
бағдарлама шаралары материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етіледі;
4. Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру
кезінде мәселенің маңыздылық дәрежесін анықтау [6].
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
теңдігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік
белсенділікті ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық
жағдайына максимум жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етуді
реттеудің инвестицилық, ақшалай – қаржылық, салықтық, экспортты-импорттық
нормаларға негізделеді. Бірақ аймақтық деңгейде бұл реттегіштер
берілген аймақ өкілдігімен шектелген. Ал тікелей қаржылық ақшалай реттеу
аймақтық деңгейде, несие сақтандыру және басқа қаржылық мекемелердің
жанама әсерін санамағанда, жүзеге асырылмайды.
Рыноктық жағдайда аймақтандырудың ролі және кызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.
Осипов аймақтарының ролін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөледі:
- институционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербестікті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өмір сүруімен
теуелсіз тең әлеуметтік және санды қорғалауына конституциалық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтері елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға
мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері халыққа әлеуметтік даму, аймаққа
экономикалық потенциалымен қамтамасыз ету мүмкіндігі мен
құқығын кепіл етеді;
- экономикалық қызметтері халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады.
Аймақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі
көзі бар:
- Сыртқы инвестициалар – экзогенді көз.
- Ішкі инвестициалар - эндогенді көз эндогенді дамытуды ынталандыру
тәсілдері табиғи ресурстарды, “экономикалық ортаны” ( өндіріс,
транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және
т.б.) және “адам капиталы” ( білім, квалификация, шығармашылық
потенциалы, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы, т.б.) жағдайын
қамтитын мәселені аймақтың ішкі потенциалын белсендірумен
байланысты.
Қазір бар технология менен өндірісті ұйымдастырудың атақты
тәсілдеріне негізделген эндогенді аймақты дамуды ынталандырудың мүмкін
болатын әдістеріне келемілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті күшейту;
- арнайы зоналар құру.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді,
қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдістің энодогенді аймақтық дамытуда қолдану киынға
соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдылық және өнеркәсіптік саясаттың
тапсырмасы ғана болып танылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық
экономикалық саясаттың тапсырмалары ретінда қарастырады. Әсіресе бұл
қызмет аясына қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалақ саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзіңнің құрылымдылық өзгерістерге бейімделген мүмкіндігі
мен икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық
деңгейде шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және
жеңілдіктен қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде,
қаржылай кәсіпорындардың өндірісін басқаруда, инвестицианы
ынталандыруда, технологиямен қамтамасыз етуде және т.б. көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуде мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне капитал
сыйымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда фирмаларда
айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал қажет және оның өмір
цикліне байланысты.
Аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші
әсері халықтың, шаруашылық етуші субъектінің өмір сүруінің құқықтық
регламенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық ақша –
несие), әлеуметтік экономикалық құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институционалды құрылымдар жүргізу
арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру кезінде
жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялдық аймақтар әсері және олардың
территорисының әлеуметтік экономикалық дамуының жағдайына сәйкестігін
ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтық
ерекшелігін, олармен шешілетін стратегиялық және тактикалық
тапсырмалардың сипатын ескеретін, икемді және дифференциаланған болуы
керек.
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызды түрі де бар,
өнеркәсіптің негізгі саласындағы өнімді өндеуге маманданған аймақтар
үшін, сонымен қатар әскери - өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған
ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекет реттеу
әдістері аймақ экономикасының құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер
етуге бағытталуы тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен
халық тұтынатын товарларды өңдеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды
техникалық жабдықтандыру қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда
сферасындағы, шетел инвестициасын тартудағы, ірі кәсіпорындарды
жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік реттеу мәселелері ерекше
орын алады.
Елдің азық – түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін
экономикалық рычактар мен стимулдар халықты жұмыспен қамтуды өсіру
және ауыл шаруашылық өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет
көрсету орталықтарын, көтерме азық – түлік рычагын, сауда үйлері мен
биржаларын, маркетингтің қызмет, лизингтік компания ұйымдастыру
мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға мүмкіндік ету керек.
