М.Мақатаев поэзиясындағы анафора мен эпифора

Жоспар
І Кіріспе
1.1 Поэзияның майталманы . Мұқағали ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора. ... ... ... ... ...4
1.3 Анафора мен эпифораның лексикалық синоним сөздерде қолданылуы. .10
ІІ Негізгі бөлім
2.1М.Мақатаев өлеңдеріндегі фразеологиялық анафора мен эпифора ... ... .17
2.2Фразеологиялық анафора мен эпифораның қайталама түрде жасалуы ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

М.Мақатаев өз шығармашылығының алғашқы кезеңінде-ақ тамаша өлеңдерімен, жырларымен қазақ халқына танымал болды.
Мұқағалидың шығармашылығының ең биік шыңы — оның лирикасында. Ақынның терең де мазмұнды, көркем суретті, фәлсафалық ойға толы, сиқырлы ұйқаспен жазылған лирикалық туындылары халықтың көпшілігіне қатты ұнайды және сүйеді.
З.Ахметов сөзімен айтқанда: "Поэзия — сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Поэзияда тек тіл мен сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім теренділігі, өткірлігі, әсерлігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Ақын өз жүрегінің лүпілі, жырлары арқылы жалпыға тән ой-сезімді білдірген. Ал сол сезім-ой өлең құрылысындағы, бейнелеу, қайталау, теңеу, метафора, анафора және эпифора сияқты көріктеуіш құралдар арқылы беріледі. Мұнда сөз бейнелері мен ақындық толғаныс-тебіреністер арқылы жан сырлары, жүрек лүпілдері айтылады.
М.Мақатаевтың көркемдегіш құралдардың ішінде жиі қолданғаны — айшықтаудың бірі - қайталама. Бұл жайында академик Р.Сыздық: "Шығарма тілін көріктеуде қайталама құбылысы өте ұтымды, әсерлі тәсіл қатарынан табылады. Ол стильдік категорияға жатады. Қайталама дегеніміз - бір сөздің (не текстің, сөйлемнің) бір сәйлемде, не абзац, шумақ сияқты микромәтінде қайталанып келтіру тәсілі", - деген еді. [2,87]
Мұқағали поэзиясының тілі қандай? Оның көркемдік сипаты, жүректі тебірентер әсерлілігі неде деген мәселені сөз
қолдануындағы көркем тәсілдерінің қайталамаларына байланыстырып айтқан болар едік.
Ендеше, осы қайталама көркем шығармада қолданылуына қарай бірнеше түрге бөлінеді: жай қайталама, еспе қайталама, әдепкі қайталама /анафора/, кезекті қайталама /эпифора/. Мұқағали лирикасында осы қайталамалардың барлық түрі де кездеседі. Оны ақын қолданарында талғампаздық көрсете отырып, орынды жерінде жақсы пайдаланғанын көреміз. Біз жұмыста М.Мақатаевтың поэзиясындағы анафора мен эпифора деген қайталаманың түрлеріне тоқталамыз

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ахметов 3. - Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1973.
212
2.Сыздық Р. Сөз қүдіретті. Алматы: Санат, 1997.-224 б.
3. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы: Санат, 2002.- 360 б.
4. Жүмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1969. —221 б.
5. Серғалиев М. Сөз сарасы. АлматыгЖазушы, 1989. — 138.
6. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы:Білім, 1994.—130.
7. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ тілінің
стилистикасы. Алматы, 1974. — 199 б.
8. Негимов С. Өлең өрімі. Алматы, 1980. — 136.
9. Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы: Төрт
томдық. Қүраст. Орақазын Асқар. — Алматы: Жалын
баспасы, 2001.- 448 б. Мысалдар ақьш шығармаларының
осы басылымы бойынпіа беріліп аталды.
10.Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. Алматы: Ғылым, 1998.
11. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы: мектеп. – 1995.
12. Белинский В.Г. Собр. Соч. В трех томах. Москва: ОТИЗ, 1948 ж. (Қазақшасын ауд.
Ә.Тәжібаев. Өмір және поэзия). Алматы, 1969.
13. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. Алматы: Білім, 1994. 224 б.
14. Хасенов Ә. Тіл білімі (Оқу құралы), 3-басылуы. Алматы: Санат, 2003. – 416 б.
15. Үркімбаева Н. Ақындық әлем. \\ «Лениншіл жас» газеті. 1987.-11 маусым.
16. Утанова А.Қ. Қазіргі қазақ көркем прозасындағы қайталамалар. Автореферат дисс.
Канд. Филолг. наук. – Алма-ата. 1992.-22 б.
17. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы: Ғылым, 1970.-336 б.
18. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.
Алматы: Санат, 1997.-256 б.
19. Жұмабеков С. Адамға және адамзатқа немесе (ақын М.Мақатаевтың «Соғады жүрек»
атты екі томдық шығармалар жинағы тыралы), \\ Қазақ әдебиеті, 1983. – 7 қазан.
20. Серғалиев М. Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы. Алматы: Қазақ университеті.
19917 – 80 б.
21. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. Алматы. 1957.
22. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат, 1973, 496.
23. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А. Мектеп, 1988. – 170 б.
24. Мақатаев М. Қазақ жырының бір жылы. (Сын) \\ Жұлдыз, №7, 1972.- 204 б.
25. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. 1987.
26. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
27. Қожахметова Х.Қ, Жайсақова Р.Е.., Қожахметова Ш.О. Қазақша –орысша
фразеологиялық сөздік. Алматы: Мектеп, 1988. – 224 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І Кіріспе
1.1 Поэзияның майталманы - Мұқағали ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 М.Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора. ... ... ... ... ...4
1.3 Анафора мен эпифораның лексикалық синоним сөздерде қолданылуы. .10
ІІ Негізгі бөлім
2.1М.Мақатаев өлеңдеріндегі фразеологиялық анафора мен эпифора ... ... .17
2.2Фразеологиялық анафора мен эпифораның қайталама түрде жасалуы ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36

КІРІСПЕ
М.Мақатаев өз шығармашылығының алғашқы кезеңінде-ақ тамаша өлеңдерімен, жырларымен қазақ халқына танымал болды.
Мұқағалидың шығармашылығының ең биік шыңы -- оның лирикасында. Ақынның терең де мазмұнды, көркем суретті, фәлсафалық ойға толы, сиқырлы ұйқаспен жазылған лирикалық туындылары халықтың көпшілігіне қатты ұнайды және сүйеді.