Экономикалық нашар және артта қалған аймақтар, және депресивті
шағын және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік
реттеу әдістері экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік
қорғау көрсету үшін оларға қажетті көмек көрсету мен экономикалық
және әлеуметтік экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі бір
жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға,
сонымен қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға
араласуға бағытталуға керек.
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициалық банктер
мен қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қатынассыз
ету арқылы аймақтарға қолдау қөрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік
реттеу аймақтың потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әр
түрлі бағыт принципі бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі
аймақ экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғарғы
деңгейіне жетуге бағытталғандығы болып табылады.
Ол үшін Республикалық, аймақтық және жергілікті органдардың
инвестиция обласындағы қызметін заң негізінде шектеу, кәсіпкерлік
қызметті ынталандырудың аймақтық миханизімін әзірлеу, аймақтардағы
жағдайды үнемі маниторингке алу және алған мәліметтерді саясат
әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
1.3 Муниципалды ресурстарды ұтымды пай даланудың шет елдік
тәжірибесі.
Әр түрлі аймақтардың әлеуметтік экономикалық даму деңгейін
біріктіру негізінде мемлекеттің территориясын кешенді, теңестірілген
дамуына жету мақсатында аймақтың дамуының экономикалық потенциалының
диагностикасы үлкен мәнге ие.
Аймақтық диагностиканың қажеттігі ең алдымен аймақтың мазмұнды
“паспортын” анықтау қажеттігінен көрінді. Нарықтық экономика
жағдайындағы сенімді ғылыми негізделген диагностикалық мәлімет
аймақтың даму стратегиясын қалыптастыру кезіндегі негізгі
аналитикалық құрал бола алады.
Аймақтық дамуды басқару мәселелері тек дамушы ғана емес, дамыған
елдерге, мысалы, АҚШ, ГФР, Жапония және т.б. елдерге тән. Осы елдердің
аймақты экономикасында пайдаланған әдістемелік бағыттарда, олардың
отандық экономика нақтылыгыменен ерекшеліктерін ескере отырып
өзгеруін зерттейтін өзіміз үшін тиімді. Аймақтық потенциалын
дамытудың сандық көрсеткіштердің анықтау әдістемесі заман
экономистерімен ұсынылған.
Олардың ойынша, аймақтық әлеуметтік - экономикалық даму
деңгейінің нақты мөлшерлері объективті нақтылықтың жеке
элементтерінің жағдайын сипаттайтын факторлардың әртүрлігімен,
жоспарлығын ескергенде ғана анықталады. Елдің жеке аймақтың
экономикалық потенциалын кешенді бағалауды сипаттау және алу үшін
берілген тақырыпта Жапон экономистері берілген мәселелер
(тапсырмалар) шегіндегі объектінің жан – жақты сипатын беретін
көрсеткіштер жүйесін ұсынады. Барлық жүйелердегідей, көрсеткіштер
жүйесінде олардың өзара байланыстығы мен қарама - қайшылықтары болуы
тиіс.
Таңданған көрсеткіштердің көбісі әртүрлі түрде өзара байланыс
пен өзара тәуелділікке ие. Салыстырмалы таңдау және болжау мақсаты
үшін әртүрлі көрсеткіштерді тиімді пайдалану өте қиын. Бұл мәселені
шешу жеңілдетеді, егер бұл көрсеткішті бастапқы мәліметтердің үлкен
көшелік өңдеу нәтижесінде алынған жалпы көрсеткіштердің аз санына
теңестірсек. Әртүрлі көрсеткіштер аралығы тығыз корреляциясының
шектелген санын таңдауының принципиалды мүмкіндігі туралы
куәландырады. Ұсынып отырған жүйе 3 үлкен топқа бөлінген әр
көрсеткіштен тұрады:
- Жалпы экономикалық көрсеткіштер, яғни аймақтың экономикалық
дамуын сипаттайтын көрсеткіштер, оларға территория, жалпы
халық саны, халықтың жұмыспен қамтылған саны, кәсіпорынның
саны, сонымен қатар экономикалық бейімдеуінің табысы жатады;
- Өндірістік көрсеткіштер – көрсеткіштердің берілген тобы 2 топ
астынан тұрады: ауыл шаруашылығының даму көрсеткіштері мен
өнеркәсіптің даму көрсеткіштері. Мұнда инвестиция көлемі мен
аймақтағы құрылыс жұмыстарының көмегі де ескеріледі;
- Экономикалық инфрақұрылым көрсеткіштері аймақтағы транспорттық
әртүрлі түрлерін тасымалдауда ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік сфераның, аймақпен тұтынылатын электроэнергия
көрсеткіштерін шығарады.