З.Ахметов сөзімен айтқанда: "Поэзия -- сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Поэзияда тек тіл мен сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім теренділігі, өткірлігі, әсерлігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Ақын өз жүрегінің лүпілі, жырлары арқылы жалпыға тән ой-сезімді білдірген. Ал сол сезім-ой өлең құрылысындағы, бейнелеу, қайталау, теңеу, метафора, анафора және эпифора сияқты көріктеуіш құралдар арқылы беріледі. Мұнда сөз бейнелері мен ақындық толғаныс-тебіреністер арқылы жан сырлары, жүрек лүпілдері айтылады.
М.Мақатаевтың көркемдегіш құралдардың ішінде жиі қолданғаны -- айшықтаудың бірі - қайталама. Бұл жайында академик Р.Сыздық: "Шығарма тілін көріктеуде қайталама құбылысы өте ұтымды, әсерлі тәсіл қатарынан табылады. Ол стильдік категорияға жатады. Қайталама дегеніміз - бір сөздің (не текстің, сөйлемнің) бір сәйлемде, не абзац, шумақ сияқты микромәтінде қайталанып келтіру тәсілі", - деген еді. [2,87]
Мұқағали поэзиясының тілі қандай? Оның көркемдік сипаты, жүректі тебірентер әсерлілігі неде деген мәселені сөз
қолдануындағы көркем тәсілдерінің қайталамаларына байланыстырып айтқан болар едік.
Ендеше, осы қайталама көркем шығармада қолданылуына қарай бірнеше түрге бөлінеді: жай қайталама, еспе қайталама, әдепкі қайталама анафора, кезекті қайталама эпифора. Мұқағали лирикасында осы қайталамалардың барлық түрі де кездеседі. Оны ақын қолданарында талғампаздық көрсете отырып, орынды жерінде жақсы пайдаланғанын көреміз. Біз жұмыста М.Мақатаевтың поэзиясындағы анафора мен эпифора деген қайталаманың түрлеріне тоқталамыз. Ең алдымен ескертуге тоқталайық:
Әдепкі қайталама, яки анафора (грекше апарһога -- биікке шығару) - өлеңнің әр жолы немесе әрбір ой ағымының бір сөзден басталуы. [19, 235]
Кезекті қайталама, яки эпифора (грекше ерірһога -- соңынан алып жүру) - өлеңнің әр жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөздің бірнеше мәрте қайталануы. [3,236]

1.2М.Мақатаевтың өлеңдеріндегі лексикалық
анафора мен эпифора
Лексикалық анафора мен эпифора М.Мақатаевтың өлеңдерінде ерекше орын алады. Лексикалық анафора мен эпифора - қайталама түрлерінің ішіндегі ең толымдысы, қызмет ауқымы орасан кең болып келетіні және әдеби тілдің стиль түрлерінің барлығында дерлік қолданылатыны. Өлеңнің мазмұнын аша түсетін, әр түрлі сипаттағы іс-әрекеттерді бір арнаға жинақтайтын, ең алдымен бір жайтқа ерекше назар аудартуды көздейтін лексикалық анафора мен эпифора поэтикалық мәтіндерде жиі қолданылады. Лексикалық қайталамалар қазақ тіл білімінде қалған қайталама түріне қарағанда көбірек зерттелген түрі болып саналады.
Көркем мәтінде қолданылатын лексикалық анафора мен эпифора шартты түрде үшке топтастырылады:
1.
көркем мәтінде таза стильдік қызмет атқаратын лексикалық анафора мен эпифоралар;
2.
көркем мәтінде аралас қызмет (стильдік және мәтін түзушілік) атқаратын лексикалық анафора мен эпифоралар;
3.
көркем мәтінде құрылымдық-композициялық (мәтін түзу және мәтін дамыту) қызмет атқаратын лексикалық анафора мен эпифоралар.

Лексикалық анафора мен эпифоралардың қайталама ретінде сан алуан түрлері бар. Мысалы: дистантты, контактілі (редупликациялық), сатылы (ступенчатый), коп сатылы (многоступенчатый), саңылаулы (сквозноіі), тұйықты (замкнутый), семантикалық (семантический), күшейткіштік (усилительный) қайталамалар болып келеді.
Жалпы айтқанда, "лексика -- белгілі бір тілдегі сөздік құрамы, яғни омоним, синоним, антоним, фразеологизм сөздерінің жиынтығы".[ 10,200] Сондықтан біздің басты мақсатымыз -- омонимдер, синонимдер, антонимдер, фразеологизмдер арасындағы лексикалық анафора мен эпифораларды тауып, талдау жасау, оларды қайталама түрі ретінде анықтау, омонимдік, синонимдік, фразеологиялық, антонимдік анафора мен эпифоралардың қолданылу ерекшеліктерін айқындау.

Ақын қаламынан туған образды, соны тіркестерде сөз де тіптен тың, мағыналық жаңа реңке ие болуы мүмкін. Яғни, сөздердің реңін кіргізіп, ажарлап көркемдік жасап үйлесімге келтіретін тіл байлығының көріктеу құралдары, тәсілдері бар. Омоним, көп мағыналы сөз, антоним, фразеологизм сияқты экспрессивтік-эмоционалдық сөздер - М.Мақатаев шеберлігінің негізгі арқауы, өлендерінің тілін танытудың ең бір өзекті тұсы болып саналады.
Көркем шығармада көп мағыналы сөз өте көп қолданыста жүреді.
Суреткер көркемдік үшін ойын айқын жеткізуде стильдік бояуы бар
көп мағыналы сөздерді қолданып, контекст ішінде бір сөздің
бірнеше мағынасын ашып береді. Ақын өлеңдерінен сөздің негізгі
мағынасынан басқа туынды мағынасында жұмсалған коннотативтік
қызметін қосымша мағыналық реңктердің айқын көруімізге
болады. Сонымен әр түрлі мағынасы бар сөз көп мағыналы сөз
екені бізге мәлім. Полисемия -- барлық тіддерде қолданылатын
құбылыс. Бір сөзге бірнеше мағына беру арқылы берілген сөздер
ақын лирикасында кең орын алады. Көп мағыналы сөз тек тілдік
құбылыс қана емес, көркем дүниедегі бейне сырын ашудың
көрсеткіші.
Мұқағали поэтикасында түс -- заттардың, нәрселердің шынайы өңдерін суреттеумен қатар, ақынның сол нәрселерге көңіл-күйін, ойын, яғни эмоциялық бағасын білдіру үшін құрал ретінде қолданылады, белгілі бір нәрсе жайындағы жеке пікірді, субъективтік пайымдауды білдіреді. Мысалы, "Сағындым ғой дедімау, жаным" жырының "Сол менің ақ, жанымның ақ жалыны" деген өлең жолында ақ сөзі -- адал, күнәсіз, әділетті, арамдығы жоқ мағынасында жұмсалып тұр.
Анафоралық және эпифоралық қайталамалар лирикалық кейіпкердің көңілі мен ой дүниесінің диалектикасын сипаттайтын поэтикалық әңгімелеуді ашу, айқындау үшін мүмкіндік туғызады. Мысалы, Мұқағалидың төмендегі өлеңінде "ақ кимешек" қайталанылатын анафоралық сөз тіркесі символға айналдырылған. Автор "ақ кимешекті" көргенде, өзінің ардақты, сүйікті әжесінің бейнесін көреді, таныс дауыс, таныс сөз есіне түседі. Мұнда "ақ" -қасиетті аналарымыз бен аруларымыздың басына салатын жаулығының түсі екені айтылған.
Әже, сен бірге жүрсің менімен,
Өліге мен өзіңді телімегем.
Ақ кишешек киген бір кемпір көрсем,
Ак кимешек астынан сені көрем.
... Ақ кимешек көрінсе, сені көрем,
Ақ кимешек жоғалса,...
Нені көрем???
Сөйтіп ақын өлендерінде ақ сөзінің мағынасы әр алуан екендігін және өте көп ұшырасатындығын айқын көреміз. Қайталанатын көп мағыналы сөз де түрлі реңкте жұмсалып өлеңнің қуатын арттырып, әрлендіре түседі. Ақ сөзі - адалдықты, тазалықты, әділеттілікті, күнәсіздікті суреттеудегі пайдаланылатын бейнелі сөз. Ақ сөзі табиғат, құбылыс атауларының бәрімен тіркесіп, ауыспалы мағынада қолданылып тұр. Адам мен табиғат тұтастықта жырланғандықтан, сиқырлы сөздерді ұтымды қолданудағы тапқырлық десек те болады. Ақ аспан, ақ қар, ақ таң, ақ бұлт, ақ тау, ақ бастау, ақ тас, ақ нөсер, ақ тұман және т.б. тіркестер бірнеше рет қайталанады.
Түр-түс атауларының ішінде мағынасының ең кең дамығаны қазақ тілінде "ақ" сөзінің антонимі - қара сөзі. Оның себебі, біріншіден, табиғатының кең түрде қабылдануына, көрнекілігіне және басқа түр-түс атауларымен тіркесе қолданылуына, яғни аралас түр-түсті білдіруге бейімділігіне байланысты болса, екіншіден, оның табиғат пен қоғамдық өмірдегі құбылыстардың көбісінің түр-түс, бейне, қайғы-қасірет, қаралы сәт, көңілсіздік т.б. осы сияқты күңгірт жақтарына қатыстығына байланысты. Осылардың негізінде қазақ тілінде: қара қазақ, қара су, қара ниет, қара қобыз, қара шаңырақ, қара жұлдыз, қара орман, қара жорға, қара күз, қара бас, қара.жау, қара түнек, қара қайғы, қара уайым, қара шалғын т.б. осы сияқты 30-дан астам туынды мағыналардың қалыптасқандығын көреміз. Сонымен бірге қара өлең, қара шал, қара шаңырақ, қара домбыра т.б. қазаққа қасиетті, берекелі мағыналарды біддіре алады.
Қарасазда жүруші ең, қара шалғы,
Қара шалғын ішінде қарт пен сенің,
Талай-талай көріп ем тамашаңды,
Қалыпсың ғой қаңырап, қара шалғы.
Бұл үзінді Мұқағалидың "Қара шалғы" дейтін өлеңінен, осы лирикаға Н.Үркімбаева: "Әдетте, қара бояу хақында жағымсыздық ұғымы қалыптасқан. Ал сол қара бояуға ерекше сәуле құйып, құбылтып әкеп, үлкен арнаға салып жіберген де Мұқағали. Мысалы, жоғарғы шумақтағы қара шал - қарапайым еңбек адамы көргенінен түйгені көп, бір өзі шежіре-дастан, әрі бір шаңырақтың ұйтқысы, береке басы. Қара шалғын - кәдімгі түгін тартсаң май шығатын құйқалы өріс, оты қалың өңір. Сол өңірде, шаруақор қара шалдың қолында "қаншама аласұрған", "қаншама рет қапырық күн өткеріп, түн жамылып, қаншама таң асырған" қара шалғы жай ғана еңбек құралы қалпында қалмай, "Сонау жылдар қара шалды қара шалғын ішінде жетелеп" жүрген жырдың негізгі лейтмотиві.
Қазақтың "қара шаңырақ", "қара қазан" сияқты берекелі ұғымдары қатарында "қара шал", "қара шалғын", "қара шалғы" да оқырман танымына жаңа ою-айшықтарымен ой қосатын жанды, қимыл, суреттерге айналған" [15,51] -- деп өте дұрыс құнды тұжырым жасаған. Бұдан да басқа Мұқағали шығармашылығы жайында пікір айтқан белгілі ақын О.Асқарды оқиық: "Поэзия сәулесі шарпығанда қандай сөз болса да құлпыра түседі".
Ақынның "Қара суық" өлеңінің атауында қара сөзі "күшті, екпінді, тегеурінді, катты" суық, ызғар деген мағынада беріледі. Әдетте сондай мағынада "қара боран, қара жел, қара жауын" туралы айтылады. Мұқағали "жол", "су" сөздеріне "қара" деген эпитетті қойып, оларды лексикалық анафораға айналдырып, өлеңге ерекше мағыналық реңк үстейді.
Анау үй мен мынау үй қатынаған,
Қара жолдың қақ төсі қақыраған.
Қара суға қақ тұрған майысқақ мұз,
Шертіп қалсаң, быт-шыт боп шатынаған.
.. Ақынның "Өміріме" өлеңінде мынадай жолдар бар: "Қара аспаннан жалт еткен бір жасыным бар деуші едім. Қара көздің мөлт еткен бір жасымын ба деуші едім. Қара қарға ғұмырымен неге мені өлшедің?". Мұнда суреткер "қара аспан, қара көз, қара қарға ғұмыры" сөз тіркестерін қолданып, адам өміріндегі көңілсіздікті, жабырқаулықты, жайсыздықты көрсетеді. "Қара қарға ғұмырымен неге мені өлшедің?" жолы арқылы ақын өз өмірін қарқылдап ұшатын қара қарғаның түсімен салыстырып отырады. Ақын адамның басындағы күнделікті өмір ағынында өтіп жатқан көріністі қара сөзімен суреттейді.
Немесе, "Сезігу" өлеңінде "Қара түнек қайта тұр оралғалы, қапамен ой жіберсем туған айға" деген екі жолда да, "қара" -- адам жанының жабырқаған сәтін, көңілінің жадаулығын көрсетеді. Келесі өлең жолдарында: "Қара баста қайғының бұлты тұр, қабыл алсаң, қанеки жауайын", - деп, "қара" -- басына қайғы орнады деген мағынада жұмсалып тұрған тіркес.
Аулақ, аулақ,
Аулақ менің жанымнан!
Қара уайым қара шәлі жамылған.
"Қара" -- бұл жерде мұң-зарды көрсету мағынасында жұмсалып тұр. Бұралаң-бұралаң жолы бар өмір соқпағында адам басынан небір қиындықтар өтіп жатады. Мұқағалидың жеке басында сондай сәттер басымдау болды, сондықтан өмір шындығы өлеңде айқын суреттеледі.
Беу, менің есіл күндерім,
Білмедім есім кіргенін...
Қош енді, ескі күндерім!
Келе ғой, есті күндерім!!!
Осы шағын шумақта "күн" сөзін үстемелетіп жұмсап мағыналық сырын аша түседі. "Күн" -- уақыт, мезгіл мағынасындағы лексикалық эпифораға айналған көп мағыналы сөз. Есіл, ескі, есті сын есімдері арқылы күн сөзінің қызметі айқын көрінген. Есіл күн -- мәнсіз-мағынасыз өтіп жатқан уақыт, ескі күн - өмірдің бір кезеңі, есті күн -- келер күннен үміт, жақсылық күту мағынасында жұмсалған сөз тіркестері.
Мұқағали өзінің лирикасында бір сөзді бірнеше рет қолдану арқылы өлеңнің эстетикалық-эмоциялық мәнерін, экспрессивтік бояуын әрлендіреді. Ақынның тағы бір "Өледі кімдер, туады кімдер" өлеңінде анафора мен эпифораның қолданылуын айқын көруге болады. Мысалы:
Өледі кімдер, туады кімдер,
Батады күндер, шығады кундер.
Семеді гүлдер, өседі гүлдер,
Келеді күндер, көшеді күндер.
Өмірде қымбат асылдар -- күндер,
Өмірде қрілы ғасырлар -- күндер.
Өмірге керек бақыттар -- күндер,
Өткізген сәтті уақыттар -- күндер.
Өмірдің мәңгі қосағы -- күндер,
Өмірді мәңгі тосады күндер.
Күндер ...
Кундер...
Мұнда Мұқағали Мақатаев "күндер", "өмір" сөздерін қайталау арқылы өлеңнің эмоционалдық қуатын күшейтеді, тындаушысын негізгі мақсатына жетелейді. Өмір қас-қағым сәт. Осы сәт қайта оралмайды. Әр жанға өлшеніп берілген өмір бар, сол өмірдің қай жерден басталып, қай жерден аяқталатынын ешкім де білмейді. Сондықтан ақын өмірдің әр күнін, әр сәтін жоғары бағалауға шақырады. Біз үшін негізгі мақсат - өмірдің мәні мен мағынасында!
Сөйтіп ақында күн сөзінің сан алуан стильдік астары бар. Мұқағали өлеңдеріндегі күрең күн, күміс жалды күн, құйын күн, ескі күн, есіл күн, есті күн, өткен күн, асыгып баратын күн, санаулы күн, ауыр күн, шуақты күн, жарық күн, сұлу күн, бозбала күн, бекер күн, және т.б. сөз тіркестері арқылы басынан өтіп жатқан толассыз, тоқтаусыз, қызық та қуанышты, кейде мұңды, азапты, қайғылы күндерді суреттеген. Күн -- планета ретінде, күннің нұры, күннің жылуы, күннің қызуы, күннің сәулесі секілді жалпы тілдік қолданыстағы тіркестер де көп.
"Күн" сөзінің белгілі бір ұғымды білдіретін астарлы, көп мағыналы сөз екенін білдік, көбінде жаңа сөз жасалып қана қоймай түрленіп отырады. Жасалу формасы әр түрлі күн сөзі көпшілік өлеңдерінде қайталанады. Ақын күнге құштар. "Күн" атты бүкіл әлемді жылытатын, дүниені тірілтетін нұрлы алып планетадан жылылық, мейірімділік, тазалық күтеді.
Алдыңғы берілген күн сөзінің мысалдарымен қатар көп мағыналы жан зат есімінің бір өлеңдегі қайталануына көңіл аударып көрейік.
Қайдасың,
қайдасың, менің ерке жан серігім?
Жабырқау жандырсаңшы жан сенімін.
Қайдасың, тәтті қиял ой шумағы,
Бассаңшы қасіретін жан шерінің!
Мұнда "жан" сөзі 3 рет қайталанған. Жан сөзінің бірінші қолданыстағы ұғымы адам, дос, жан серігі тәріздес мағынада алынған да, екінші жан сөзі өзінің тура ұғымында жұмсалып тұр. Одан соңғы, яғни ең кейінгі жолдағы "жан шері" -- көңіл, ақыл-ой, сана деген мәнді аңғартады, жаным жара, көңілім қаяу, уайымдымын, мұңдымын деген тәрізді мазмұнда айтылып тұр.
Жоғарыдағы бір шумақта үш рет қолданылған жан есімінің мағыналық сипаты әр түрлі, яғни стильдік қолданылуы жағынан өзара бір емес. Сөздің көп мағыналығы мен стилистиканың бір-біріне қатысы деген мәселе міне осы тұрғыда аңғарылады.
Кейде лексикалық қайталамалар өлеңнің мән-мағынасын, мазмұнын айқындауда басты рөл атқарады. Мысалы, төмендегі берілген өлеңнің "аңса жаным", "сағым, жаным", "жақсыдан жайлап ескен жан самалын" сөз формалары автордың негізгі ойын анықтайды, осы сөз тіркестерінің әрбір қайталануы авторлық әңгімелеудің нақты сатысын, дәрежесін көрсетеді. Мұндай лексикалық қайталаманы - сатылы (ступенчатый) қайталама деп атайды.
"Жан" -- бұл жерде тірі адам мәнінде алынған. Бұл сөзді осылайша қайталап қолданудың нәтижесінде оның стильдік қызметі, мағыналық аясы кейде сәл өзгере түседі. Сөйтіп стильдік қолданылу ерекшелігіне қарай көп мағыналығы барынша айқын көрінеді. "Жаным" сөзі лексикалық эпифораға айналған.
Мен аңсаймын.
Сен-дағы аңса, жаным,
Жақсыдан жайлап ескен жан салмалын.
Аңса, жаным,
Зарығып шарша, жаным,
Қалса да қанша ғүмыр, қанша амалың.
Аңса, жаным!
Мен сағынам.
Сен дағы сағын, жаным,..
Жақсыдан жайлап ескен жан самалын,
Жабықпай аңса, жаным,
Аңса, жаным!
"Жанымда менің" өлеңінде дауыссыз дыбыстар тіркес күйінде абсолют позицияда қайталанып келеді. Бұл қолданысты дыбыстық анафора деп атайды. Бұл жерде жан -- дыбыстық анафора өлең мәтініне ырғақтық мән беріп, ұйқас қызметін атқарып тұр. Дыбыстық анафораның озық үлгілерін М.Шаханов, Ү.Есдәулет, Ж.Әбдірәшев сияқты ақындар өлеқдерінен кездестіруге де болады.
1.3Анафора мен эпифораның лексикалық синоним сөздерде
қолданылуы.
Әрбір тілдің кемеліне келіп жетілгендігінің белгісі оиың бай синонимикасы арқылы да білінеді. Қазақ тілі лексикалық синонимдерге өте бай. Бір ұғымды білдіру үшін кейде 20-30 синоним сөздер қолданылады. Ана тілінің синонимдік байлығын білу арқылы ғана көңілдегі көрікті ойды барлық реңктерімен өз мәнінде дәл және анық етіп шеберлікпен жеткізуге мүмкіндік аламыз. Ғалым Ә.Болғанбаевтың айтуынша: "Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер". [17,23]
"Синонимия - ұлттық тілдің айқындылығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін тілдік құбылыс. Тілдегі синонимдерді пайдаланып, керегіне жаратпайтын ақын-жазушы жоқ. Синонимдерді қайталау - автор тілін әсерлендірудің тұрақты тәсілі. Сөздердін, мағынасы мен эксирссиясын күшейтіп, көркем дәлдік жасау тәсілі болады. Көркем шығармаларда бір кезде синоиимдер жинақтык ұғым, бейнелілік машнасын бере тіркессе (қайғы - мұң, қалжың - тәлкек), енді бір кездс дәл керек мағыналық қырды, белгіні дәлдеу, күшейту үшін қайталанады." [6,82]
Синонимдер -- ойды қайталамаудың негізі ғана емес, суреткердің көркемдеу құралы. Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылып, суреткер ойын терең де мағыналы сөздер арқылы жеткізеді. Тұлғалары бөлек, мағыналары жақын болып табылатын синонимдер -- поэзия тілінің ең бір қажетті құралы. Ақын көкірегінде сайрап тұрған шындықты шынайы, көркем етіп жеткізу үшін қажет сөзді талғап, таңдап, орынды қолдана білсе, ол оның шеберлігінің бір қыры.[2,22]
Синонимдср мынадай бслгілсрінс қарай топтастырылады: 1. Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет. 2. Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуы қажет. 3. Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі тиіс, Бұл үш белгі -- сөздерді синоним деи танудағы басты шарттар. [18,104]
Синонимдерің мағынаналарын ажыратқанда мынадай мәселелерге коңіл аударылады: Синонимдср градация жолымен
өзгеріп отырады.Мәселен, аяз сөзіне қарағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің мағыналық салмағы күтірек екендігін сезуге болады. Синонимдердің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы ұрыс деген сөзден кең т.б.
Синонимдердің стильдік мәні неше алуан функционалдық сипатта қолданылуымен тығыз байланысты. Тіліміздегі синонимдердің мынадай реңктері байқалады:
І.Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мәселен, отағасы үй иесі сөзінен, науқас ауру сөзінен, қаза өлім сөзінен, перзент бала сөзінен жоғарылау.
2.Поэтикалық реңктер. Асқар деген сөздің биік деген сөзге қарағанда реңкі басым. Сол сияқты қол әскер сөзінен, мәртебе атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен жиірек қолданылады.
З.Кекесін-мысқыл мәніндегі реңктер. Біреудің істеген ісі, қылығы басқа бір адамға ұнамағанда айтылады. Мәселен, қожаңдау, кісілік көрсету деудің орнынақодыраңдау, жеңілтектену деудің орнына тұштаңдау деп кекетіп айтады.
4.Салтанат құру мәніндегі реңктер. Жүлде сөзі бәйге сөзінен асқақ, мерекелеу тойлау сөзінен көтеріңкі.[17,37]
Синонимдердің грамматикалық табиғатына келсек, қазак тілінде синоним кездеспейтін бірде-бір сөз табы жоқ. Барлық сөз табынан синонимдер табылады. Алайда сан мөлшері жағынан келгенде әр сөз табының синонимге молшылығы әр түрлі. Кейбір сөз табы синонимге өте бай (етістік, зат есім, сын есім), екінші бір сөз табының синонимі соншалықты кедей (сан есім).
Уақыт, заман жайлы,
Өзім жайлы,
Сен жайлы, анау жайлы,
Бүгінгі ұрпақ,
Бүгінгі Адам жайлы,
Азды-көпті алдыңда айтылған сыр,
Сотыңнан сенің сақтап қала алмайды.
Мұнда автор "уақыт - заман", "ұрпақ - адам" мағыналық синонимдерін қайталағанда, өлеңнің негізгі ойына, бүгінгі заманға, ұрпаққа баса назар аударады. Шумақтың соңғы екі жолы дыбыстық ассонансқа құрылып, "жайлы" лексикалық эпифораны қолданып, өлеңнің әуезділігін күшейте түскен.
Туған жер, Отан, ел, қазақ даласы тақырыбы әрбір ақын жырларына арқау болған. "Отан" деген сөз әуелде көшпелі өмір сүрген ата-бабамыздың от жағып, тіршілік еткен ұясы деген ұғымнан шықса керек. Қазақ жұртында: "Ер туған жерінде, ит тойған жерде" деген мақал бар. Әр адамның туған жері - бәрінен қымбат. Өйткені ол сол жердің топырағында өсіп, суын ішіп, ауасымен тьныстады, табиғатымен біте қайнасып, адам болып қалыптасты. Сондықтан да, әрбір адам туған жерін қорғайды, аялайды, қастерлейді.
М.Мақатаевтың анафора мен эпифора кездесетін туған жер, Отан такырыбына байланысты өлеңдері: "Туған жер тудырған ой", "Қарасаз", "Жер", "Отан", "Отаным", "Ақынның ауылы", "Қазақ жері", "Туған жерге", "Жетісу", "Туған жер сағындырды, келді есіме", "Сүйемін, өскен Отаным", "Отан туралы", "Әнеки менің Отаным", "Дөңгелек жер".
Мұқағали -- "елі үшін туыл, елі үшін өлген" ақын. Оның туған жеріне деген шексіз махаббаты, ыстық сезімі қай өлеңінде болмасын, кең көрініс тапты. Мысалы, "Сүйемін, өскен Отаным" өлеңіндегі синонимдік анафораға көз жүгіртейік:
Сүйемін мен жерімнің
Топырағын, тасын да.
Сүйемін думанды елімнің,
Кәрісін және жасын да
...Сүйемін, өскен Отаным,
Жылысып өткен жылынды. Қарыздармын сондықтан Берермін талай жырымды.
"Отан", "ел", "жер" - мағыналық синонимдер. Бұл өлеңде "сүйемін" деген күшейткіштік қайталамана қолдану арқылы Мұқағали Отанға, туған жерге сүйіспеншілігін, махаббатын білдіреді, автор ішкі сезімдерін күшейтіп отырады, стильдік бояуды айқындай түседі. "Жерімнің, елімнің" ұйқасы тәуелдік жалғауының "ім" және ілік септігінің "нің" жалғауларына аяқталу арқылы, үйлесіп отырады. "Жерімнің", "елімнің" сөздерінің сөз әуенінде, құрылысында әуендік жақындық бар. Бұл жерде әуендік анафора тәсілі қолданылған. Ал мына өлеңде:
Таныс өлке, Таныс аймақ, Таныс маң:

Аноу жерде құрбылармен алысқам,

Аноу жерде құрбыжанмен табысқам.
Алба-жұлба ақша бұлттар жарысқан,
Таулар әне ұйықтап кеткен данышпан,
Жолдар анау шұбатылып шаңы ұшқан,
Таныс өлке, таныс аймақ, таныс маң.
Туған жерге
Бұл мүдіріссіз оқылатын жолдар жеңіл ұйқасқа құрылғанымен, өлеңде "жөнделмеген" ауызекі тіл немесе ауыз әдебиеті емес, жазба дәстүр, тіпті, өзінше бейнеленген - сурет бар. Қарапайым болғанымен, құнарлы поэзия. Неге? Мұқағалидың жанымен, болмысымен үйлесетін қоңыр әуезді әндей ұлттық тіл үйлесімі табылған. Әлгі жолдардан жаның жаңарып, қажетті қанардан нәр алғандай, тынығады. Ұлттық өнер миссиясының мән-мағынасы осы. "Өлке, аймақ, маң, жер" мағыналық синонимдерін қолдану арқылы өлеңнің мазмұнын толығырақ аша түседі. "Таныс"сөзі мен "аноу жерде" сөз тіркесі лексикалық анафорағаайналған.
Осы жолдарда туған жердің сұлу көрінісін жанды суреттермен "Алба-жұлба ақша бұлттар жарысқан, Таулар әне, ұйықтап кеткен .данышпан"деп төбесінде мәңгі қар жатқан алып та, асқар шыңдары бар Алатауды ұйықтап кеткен данышпанға, ойшыл қарияға теңеп, шексіз сезіммен табиғаттың өз бояуын дәлдікпен тауып, әрі ақындық пафоста сол мекенді шынайы образды сөздермен бейнелеп, оқырманын ойлантарлық мағыналы жырға қосқан. Осындағы бірнеше сөздерді қайта-қайта қолдану арқылы оның ұйқастарын үдете неше түрге құбылтып шеберлікпен пайдаланған. Ол сөздер өлеңге лайықты түр берумен бірге мән-мағынасын
күшейтіп тұрғаны байқалады. Расында, әрбір сөзге лексикалық мағына жүктеп, ол сөзді көп қолданып, терең мазмұн беру Мұқағали лирикасына тән қасиет. Осы өлеңде туған жерді, табиғатты суреттеумен бірге оған деген сағынышты ынтық сезім де бар. Ақын осы сезімімен ой өрбітіп туған жерін лирикалық қаһарманына жанындай сүйгізеді. Бірақ бұл жерде сүйемін деген сөз айтылмайды, ол тек нәзік сезім мен терең ойдың астарында жатыр. Мұндай шешімі көп лирикалар Мұқағали туындыларында көптеп кездеседі. Бұл айтылған ерекшеліктер - үлкен талант, дарқан дарынға бітетін поэтикалық шеберлік.
Ырғақ, интонациялық шумақ-буын өлшемі жағынан жоғарыдағы Мұқағали өлендерінен бұра тартпайды. Бұл жолы ол әсемдікті сезінуі жағынан тікелей әлгі стилъді пайдаланады. Табиғаттың әсем көрінісін, яғни, пейзаждық құбылысты беруде ақын санаға сіңісті болған суреттеу тәсілінен бойын аулақ ұстап отыр. Суретті сезім күйінде беруге тырысады. Сөйтіп барып бұл жерде де ол ерекшеленеді. Хабарлы ғана ойды білдіретін сөйлемдер эстетика мұратын өтей алатыны сөзсіз. Сөз жоқ, мұның бәрі ізденіс жемісі.
Білмедім, құмармын ба, ғашықпын ба,
Білмеймін, ынжықпын ба, жасықпын ба.
Білмей жүріп қырықтан бір-ақ шықтым,
Болуға бәріне аға асықтым ба?
Осындағы құмармын - ғашықпын, ынжықпын -- жасықпын деген параллель синонимдер көп ойды жеткізеді. Жіктелген формадағы синонимдік қатарлардың алғашқы сыңарынан екінші сыңарының мағынасы басым. Құмармыннан ғашықпынның, ынжықпыннан жасықпынның қолданылу аясы кең әрі әсерлі. Бұл стильдік синонимдер адамның бір қасиетіне байланысты айтылады. Ойды үстемелету үшін "ба" шылауының қызметі ерекшеленіп көрініп тұр. Сондай-ақ "білмедім, білмеймін, білмей жүріп" сияқты лексикалық анафоралар өлеңнің саздылығын, әуезділігін арттырып, айрықша көркемдік сипат береді. Шумақтың "төртінші жолы дыбыстық аллитерацияға құрылған.
Ақынның өлеңдеріндегі синонимдердің аталған қызметтерін негізге алсақ, олардың аса мол, ұтымды қолданғандығын байқау қиын емес. Өлең тіліндегі синонимдердің стильдік мәні, қызметі өте күшті. Өлең тілі синонимдерге неғұрлым бай болса және олар ойды жеткізуде өз орнында қызметін мүлтіксіз атқарып тұрса, өлең шынайы, бейнелі болады. Проф. Б.Шалабай синонимдердің қайталануы туралы: "Шығарма тіліндегі экспрессивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқьшы жүзеге асады. Синонимдердің қайталанулары сөйлеу бөлшегіне қосымша, ырғақты тұтастық, интонациялық екпін, сазды әуен береді", - деп айтқан.[6,83]
Жоғарыда айтқанымыздай, кейде қаламгер бір сөзді бірнеше рет қайталап, сөйлеу тілі стиліне көлеңке түсірмес үшін сол сөздің синонимін пайдаланады. Мысалы, "Мен сендерді іздеймін" өлеңінде: майдандас, қарулас, дос, бауырлас, құрбылас сияқты сөздердің бәрі де "ардагер" сөзінің орнына қолданылған.
Қайран достарым менің!
Майдандастарым менің!
Жеңіспенен оралған бауырларым,
Сағынамын сендерді, сағынамын.
Бауырластарым менің!
Қаруластарым менің!
Қай жерлерде жүрсіндер, майдаңдастар?
Тағдырларың не болды, қайран достар?!
Бұл шумақта қатар тізбектелген мағыналық, персондық синонимдік қатар берілген. Синонимдердің бір сөз табынан болатынын ескерсек, бұлардың бәрі түбірзат есім синонимдер. Мұнда негізгі доминант сөз -- дос.
Мұқағали өлеңдерінде, көбінесе, зат есімді синонимдердің, сын есімді синонимдердің, етістік тұлғалы синонимдердің қайталамалары кездеседі.
Логикалық ұғымы жағынан ең айқын сөз табы - зат есімдер. Ақынның "Шындық туралы" өлеңінде мұндай синонимдер көп екен.
Шындық көзге шұқиды қашаннан да,
Шыбын жаның шындықтан қаша алған ба.
Ар ақиқат үкімі жасалғанда,
Қолға тұрар ноқтасыз асаулар да.
Қолға тұрар қулар да, зұлымдар да,
Ат жалынан мал тапқан жылымдар да.
Арамзаны, ұрыны жұлып түспей,
Ақиқатгың алмасы суынған ба?!
Алғашқы шумақта қолданылатын "шындық - ақиқат" зат есім синонимдері стильдік синонимдер болады. "Шындық" сөзі жалпы халықта жиі қолданылатын бейтарап сөз болса, "ақиқат" сөзінің белгілі дәрежеде шектелген шегі бар. "Ақиқат" сөзі әдеби тілдің өз ішіндегі белгілі бірлі-жарым сөздермен ғана тіркесіп айтылады. Сөйтіп мұндай синоним сөздер тілдегі стилъдік синонимдердің сан мөлшерін көбейтуге ат салысады.
Екінші шумақтағы "зұлымдар, қулар, мал тапқан жылымдар, ұры, арамза" - қоғамда әр түрлі ісімен бүлік жасап, бүлдіріп жүрген екіжүзді, түлкі мінезді, сұрқия, "сырты бүтін, іші түтін" надандар. Синонимдік қатарлар арқылы акын тұтас типтік бейне жасаған. Мұндай адамдар әр дәуірде де өмір сүрген және өмір сүре береді. Екінші шумақтың үш жолы дыбыстық ассонансқа негізделіп, өлеңнің әуенін биіктете түседі. Арамза, ұры, қу синонимдеріне қарағанда зұлым сөзінің әсері басым, стильдік бояуы да анық. Бұлар шектен шыққан адамдар. Осындағы төрт синоним үлкен мағыналық топ құраған. Бұл мағыналық-стилъдік синонимдер. Жылымдар сөзі мал тапқан сөз тіркесімен тіркесіп жылымдардың кім екенін аша түседі. Бұлар да біреудің еңбегімен күн көріп жүргендер.
Көгере бер мәңгілік сен, өлеңім!... Жырсыз менің өмірге не керегім, Жырдан басқа жұртыма не беремін?
Осы өлеңнің үзіндісінде "өлең, жыр" - кілең түбір сөздерден болған мағыналық синонимдер. Бұған ешқандай сөз тудыру амалдарынсыз-ақ, түбір күйінде келіп, бір-бірімен мағыналас сөздер жатады. Соңғы екі жолдың басы "жыр" сөзінен басталып, эпифоралық қайталама қолданылып, өлеңге өте күшті экспрессиялық өң беріп тұр.
Қазақ поэзиясында синонимдерді қабаттастыра (тіркестіре) қолдануды - әсерлі әрі өнімді тәсілдердің бірі деуге болады. Синонимдердің ең кемінде екеуін, кейде үш-төртеуін бір өленде қатарынан келтірудің стильдік мәні бар. Ақын бір нәрсеге, әсіресе, сын, қимыл тұстарына екпін түсіргісі келсе, бір мағыналас немесе мағыналары осы контексте жақындасатын сөздерді қатарластыра жұмсайды. Мысалы, келесі өлеңнің үзіндісінде М.Мақатаев өз ойын қайталамас үшін, "таң", "күн", "тірлік", "дүние" сияқты синонимдік қатарды қолданады. Ол арқылы автор мәңгілік қозғалысты, өмірдің жалғасын, ұрпақтың ауысымын, біздің жеріміздегі өмірлік тәртіпті көрсеткісі келген еді. "Таң атты", "күн шықты" деген жолдарда жарқын болашаққа сенімін, асыл армандардың орындалу үмітін суреттеген. "Тірлік басталды", "күрделі дүние", "тынымсыз күн" деген сөз тіркестер арқылы ауыр тұрмысты, адамның өміріндегі қиын сәттерді сипатгаған.
Тағы да, міне, таң атты,
Тағы да, міне, күн шықты,
Тағы да тірлік басталды.
Күрделі мына дүние,
Ойлантты небір бастарды...
... Тынымсыз мына тірліктің,
Тынымсыз күнін жалғады.
Осы синонимдік қатардағы сөздердің барлығына мағыналық арқау болатын доминант сөз - күн сөзі. "Таң", "күн", "тірлік", "дүние" мағыналық синоним сөздері бірін-бірі ауыстыра бермейді, поэтикалық мәтінде ауыстырып қолданылса, мағыналық өзгешелігі аз болады. Мысалы, "таң" сөзі "басталу" сөзімен немесе "күн" сөзі "ату" сөзімен тіркестіріліп, "таң басталды, күн атты" деп айтылмайды, олай айтсақ, сөз тіркесінің мағынасы тіпті түсініксіз болар болар еді. Сондықтан әрбір синонимдердің қолданылу ерекшеліктері болады.
"Тірлік", "тынымсыз", "тағы да, міне" секілді лексикалық қайталамалар мәтіндегі уақттың барысына ықпал ете отырып, жағымды оқиғалармен толтырылған уақыттың кезін қысқартады да, жағымсыз оқиғаларға қанық сәттерді ұзартады.
Етістік лексика-семантикалық мағынасы жағынан да, грамматикалық тұлғалары жағынан да сөз таптарының ішіндегі ең күрделі де көлемдісі деп есептеледі. Етістік -- тіліміздегі бейнелеу құралы. Ақын етістік синонимдер арқылы ойды өрнектеп, тіл мүмкіншілігін көрсетеді. Мысалы, "Қуанайын" өлеңінде етістік синонимдердің қайталануын көруге болады.
Қуан дейсің,
Ал енді қуанайын,

Қуаныштан қолыма ту алайын...
... Шаттан дейсің,
Ал енді шаттанайын.
Шаттанайын,
Шарқ ұрып мақтанайын.
Мұнда "қуану-шаттану" секілді жағымды мағыналы, адамның қуанышты көңіл-күйін білдіретін екі етістікті синоним қолданылады. Бұл - мағыналық синонимдер. Екінші синонимдік сыңарға қарағанда, алғашқы сыңардың салмағы басымдау көрінеді. Сондай-ақ ақын ойын үдемелетіп беруде "Қуан дейсің, ал енді қуанайын", "Шаттан дейсің, ал енді шаттанайын" сияқты күшейткіштік қайталама пайдаланған.
Осындай поэтикалық микромәтінде
синонимдерді қатарластырып жұмсау Мұқағали өлендерінің өн бойынан табылып отырады. Ақын мәтіннің айтар ойын синонимдердің қайталануы арқылы жинақтайды. Іс-әрекетті баяндайтын етістікті синонимдер өлеңнің стильдік әрін көрсетеді.
Сөйтіп ақынның өлеңдеріндегі зат есім, сын есім, етістіктен жасалған синонимдер жиі кездесіп, қайталанып, айтылатын ойға ерекше әуен беріп, шығарманың тіл шұрайын келтіріп тұрады. Мұқағалидың тілінде мағыналық, стильдік синонимдері, тек бейне үшін ғана емес, өлеңнің көркемдігін, экспрессивтік-эмоционалдық бояуын айқындай түсу үшін пайдаланылады. Ақын лексикалық синонимдерді еркін меңгеріп, орнымен жұмсап, оларды өлеңнің мазмүнын ашуға, ойды тереңдетіп беруге қолданады. Поэтикалық мәтінде синонимдердің екеуін, кейде төртеу-бесеуін қатар келтірудің үлкен стильдік мәні бар.
Суреткер синонимдерге аса жауапкершілікпен қарап, бір синоним сөзін өлеңнің ішінде қайталап, контактілі, күшейткіштік, параллельді қайталамалардың түрлерін қолдану арқылы өлеңнің әсерлігін күшейте түседі, поэтикалық сөз өрнегінде сұлу да көркем бейнені жасайды, оқырманды ойландырады.
2.1 М.Мақатаев өлеңдеріндегі фразеологиялық анафора мен эпифора.
"Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасының артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады." [23,45]
М.Мақатаев жырларында қоғамда болып жатқан түрлі құбылыстарды, адамның сан алуан қасиеттерін қарама-қарсы ұғымда бейнелейтін антоним сөздерін көп қолданады. Мұқағалида антонимдердің берілуі сөздердің семантикалық-стильдік колоритін айқындап, өлеңнің көркемдігін арттыра түседі. Оның лирикалық шығармаларында тілдік антонимдермен қатар, контекстік антонимдер жиі ұшырасады. Бұл антонимдер белгілі бір мақсатпен қолданылғанын өте айқын көреміз К.Аханов "Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді", - деген еді.['22,133]
Мұқағали өзінің достық жайлы терең де идеялы, өрелі ойларын, нәзік сезімдерін жыр жолдарына түсіріп көркемдік бейнеде суреттеген.
Сыйластықтың биік тұғыры - достық. Оны қадірлей, құрметтей білу қарыз. М.Мақатаев лирикасында бейбітшілікті, достықты өте қастерлеп, төбесіне көтере жырлайды. Осындай тақырыптарға жазған өлендерінде өзіндік ақындық тұлғасына сай әділдікті, ешкімге жалтақтамай, айтар ойын ашық та бүкпесіз түрде бейнеледі. Ақынның қайсыбір өлендер жинағын алын оқысақ та, достыққа байланысты жыр жолдары молынан ұшырайды. "Шын бақыт - достықта", - дейді қазақ халқы. Шынайы достар қашанда бір-біріне қол ұшын беруге әзір. Қуаныштары мен реніштерін бірге бөліседі. Мұндай достық - мәңгілік. Мұндай достыққа ақын жастарды үйретеді.
Мысалы: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.