Жоғарыда көрсетілген әдістеме аймақтың даму потенциалын
аймақтың әлеуметтік экономикалық даму денгейін анықтайтын және
өндіріс куштері мен территория арасындағы обьективті қатынастарды
көрсететін факторлардың жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл методология
салыстырмалы параметрлерге көшу негізінде сандық көрсеткіштер есебін
ұсынады, себебі қандай да бір арифметикалық операциаларды көп
жоспарлы абсолютті көрсеткіштер арқылы орындау мүмкін емес.
Таңданған көрсеткіштер бойынша берілген жағдайда мемлекет бойынша
әрбір экономикалық аймақтың жалпы көлеміндегі үлес салмағы
анықталынады.
Берілген көрсеткіштерді өте кіші санмен санау мақсатында 100-ге
көбейтемізде, барлық таңданған көрсеткіштердің орта есептелінген мәні
ретінде анықталған Р- аймақ есепті көрсеткішін анықтау кезіндегі
есепті көрсеткішін есепті көрсеткіш ретінде пайдаланамыз. Сәйкес
есеп жүргізулер әрбір экономикалық аймақтың ерекшелігін толығырақ
ескеру үшін бастапқы көрсеткіштердің 3 тобының әрқайсысы үшін
арнайы формулалар арқылы жүзеге асырылады. Барлық көрсеткіштер
экономикалық зерттеудің жапониялық тәжірбиесінен және жапониялық
аймақтық статистика құрылымын таңдаудан таңдалғанына қарамастан, олар
Қазақстандық экномика үшін актуалды және қандай экономикалық
ауданының болмасын әлеуметтік, экономикалық және ғылыми - техникалық
сферасындағы қызметін анықтаушы (20) көрсеткіші болып табылады.
Бірақ отандық экономикалық спецификасын және Қазақстандық
аймақтың статистикасының ерекшеліктерін толығырақ ескеру мақсатында
берілген көрсеткіштер жүйесіне түзетулер ( коррективалары) енгізілді.
Мысалы, Қазақсатандағы шағын және орта бизнестің дамуын аймақтың
экономикалық даму деңгейін көтеретін фактор ретінде қарастыра
отырып, “ жалпы экономикалық көрсеткіштер ” тобына аймақта тіркелген
заңда тұлғалар саны, ал “ өндірістік коррективтер ” тобына
өнеркәсіптегі кәсіпорындар саны деген көрсеткіштер енгізілді. “
Экономикалық ауданының табысы көрсеткішіне жалпы аймақтық өнім саны
жатады. Өнеркәсіптің даму көрсеткіштері тобына да өзгерістер енгізілді.
Жапон экономистері эканомика үшін тән өңдеуші өнеркәсіпке үлкен мән береді.
Қазақстанның жағдайында үлкен ролді өңдеуші салаға да, тау-кен салаларында
да беруге мүмкін емес. Нәтижесінде берілген топқа көрсеткіштер енгізілді.
Экономикалық инфрақұрылым көрсеткіштері тобында электроэнергияны тұтынудың
орнына электроэнергиясын өндіру мен бөлуді есептеген жөн көрінеді.
Сәйкесінше, аймақтың дамуының экономикалық потенциалын есептеу
әдістемесіне де өзгертулер енгізілді. Есеп екі нұсқа бойынша жүргізілді.
Бірінші нұсқа бойынша потенциял өңдеуші өнеркәсіпті, сонымен қатар тау- кен
өнеркәсібінің ескеру арқылы есептелінді. Содан кейін ғана осылардың
негізінде аймақтың дамуының орташа көрсеткіші (р орт айм) есептелінді. Екi
нұсқа бойынша өңдеуші сала да, тау-кен өнеркәсібі де ескерілген интегралдық
өндірістік көрсеткіш анықталды. Сәйкесінше, аймақтың даму потенциялы
көрсеткіші “интегралды” деп таңбаланды.
Соңғы жылдары аймақтық экономиканың мәні бірден өсіп кетті.
Рыноктық экономикаға өту кезінде аймақтық саясат бағаланбай құлады,
осыған байланысты аймақтарда рыноктық шарушылық етудің көптеген
элементтерімен институттары жеткілікті түрде дамымаған, қазіргі
уақытқа дейін рыноктық экономикасының көптеген институттары жоқ,
өндірістік инфроқұрлым дұрыс дамымаған. Сондықтан да, аймақтың
дамуының экономикасының потенциалын бағалау кезінде аймақтық еңбек
рыноктарына тоқталып кеткенді де жөн санаймыз.
Қазақстанның аймақтық әлеуметтік экономикалық дамуының деңгейі
жалпы аймақтық өнім динамикасымен сипатталады. Барлық аймақтар өзінің
экономикалық потенциалы бойынша ерекшеленеді, қандай да бір табиғи
ресурстарының болуына негізделген әр түрлі өндірістік мамандануға
ие.
Тәуелсіз Казақстанның экономикасындағы рынок қатынастардың
қалыптасуы еңбек рыногының конъюнктурасының өзгеруімен -ерекшелінеді,
жұмыс күшінің қызмет етуі, жұмыс күшіне сұраныстың сандық
көрсеткіштері де өзгертілді.
Статистика мәліметі бойынша, аймақтық дамуда еңбекке белсенді
халықтың көп саны Алматы (753,4) мың адам, Шығыс Қазақстан (730,9)
мың адам, Қараганды ( 727,5) мың адам, Оңтүстік Қазақстан (656,6)
мың адам облыстарында және Алматы қаласында ( 65,3) мың адам екен.
Ауылдарда экономикалық белсенді халықтың деңгейі қалаға
қарағанда төмен (76%- 68,3%) қарсы.
Қазақстанның аймақтары экономикалық өрлеуге бағытталуы мүмкін.
Ең алдымен, бұл өмір сүрудің тиімді дамуын қамтамасыз ететін үлкен
территория; кейін - шикізат пен энерготасымалдаудағы ішкі
қажеттіліктердің басым бөлігін қамтамасыз ететін бай табиғи
ресурстары; өнімді өндіруді қосуға мүмкіншілік беретін еркін
өндірістік күштердің мәнді масштабы квалификацияның жоғарылығына
қарамастан жұмысшы күштің арзандығы; ҒТП – ң жеткілікті түрде
дамымағандығы т.б.
Экономикадағы басты мақсат- барлық әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешу тікелей байланысты болатын жалпы ішкі өнімнің
өсуінің максималды жоғарғы деңгейіне жету. Тапсырма экономикалық
тұрақты өсу қамтамасыз етуде гана емес, осы өсудің санасында, оның
нәтижелерін дұрыс болуда қорытындылады [8].
Әрбір аймақтың экономикалық потенциалын көтеру үшін тиімді
аймақтық саясат жүргізу керек. Соңғы жылдары облыстарда аймақтық
бағаларда әзірленуіне жүзеге асыру кезінде оларды қалыптастыру,
жүзеге асыру, мониторинг және бағалаумен, сонымен қатар тузетулер
- мен байланысты мәселелер көріне бастады. Осы мәселелерді
негіздейтін негізгі себептерге келесілерді жатқызуға болады;
1. Институционалды себептер:
- бағдарламалардың, оны орындаушылардың, мониторинг
жүргізушілердің, бағдарламалардың әлеуметтік экономикалық тиімділігін
бағалау мен талдаудың құқықтық мәртебесі;
- бағдарламаларды жүзеге асыруды ұйымдастырушылықты қамтамасыз
ету;
- бағдарламалардың ведомствовалық жалпылығы;
- бағдарламаларда конкурсты таңдаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz