Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сараптама
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу) 5
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы. 5
1.2 Минералды сулар
1.3 Судың минералды бөлшектерінің адам ағзасына әсері. 7
2 Зерттеу объектісі мен нысаны. 15
3Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық. 21
3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі 21
3.2 Семей қаласындағы минералды ауыз суларының сауда өнімдеріне экологиялық баға 40
3.3 Ауыз сулардың статистикалық компоненті 57
Қорытынды. 64
Практикалық ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Кіріспе 3
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу) 5
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы. 5
1.2 Минералды сулар
1.3 Судың минералды бөлшектерінің адам ағзасына әсері. 7
2 Зерттеу объектісі мен нысаны. 15
3Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық. 21
3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі 21
3.2 Семей қаласындағы минералды ауыз суларының сауда өнімдеріне экологиялық баға 40
3.3 Ауыз сулардың статистикалық компоненті 57
Қорытынды. 64
Практикалық ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Өзектілік. Адам өміріндегі ең басты экологиялық проблемалардың бірі, өміріне тікелей байланысты, үнемі қолданылатын судың тазалығы. Дуниежүздік денсаулық сақтау орталығынның баяндамасында «бүкіл ел бойынша миллиард адам кір суды қолданады, жыл сайын 3.4 миллион тұрғын, ең басты балалар осы ластанған, кір суды қабылдап,ауруларға шалдығып өліп жатыр»делінген.
Қазіргі кезде осыған байланысты жергілікті тұрғындарды міндетті түрде , таза сумен қамтамасыз ету туралы сұрақ көтеріліп отыр. Судың шарбағы, жаман-жұманның тиімсіз әдістері, құрамында хлор бар реагентті суды қолдану, судың тот басқан құбырларда тоқырауы су құбырлар суының сапасына кері әсір тигізеді. . Ол санитарлық нормаларға, химиялық және микробиологиялық қалыптарға жауап бермейді,бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Сол себептен жергілікті тұрғындардың көбі шөлмектегі минералды суларды пайдаланғанды жөн көреді. Орташа есеппен алғанда әрбір қазақстандық 1 жыл мерзімінде 27 литр шөлмектегі минералды суды пайдаланады.
Қолданыстағы ауыз сулардың жергілікті тұрғындардың денсаулығына тікелей әсер ететін судың сапасы қазіргі кезде басты экологиялық проблемалардың бірі болып табылады. Дүниежүздік денсаулық сақтау ұйымының баяндамасында келесі мәселе айтылған, «дүниежүзі бойынша миллиард адам ластанған суды қабылдайды, олардың 3,4 млн жыл сайын судың сапасыздығына байланысты түрлі ауруларға ұшырап өледі,осыған ұшырайтын көп бөлігі балалар».
Семей қаласында сауда орындарында сатылатын шөлмектегі минералды сулар Қазақстанның және шетелдің түрлі аймақтарынан әкелінеді. Алайда оның сапасы үнемі экологиялық тексеру кезінде гигиеналық талаптарға сай келмейді, және сатылу пунктеріне сапасыз жасанды суларды келіп жатады. СЭҚ тексеруі бойынша алкогольсіз сусындардың құрамында жасанды өнімнің көлемі жиі кездеседі.
Өткен жылдың көрсеткіші бойынша санитарлық қызметкерлер 13000кг денсаулыққа зиян келтіретін қоспалары бар сусындарды пайдаланыстан алып тасады, олардың 92 % отандық өндірушілерден. Сол себептен осы берілген суларды шығаратын өндірушілерге судың химиялық құрамына экологиялық зерттеулер жүргізу маңызы туындады.
Зерттеудің мақсаты мен мазмұны.
Мақсаты. Семей қаласындағы сауда орындарында сатылатын минералды ауыз суларға экологиялық баға беру.
Міндеттер:
• Сауда орындарындағы минералды ауыз сулардың атауларын жаттап, танып алу.
• Зерттелетін сулардың макро және микрокомпонентік бөлшектерін білу. Жергілікті аудандарға ауыз суларды макро және микрокомпоненттік бөлшектерге минералдаудың әсері.
• Сапа нормативне жауап бермейтін минералды ауыз суларды айқындау. Ғылыми жаңалық.
Семей қаласындағы сауда орталығындағы шөлмектегі минералды ауыз сулардың химиялық құрамы тұңғыш рет зерттелді.
Денсаулыққа, қойылған талаптарға жауап бермейтін денсаулыққа зиян келтіретін маркалар айқындалды.
Практикалық және қағидалы бәс.
Айтылмыш экологиялық зерттеулер макро және микроэлементтер құрамындағы ортақ минералдануды, минералды ауыз сулардағы қышқылды зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл зерттеу шөлмектегі судың мемлекеттік қалыпқа және нормативтарға сәйкестігінің дәрежесін айқындады. Ауызсулардың айтылмыш зерттеуі - минералдық судың денсаулық үшін ең қолайлы, суларға қойылатын нормативтарға лайықты түрін айқындап көрсетті.
Зерттеу нәтижелері санитарлық қызметтерде, денсаулық сақтау органдарында, оқу ғимараттарында, студенттерге биология пәні бойынша дәрістер оқуда, «Жер шарын сақтау» тәртібіндегі химиялық және экологиялық мамандықтарды «Қосымша экология», «Биомониторинг» және т.б.
Жұмыстың апробациясы.
Семей мемлекеттік педагогикалық инситуттың ұстаздар арасындағы ғылыми конференцияда магистрлардың дисертациялық еңбектері көрсетілген . (Семей қ,СМПИ 2011ж). Диссертацияның мазмұны бойынша журналда екі мақала жарияланды «Семей қаласында қолданылатын сулардың макроэлементтік құрылымы, экологиялық бағасы», «Экологияның биохимиялық және геохимиялық проблемалары», «СМПИ хабаршысы»
Жұмыстың құрылымы мен көлемі..
Бұл магистрлік диссертацияның көлемі 65 бет. Түсініктер кесте түрінде берілген, бұл жұмыста барлығы 28 кесте, 19 диаграмма, 50 ге жуық ғылыми әдебиеттер берілген, үшеуі шет тілінде.
Қазіргі кезде осыған байланысты жергілікті тұрғындарды міндетті түрде , таза сумен қамтамасыз ету туралы сұрақ көтеріліп отыр. Судың шарбағы, жаман-жұманның тиімсіз әдістері, құрамында хлор бар реагентті суды қолдану, судың тот басқан құбырларда тоқырауы су құбырлар суының сапасына кері әсір тигізеді. . Ол санитарлық нормаларға, химиялық және микробиологиялық қалыптарға жауап бермейді,бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Сол себептен жергілікті тұрғындардың көбі шөлмектегі минералды суларды пайдаланғанды жөн көреді. Орташа есеппен алғанда әрбір қазақстандық 1 жыл мерзімінде 27 литр шөлмектегі минералды суды пайдаланады.
Қолданыстағы ауыз сулардың жергілікті тұрғындардың денсаулығына тікелей әсер ететін судың сапасы қазіргі кезде басты экологиялық проблемалардың бірі болып табылады. Дүниежүздік денсаулық сақтау ұйымының баяндамасында келесі мәселе айтылған, «дүниежүзі бойынша миллиард адам ластанған суды қабылдайды, олардың 3,4 млн жыл сайын судың сапасыздығына байланысты түрлі ауруларға ұшырап өледі,осыған ұшырайтын көп бөлігі балалар».
Семей қаласында сауда орындарында сатылатын шөлмектегі минералды сулар Қазақстанның және шетелдің түрлі аймақтарынан әкелінеді. Алайда оның сапасы үнемі экологиялық тексеру кезінде гигиеналық талаптарға сай келмейді, және сатылу пунктеріне сапасыз жасанды суларды келіп жатады. СЭҚ тексеруі бойынша алкогольсіз сусындардың құрамында жасанды өнімнің көлемі жиі кездеседі.
Өткен жылдың көрсеткіші бойынша санитарлық қызметкерлер 13000кг денсаулыққа зиян келтіретін қоспалары бар сусындарды пайдаланыстан алып тасады, олардың 92 % отандық өндірушілерден. Сол себептен осы берілген суларды шығаратын өндірушілерге судың химиялық құрамына экологиялық зерттеулер жүргізу маңызы туындады.
Зерттеудің мақсаты мен мазмұны.
Мақсаты. Семей қаласындағы сауда орындарында сатылатын минералды ауыз суларға экологиялық баға беру.
Міндеттер:
• Сауда орындарындағы минералды ауыз сулардың атауларын жаттап, танып алу.
• Зерттелетін сулардың макро және микрокомпонентік бөлшектерін білу. Жергілікті аудандарға ауыз суларды макро және микрокомпоненттік бөлшектерге минералдаудың әсері.
• Сапа нормативне жауап бермейтін минералды ауыз суларды айқындау. Ғылыми жаңалық.
Семей қаласындағы сауда орталығындағы шөлмектегі минералды ауыз сулардың химиялық құрамы тұңғыш рет зерттелді.
Денсаулыққа, қойылған талаптарға жауап бермейтін денсаулыққа зиян келтіретін маркалар айқындалды.
Практикалық және қағидалы бәс.
Айтылмыш экологиялық зерттеулер макро және микроэлементтер құрамындағы ортақ минералдануды, минералды ауыз сулардағы қышқылды зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл зерттеу шөлмектегі судың мемлекеттік қалыпқа және нормативтарға сәйкестігінің дәрежесін айқындады. Ауызсулардың айтылмыш зерттеуі - минералдық судың денсаулық үшін ең қолайлы, суларға қойылатын нормативтарға лайықты түрін айқындап көрсетті.
Зерттеу нәтижелері санитарлық қызметтерде, денсаулық сақтау органдарында, оқу ғимараттарында, студенттерге биология пәні бойынша дәрістер оқуда, «Жер шарын сақтау» тәртібіндегі химиялық және экологиялық мамандықтарды «Қосымша экология», «Биомониторинг» және т.б.
Жұмыстың апробациясы.
Семей мемлекеттік педагогикалық инситуттың ұстаздар арасындағы ғылыми конференцияда магистрлардың дисертациялық еңбектері көрсетілген . (Семей қ,СМПИ 2011ж). Диссертацияның мазмұны бойынша журналда екі мақала жарияланды «Семей қаласында қолданылатын сулардың макроэлементтік құрылымы, экологиялық бағасы», «Экологияның биохимиялық және геохимиялық проблемалары», «СМПИ хабаршысы»
Жұмыстың құрылымы мен көлемі..
Бұл магистрлік диссертацияның көлемі 65 бет. Түсініктер кесте түрінде берілген, бұл жұмыста барлығы 28 кесте, 19 диаграмма, 50 ге жуық ғылыми әдебиеттер берілген, үшеуі шет тілінде.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Разумов Б.Г. Біз не ішеміз?// Экология және өмір, 1999. - №3. - С.48-52.
2. Смирнов В.С. Азық-түліктерге бақылау// Казахстанская правда, 2009. – 21 февр. – С. 9.
3. Айтуганов Д.Т. Афоризмы о воде. // Экологическое образование в Казахстане, 2009. - № 1. – С. 36-38.
4. Сербина Р.И.Су туралы кітап. - М.: Вече, 1998. – 156 с.
5. Гаранин Л.Е. Табиғаттың тылсым сырлары- М.: Білім, 1991. – 156 с.
6. Минеральное сырье: Крат. справ./ М-во природ. ресурсов Рос. Федера-ции; Науч. ред. Орлов В.П., 1999. - С. 211-238.
7. Боголюбов В.М. Ішуге арналған минералды сулар// Курортология и физиотерапия. - М., 1989. - С.15-19.
8. Спенглер О.А. Слово о воде – Л.: Гидрометеоиздат, 1980. – 152 с.
9. Крайнов С.Р.Жер асты суларының геохимиясы. / С.Р. Крайнов, Б.Н. Рыженко, В.М. Швец – М.: Білім, 2004. - 671 с.
10. Александрова, В.А. Классификация лечебных минеральных вод // Вопросы курортологии. - 1991. - №3-4. - С. 17-21.
11. Куликов Г.В. О классификации питьевых лечебных и лечебно-столовых минеральных водах / Г.В. Куликов, А.В. Жевлаков // Вопросы курортологии, физиотерапии и лечения физической культурой. - 1983. - №1. - С. 61-63.
12. Матвеева Н.Ю. Изученность карбонатно-кальциевого равновесия в природных водах – Обнинск: Информ. центр, 1972. – 260 с.
13. Дривер, Дж. Геохимия природных вод: Пер. с англ./ Дж. Дривер – М.: Мир, 1985. – 440с.
14. Алекин О.А. Гидрохимия негіздері. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 265 с.
15. Щербак В.П. Об органических веществах лечебных минеральных вод / В.П. Щербак, Т.Ю. Зеленина // Вопросы курортологии, физиотерапии и лечения физической культурой, 1972. - №4. - С. 361-364.
16. Фомин Г.С. Вода. Контроль химической, бактериальной и радиационной безопасности по международным стандартам: Энциклопедический справочник, 3-е изд., перераб. и доп. М., 2000. – 585 с.
17. Овчинников А.М. Гидрогеохимия. – М.: Недра, 1970. – 201 с.
18. Александров, В.А. Су түрлерінің классификасциясы//. - 1994. - №8. - С. 35-39.
19. Красовский, В.В. Выбор приоритетных веществ в питьевой воде // Гигиена и санитария. - 2004. - №5. - С. 25-29.
20. Минералы: Справочник - М.; 1981. - Т III. - Вып.3. – 393 с.
21. Мarkert B., Fresenius I. // Alan. Chem. – 1994. - №349. - 697 р.
22. Куимов, А.Д. Минеральная вода «Карачинская»: современные подходы к лечебно- оздоровительному применению минеральной воды / А.Д. Куимов и др., М.: Мир, 2002. - 125 с.
23. EEC Drinking Water Pirective, 80/778/EEC N L229/11-29-30th August 1980, Brussels. EEC/ 1980
24. Емельянова Э.А. Минеральная вода мирнинская как природный лечебный фактор комплексной терапии при заболеваниях органов пищеварения в условиях Севера / Э.А. Емельянова, С.Л. Сафонова / Владивосток: Изд-во Дальневосточного ун-та, 2002. – 124 с.
25. Владимиров В.И. Применение питьевых минеральных вод в восстановительном лечении больных после операций по поводу рака молочной железы и желудка / В.И. Владимиров, Н.Д. Полушина, А.И. Лактионова/ М.: Вече, 2003. – 179 с.
26. Guidelines for Drinking Water Quality, Geneva: WHO, 1993. – 364 р.
27. Куликов Г.В. Емдік минералды сулар СССР: Анықтамалық. / Г.В. Куликов, А.В. Жевлаков, С.С. Бондаренко /- М.: Недра, 1991. - 386 с.
28. Спиваковский, Ю.М. Микроэлементтер және олардың адам өміріндегі маңызы/ Ю.М. Спиваковский, А.Ю. Спиваковская // Мед. сестра. - 2005. - №5. - С. 19-22.
29. Таяу Шығыс минералды сулары: Анықтамалық/ Құрастырған Б.И. Челнокова. – Владивосток: Изд-во Дальневосточного ун-та, 2006. – 108 с.
30. www.coca-cola.kz
31. www.wbd.ru
32. www.rosapv.ru
33. www.calipco-water.kz
34. www.ASEMAI.kz
35. www.borjomi.com
36. www.dalina.kz
37. Ленге О.К.КСРО жер асты сулары – М. ун-та, 1963. – 425 с.
38. Абдраимов, Т.М. Tassay –минералды суы №1 // Наше дело. - 2007. - №49. - С. 9-10.
39. Артезианские бассейны Южного Казахстана / У.М. Ахмедсафин, М.Ш. Батабергенова, М.Х Джабасов и др. Алма-Ата, 1998. – 122 с.
40. Ахмедсафин У.М. Кызылкумский артезианский бассейн / У.М. Ахмедсафин, А.В. Солнцев // Формирование и гидродинамика артезианских вод Казахстана. Алма-Ата, 1973. - С. 31-34.
41. Сырдарьинский артезианский бассейн. Алма-Ата: Гылым, 1992. – 200 с.
42. Государственный контроль качества воды. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2001. – 688 с.
43. ГОСТ Р 51232-98. Вода питьевая. Общие требования к организации и методам контроля качества.
44. Ринькис Я.Г. Методы ускоренного колориметрического определения микроэлементов в биологических объектах. - Рига: Зинатке, 1963. – 245 с.
45. Лурье. Ю.Ю. Аналитическая химия промышленных сточных вод. М.: Химия, 1974. – 374 с.
46. Плохинский Н.А. Биометрия.– М.: Недра, 1970. – 366 с.
47. ГОСТ Р 18164-72. Вода питьевая. Метод определения содержания сухого остатка.
48. ГОСТ Р 51248-94. Вода питьевая. Методы определения жесткости, кальция и магния.
49. Елисеева И.И.Статистиканың жалпы теориялары :Оқулық. / И.И. Елисеева, М.М. Юзбашев / М.: Финанс және статистика, 2002. – 248 с.
50. Шмойлова Р.А. Общая теория статистики: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2002. – 185 с.
51. Доспехов Б.А. Математическая обработка геохимических данных – Л.: Наука, 1975. – 233 с.
52. Дунин- Барковский И.В. Теория вероятностей и математическая статистика в технике / И.В. Дунин- Барковский, Н. В.Смирнов / М., 1955. - С. 62-68.
53. Рахманин Г.Н. Ауыз су, сапасы мен нормативі/ Г.Н. Рахманин, В.Х. Ческис // Сб.Ауыз су. - 1997. - №4. - С. 16-21.
54. Зуев, Е.Т. Питьевая и минеральная вода: Требования мировых и европейских стандартов к качеству и безопасности. / Е.Т. Зуев, Г.С. Фомин, М.: ИПК Издательство стандартов, 2003. – 350 с.
55. Государственный контроль качества минеральной воды и напитков.- М.: ИПК Издательство стандартов, 2003. – 680 с.
56. О проекте российского стандарта «Качество воды. Вода питьевая. Контроль качества», Стандарты и качества, 11 (1995) 20
57. Тарасевич Ю.И. Суды тазартудың табиғи жолдары – Киев: Наукова думка, 1981. – 208 с.
1. Разумов Б.Г. Біз не ішеміз?// Экология және өмір, 1999. - №3. - С.48-52.
2. Смирнов В.С. Азық-түліктерге бақылау// Казахстанская правда, 2009. – 21 февр. – С. 9.
3. Айтуганов Д.Т. Афоризмы о воде. // Экологическое образование в Казахстане, 2009. - № 1. – С. 36-38.
4. Сербина Р.И.Су туралы кітап. - М.: Вече, 1998. – 156 с.
5. Гаранин Л.Е. Табиғаттың тылсым сырлары- М.: Білім, 1991. – 156 с.
6. Минеральное сырье: Крат. справ./ М-во природ. ресурсов Рос. Федера-ции; Науч. ред. Орлов В.П., 1999. - С. 211-238.
7. Боголюбов В.М. Ішуге арналған минералды сулар// Курортология и физиотерапия. - М., 1989. - С.15-19.
8. Спенглер О.А. Слово о воде – Л.: Гидрометеоиздат, 1980. – 152 с.
9. Крайнов С.Р.Жер асты суларының геохимиясы. / С.Р. Крайнов, Б.Н. Рыженко, В.М. Швец – М.: Білім, 2004. - 671 с.
10. Александрова, В.А. Классификация лечебных минеральных вод // Вопросы курортологии. - 1991. - №3-4. - С. 17-21.
11. Куликов Г.В. О классификации питьевых лечебных и лечебно-столовых минеральных водах / Г.В. Куликов, А.В. Жевлаков // Вопросы курортологии, физиотерапии и лечения физической культурой. - 1983. - №1. - С. 61-63.
12. Матвеева Н.Ю. Изученность карбонатно-кальциевого равновесия в природных водах – Обнинск: Информ. центр, 1972. – 260 с.
13. Дривер, Дж. Геохимия природных вод: Пер. с англ./ Дж. Дривер – М.: Мир, 1985. – 440с.
14. Алекин О.А. Гидрохимия негіздері. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 265 с.
15. Щербак В.П. Об органических веществах лечебных минеральных вод / В.П. Щербак, Т.Ю. Зеленина // Вопросы курортологии, физиотерапии и лечения физической культурой, 1972. - №4. - С. 361-364.
16. Фомин Г.С. Вода. Контроль химической, бактериальной и радиационной безопасности по международным стандартам: Энциклопедический справочник, 3-е изд., перераб. и доп. М., 2000. – 585 с.
17. Овчинников А.М. Гидрогеохимия. – М.: Недра, 1970. – 201 с.
18. Александров, В.А. Су түрлерінің классификасциясы//. - 1994. - №8. - С. 35-39.
19. Красовский, В.В. Выбор приоритетных веществ в питьевой воде // Гигиена и санитария. - 2004. - №5. - С. 25-29.
20. Минералы: Справочник - М.; 1981. - Т III. - Вып.3. – 393 с.
21. Мarkert B., Fresenius I. // Alan. Chem. – 1994. - №349. - 697 р.
22. Куимов, А.Д. Минеральная вода «Карачинская»: современные подходы к лечебно- оздоровительному применению минеральной воды / А.Д. Куимов и др., М.: Мир, 2002. - 125 с.
23. EEC Drinking Water Pirective, 80/778/EEC N L229/11-29-30th August 1980, Brussels. EEC/ 1980
24. Емельянова Э.А. Минеральная вода мирнинская как природный лечебный фактор комплексной терапии при заболеваниях органов пищеварения в условиях Севера / Э.А. Емельянова, С.Л. Сафонова / Владивосток: Изд-во Дальневосточного ун-та, 2002. – 124 с.
25. Владимиров В.И. Применение питьевых минеральных вод в восстановительном лечении больных после операций по поводу рака молочной железы и желудка / В.И. Владимиров, Н.Д. Полушина, А.И. Лактионова/ М.: Вече, 2003. – 179 с.
26. Guidelines for Drinking Water Quality, Geneva: WHO, 1993. – 364 р.
27. Куликов Г.В. Емдік минералды сулар СССР: Анықтамалық. / Г.В. Куликов, А.В. Жевлаков, С.С. Бондаренко /- М.: Недра, 1991. - 386 с.
28. Спиваковский, Ю.М. Микроэлементтер және олардың адам өміріндегі маңызы/ Ю.М. Спиваковский, А.Ю. Спиваковская // Мед. сестра. - 2005. - №5. - С. 19-22.
29. Таяу Шығыс минералды сулары: Анықтамалық/ Құрастырған Б.И. Челнокова. – Владивосток: Изд-во Дальневосточного ун-та, 2006. – 108 с.
30. www.coca-cola.kz
31. www.wbd.ru
32. www.rosapv.ru
33. www.calipco-water.kz
34. www.ASEMAI.kz
35. www.borjomi.com
36. www.dalina.kz
37. Ленге О.К.КСРО жер асты сулары – М. ун-та, 1963. – 425 с.
38. Абдраимов, Т.М. Tassay –минералды суы №1 // Наше дело. - 2007. - №49. - С. 9-10.
39. Артезианские бассейны Южного Казахстана / У.М. Ахмедсафин, М.Ш. Батабергенова, М.Х Джабасов и др. Алма-Ата, 1998. – 122 с.
40. Ахмедсафин У.М. Кызылкумский артезианский бассейн / У.М. Ахмедсафин, А.В. Солнцев // Формирование и гидродинамика артезианских вод Казахстана. Алма-Ата, 1973. - С. 31-34.
41. Сырдарьинский артезианский бассейн. Алма-Ата: Гылым, 1992. – 200 с.
42. Государственный контроль качества воды. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2001. – 688 с.
43. ГОСТ Р 51232-98. Вода питьевая. Общие требования к организации и методам контроля качества.
44. Ринькис Я.Г. Методы ускоренного колориметрического определения микроэлементов в биологических объектах. - Рига: Зинатке, 1963. – 245 с.
45. Лурье. Ю.Ю. Аналитическая химия промышленных сточных вод. М.: Химия, 1974. – 374 с.
46. Плохинский Н.А. Биометрия.– М.: Недра, 1970. – 366 с.
47. ГОСТ Р 18164-72. Вода питьевая. Метод определения содержания сухого остатка.
48. ГОСТ Р 51248-94. Вода питьевая. Методы определения жесткости, кальция и магния.
49. Елисеева И.И.Статистиканың жалпы теориялары :Оқулық. / И.И. Елисеева, М.М. Юзбашев / М.: Финанс және статистика, 2002. – 248 с.
50. Шмойлова Р.А. Общая теория статистики: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2002. – 185 с.
51. Доспехов Б.А. Математическая обработка геохимических данных – Л.: Наука, 1975. – 233 с.
52. Дунин- Барковский И.В. Теория вероятностей и математическая статистика в технике / И.В. Дунин- Барковский, Н. В.Смирнов / М., 1955. - С. 62-68.
53. Рахманин Г.Н. Ауыз су, сапасы мен нормативі/ Г.Н. Рахманин, В.Х. Ческис // Сб.Ауыз су. - 1997. - №4. - С. 16-21.
54. Зуев, Е.Т. Питьевая и минеральная вода: Требования мировых и европейских стандартов к качеству и безопасности. / Е.Т. Зуев, Г.С. Фомин, М.: ИПК Издательство стандартов, 2003. – 350 с.
55. Государственный контроль качества минеральной воды и напитков.- М.: ИПК Издательство стандартов, 2003. – 680 с.
56. О проекте российского стандарта «Качество воды. Вода питьевая. Контроль качества», Стандарты и качества, 11 (1995) 20
57. Тарасевич Ю.И. Суды тазартудың табиғи жолдары – Киев: Наукова думка, 1981. – 208 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу) 5
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы. 5
1.2 Минералды сулар
1.3 Судың минералды бөлшектерінің адам ағзасына әсері. 7
2 Зерттеу объектісі мен нысаны. 15
3Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық. 21
3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі 21
3.2 Семей қаласындағы минералды ауыз суларының сауда өнімдеріне экологиялық
баға 40
3.3 Ауыз сулардың статистикалық компоненті 57
Қорытынды. 64
Практикалық ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Нормативті сілтемелер.
Бұл диссертацияда келесі стандарттағы сілтемелер пайдаланылған:
– ГОСТ 18293-72 Ауыз су. Қорғасынның, цинктің, күмістің құрылымын
анықтау әдістері.
– ГОСТ 18164-72 Ауыз су. Құрғақ қалдықтың құрамын айқындау әдістері.
– ГОСТ 4245-72 Ауыз су.Хлоридтердің құрамын айқындау әдісі.
– ГОСТ 4011-72 Ауыз су. Ортақ темірдің шоғырларын өлшеу әдісі.
– ГОСТ 18826-73 Ауыз су.. Нитрат құрамын айқындау әдісі.
– ГОСТ 26449.1-85 Ауыз су. Карбонаттың және гидрокарбонаттың мазмұнын
айқындау әдісі.
– ГОСТ Р 51232-98 Ауыз су. Сапаны бақылаудағы ортақ талаптар қойылу
әдісі.
– ГОСТ РК 452-2002Минералды табиғи, асханалық және емдік ауыз сулар
– ГОСТ РК 1432-2005 Сыйымдылықтарға еңген сулар оның ішінде табиғи,
минералды және асханалық сулар.
– ГОСТ РК 52964-2008 Ауыз су. Сульфат құрамын анықтау әдісі.
Анықтамалар, белгілер және қысқартылған сөздер.
қ-қала
ДДСҰ – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
СЭҚ – санитарлық эпидемиялық қызмет.
кг - килограмм
Бальнеология - (латынша balneum - мойынша) минералды суларды емдік түрде
қолдану туралы ғылым.
гдм3 – 1 текше дицимметрге грамм
мгдм3 – 1 текше дициметрге 1 милиграмм
мг-эквдм3 – 1 текше дициметрге 1 балама милиграмм
0С – цельсия градусы(өлшем)
% - пайыз
мкгдм3 – 1 кубқа 1 текше дециметр
мкгкг – 1 киллограмға микрограмм
ОҚО– Оңтүстік Қазақстан облысы.
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы.
м – метр
млн. –миллион
тыс. – мың
лж– литр жылына
км – километр
я.– яғни
а-н – аудан
а.а. – ауыл-аймақ
с.бі – себебі
МЫШ – Межелі ықтимал шоғырлары
ЕТҚД– ең төмеңгі қажетті деңгей
ФТН – физиологиялық толықтықтың нормативі
Кіріспе.
Өзектілік. Адам өміріндегі ең басты экологиялық проблемалардың бірі,
өміріне тікелей байланысты, үнемі қолданылатын судың тазалығы. Дуниежүздік
денсаулық сақтау орталығынның баяндамасында бүкіл ел бойынша миллиард
адам кір суды қолданады, жыл сайын 3.4 миллион тұрғын, ең басты балалар осы
ластанған, кір суды қабылдап,ауруларға шалдығып өліп жатырделінген.
Қазіргі кезде осыған байланысты жергілікті тұрғындарды міндетті түрде
, таза сумен қамтамасыз ету туралы сұрақ көтеріліп отыр. Судың шарбағы,
жаман-жұманның тиімсіз әдістері, құрамында хлор бар реагентті суды қолдану,
судың тот басқан құбырларда тоқырауы су құбырлар суының сапасына кері әсір
тигізеді. . Ол санитарлық нормаларға, химиялық және микробиологиялық
қалыптарға жауап бермейді,бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Сол себептен
жергілікті тұрғындардың көбі шөлмектегі минералды суларды пайдаланғанды жөн
көреді. Орташа есеппен алғанда әрбір қазақстандық 1 жыл мерзімінде 27 литр
шөлмектегі минералды суды пайдаланады.
Қолданыстағы ауыз сулардың жергілікті тұрғындардың денсаулығына
тікелей әсер ететін судың сапасы қазіргі кезде басты экологиялық
проблемалардың бірі болып табылады. Дүниежүздік денсаулық сақтау ұйымының
баяндамасында келесі мәселе айтылған, дүниежүзі бойынша миллиард адам
ластанған суды қабылдайды, олардың 3,4 млн жыл сайын судың сапасыздығына
байланысты түрлі ауруларға ұшырап өледі,осыған ұшырайтын көп бөлігі
балалар.
Семей қаласында сауда орындарында сатылатын шөлмектегі минералды сулар
Қазақстанның және шетелдің түрлі аймақтарынан әкелінеді. Алайда оның сапасы
үнемі экологиялық тексеру кезінде гигиеналық талаптарға сай келмейді, және
сатылу пунктеріне сапасыз жасанды суларды келіп жатады. СЭҚ тексеруі
бойынша алкогольсіз сусындардың құрамында жасанды өнімнің көлемі жиі
кездеседі.
Өткен жылдың көрсеткіші бойынша санитарлық қызметкерлер 13000кг
денсаулыққа зиян келтіретін қоспалары бар сусындарды пайдаланыстан алып
тасады, олардың 92 % отандық өндірушілерден. Сол себептен осы берілген
суларды шығаратын өндірушілерге судың химиялық құрамына экологиялық
зерттеулер жүргізу маңызы туындады.
Зерттеудің мақсаты мен мазмұны.
Мақсаты. Семей қаласындағы сауда орындарында сатылатын минералды ауыз
суларға экологиялық баға беру.
Міндеттер:
• Сауда орындарындағы минералды ауыз сулардың атауларын жаттап, танып
алу.
• Зерттелетін сулардың макро және микрокомпонентік бөлшектерін білу.
Жергілікті аудандарға ауыз суларды макро және микрокомпоненттік
бөлшектерге минералдаудың әсері.
• Сапа нормативне жауап бермейтін минералды ауыз суларды айқындау.
Ғылыми жаңалық.
Семей қаласындағы сауда орталығындағы шөлмектегі минералды ауыз
сулардың химиялық құрамы тұңғыш рет зерттелді.
Денсаулыққа, қойылған талаптарға жауап бермейтін денсаулыққа зиян
келтіретін маркалар айқындалды.
Практикалық және қағидалы бәс.
Айтылмыш экологиялық зерттеулер макро және микроэлементтер
құрамындағы ортақ минералдануды, минералды ауыз сулардағы қышқылды
зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл зерттеу шөлмектегі судың мемлекеттік
қалыпқа және нормативтарға сәйкестігінің дәрежесін айқындады.
Ауызсулардың айтылмыш зерттеуі - минералдық судың денсаулық үшін ең
қолайлы, суларға қойылатын нормативтарға лайықты түрін айқындап көрсетті.
Зерттеу нәтижелері санитарлық қызметтерде, денсаулық сақтау
органдарында, оқу ғимараттарында, студенттерге биология пәні бойынша
дәрістер оқуда, Жер шарын сақтау тәртібіндегі химиялық және экологиялық
мамандықтарды Қосымша экология, Биомониторинг және т.б.
Жұмыстың апробациясы.
Семей мемлекеттік педагогикалық инситуттың ұстаздар арасындағы ғылыми
конференцияда магистрлардың дисертациялық еңбектері көрсетілген . (Семей
қ,СМПИ 2011ж). Диссертацияның мазмұны бойынша журналда екі мақала
жарияланды Семей қаласында қолданылатын сулардың макроэлементтік
құрылымы, экологиялық бағасы, Экологияның биохимиялық және геохимиялық
проблемалары, СМПИ хабаршысы
Жұмыстың құрылымы мен көлемі..
Бұл магистрлік диссертацияның көлемі 65 бет. Түсініктер кесте түрінде
берілген, бұл жұмыста барлығы 28 кесте, 19 диаграмма, 50 ге жуық ғылыми
әдебиеттер берілген, үшеуі шет тілінде.
Алғыс
Автор өзінің ғылыми жетекшісі биология ғылымының кондидаты доктор
Панин Михайл Семеновичке магистрлік жұмыс жазуда, баға жетпес көмек
көрсетіп консультация бергені үшін шын жүректен алғысын білдіреді.
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу)
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы.
Адам өмірінде су сияқты осыншама маңызды рөл атқарып, көптеген
ғалымдардың назарын аударған затты атау қиын. Бұл судың адам өміріндегі
маңызды рөлмен шектеледі. Леонардо да Винчидің байқағаны: Өмір-ол
жандандырылған су .
Су тірі организмдердің негізгі компоненті болып табылады. Ересек
адамның ағзасында 70 - 80 % көлемінде судан тұрады. Ересек адамның миы
74,5 % судан, 83 %, қаннан, бұлшық еттердегі судың саны 75,8 %, сүйектерде
22 % судан құралған. Вода является основным компонентом живых организмов.
Органы и ткани взрослого человека содержат до 70 - 80 % воды. Мозг
взрослого человека состоит из воды на 74,5 %, кровь - на 83 %, в мышцах
воды 75,8 %, в костях – 22 %. Адамның құрсағы суға толы: үш күндік
эмбриондп Адамның ұрығы - шылқыған су : үш күндік ұрықта 97 %, үш айлық
эмбрионда 91 %,8 айлық эмбрионда 81 % суды құрайды. Артық сулар
молекулаларының еншісіне 90 % келіп жатыр. Су оларда әмбебап еріткіштің
рөлдерін ғана емес, әр түрлі метаболіктер үшін көлік болып, және тіршілік
әрекетіде көп іргелі функциялар орындап жатыр. К.СТринчер бойынша,
торшалардың физиологиялық процестер арқылы болатын құрылымдық
өзгерістеріклетка ішіндегі сулар құрылымының басты элементтер болып
табылып отыр. Клеткалардың құрамында судың бірыңғай,бірқалыпта болмауы
олардың әртүрлі қызмет атқаруында маңызды рөл атқарады. Судың тағы бір
ерекшелігі – биологиялық жүйелерде атқаратын функциялардың алуантүрлігі.
Торшада болған су :
1) органикалық және органикалық емес заттардың еріткіш қызметін
атқарады;
2)коллоид жүйелерінің диспенсорлық ортасы болып табылады;
3)клетканың метаболизмне қатысуы (заттардың химиялық реакцияға түсуі,
өнім айырбасын шығару) ;
4)торшаларды қорғаныс қызметімен қамтамасыз етіп жатыр. Организм
деңгейде су тасымал функциясын орындап және жылу регуляциясына қатысады.
Су біз үшін- тіршілік энергиясының негізгі көзі. Адам үшін судың
маңыздылығы бағалау қиын - егер тамақсыз адам жеткілікті ұзақ өмір сүре
алса, қазіргі күннің өзінде аш болуды диетаның жақсы бір түрі деп қарайды,
дегидратация (организмнің суды жоғалтуы) тамыр жүйелерін жүрек тамырын,
клеткалы метаболизмді және жылу регуляциясының қызметін жылдам бұзады
Біздің организмізде су тапшылығын тез сеземіз. Организм небәрі 2 %
құрғаған кезде 2 %, біздің жұмысқа деген қабілеттілігіміз және
шоғырландыруымыз 20%, төмендейді.Организм 3 %суды жоғалтса адам жүгіру
мүмкіндігінен айырылады, ал егер 5% жоғалтса физикалық жүктемелер көтеру
мүмкіндіктерінен айырылады, ал организммен 10% суды жоғалту өмір үшін
қауіп туғызады.
Сонымен бірге судың бұдан да басқа көптеген функциялары бар. Ол
макромолекулалардың кеңістік құрылымын анықтайды, көптеген биологиялық
белсенді қосулардың пайда болуына әсер етеді,ақпараттық қызметті орындайды.
Су барлық тіршілік атауларының, ағзаның,торлардың,организмнің қызметін
дұрыс атқаруда маңызы зор.
1 1.2 Минералды сулар
Минералды сулар- табиғи құрамында минералдар жер асты сулары, және
белгілі бір қызметі бар газдар мен органикалық заттар:орталар
реакциясы,радиоактивтік, температура.
Табиғатта таза сулар болмайды, олардың құрамында міндетті түрде
ерітінді тұздар, газды және органикалық қосулар болады. Біздің уақытымызда
оның құрамында Д.И.Менделеевтің барлық элементтер табылған. Осыған
байланысты судың қызметі көп, маңызы өте зор алуан қасиеттерге ие болып
жатыр, соның ішінде емдік қасиеті де бар. Термалды және минералды сулар
мыңжылдықтар бойы шомылу мен қатар емге де қоладынылып келе жатыр. Азияда
өткен археологиялық қазбалар минералды сулар қола дәуірден бастап 5мың жыл
бұрын қолданыла бастаған. Бальнеотерапия (лат . balneum-ванна бөлмесі,суға
түсу және терапия) табиғи немесе жасанды минералды сулармен емдеу,бұл
бұрыннан келе жатқан дәстүр.
Минералды сулардың емдік әсері олардың шығу ерекшелігімен
байланысты.Олар жер бетінде,жер қойнауларында осы күнге дейін бір
лабораторияда шықпаған шарттар жасайды.Үлкен қысым,сәуленің жоқтығы,
температуралық шарттар, газдың көптігі, жерден әр түрлі құрамында сирек
металдар бар заттармен жақын болуы судың құрамында,оның атқаратын
қызметінде көрінеді.
Осындай ерекшеліктерінің арқасында минералды сулар адам организмінде
емдік қызмет атқарады. Олар суда геохимиялық процестердің тығыз байланысы
нәтижесінде,тұзда және иондық айырбастың су табиғатжүйесінде еру кезінде
пайда болады.
Қарын –ішекті трактқа және организмге минералды сулардың әсері әр
түрлі.Минералды сулармен гастрит,колит, ішек аурулары,шаншулар,қабынулар
сияқты аурулар емделеді. Действие минеральных вод на желудочно-кишечный
тракт и организм различное.
Алайда есте сақтау керек нәрсе минералды сулар қабылдаудың нақтылы
температурасы,пайдалану мерзімі сияқты шарттарды орындаған кезде ғана
емдік қасиетке ие болдады. Минералды суды литрмен қабылдап, оны ем деп
санау адасушылық, ал кейде өте зиян. Дәрігерлердің айтуынша минералды сулар
мен басқа қосуларды көп мөлшерде қабылдаса денсаулыққа қолайсыз ықпал
тигізеді. Минералды сумен емделу курорт кезінде немесе дәрігердің арнайы
бақылауында жүргізген дұрыс. Сондықтан емдік минералды суды бүкіл әлем
бойынша тек дәріханалардан сатып алуға болады.
Өзінің шығуымен шарттары бойынша терең және шалағай минералды суларды
бөліп қарастырады. Біріншісі жер қабықтарын мухит сулары шайған кезде
пайда болады. Екіншісінің пайда болуында жерге тұнба түрінде түскен суларды
фильтірлеу кезінде пайда болады.
Табиғи минералды су күнделікті қолданыста жүрген ауыз судан
айырмашылығы бар болғандықтан:
1) Ол өзінің құрамында нақтылы минералды тұздардың белгілі пропорциясы мен
басқада элементтерді құрайды. ;
2) Оны тікелей табиғи көздерден немесе жер асты сулардан,жар
тастардан,ұңғымақтардан алынады. Сонымен қатар судың ластануын,химиялық
және физикалық қасиеттерге сыртқы ортаның ықпалынан сақтап қалу үшін
барлық сақтану шаралары қолдану керек.
3) Шығыспен температураның тұрақтылығы үшін тербелітің керекті божамын
жасау керек.
4) Оны микробиологиялық тазалық және химия құрамды маңызды компоненттерді
қамтамассыз ететін шарттар бойынша жинақтайды.
5) Оны шыға берістен ерекше гигиеналық талаптарды сақтай отырып бір ыдысқа
құйады.
6) Оны көрсетілген өндеуден басқа ешқандай қосымша өндеуге ұшыратпайды.
Минералды сулардың негізгі сандық белгілерінің бағасына жатады: ортақ
минерализация, иондық құрам, көмірқышқылының газды құрамы,
сульфид,биологиялық белсенді компоненттер, органикалық заттардың
радиоактивтігі, қоршаған ортаның реакциясы(рН),температура.
Судың ортақ минерализациясы- анион,катион,молекулалардың 1 литрге 1 гр
бейнеленген сома саны.Минерализация дәрежесі бойынша келесі шарттарды
ажыратады: әлсіз минерализациялар (2 гдм3), кіші минерализациялар (2-
5гдм3), орташа(5-15 гдм3), биік минерализациялар (15-35
гдм3),ерітінділер (35-150 гдм3),берік ерітінділер (150ден астам гдм3).
Минералды судың иондық құрамында 50 ге жуық химиялық элементтер бар,
әсіресе 6 ионда: катион-натрий (Na+), кальций (Ca2+), магний (Mg2+); анионы
– хлорид (Cl-), сульфат (SO42-), гидрокарбонат (HCO3-).
Минералды сулар құрамында табиғи фактордың ең маңызды көрсеткіштері
болатын әр түрлі ерітінді газдар бар. Маңызды компоненттері көміртектің
екі тотығы, күкірт,сутек, радон,азот,метан болып табылады.Ішке қабылдау
кезінде радонның және көмір тектің қатысуы міндетті.
Минералды суларда биологиялық белсенді заттардың болуы организм үшін
маңызды,олардың құрамында: 0, 7 мгдм3 мышьяк,йод 5 мгдм3,бром 25 мгдм3,
кремилдік қышқылдар 50мгдм3 болуы керек.
Бұл элементтер тірі организмнің гормон мен ферменттернің құрамына кіреді,
торшалар метаболизмінде маңызды рөл атқарады.Табиғи суда су текті иондардың
шоғырлануы мен НСО3- и СО32-, иондарынан және қалған иондардын санына
тәуелді.
Судың қоршаған ортадағы реакциясына күшті қышқыл рН 3,5; қышқыл– рН
3,5 ,нашар қышқыл– рН 5,5 - 6,8; бейтарап – рН 6, 8-7, 2 ; нашар сілтілік –
рН 7, 2-8, 5 ; сілтілік – рН 8, 5.
Құрамында ерітінді тұзы магний бар минералды суды қатты деп
атайды.Жұмсақ су құрамында салыстырғанда аздаған ерітінді тұздары бар. 4 мг-
эквдм3 қаттылығы бар су жұмсақ деп аталады; 4-8ге дейін:8-12 ге дейін-
қатты 12мг-эквдм3- өте қатты деп аталады.
Минералды суларда келесі органикалық заттар болуы мүмкін:
битум,гумин,В минеральных водах могут находиться органические вещества –
битумы, гумины, майлы төмен молекулалық қышқылдар,фенолдар мұнай
қышқылдары. Көмірқышқылындағы органикалық заттардың мазмұны 3-5 мгдм3 сай
болуы керек,көмірқышқылы емес -30 мгдм3 немесе оданда көп болады.
Минералды сулар өздерінің құрастыруына шарттарына байланысты түрлі
температураны ала алады. Мынадай суларды танып біледі: салқындатылған-0
0Стен төмен, өте суық-0 -40С;жылы-20-350С; гомотермалды-35-420С;ыстық-42-
600С;өте ыстық-60-80 0С;тіпті ыстық-80-1000С;ысытылған-1000С астам;
Физико-химиялық қызметіне қарай минералды сулардың классификациясы
бар.Бүгінгі күнге дейін кең тараған В.А.Александрованың ионның ерекше
құрамына сай жасалған классификациясы химиялық құрамы бойынша 5 маңызды
классты қарастырады.
Гидрокорбанатты сулар-анионның құрамында гидрокарбонаттар басым
болады. Құрамында катион болса натрий, кальций, магний болуы мүмкін.
I Хлорлы сулар- құрамында ион басымдылығы бар сулар. . Құрамында
катион болса натрий, кальций, магний болуы мүмкін. Сульфатты сулар-
құрамында ион сульфаты бар сулар (натрий.кальций,магний)
II Нитрат сулары- құрамында нитрат ионы бар (натрий.кальций,магний).
III Күрделі құрамы бар сулар (құрамды).
1)хлорлы гидрокорбанатты;
2) сульфатты гидрокорбанатты;
3) хлорлы сульфатты;
4) гидрокорбанатты, хлорлы,сульфатты.Осы класстың суларында:
1) Белсенді ион–темір,мышьяк, йод, бром, кремний;
2) газы – көмірқышқыл газ, сероводород, радон, азот, метан;
3) температурамен ажыратылады (суық,ыстық,жылы).
Минерализация деңгейі бойынша:
• Минералды емдік ауыз сулар –10 - 15 гдм3 о ортақ минерализациясы бар
сулар,немесе аз минерализациялау кезінде мышьяк, бор басқа да
биологиялық белсенді микрокомпоненттержатады. Өте жоғары
температурадағы(20-25гдм3) емдік суларды қабылдауға болады. Емдік
ауыз сулар адамның денсаулығына емдік әсер етіп, дәрігердің нұсқауымен
ғана қабылданады.
• Минералды емдік-асханалық ауызсулар- 1 - 10 гдм3 минерализациясы,
немесе 1гдм3 минерализациясы бар сулар, бірақ бұл суларда биологниялық
белсенді микрокомпоненттердің концентрациясы төмен, бальнеология
көрсеткішінің нормасына сай.Емдік-асханалық сулар дәрінердің нұсқауымен
қабылдануы мүмкін.
• Минералды табиғи асханалық сулар Минеральные природные столовые 1 гдм3
көлеміне тән ортақ минерализациясы болып,ішу үшін пайдаланыла алатын
өңделмеген тұщы судың сияқты құндылық ұсынып жатыр, арнайы реагентной
су дайындаусыз жайылу шиқылдайдың, мақсаттар үшін даярлауы. Минералды
табиғи ас сулар сапа жақсарту үшін [19] сулар табиғи иондық құрамдың
құбылғыш емес су дайындаулар әдістердің қолдануы рұқсат етіліп жатыр.
1.3 Адам ағзасына минералды сулардың әсері.
Минералды судың арасында адам ағзасына әсер ететін тетіктердің екі
деңгейін ажыратылды. Ең алдымен бұл жергілікті бальнеотерапиядан
басталатын, және де резорбтивті әрекет ететін,терапиядан кейін де ұзақ
уақыт әсер ететін ықпал.
Әр деңгейге құрамында түрлі заттар бар минералды сулар әсер етуі
мүмкін. Ең бірінші меншік су фазасы ол өзінің құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты гомеостаз торшаларының бір қалыпқа келуіне ықпал етеді.
Сонымен қатар ол минералды сулардың химиялық компоненті, олардың әрқайсы
ағзада маңызды рөл атқарып,құрылымдық және функционалды өзгерістер
туғызады.
Минералды судағы түрлі заттардың жиынтығы табиғи суды минералды су
деп атайды. Минералды сулардың химиялық компонентін макро және
микробөлшектерге бөледі. Минералды сулардың ең маңызды бөлшектері ион
түрінде келеді: натрий катоины, кальций, калий және магний, хлор анионы,
сульфат, гидрокарбонат. Адам ағзасының тамақтану кезіндегі негізгі
компонент боп табылатын,сонымен қатар иондық құрамды анықтайтын минералды
сулардың компонентін - макробөлшектер деп атайды.
Құрамында түрлі тұздар, газ және микробөлшектер бар бірдей минералды
сулар адам ағзасына түрлі әсер етеді,адам ауруларға шалдыққан кезде
шипалық әсер етеді. Мысалы: құрамында қайнатылған тұздар бар сулар, яғни
хлоридтер асқорытуға жақсы әсер етеді; кальций хлориды қорғаныс қызметін
атқарып, жүйке жүйесіне жағымды әсер етеді; магний хлориды хлориды қан
тамырларын көлемін кеңейтеді. Сульфатты сулар- көбінесе от айдайды және
әлсіздендіреді. Судың құрамындағы сода ащылықты басады.
Алайда көптеген минералды сулардың құрамын өте күрделі болып келеді,
сондықтан олар адам ағзасына түрлі әсер етеді. Мысалы,ессентудың тұзды
суларының құрамында кері физиологиялық әсері бар 2 түрлі судан турады. Бұл
сулар асқазандағы қышқылдың көбеюі немесе азаюында жағымды әсер етеді.
Минералды сулардың терапиялық белсенділіктері олардың құрамындағы
микробөлшектерге байланысты олар: Fe, As, Co, I, Br және органикалық
қышқылдар. Олар гемоглобин (Fe, Co), кейбір гармондар(Zn), ферменттер (Fe,
Mn, Cu), дәрумендер (Co) тәрізді ағза үшін маңызды әсер ететін заттардың
құрамына кіреді. Сондықтан құрамында темірші сулары қан айналу
процесінде жағымды әсер етеді, иодтты сулар- қалқанша бездің және бауырдың
жұмысын жақсартады, бромды сулар орталық жүйке жүйесін қалпына келтіреді.
Маңызды бальнеологиялық мағына минералды бастаулардың газды
құрамында. Құрамында көмірқышқылы, күкіртті сутекп және радонмен қанық
сулар айрықша құнды. Содан соң адам ағзасында жүргізілетін процестерге
әсер ететін минералды сулардың компоненттеріне қысқаша мәлімет беріледі.
Натрий. Адам ағзасындағы торшаларсыз аумақтағы басты катион, қан
қысымның бір қалыпты болуын және қышқылдардың сәйкестігін сақтауда маңызды
рөл атқарады. Тәулікте қолданылатын мөлшер 4-5 гр.
Адам және жануарлар ағзасындағы торшалардың, барлық органдардың
гомеокинездің тұрақтылығы натрий ионының торша мембранасындағы белсенді
көлік қызметін атқаруда. Ол ағзанын тіршілік әрекетінің мынадай маңызды
үдерістеріне жауапты ол қабылдау, секреция, экскреция, электр әлеуеттінің
генерациясы, өсу және даму тіпті онтогенез үрдісі кезіндегі торшаның
дифференциялдануы. Минералды суларды қабылдаған кезде натрий ас қортқыш
трактың, және де өттің құрамындағы қышқылдың пайда болу немесе шығу
үрдісіне әсер етеді. Натрий ионының белсенді транспорт процесінің белгілі
бір себептерге байланысты бұзылуы инфекциясы жоқ ауруларды туғызады.
Берілген жайттар физикалық және жасанды факторлардың натрий ионының
белсенді транспорт жүйесіне тигізетін әсерін толық меңгеруді міндет етеді.
J және Br ионның транспорт үрдісіне үлкен әсер тигізеді. [20]
Калий - адам ағзасындағы торшасыз катиондар құрамының ең маңыздысы
болып табылады. Оның құрамындағы кальцийдің 99 %-ы сүйек және тіске
келеді, ал қалған 1 %-ң қызметі өтемаңызды. Кальций иондары қаңқа және
тегіс күштің, бас миы нейрондарының қозғыштығын қалпына келтіру үшін
қажет. Түрлі түршігу процестер кезінде кальций ионы қорғаныс қызметін
атқарады. Асқорытқыш тракте кальций тұздың ащылық секрециясын жоғарлатады,
ферменттерді жаңартады, гастринның пайда болуында қатысады. Кальцидің
минералдық судағы био қолжетімділігін сутпен салыстырғанда бірдей немесе
тіпті тәуір болып келеді, бұл отеопороздың профилактикалық емдік шипасын
алдын алу үшін өте маңызды [22]. Көптеген авторлардың пікірі бойынша
минералды суларды астың кальций бастауы деп қарастыруға болады: судың
құрамындағы кальций паратиреоидты гармондардың мөлшерін және сүйектің
резорбициясын төмендетеді. [22].
Торлы аяның ең маңызды катионы болып табылады: ағзадағы мөлшер 125 -
135 г-ды құраса оның тек 2 %-ы торшалардың тыс орналасқан. Тордың ішінде
калий иондары қан қысымының тұрақты болуында және өт-қышқылының
қалыптылығын сақтауда қызмет атқарады. Торшадағы катион калийі басты
катион сияқты ақуыздың синтез урдісінде,глюкозаның айырбасы кезінде,
дефосфорилді процеске қатысады. Калий ионы асқазан және ішектің қозғалыс
белсенділігін арттырады, тұзды секрецияның қышқылын реттейді. Күнделікті
қабылдау 2 - 4 г.
Торшадан тыс аяның құрамында немесе торшалы сұйықтықта (мөлшері 10
рет). Осы катионның сулы электорлитті айырбасқа қатысуы маңызды емес; оның
ферменттерінің кофактор ретінде қатысуы маңызды рөл атқарады:
фосфогидролаз, холинэстераз, фосфотрансфераз [21, 22].
Магний иондары асқазанға түскеннен кейін трипсин және эрипсин
ферменттердің қызметін шығарады.Асқазан торсылдағына спазмолиттік әсер
етеді. Магнидің тағы бір қолайлы әсері қан мен өттегі холестеринді
төмендету.[21].
Магнидің орталық нерв жүйесінің қозғыштығын төмендетіп, ағзадағы
тұздың кристалдануына кедергі жасап диурзеді көбейту терапиялық қызметі
деп түсіндіріледі. Магниді аз қолдану,бас ми жүйке жүйесінің құрамында
төмен болуы,оның метаболизмінің бұзылуы мигрень пайда болуына себеп болады.
Құрамында магний бар минералды сулармен 2 апталық ем курсын алған
науқастарды бақылау кезінде,бастапқы кезбен салыстырғанда катион саны
көбейгенін байқадық. Бұл минералды сулардағы магнидің био қолжетімділігін
айғақтайды. [21].
Сульфаттар. Сульфатты сулар ішектің кілегейлі қабығының түршіктігіш
әрекеті болып табылады. Метеоризмді серпіп және ішекті тазартып қорғаныс
қызметін атқарады,[22, 23], бұл сулар ағзаны әсіресе бауырды түрлі
улағыш заттың әсерлерінен қорғайды.
Сульфат-ионы қышқылдың пайда болуын процесін жақсартады. Ағзадан өт
қышқылдарының, түрлі асқынулардың, пигменттердің сұйықтық арқылы шығуы
қуықтағы асқыну мүмкін ауруларды азайтып өттегі тастардың пайда болуын
тоқтатады. [24]. Осындай суларды ұзақ қабылдаған кезде өттегі
билирубиннің құрамы және өт қышқылы қалыпына келеді. Кальций катионы мен
бірге сульфат-ионының кальцийі асқазан-ішек өт ауруларын азайтады,
кілегейлі ішекті қалпына келтіреді.
Хлоридтер. Торлы аяның басты анионы болып табылады. Бойдағы
хлоридттер саны 80 - 100 г-ды құрайды. Хлоридтер осматикалық қысымды
тұрақты ұстауда және өт-қышқылын бір қалыпты сақтауда қатысады, басқа
галоид(бромид және йодид) аниондарының көлік қызметін атқару кезінде
маңызды рөл атқарады. Тәулікке берілген мөлшері 6 - 7,5 г-ды құрайды. [25].
Құрамында хлоридтер бар минералды суларме емдеу ас қорытуды жақсартады,
асқазанның секреторлық функциясын жақсартады,қышқылдарды шығарады. Ион
кальциімен бірге хлоридтер мембрана торшаларының өткізгіштігін қан
тамырларының қанауын төмендетеді, бас сүйектерімен тістің өсуіне жағымды
әсер етеді.[25, 26].
Бикарбонаттар. НСО3- иондары өт резервын құрып қан жүйесінің басты
компоненті болып табылады. Өттің кілегейлі қабығындағы патологиялық
сілекейлерді жояды, сонымен қатар асқынуды төмендетеді. Ішкі сулы аяның
тазаруынан ағзадағы қышқыл шығару процесінің еруі сыртқа шығуы жақсарады.
Ацидоздың азаюынан көмірсудың айырбасы жақсарады бұл сахар диабетіне
шалдыққан науқастарға жағымды әсер етеді. Гидрокарбонатты сулар нуклейн
айырбасын, ішектегі кейбір ұсақ бөлшектерді сіңіруді жақсартады
(мысалы,темір) [27].
Минералды сулардағы ұсақ бөлшетер саны 50, бірақ бұлардың келесі 14-
ғана биологиялық мағына берілді–темір, йод, мыс,марганец,
цинк,кобаль,молибден,селен,хром,қор ғасын,ванадий,фтор, кремний, никел.[28].
Биологиялық қатардағы компоненттердің белсенді заттардың болуы ұсақ
бөлшектердің маңызы болып табылады. Осылайша ферменттер молекуласының
қатарында мыс, цинк, молибден, темір бары бізге белгілі. 25 - 30 %-ы
ферментативті процестердің қатысуы ағзадағы ұсақ бөлшектердің арқасында
іске асады. [28].
Йод 1 - 2 мкгкг тәулігіне, никель үшін 10 -25 мкг 1000 калға [28].
Ұсақ бөлшектердің минералды сулардағы концентрациясын ескере отырып,
олардың әр қайсысының адам ағзасына тигізетін әсерін бірнеше түрге бөлуге
болады. Концентрациясы төмен болған кезде ұсақ бөлшектер физиологиялық
белсенді агент түрінде шығады, ал көп болған кезде оның кері улы әсері
байқалады. [29].
Темір. Анемияны емдеудің бір әдісі құрамында темір бар минералды
суларды қабылдау. Құрамында темір бар медициналық препараттармен емді
сіңіру мыс, кобальт, марганец,никельді қабылдау бір уақытта болуы керек.
Осы аталғанның барлығы құрамында темір бар минералды суларда бар. Минералды
сулардың құрамындағы темір өте белсенді және азық түліктердің, дәрілердің
құрамындағы темірлерден қарағанда тез сіңіріледі. [29]. Құрамында темір
бар сулар ортақ күйді және асқазан-ішектің жағдайын жақсартады.
Мыс. Металопроидтер құрамына кіреді,соның ішінде: металотеонеин,
супероксиддисмутаз,цистеаминоксидаз ,цитохромоксидаз,фенилаланингидрокс илаз
[29]. Ағзадағы мыстың мөлшері көп емес: 100-150 мг. Бұл ұсақ бөлшектің
тапшылығы темірдің сіңірмеуіне, фосфолипид синтезінің бұзылуына әкеледі.
Мыс келесі көрсетілген компоненттер құрылымын біріктіру кезінде
керек:коллагена және эластин.
Цинк. Маңызды ұсақ бөлшетердің бірі. Ол ағзаның түрлі торшасының
дұрыс жұмыс істеу кезінде керек. Адам ағзасында 2-3 г цинк болуы тиіс.
Цинк организмдегі маңызды физиологиялық қызмет атқаратын ферменттер
және кешендер қатарына кіреді: білім алу, өсу және торшалардың
метаболизмы,ақуыздардың синтезі, жарақаттардың сауығуы, иммун реакцияларын
белсенділеу,көмірсудың және майды сіңіру, сүйеу және есте сақтау қабілетін
жақсарту, дәм және иіс сезу,көру, жыныс органдарының дұрыс қалыптасуы.
Бұл минералдың ағза үшін күнделікті қалыпты мөлшері 10-20 мг [29].
Хром. Хромның биологиялық әрекеті: қандағы глюкозаның санын
реттейді,термогендік,ұмытшақтық, жараны және язваны емдеу, миокард ауруының
және жүйке жүйесінің метаболизмін жақсартады және жыныстық қатынастар
жолын жақсартады. Егер ағзадағы хром саны жеткіліксіз болса холестерин
және қант мөлшері көбейе түседі. Хром көмірқышқыл құралымының айырбасын
жақсартады. Ересек адам үшін 1 тәулікте қалыпты мөлшері 150 мг. Жүрек
тамырларының және қант диабеті ауруларын емдеуде маңызды рөл атқарады.
[28].
2 Зерттеу обьектісі мен нысаны.
Қойылған мақсатқа жету үшін Семей қ-ң сауда орталығында сатылымда
жүрген минералды ауыз сулардың келесі 22 маркасы алынды: Сарыагаш, Таssау,
Рахмановские ключи, Свежесть, Вonaqua, Calipco, Diva, Dalina, Халал муслим,
Дәcтүр, Байсар, Ессентуки, Аquаtica, Туран, Шунгит – природный фильтр,
Умай, Vita, Боржоми, Asem-ai, Aqua minerale, Finka, Павлодарская. 1
таблицада көрініп тұрғандай минералды сулардың көп түрі Қазақстанның әр
түрлі облыстарында өндіріледі,ал Ессентуки және Боржоми суларын шет елден
әкелінеді.
Қазақстанда минералды суларды өндіретін 200-ге жуық кәсіпорын
тіркелген. Барлық зауыт саны 60,оның ішінде тұрақты жұмыс істейтін,
өндіретін 15-16 зауыт. Қалғаны келесі жүйе бойынша жұмыс істейді: қыс
кезінде сауда орталығының толық жабдықталмағандықтан жұмысын тоқтатып,
мамыр айы мен қыркүйек айы мезгілінде жұмыс істейді.жабдылмаға.
№ Судың атауы Өңдіруші Ең алғаш шыққан Өңдірулердің
(сауда жері, шыққан жылы көлемі
маркасы)
1 Сарыағаш ЮКО, ТОО “Алекс” курорт 150 млн. лж
"Сары-Агаш",1995ж
бері 1033 м
тереңдіктен
шығарылып келе
жатыр
2 Таssау ЮКО, Сайрам ауданы, Тассай тоғайы, 120 млн. лж
ТОО "Юникс" желтоқсан 2001ж
бастап
3 Рахман суларыШҚО, Катон-Қарағай Алтай таулары 176020 тыс. лж
ауданы Урыль өзеңі. м. теңіз
деңгейі,Рахман
сулары №2 ұңғыма
2002г.
4 Свежесть Кокшетау қаласы, 6 км қашықтықта 83 млн. 22
АО“Кокшетаумин-воды”оңтүстік-шығы с мың. лж
Көкшетау тауының
маңында ұңғыма№
1943, шығарылған
жері Кенетколь,
22мамыр 1991 ж.
5 Дастур
6 Туран
7 Вonаqua Алматы қ-сы, ООО 220 және 380 м 321,1 млн. лж
"Кока-кола Эйчбиси тереңдіктен
Евразия", Россия. алынған, құрамына
белгілі бір
деңгейде минералды
тұздар қосады.
1995 ж
8 Calipco г. Алматы, ТОО Жерасты көлі,320м 2 млн. 343,2
Комета тереңдіктен тыс. лж
алынады, ұңғыма №
5036 Сәуір 1997 ж
9 Diva ШҚО, Юность,19.127, Тазартылған су, 2 25 тыс. лж
ТОО Акбар продукт рет фильтрленген
2005 ж
10 Dalina г. Алматы, ТОО Зайлийский Алатау 285 млн. лж
Алсу тауы, ұңғыма №1,
тереңдігі
200 м, 1999ж.
11 Халал муслим Шымкент қаласы, ТОО Минералды 18 тыс. лж
Фиркан қоспаларды қосу
арқылы кері
тазартылған
2009 ж.
12 Байсар Алматы қаласы , Минералды 58 тыс. лж
Енбекшиказах ауданы қоспаларды қосу
Тургень ауылы арқылы,кері
тазартылған
2008ж
13 Ессентуки Россия, СтавропольскДжиналь жотасы , 94 млн. лж
елі, Ессентуки Ессентукі демалыс
қаласы , ООО аймағынан 18-20км
Ессентукский завод қашықтық, ұңғымақ
минеральных вод на №46
КМВ 1826 ж.
14 Аquаtica Шымкент қаласы, ТОО Дербисек Сарыгаш 65 тыс. лж
"Рауан" ауданы,
мамыр 1998 ж.
15 Шунгит Россия, Москва қ-сы,
(табиғи ООО Центр Арома и
фильтр) Фитиерапии
16 Умай Костанайскаяоблысы, Алтынсары ауылының86 тыс. лж
Алтынсаринский Костанай
ауданы, ТОО Одак ауданындағы
табиғатты қоршау
аймағы ,
1991ж
17 Vita Алматы қ-сы, ТОО Жерасты сулардың 96 тыс. лж
Каспиан Индастриес шыққан жері Алматы
ЛТД қ-сы
ұңғыма № 72,
2003ж.
18 Боржоми Грузия, Боржоми Боржоми демалыс 660 млн. лж
қ-сы, "IDS аймағы, тереңдігі
Боржоми-Грузия", 800 м, ұңғыма №59,
Қазақстандағы басты №41,
тұтынушы ТОО Food 1890 ж.
Trade House
19 Asem-ai Сарыағаш а-ны, Көктерек ауылындағы40 млн. лж
Коктерек ауылы, ТОО 1033 м
Асем-ай тереңдіктегі №3МD
ұңғыма,қараша
1995 ж.
20 Aqua minerale Алматы қ-сы АО 70 -300 м 501,9 млн. лж
PRG Bottlers , тереңдіктегі
ПепсиКо Инк., ұңғыма,
лицензия,технологияс1992ж.
ы бойынша БҰҰ
21 Finka ОҚО, Сайрам а-ны, Шыққан жері 62 тыс. лж
Сайрам-Мартобе Тассай-Ақсу , №1
көшесінде 3км ұңғыма,
қашықтықта, ТОО 2006ж.
Юникс
22 Павлодарская Павлодар қ-сы, ОАО Минералды суларды 84 млн. лж
“Роса” қосу арқылы кері
тазарту
1998ж
Қазақстанда 2001 ж салыстырғанда 2010ж минералды сулардың сатылуы 3,5
есе өсті. 95 % базардың отандық брендттері.
Бірінші үздік үштіктің құрамында 47 % олар:Алекс-Сарыагаш, Юникс
компаниясы Tassay и Asem-ai брендттері.[34].
Шетелдік компаниялар біздің сауда орталықтарымызда орнай алмады.
Иностранные компании не смогли закрепиться на нашем рынке. Ресейде PepsiCo
және Coca-Cola АкваФина и Bonaqua бренді 40–50 % болса, бізде –10–15 %
құрайды [30].
Судың физикалық, химиялық параметрі ұйғарымы мемлекеттік стандартқа
сай [42-44] және Ю.Ю.Лурье ұсынған [45]. Н.А. Плохонскийдің басшылығымен
өткен корреляциондық және регрессиондық қорытынды [46].
Минералды судын минералдануын тексеру ылғалдандыру арқылы, 250 дм3
минералды суды су мойыншасында және оны ары қарай 1100С қызуымен
кептірілетін тақтайшаларда кептір. Есеп келесі формула арқылы жүргізілді
[47]:
Х= (1)
мұнда: х – зерттелетін судын көлеміндегі құрғақ заттың салмағы,
мгдм3; а – шыны аяқтағы құрғақ қалдықтың салмағы мг; а1 – бос шыны аяқтың
салмағы, мг; v – анықтау үшін алынған судың көлемі,дм3.
ГОСТ [48] сай кальций және ион магнийінің қаттылығын анықталды, рН 11-
12 мурексид индикаторы қатысқан кезде – кальций үшін және эриохрома
–магния триллономы үшін Б 0,05 н., қызғылт көк түс шыққанша – кальций
–магнилі бояу.Есеп келесі формула бойынша жүргізілді:
ХСа= V1ТрБ *10 (мг дм3) (2)
ХMg=V2ТрБ*6 (мг дм3) (3)
ОЖ=(мг-экв дм3) (4)
мұнда: ХСа – зерттелуге түскен судағы кальцийдің құрамы, мг дм3; ХMg
- зерттеуге түскен судағы магнийдің құрамы, мг дм3; V1ТрБ -Б триллонның
көлемі, бірінші титрлеу кезде кеткен шығын дм3; V2ТрБ - Б триллонының
көлеміндегі 2 титрлеу кезінде кеткен шығын, дм3; ОЖ –ортақ қаттылық, мг-
экв дм3.
Алынған нәтижелер Плохинскидің жазбашы бойынша өңделді. Ортақ мағына
мен ортақ қатені () келесі формулалар арқылы есептеді [49, 50]:
Хср = (5)
Sx = (6)
Mn=xn-xср (7)
(8)
мұнда: Хср – ортақ мағына; Х – әр сынаманың мағынасы; n – сынақ саны;
Sx - ортаның қателігі; - стандарттық ауып кетулер.
Колденең аумақтың вариациясының еселігі бұл- көлденең аумақтың
шашырауының шарасы; осы аумаққа қанша ортақ мағына кеткенін көрсетеді.
Ортақ квадртапен немесе стандарттық ауып кетулермен салыстырғанда
абсолюттік емес салыстырмалы белгі мағынасының статистикалық құрамда
шашрауын есептейді.
Пайыздарда есептелінеді. Вариация коэффицентін келесі формула бойынша
есептеген [51]:
V = (9)
мұнда: V – вариация коэффиценті, - стандарттық ауып кетулер; Хср
– ортақ мағына.
Зерттеуге түскен сулардың химиялық құрамын көрсету үшін Курлов
формуласы құралған, ол бөлшек түрінде келеді, үстіңгі бөлігінде солдан оңға
қарай аниондар кему түрінде жазылған, ал төмеңгі жағында-катиондар [9].
Корреляция – екі немесе бірнеше көлденең аумақтардың статистикалық
қатынасы (немесе осылар қатарлы есептеуге болатын белгілі бір дәрежеде
келетін өлшемдер). Сонымен қатар бір немесе бірнеше өлшемдердің өзгерулері
басқа өлшемдердің жүйелік өзгерулеріне әкеледі. Математикада корреляция
шарасы боп екі кездейсоқ өлшемдердің корреляциясының коэффиценті болып
табылады. [52].
Кейбір корреляцияның түрлері салмақты немесе жағымсыз болады (сонымен
қатар тәуелсіз кездейсоқ өлшемдерде статистикалық қарым-қатынастың болмауы
мүмкін). Жағымсыз корреляцияда бір өлшемнің өсуі келесі өлшеммен азаюымен
тікелей қатысты, бұл кезде корреляция коэффиценті жағымсыз болады; салмақты
корреляция мұндай шарттарда-бір өлшемнің өсуі келесі бір өлшемнің өсуімен
тығыз байланысты, осыған орай корреляция коэффиценті салмақты болуы мүмкін.
Корреляция коэффиценті −1 ден +1 мағыналарды қабылдауы мүмкін. Егер
модуль бойынша мағына 1 ге тең болса , бұл күшті байланысты білдіреді, ал
егер мағына 0 болса бұл- әлсіз байланысты білдіреді. Модуль бойынша
корреляция коэффиценті бірге тең болса оны функционалды байланыс деп атайды
(дәлірек айтқанда байланыс), яғни екі өлшемнің өзгеруін математикалық
функция деп аталады. [38].
Корреляция коэффиценті Microsoft Office Excel 2003 пен КОРРЕЛ
қызметінің шеберлігін пайдаланып есептелінеді.
Регрессиялық тәуелділік графигі Microsoft Office Excel 2003
бағдарламасы арқылы,диаграмма атқаратын қызметінің көмегімен құрылды.
. 3.Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық.
. 3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі
. Семей қаласындағы сауда орталығындағы минералды, емдік-ас,шөлмектегі
ауыз сулардың физико-химиялық параметрлері зерттелді, зерттеу
нәтижелері әр химиялық компонент бойынша келтіріледі.
Минералдану. Минералдану дәрижесіне қарай табиғи минералды сулар
келесі түрде жіктеледі асханалық (1 гдм3ден аз ), емдік-ас (2-8 гдм3)
және емдік сулар (8-12 гдм3).
Бізбен 3 емдік-ас сулардың маркалары зерттелінді (Ессентуки, Боржоми,
Павлодарская) және 19 асханалық.
СаНПиНу сай [54], ауызсулардың минералдануы 100 мгдм3ден төмен болмауы
керек. Зерттеудің нәтиже көрсеткіші бойынша 1 суретке сай, (2кесте)
асханалық минералды сулардың 4 маркасы (Таssау, Calipco, Aquаtica, Vita)
ауызсуларға қойылған стандартқа сай емес, яғни олардың минералдануы100
мгдм3 төмен.
Зерттелген асханалық сулардың минералдануы 85тен – 740мгдм3 дейін
(3кесте); ортақ мағына және оның қателігі 290,852,3 мгдм3
құрайды;орташа коэффицент - 78,3 %.
Емдік-асханалық судың минералдануы 2 кестеге сай 2100 - 4600 мгдм3
(4кесте), ортақ есеппен алғанда 3366,7 мгдм3; вариацияның орташа
коэфффиценті- 52,52 %ды құрайды. Зерттелінген емдік-асханалық сулардың
орташа минералдануы асханалық сулардан 16 есе көп екені айқындалды.
1Сурет Асханалық сулардың минералдануы.
2Кесте
Минералды сулардың физико-химиялық көрсеткіштері.
№ Маркасы
Асханалық сулар
1
1
20 Боржоми 4600 6,52 1,98
1 Минералдануы 290,852,3 78,3
85-740
рН 4,32-7,33 5,690,23 17,8
2
3 қаттылығы 1,51-7,44 3,790,42 50,78
4 Ca2+ 15-75 38,84,4 51,7
5 Mg2+ 9-45 23,22,5 50,0
6 Na++K+ 2-291 5317 143
7 Сl- 12-207 51,313,2 111,9
8 HCO3- 34-439 184,133,9 80,1
9 SO42- 3-155 70,110,5 65,4
10 NO3- 0,82-7,35 3,270,32 43,3
11 Fe общ. 0,27-0,59 0,360,02 23,7
12 Zn2+ 0,75-35,75 13,12,7 91
13 Cu2+ 0,13-22,88 3,51,3 168,9
14 Cr общ. 0,26-37,24 5,42,0 161,9
2,3 кестедегі ескерулер: n –маркаларының саны, XSx - орташа
орташаның қателігі, мгдм3, lim – шектің алымы, мгдм3, Сv – вариация
коэффиценті, %.
4 кесте
Емдік-асханалық сулардың химиялық құрамының вариация-статистикалық
көрсеткіштері.
(n=3)
№ көрсеткіш Lim XSx Сv
1 Минералдану 2100-4600 3366,710252,52
0,9
рН 6,31-6,79 6,540,20 5,20
2
3 қаттылығы 1,98-5,95 88,1
3,471,77
4 Ca2+ 20-60 3517,8 88,06
5 Mg2+ 12-36 2110,7 88,1
6 595-2129 1467645 76
Na++K+
7 Сl- 292-1024 551,3334,105,2
8
8 HCO3- 732-4697 169,4
1972,3192
9,2
9 SO42- 68-297 150,7103,119,3
8
10 NO3- 2,46-2,9 2,650,18 12,1
11 Fe орт. 0,32-0,42 0,380,04 19,7
12 Zn2+ 32,5-48,25 406,4 28,0
13 Cu2+ 0,78-1,3 0,950,2 44,5
14 Cr орт. 0,65-11,97 7,424,9 113,9
Сурет 2 – емдік-ас сулардың минералдануы.
рН. Қоршаған ортаның реакциясына сай сулар: өте қышқыл,(рН3,5),
қышқыл(рН 3,5-5,5), баяу қышқыл(рН 5,5-6,8), аралар (рН 6,8-7,2),баяу
сілтілік (рН 7,2-8,5) және сілтілік(рН 8,5) деп бөлінеді. [13].
Зерттеу нәтижесі бойынша минералды сулардың рекациясының 55 %-ы
қышқылға жататыны анықталды, (Сарыагаш, Рахмановские ключи, Bonaqua,
Calipco, Dalina, Халал муслим, Дәcтүр, Байсар, Aquаtica, Умай, Vita, Aqua
minerale).
22,7 %-ы ауыз сулардың қоршаған ортаның реакциясы арқылы баяу
қышқылдыға жататыны анықталды. (Diva, Ессентуки, Боржоми, Аsem-ai,
Павлодарская). Араларды қышқылға 3 марка жатады (Таssау, Свежесть, Туран).
(Шунгит табиғи, Finka) аталатын минералды сулар баяу сілтілікке жатады.
Толымдылықтың физиологиялық нормативтарына сай [55], рН 0,5 - 6,5
көлемінде болуы керек. Сондықтан 3 суретте келтірілген қоршаған ортаның
реакциясы бойынша,зерттелінген сулардың 31 % берілген нормаларға сай емес,
олардың құрамыдағы рН 6,5 тен асып кетеді (Таssау, Свежесть, Туран, Шунгит
табиғи фильтр, Finka, Боржоми, Павлодарская). Алайда СаНПиНомға сай рұқсат
етілген көлем рН 9ға дейін [51], барлық зерттелінген сулардың құрамында
үйлесімді ащылық бар.
рН реакциясының ең төмеңгі көрсеткіші (17,8 %) асханалық және емдік-
ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу) 5
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы. 5
1.2 Минералды сулар
1.3 Судың минералды бөлшектерінің адам ағзасына әсері. 7
2 Зерттеу объектісі мен нысаны. 15
3Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық. 21
3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі 21
3.2 Семей қаласындағы минералды ауыз суларының сауда өнімдеріне экологиялық
баға 40
3.3 Ауыз сулардың статистикалық компоненті 57
Қорытынды. 64
Практикалық ұсыныстар 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Нормативті сілтемелер.
Бұл диссертацияда келесі стандарттағы сілтемелер пайдаланылған:
– ГОСТ 18293-72 Ауыз су. Қорғасынның, цинктің, күмістің құрылымын
анықтау әдістері.
– ГОСТ 18164-72 Ауыз су. Құрғақ қалдықтың құрамын айқындау әдістері.
– ГОСТ 4245-72 Ауыз су.Хлоридтердің құрамын айқындау әдісі.
– ГОСТ 4011-72 Ауыз су. Ортақ темірдің шоғырларын өлшеу әдісі.
– ГОСТ 18826-73 Ауыз су.. Нитрат құрамын айқындау әдісі.
– ГОСТ 26449.1-85 Ауыз су. Карбонаттың және гидрокарбонаттың мазмұнын
айқындау әдісі.
– ГОСТ Р 51232-98 Ауыз су. Сапаны бақылаудағы ортақ талаптар қойылу
әдісі.
– ГОСТ РК 452-2002Минералды табиғи, асханалық және емдік ауыз сулар
– ГОСТ РК 1432-2005 Сыйымдылықтарға еңген сулар оның ішінде табиғи,
минералды және асханалық сулар.
– ГОСТ РК 52964-2008 Ауыз су. Сульфат құрамын анықтау әдісі.
Анықтамалар, белгілер және қысқартылған сөздер.
қ-қала
ДДСҰ – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
СЭҚ – санитарлық эпидемиялық қызмет.
кг - килограмм
Бальнеология - (латынша balneum - мойынша) минералды суларды емдік түрде
қолдану туралы ғылым.
гдм3 – 1 текше дицимметрге грамм
мгдм3 – 1 текше дициметрге 1 милиграмм
мг-эквдм3 – 1 текше дициметрге 1 балама милиграмм
0С – цельсия градусы(өлшем)
% - пайыз
мкгдм3 – 1 кубқа 1 текше дециметр
мкгкг – 1 киллограмға микрограмм
ОҚО– Оңтүстік Қазақстан облысы.
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы.
м – метр
млн. –миллион
тыс. – мың
лж– литр жылына
км – километр
я.– яғни
а-н – аудан
а.а. – ауыл-аймақ
с.бі – себебі
МЫШ – Межелі ықтимал шоғырлары
ЕТҚД– ең төмеңгі қажетті деңгей
ФТН – физиологиялық толықтықтың нормативі
Кіріспе.
Өзектілік. Адам өміріндегі ең басты экологиялық проблемалардың бірі,
өміріне тікелей байланысты, үнемі қолданылатын судың тазалығы. Дуниежүздік
денсаулық сақтау орталығынның баяндамасында бүкіл ел бойынша миллиард
адам кір суды қолданады, жыл сайын 3.4 миллион тұрғын, ең басты балалар осы
ластанған, кір суды қабылдап,ауруларға шалдығып өліп жатырделінген.
Қазіргі кезде осыған байланысты жергілікті тұрғындарды міндетті түрде
, таза сумен қамтамасыз ету туралы сұрақ көтеріліп отыр. Судың шарбағы,
жаман-жұманның тиімсіз әдістері, құрамында хлор бар реагентті суды қолдану,
судың тот басқан құбырларда тоқырауы су құбырлар суының сапасына кері әсір
тигізеді. . Ол санитарлық нормаларға, химиялық және микробиологиялық
қалыптарға жауап бермейді,бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Сол себептен
жергілікті тұрғындардың көбі шөлмектегі минералды суларды пайдаланғанды жөн
көреді. Орташа есеппен алғанда әрбір қазақстандық 1 жыл мерзімінде 27 литр
шөлмектегі минералды суды пайдаланады.
Қолданыстағы ауыз сулардың жергілікті тұрғындардың денсаулығына
тікелей әсер ететін судың сапасы қазіргі кезде басты экологиялық
проблемалардың бірі болып табылады. Дүниежүздік денсаулық сақтау ұйымының
баяндамасында келесі мәселе айтылған, дүниежүзі бойынша миллиард адам
ластанған суды қабылдайды, олардың 3,4 млн жыл сайын судың сапасыздығына
байланысты түрлі ауруларға ұшырап өледі,осыған ұшырайтын көп бөлігі
балалар.
Семей қаласында сауда орындарында сатылатын шөлмектегі минералды сулар
Қазақстанның және шетелдің түрлі аймақтарынан әкелінеді. Алайда оның сапасы
үнемі экологиялық тексеру кезінде гигиеналық талаптарға сай келмейді, және
сатылу пунктеріне сапасыз жасанды суларды келіп жатады. СЭҚ тексеруі
бойынша алкогольсіз сусындардың құрамында жасанды өнімнің көлемі жиі
кездеседі.
Өткен жылдың көрсеткіші бойынша санитарлық қызметкерлер 13000кг
денсаулыққа зиян келтіретін қоспалары бар сусындарды пайдаланыстан алып
тасады, олардың 92 % отандық өндірушілерден. Сол себептен осы берілген
суларды шығаратын өндірушілерге судың химиялық құрамына экологиялық
зерттеулер жүргізу маңызы туындады.
Зерттеудің мақсаты мен мазмұны.
Мақсаты. Семей қаласындағы сауда орындарында сатылатын минералды ауыз
суларға экологиялық баға беру.
Міндеттер:
• Сауда орындарындағы минералды ауыз сулардың атауларын жаттап, танып
алу.
• Зерттелетін сулардың макро және микрокомпонентік бөлшектерін білу.
Жергілікті аудандарға ауыз суларды макро және микрокомпоненттік
бөлшектерге минералдаудың әсері.
• Сапа нормативне жауап бермейтін минералды ауыз суларды айқындау.
Ғылыми жаңалық.
Семей қаласындағы сауда орталығындағы шөлмектегі минералды ауыз
сулардың химиялық құрамы тұңғыш рет зерттелді.
Денсаулыққа, қойылған талаптарға жауап бермейтін денсаулыққа зиян
келтіретін маркалар айқындалды.
Практикалық және қағидалы бәс.
Айтылмыш экологиялық зерттеулер макро және микроэлементтер
құрамындағы ортақ минералдануды, минералды ауыз сулардағы қышқылды
зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл зерттеу шөлмектегі судың мемлекеттік
қалыпқа және нормативтарға сәйкестігінің дәрежесін айқындады.
Ауызсулардың айтылмыш зерттеуі - минералдық судың денсаулық үшін ең
қолайлы, суларға қойылатын нормативтарға лайықты түрін айқындап көрсетті.
Зерттеу нәтижелері санитарлық қызметтерде, денсаулық сақтау
органдарында, оқу ғимараттарында, студенттерге биология пәні бойынша
дәрістер оқуда, Жер шарын сақтау тәртібіндегі химиялық және экологиялық
мамандықтарды Қосымша экология, Биомониторинг және т.б.
Жұмыстың апробациясы.
Семей мемлекеттік педагогикалық инситуттың ұстаздар арасындағы ғылыми
конференцияда магистрлардың дисертациялық еңбектері көрсетілген . (Семей
қ,СМПИ 2011ж). Диссертацияның мазмұны бойынша журналда екі мақала
жарияланды Семей қаласында қолданылатын сулардың макроэлементтік
құрылымы, экологиялық бағасы, Экологияның биохимиялық және геохимиялық
проблемалары, СМПИ хабаршысы
Жұмыстың құрылымы мен көлемі..
Бұл магистрлік диссертацияның көлемі 65 бет. Түсініктер кесте түрінде
берілген, бұл жұмыста барлығы 28 кесте, 19 диаграмма, 50 ге жуық ғылыми
әдебиеттер берілген, үшеуі шет тілінде.
Алғыс
Автор өзінің ғылыми жетекшісі биология ғылымының кондидаты доктор
Панин Михайл Семеновичке магистрлік жұмыс жазуда, баға жетпес көмек
көрсетіп консультация бергені үшін шын жүректен алғысын білдіреді.
1 Судың табиғаттағы экологиялық маңызы. (әдеби шолу)
1.1Тірі организмдердегі судың маңызы.
Адам өмірінде су сияқты осыншама маңызды рөл атқарып, көптеген
ғалымдардың назарын аударған затты атау қиын. Бұл судың адам өміріндегі
маңызды рөлмен шектеледі. Леонардо да Винчидің байқағаны: Өмір-ол
жандандырылған су .
Су тірі организмдердің негізгі компоненті болып табылады. Ересек
адамның ағзасында 70 - 80 % көлемінде судан тұрады. Ересек адамның миы
74,5 % судан, 83 %, қаннан, бұлшық еттердегі судың саны 75,8 %, сүйектерде
22 % судан құралған. Вода является основным компонентом живых организмов.
Органы и ткани взрослого человека содержат до 70 - 80 % воды. Мозг
взрослого человека состоит из воды на 74,5 %, кровь - на 83 %, в мышцах
воды 75,8 %, в костях – 22 %. Адамның құрсағы суға толы: үш күндік
эмбриондп Адамның ұрығы - шылқыған су : үш күндік ұрықта 97 %, үш айлық
эмбрионда 91 %,8 айлық эмбрионда 81 % суды құрайды. Артық сулар
молекулаларының еншісіне 90 % келіп жатыр. Су оларда әмбебап еріткіштің
рөлдерін ғана емес, әр түрлі метаболіктер үшін көлік болып, және тіршілік
әрекетіде көп іргелі функциялар орындап жатыр. К.СТринчер бойынша,
торшалардың физиологиялық процестер арқылы болатын құрылымдық
өзгерістеріклетка ішіндегі сулар құрылымының басты элементтер болып
табылып отыр. Клеткалардың құрамында судың бірыңғай,бірқалыпта болмауы
олардың әртүрлі қызмет атқаруында маңызды рөл атқарады. Судың тағы бір
ерекшелігі – биологиялық жүйелерде атқаратын функциялардың алуантүрлігі.
Торшада болған су :
1) органикалық және органикалық емес заттардың еріткіш қызметін
атқарады;
2)коллоид жүйелерінің диспенсорлық ортасы болып табылады;
3)клетканың метаболизмне қатысуы (заттардың химиялық реакцияға түсуі,
өнім айырбасын шығару) ;
4)торшаларды қорғаныс қызметімен қамтамасыз етіп жатыр. Организм
деңгейде су тасымал функциясын орындап және жылу регуляциясына қатысады.
Су біз үшін- тіршілік энергиясының негізгі көзі. Адам үшін судың
маңыздылығы бағалау қиын - егер тамақсыз адам жеткілікті ұзақ өмір сүре
алса, қазіргі күннің өзінде аш болуды диетаның жақсы бір түрі деп қарайды,
дегидратация (организмнің суды жоғалтуы) тамыр жүйелерін жүрек тамырын,
клеткалы метаболизмді және жылу регуляциясының қызметін жылдам бұзады
Біздің организмізде су тапшылығын тез сеземіз. Организм небәрі 2 %
құрғаған кезде 2 %, біздің жұмысқа деген қабілеттілігіміз және
шоғырландыруымыз 20%, төмендейді.Организм 3 %суды жоғалтса адам жүгіру
мүмкіндігінен айырылады, ал егер 5% жоғалтса физикалық жүктемелер көтеру
мүмкіндіктерінен айырылады, ал организммен 10% суды жоғалту өмір үшін
қауіп туғызады.
Сонымен бірге судың бұдан да басқа көптеген функциялары бар. Ол
макромолекулалардың кеңістік құрылымын анықтайды, көптеген биологиялық
белсенді қосулардың пайда болуына әсер етеді,ақпараттық қызметті орындайды.
Су барлық тіршілік атауларының, ағзаның,торлардың,организмнің қызметін
дұрыс атқаруда маңызы зор.
1 1.2 Минералды сулар
Минералды сулар- табиғи құрамында минералдар жер асты сулары, және
белгілі бір қызметі бар газдар мен органикалық заттар:орталар
реакциясы,радиоактивтік, температура.
Табиғатта таза сулар болмайды, олардың құрамында міндетті түрде
ерітінді тұздар, газды және органикалық қосулар болады. Біздің уақытымызда
оның құрамында Д.И.Менделеевтің барлық элементтер табылған. Осыған
байланысты судың қызметі көп, маңызы өте зор алуан қасиеттерге ие болып
жатыр, соның ішінде емдік қасиеті де бар. Термалды және минералды сулар
мыңжылдықтар бойы шомылу мен қатар емге де қоладынылып келе жатыр. Азияда
өткен археологиялық қазбалар минералды сулар қола дәуірден бастап 5мың жыл
бұрын қолданыла бастаған. Бальнеотерапия (лат . balneum-ванна бөлмесі,суға
түсу және терапия) табиғи немесе жасанды минералды сулармен емдеу,бұл
бұрыннан келе жатқан дәстүр.
Минералды сулардың емдік әсері олардың шығу ерекшелігімен
байланысты.Олар жер бетінде,жер қойнауларында осы күнге дейін бір
лабораторияда шықпаған шарттар жасайды.Үлкен қысым,сәуленің жоқтығы,
температуралық шарттар, газдың көптігі, жерден әр түрлі құрамында сирек
металдар бар заттармен жақын болуы судың құрамында,оның атқаратын
қызметінде көрінеді.
Осындай ерекшеліктерінің арқасында минералды сулар адам организмінде
емдік қызмет атқарады. Олар суда геохимиялық процестердің тығыз байланысы
нәтижесінде,тұзда және иондық айырбастың су табиғатжүйесінде еру кезінде
пайда болады.
Қарын –ішекті трактқа және организмге минералды сулардың әсері әр
түрлі.Минералды сулармен гастрит,колит, ішек аурулары,шаншулар,қабынулар
сияқты аурулар емделеді. Действие минеральных вод на желудочно-кишечный
тракт и организм различное.
Алайда есте сақтау керек нәрсе минералды сулар қабылдаудың нақтылы
температурасы,пайдалану мерзімі сияқты шарттарды орындаған кезде ғана
емдік қасиетке ие болдады. Минералды суды литрмен қабылдап, оны ем деп
санау адасушылық, ал кейде өте зиян. Дәрігерлердің айтуынша минералды сулар
мен басқа қосуларды көп мөлшерде қабылдаса денсаулыққа қолайсыз ықпал
тигізеді. Минералды сумен емделу курорт кезінде немесе дәрігердің арнайы
бақылауында жүргізген дұрыс. Сондықтан емдік минералды суды бүкіл әлем
бойынша тек дәріханалардан сатып алуға болады.
Өзінің шығуымен шарттары бойынша терең және шалағай минералды суларды
бөліп қарастырады. Біріншісі жер қабықтарын мухит сулары шайған кезде
пайда болады. Екіншісінің пайда болуында жерге тұнба түрінде түскен суларды
фильтірлеу кезінде пайда болады.
Табиғи минералды су күнделікті қолданыста жүрген ауыз судан
айырмашылығы бар болғандықтан:
1) Ол өзінің құрамында нақтылы минералды тұздардың белгілі пропорциясы мен
басқада элементтерді құрайды. ;
2) Оны тікелей табиғи көздерден немесе жер асты сулардан,жар
тастардан,ұңғымақтардан алынады. Сонымен қатар судың ластануын,химиялық
және физикалық қасиеттерге сыртқы ортаның ықпалынан сақтап қалу үшін
барлық сақтану шаралары қолдану керек.
3) Шығыспен температураның тұрақтылығы үшін тербелітің керекті божамын
жасау керек.
4) Оны микробиологиялық тазалық және химия құрамды маңызды компоненттерді
қамтамассыз ететін шарттар бойынша жинақтайды.
5) Оны шыға берістен ерекше гигиеналық талаптарды сақтай отырып бір ыдысқа
құйады.
6) Оны көрсетілген өндеуден басқа ешқандай қосымша өндеуге ұшыратпайды.
Минералды сулардың негізгі сандық белгілерінің бағасына жатады: ортақ
минерализация, иондық құрам, көмірқышқылының газды құрамы,
сульфид,биологиялық белсенді компоненттер, органикалық заттардың
радиоактивтігі, қоршаған ортаның реакциясы(рН),температура.
Судың ортақ минерализациясы- анион,катион,молекулалардың 1 литрге 1 гр
бейнеленген сома саны.Минерализация дәрежесі бойынша келесі шарттарды
ажыратады: әлсіз минерализациялар (2 гдм3), кіші минерализациялар (2-
5гдм3), орташа(5-15 гдм3), биік минерализациялар (15-35
гдм3),ерітінділер (35-150 гдм3),берік ерітінділер (150ден астам гдм3).
Минералды судың иондық құрамында 50 ге жуық химиялық элементтер бар,
әсіресе 6 ионда: катион-натрий (Na+), кальций (Ca2+), магний (Mg2+); анионы
– хлорид (Cl-), сульфат (SO42-), гидрокарбонат (HCO3-).
Минералды сулар құрамында табиғи фактордың ең маңызды көрсеткіштері
болатын әр түрлі ерітінді газдар бар. Маңызды компоненттері көміртектің
екі тотығы, күкірт,сутек, радон,азот,метан болып табылады.Ішке қабылдау
кезінде радонның және көмір тектің қатысуы міндетті.
Минералды суларда биологиялық белсенді заттардың болуы организм үшін
маңызды,олардың құрамында: 0, 7 мгдм3 мышьяк,йод 5 мгдм3,бром 25 мгдм3,
кремилдік қышқылдар 50мгдм3 болуы керек.
Бұл элементтер тірі организмнің гормон мен ферменттернің құрамына кіреді,
торшалар метаболизмінде маңызды рөл атқарады.Табиғи суда су текті иондардың
шоғырлануы мен НСО3- и СО32-, иондарынан және қалған иондардын санына
тәуелді.
Судың қоршаған ортадағы реакциясына күшті қышқыл рН 3,5; қышқыл– рН
3,5 ,нашар қышқыл– рН 5,5 - 6,8; бейтарап – рН 6, 8-7, 2 ; нашар сілтілік –
рН 7, 2-8, 5 ; сілтілік – рН 8, 5.
Құрамында ерітінді тұзы магний бар минералды суды қатты деп
атайды.Жұмсақ су құрамында салыстырғанда аздаған ерітінді тұздары бар. 4 мг-
эквдм3 қаттылығы бар су жұмсақ деп аталады; 4-8ге дейін:8-12 ге дейін-
қатты 12мг-эквдм3- өте қатты деп аталады.
Минералды суларда келесі органикалық заттар болуы мүмкін:
битум,гумин,В минеральных водах могут находиться органические вещества –
битумы, гумины, майлы төмен молекулалық қышқылдар,фенолдар мұнай
қышқылдары. Көмірқышқылындағы органикалық заттардың мазмұны 3-5 мгдм3 сай
болуы керек,көмірқышқылы емес -30 мгдм3 немесе оданда көп болады.
Минералды сулар өздерінің құрастыруына шарттарына байланысты түрлі
температураны ала алады. Мынадай суларды танып біледі: салқындатылған-0
0Стен төмен, өте суық-0 -40С;жылы-20-350С; гомотермалды-35-420С;ыстық-42-
600С;өте ыстық-60-80 0С;тіпті ыстық-80-1000С;ысытылған-1000С астам;
Физико-химиялық қызметіне қарай минералды сулардың классификациясы
бар.Бүгінгі күнге дейін кең тараған В.А.Александрованың ионның ерекше
құрамына сай жасалған классификациясы химиялық құрамы бойынша 5 маңызды
классты қарастырады.
Гидрокорбанатты сулар-анионның құрамында гидрокарбонаттар басым
болады. Құрамында катион болса натрий, кальций, магний болуы мүмкін.
I Хлорлы сулар- құрамында ион басымдылығы бар сулар. . Құрамында
катион болса натрий, кальций, магний болуы мүмкін. Сульфатты сулар-
құрамында ион сульфаты бар сулар (натрий.кальций,магний)
II Нитрат сулары- құрамында нитрат ионы бар (натрий.кальций,магний).
III Күрделі құрамы бар сулар (құрамды).
1)хлорлы гидрокорбанатты;
2) сульфатты гидрокорбанатты;
3) хлорлы сульфатты;
4) гидрокорбанатты, хлорлы,сульфатты.Осы класстың суларында:
1) Белсенді ион–темір,мышьяк, йод, бром, кремний;
2) газы – көмірқышқыл газ, сероводород, радон, азот, метан;
3) температурамен ажыратылады (суық,ыстық,жылы).
Минерализация деңгейі бойынша:
• Минералды емдік ауыз сулар –10 - 15 гдм3 о ортақ минерализациясы бар
сулар,немесе аз минерализациялау кезінде мышьяк, бор басқа да
биологиялық белсенді микрокомпоненттержатады. Өте жоғары
температурадағы(20-25гдм3) емдік суларды қабылдауға болады. Емдік
ауыз сулар адамның денсаулығына емдік әсер етіп, дәрігердің нұсқауымен
ғана қабылданады.
• Минералды емдік-асханалық ауызсулар- 1 - 10 гдм3 минерализациясы,
немесе 1гдм3 минерализациясы бар сулар, бірақ бұл суларда биологниялық
белсенді микрокомпоненттердің концентрациясы төмен, бальнеология
көрсеткішінің нормасына сай.Емдік-асханалық сулар дәрінердің нұсқауымен
қабылдануы мүмкін.
• Минералды табиғи асханалық сулар Минеральные природные столовые 1 гдм3
көлеміне тән ортақ минерализациясы болып,ішу үшін пайдаланыла алатын
өңделмеген тұщы судың сияқты құндылық ұсынып жатыр, арнайы реагентной
су дайындаусыз жайылу шиқылдайдың, мақсаттар үшін даярлауы. Минералды
табиғи ас сулар сапа жақсарту үшін [19] сулар табиғи иондық құрамдың
құбылғыш емес су дайындаулар әдістердің қолдануы рұқсат етіліп жатыр.
1.3 Адам ағзасына минералды сулардың әсері.
Минералды судың арасында адам ағзасына әсер ететін тетіктердің екі
деңгейін ажыратылды. Ең алдымен бұл жергілікті бальнеотерапиядан
басталатын, және де резорбтивті әрекет ететін,терапиядан кейін де ұзақ
уақыт әсер ететін ықпал.
Әр деңгейге құрамында түрлі заттар бар минералды сулар әсер етуі
мүмкін. Ең бірінші меншік су фазасы ол өзінің құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты гомеостаз торшаларының бір қалыпқа келуіне ықпал етеді.
Сонымен қатар ол минералды сулардың химиялық компоненті, олардың әрқайсы
ағзада маңызды рөл атқарып,құрылымдық және функционалды өзгерістер
туғызады.
Минералды судағы түрлі заттардың жиынтығы табиғи суды минералды су
деп атайды. Минералды сулардың химиялық компонентін макро және
микробөлшектерге бөледі. Минералды сулардың ең маңызды бөлшектері ион
түрінде келеді: натрий катоины, кальций, калий және магний, хлор анионы,
сульфат, гидрокарбонат. Адам ағзасының тамақтану кезіндегі негізгі
компонент боп табылатын,сонымен қатар иондық құрамды анықтайтын минералды
сулардың компонентін - макробөлшектер деп атайды.
Құрамында түрлі тұздар, газ және микробөлшектер бар бірдей минералды
сулар адам ағзасына түрлі әсер етеді,адам ауруларға шалдыққан кезде
шипалық әсер етеді. Мысалы: құрамында қайнатылған тұздар бар сулар, яғни
хлоридтер асқорытуға жақсы әсер етеді; кальций хлориды қорғаныс қызметін
атқарып, жүйке жүйесіне жағымды әсер етеді; магний хлориды хлориды қан
тамырларын көлемін кеңейтеді. Сульфатты сулар- көбінесе от айдайды және
әлсіздендіреді. Судың құрамындағы сода ащылықты басады.
Алайда көптеген минералды сулардың құрамын өте күрделі болып келеді,
сондықтан олар адам ағзасына түрлі әсер етеді. Мысалы,ессентудың тұзды
суларының құрамында кері физиологиялық әсері бар 2 түрлі судан турады. Бұл
сулар асқазандағы қышқылдың көбеюі немесе азаюында жағымды әсер етеді.
Минералды сулардың терапиялық белсенділіктері олардың құрамындағы
микробөлшектерге байланысты олар: Fe, As, Co, I, Br және органикалық
қышқылдар. Олар гемоглобин (Fe, Co), кейбір гармондар(Zn), ферменттер (Fe,
Mn, Cu), дәрумендер (Co) тәрізді ағза үшін маңызды әсер ететін заттардың
құрамына кіреді. Сондықтан құрамында темірші сулары қан айналу
процесінде жағымды әсер етеді, иодтты сулар- қалқанша бездің және бауырдың
жұмысын жақсартады, бромды сулар орталық жүйке жүйесін қалпына келтіреді.
Маңызды бальнеологиялық мағына минералды бастаулардың газды
құрамында. Құрамында көмірқышқылы, күкіртті сутекп және радонмен қанық
сулар айрықша құнды. Содан соң адам ағзасында жүргізілетін процестерге
әсер ететін минералды сулардың компоненттеріне қысқаша мәлімет беріледі.
Натрий. Адам ағзасындағы торшаларсыз аумақтағы басты катион, қан
қысымның бір қалыпты болуын және қышқылдардың сәйкестігін сақтауда маңызды
рөл атқарады. Тәулікте қолданылатын мөлшер 4-5 гр.
Адам және жануарлар ағзасындағы торшалардың, барлық органдардың
гомеокинездің тұрақтылығы натрий ионының торша мембранасындағы белсенді
көлік қызметін атқаруда. Ол ағзанын тіршілік әрекетінің мынадай маңызды
үдерістеріне жауапты ол қабылдау, секреция, экскреция, электр әлеуеттінің
генерациясы, өсу және даму тіпті онтогенез үрдісі кезіндегі торшаның
дифференциялдануы. Минералды суларды қабылдаған кезде натрий ас қортқыш
трактың, және де өттің құрамындағы қышқылдың пайда болу немесе шығу
үрдісіне әсер етеді. Натрий ионының белсенді транспорт процесінің белгілі
бір себептерге байланысты бұзылуы инфекциясы жоқ ауруларды туғызады.
Берілген жайттар физикалық және жасанды факторлардың натрий ионының
белсенді транспорт жүйесіне тигізетін әсерін толық меңгеруді міндет етеді.
J және Br ионның транспорт үрдісіне үлкен әсер тигізеді. [20]
Калий - адам ағзасындағы торшасыз катиондар құрамының ең маңыздысы
болып табылады. Оның құрамындағы кальцийдің 99 %-ы сүйек және тіске
келеді, ал қалған 1 %-ң қызметі өтемаңызды. Кальций иондары қаңқа және
тегіс күштің, бас миы нейрондарының қозғыштығын қалпына келтіру үшін
қажет. Түрлі түршігу процестер кезінде кальций ионы қорғаныс қызметін
атқарады. Асқорытқыш тракте кальций тұздың ащылық секрециясын жоғарлатады,
ферменттерді жаңартады, гастринның пайда болуында қатысады. Кальцидің
минералдық судағы био қолжетімділігін сутпен салыстырғанда бірдей немесе
тіпті тәуір болып келеді, бұл отеопороздың профилактикалық емдік шипасын
алдын алу үшін өте маңызды [22]. Көптеген авторлардың пікірі бойынша
минералды суларды астың кальций бастауы деп қарастыруға болады: судың
құрамындағы кальций паратиреоидты гармондардың мөлшерін және сүйектің
резорбициясын төмендетеді. [22].
Торлы аяның ең маңызды катионы болып табылады: ағзадағы мөлшер 125 -
135 г-ды құраса оның тек 2 %-ы торшалардың тыс орналасқан. Тордың ішінде
калий иондары қан қысымының тұрақты болуында және өт-қышқылының
қалыптылығын сақтауда қызмет атқарады. Торшадағы катион калийі басты
катион сияқты ақуыздың синтез урдісінде,глюкозаның айырбасы кезінде,
дефосфорилді процеске қатысады. Калий ионы асқазан және ішектің қозғалыс
белсенділігін арттырады, тұзды секрецияның қышқылын реттейді. Күнделікті
қабылдау 2 - 4 г.
Торшадан тыс аяның құрамында немесе торшалы сұйықтықта (мөлшері 10
рет). Осы катионның сулы электорлитті айырбасқа қатысуы маңызды емес; оның
ферменттерінің кофактор ретінде қатысуы маңызды рөл атқарады:
фосфогидролаз, холинэстераз, фосфотрансфераз [21, 22].
Магний иондары асқазанға түскеннен кейін трипсин және эрипсин
ферменттердің қызметін шығарады.Асқазан торсылдағына спазмолиттік әсер
етеді. Магнидің тағы бір қолайлы әсері қан мен өттегі холестеринді
төмендету.[21].
Магнидің орталық нерв жүйесінің қозғыштығын төмендетіп, ағзадағы
тұздың кристалдануына кедергі жасап диурзеді көбейту терапиялық қызметі
деп түсіндіріледі. Магниді аз қолдану,бас ми жүйке жүйесінің құрамында
төмен болуы,оның метаболизмінің бұзылуы мигрень пайда болуына себеп болады.
Құрамында магний бар минералды сулармен 2 апталық ем курсын алған
науқастарды бақылау кезінде,бастапқы кезбен салыстырғанда катион саны
көбейгенін байқадық. Бұл минералды сулардағы магнидің био қолжетімділігін
айғақтайды. [21].
Сульфаттар. Сульфатты сулар ішектің кілегейлі қабығының түршіктігіш
әрекеті болып табылады. Метеоризмді серпіп және ішекті тазартып қорғаныс
қызметін атқарады,[22, 23], бұл сулар ағзаны әсіресе бауырды түрлі
улағыш заттың әсерлерінен қорғайды.
Сульфат-ионы қышқылдың пайда болуын процесін жақсартады. Ағзадан өт
қышқылдарының, түрлі асқынулардың, пигменттердің сұйықтық арқылы шығуы
қуықтағы асқыну мүмкін ауруларды азайтып өттегі тастардың пайда болуын
тоқтатады. [24]. Осындай суларды ұзақ қабылдаған кезде өттегі
билирубиннің құрамы және өт қышқылы қалыпына келеді. Кальций катионы мен
бірге сульфат-ионының кальцийі асқазан-ішек өт ауруларын азайтады,
кілегейлі ішекті қалпына келтіреді.
Хлоридтер. Торлы аяның басты анионы болып табылады. Бойдағы
хлоридттер саны 80 - 100 г-ды құрайды. Хлоридтер осматикалық қысымды
тұрақты ұстауда және өт-қышқылын бір қалыпты сақтауда қатысады, басқа
галоид(бромид және йодид) аниондарының көлік қызметін атқару кезінде
маңызды рөл атқарады. Тәулікке берілген мөлшері 6 - 7,5 г-ды құрайды. [25].
Құрамында хлоридтер бар минералды суларме емдеу ас қорытуды жақсартады,
асқазанның секреторлық функциясын жақсартады,қышқылдарды шығарады. Ион
кальциімен бірге хлоридтер мембрана торшаларының өткізгіштігін қан
тамырларының қанауын төмендетеді, бас сүйектерімен тістің өсуіне жағымды
әсер етеді.[25, 26].
Бикарбонаттар. НСО3- иондары өт резервын құрып қан жүйесінің басты
компоненті болып табылады. Өттің кілегейлі қабығындағы патологиялық
сілекейлерді жояды, сонымен қатар асқынуды төмендетеді. Ішкі сулы аяның
тазаруынан ағзадағы қышқыл шығару процесінің еруі сыртқа шығуы жақсарады.
Ацидоздың азаюынан көмірсудың айырбасы жақсарады бұл сахар диабетіне
шалдыққан науқастарға жағымды әсер етеді. Гидрокарбонатты сулар нуклейн
айырбасын, ішектегі кейбір ұсақ бөлшектерді сіңіруді жақсартады
(мысалы,темір) [27].
Минералды сулардағы ұсақ бөлшетер саны 50, бірақ бұлардың келесі 14-
ғана биологиялық мағына берілді–темір, йод, мыс,марганец,
цинк,кобаль,молибден,селен,хром,қор ғасын,ванадий,фтор, кремний, никел.[28].
Биологиялық қатардағы компоненттердің белсенді заттардың болуы ұсақ
бөлшектердің маңызы болып табылады. Осылайша ферменттер молекуласының
қатарында мыс, цинк, молибден, темір бары бізге белгілі. 25 - 30 %-ы
ферментативті процестердің қатысуы ағзадағы ұсақ бөлшектердің арқасында
іске асады. [28].
Йод 1 - 2 мкгкг тәулігіне, никель үшін 10 -25 мкг 1000 калға [28].
Ұсақ бөлшектердің минералды сулардағы концентрациясын ескере отырып,
олардың әр қайсысының адам ағзасына тигізетін әсерін бірнеше түрге бөлуге
болады. Концентрациясы төмен болған кезде ұсақ бөлшектер физиологиялық
белсенді агент түрінде шығады, ал көп болған кезде оның кері улы әсері
байқалады. [29].
Темір. Анемияны емдеудің бір әдісі құрамында темір бар минералды
суларды қабылдау. Құрамында темір бар медициналық препараттармен емді
сіңіру мыс, кобальт, марганец,никельді қабылдау бір уақытта болуы керек.
Осы аталғанның барлығы құрамында темір бар минералды суларда бар. Минералды
сулардың құрамындағы темір өте белсенді және азық түліктердің, дәрілердің
құрамындағы темірлерден қарағанда тез сіңіріледі. [29]. Құрамында темір
бар сулар ортақ күйді және асқазан-ішектің жағдайын жақсартады.
Мыс. Металопроидтер құрамына кіреді,соның ішінде: металотеонеин,
супероксиддисмутаз,цистеаминоксидаз ,цитохромоксидаз,фенилаланингидрокс илаз
[29]. Ағзадағы мыстың мөлшері көп емес: 100-150 мг. Бұл ұсақ бөлшектің
тапшылығы темірдің сіңірмеуіне, фосфолипид синтезінің бұзылуына әкеледі.
Мыс келесі көрсетілген компоненттер құрылымын біріктіру кезінде
керек:коллагена және эластин.
Цинк. Маңызды ұсақ бөлшетердің бірі. Ол ағзаның түрлі торшасының
дұрыс жұмыс істеу кезінде керек. Адам ағзасында 2-3 г цинк болуы тиіс.
Цинк организмдегі маңызды физиологиялық қызмет атқаратын ферменттер
және кешендер қатарына кіреді: білім алу, өсу және торшалардың
метаболизмы,ақуыздардың синтезі, жарақаттардың сауығуы, иммун реакцияларын
белсенділеу,көмірсудың және майды сіңіру, сүйеу және есте сақтау қабілетін
жақсарту, дәм және иіс сезу,көру, жыныс органдарының дұрыс қалыптасуы.
Бұл минералдың ағза үшін күнделікті қалыпты мөлшері 10-20 мг [29].
Хром. Хромның биологиялық әрекеті: қандағы глюкозаның санын
реттейді,термогендік,ұмытшақтық, жараны және язваны емдеу, миокард ауруының
және жүйке жүйесінің метаболизмін жақсартады және жыныстық қатынастар
жолын жақсартады. Егер ағзадағы хром саны жеткіліксіз болса холестерин
және қант мөлшері көбейе түседі. Хром көмірқышқыл құралымының айырбасын
жақсартады. Ересек адам үшін 1 тәулікте қалыпты мөлшері 150 мг. Жүрек
тамырларының және қант диабеті ауруларын емдеуде маңызды рөл атқарады.
[28].
2 Зерттеу обьектісі мен нысаны.
Қойылған мақсатқа жету үшін Семей қ-ң сауда орталығында сатылымда
жүрген минералды ауыз сулардың келесі 22 маркасы алынды: Сарыагаш, Таssау,
Рахмановские ключи, Свежесть, Вonaqua, Calipco, Diva, Dalina, Халал муслим,
Дәcтүр, Байсар, Ессентуки, Аquаtica, Туран, Шунгит – природный фильтр,
Умай, Vita, Боржоми, Asem-ai, Aqua minerale, Finka, Павлодарская. 1
таблицада көрініп тұрғандай минералды сулардың көп түрі Қазақстанның әр
түрлі облыстарында өндіріледі,ал Ессентуки және Боржоми суларын шет елден
әкелінеді.
Қазақстанда минералды суларды өндіретін 200-ге жуық кәсіпорын
тіркелген. Барлық зауыт саны 60,оның ішінде тұрақты жұмыс істейтін,
өндіретін 15-16 зауыт. Қалғаны келесі жүйе бойынша жұмыс істейді: қыс
кезінде сауда орталығының толық жабдықталмағандықтан жұмысын тоқтатып,
мамыр айы мен қыркүйек айы мезгілінде жұмыс істейді.жабдылмаға.
№ Судың атауы Өңдіруші Ең алғаш шыққан Өңдірулердің
(сауда жері, шыққан жылы көлемі
маркасы)
1 Сарыағаш ЮКО, ТОО “Алекс” курорт 150 млн. лж
"Сары-Агаш",1995ж
бері 1033 м
тереңдіктен
шығарылып келе
жатыр
2 Таssау ЮКО, Сайрам ауданы, Тассай тоғайы, 120 млн. лж
ТОО "Юникс" желтоқсан 2001ж
бастап
3 Рахман суларыШҚО, Катон-Қарағай Алтай таулары 176020 тыс. лж
ауданы Урыль өзеңі. м. теңіз
деңгейі,Рахман
сулары №2 ұңғыма
2002г.
4 Свежесть Кокшетау қаласы, 6 км қашықтықта 83 млн. 22
АО“Кокшетаумин-воды”оңтүстік-шығы с мың. лж
Көкшетау тауының
маңында ұңғыма№
1943, шығарылған
жері Кенетколь,
22мамыр 1991 ж.
5 Дастур
6 Туран
7 Вonаqua Алматы қ-сы, ООО 220 және 380 м 321,1 млн. лж
"Кока-кола Эйчбиси тереңдіктен
Евразия", Россия. алынған, құрамына
белгілі бір
деңгейде минералды
тұздар қосады.
1995 ж
8 Calipco г. Алматы, ТОО Жерасты көлі,320м 2 млн. 343,2
Комета тереңдіктен тыс. лж
алынады, ұңғыма №
5036 Сәуір 1997 ж
9 Diva ШҚО, Юность,19.127, Тазартылған су, 2 25 тыс. лж
ТОО Акбар продукт рет фильтрленген
2005 ж
10 Dalina г. Алматы, ТОО Зайлийский Алатау 285 млн. лж
Алсу тауы, ұңғыма №1,
тереңдігі
200 м, 1999ж.
11 Халал муслим Шымкент қаласы, ТОО Минералды 18 тыс. лж
Фиркан қоспаларды қосу
арқылы кері
тазартылған
2009 ж.
12 Байсар Алматы қаласы , Минералды 58 тыс. лж
Енбекшиказах ауданы қоспаларды қосу
Тургень ауылы арқылы,кері
тазартылған
2008ж
13 Ессентуки Россия, СтавропольскДжиналь жотасы , 94 млн. лж
елі, Ессентуки Ессентукі демалыс
қаласы , ООО аймағынан 18-20км
Ессентукский завод қашықтық, ұңғымақ
минеральных вод на №46
КМВ 1826 ж.
14 Аquаtica Шымкент қаласы, ТОО Дербисек Сарыгаш 65 тыс. лж
"Рауан" ауданы,
мамыр 1998 ж.
15 Шунгит Россия, Москва қ-сы,
(табиғи ООО Центр Арома и
фильтр) Фитиерапии
16 Умай Костанайскаяоблысы, Алтынсары ауылының86 тыс. лж
Алтынсаринский Костанай
ауданы, ТОО Одак ауданындағы
табиғатты қоршау
аймағы ,
1991ж
17 Vita Алматы қ-сы, ТОО Жерасты сулардың 96 тыс. лж
Каспиан Индастриес шыққан жері Алматы
ЛТД қ-сы
ұңғыма № 72,
2003ж.
18 Боржоми Грузия, Боржоми Боржоми демалыс 660 млн. лж
қ-сы, "IDS аймағы, тереңдігі
Боржоми-Грузия", 800 м, ұңғыма №59,
Қазақстандағы басты №41,
тұтынушы ТОО Food 1890 ж.
Trade House
19 Asem-ai Сарыағаш а-ны, Көктерек ауылындағы40 млн. лж
Коктерек ауылы, ТОО 1033 м
Асем-ай тереңдіктегі №3МD
ұңғыма,қараша
1995 ж.
20 Aqua minerale Алматы қ-сы АО 70 -300 м 501,9 млн. лж
PRG Bottlers , тереңдіктегі
ПепсиКо Инк., ұңғыма,
лицензия,технологияс1992ж.
ы бойынша БҰҰ
21 Finka ОҚО, Сайрам а-ны, Шыққан жері 62 тыс. лж
Сайрам-Мартобе Тассай-Ақсу , №1
көшесінде 3км ұңғыма,
қашықтықта, ТОО 2006ж.
Юникс
22 Павлодарская Павлодар қ-сы, ОАО Минералды суларды 84 млн. лж
“Роса” қосу арқылы кері
тазарту
1998ж
Қазақстанда 2001 ж салыстырғанда 2010ж минералды сулардың сатылуы 3,5
есе өсті. 95 % базардың отандық брендттері.
Бірінші үздік үштіктің құрамында 47 % олар:Алекс-Сарыагаш, Юникс
компаниясы Tassay и Asem-ai брендттері.[34].
Шетелдік компаниялар біздің сауда орталықтарымызда орнай алмады.
Иностранные компании не смогли закрепиться на нашем рынке. Ресейде PepsiCo
және Coca-Cola АкваФина и Bonaqua бренді 40–50 % болса, бізде –10–15 %
құрайды [30].
Судың физикалық, химиялық параметрі ұйғарымы мемлекеттік стандартқа
сай [42-44] және Ю.Ю.Лурье ұсынған [45]. Н.А. Плохонскийдің басшылығымен
өткен корреляциондық және регрессиондық қорытынды [46].
Минералды судын минералдануын тексеру ылғалдандыру арқылы, 250 дм3
минералды суды су мойыншасында және оны ары қарай 1100С қызуымен
кептірілетін тақтайшаларда кептір. Есеп келесі формула арқылы жүргізілді
[47]:
Х= (1)
мұнда: х – зерттелетін судын көлеміндегі құрғақ заттың салмағы,
мгдм3; а – шыны аяқтағы құрғақ қалдықтың салмағы мг; а1 – бос шыны аяқтың
салмағы, мг; v – анықтау үшін алынған судың көлемі,дм3.
ГОСТ [48] сай кальций және ион магнийінің қаттылығын анықталды, рН 11-
12 мурексид индикаторы қатысқан кезде – кальций үшін және эриохрома
–магния триллономы үшін Б 0,05 н., қызғылт көк түс шыққанша – кальций
–магнилі бояу.Есеп келесі формула бойынша жүргізілді:
ХСа= V1ТрБ *10 (мг дм3) (2)
ХMg=V2ТрБ*6 (мг дм3) (3)
ОЖ=(мг-экв дм3) (4)
мұнда: ХСа – зерттелуге түскен судағы кальцийдің құрамы, мг дм3; ХMg
- зерттеуге түскен судағы магнийдің құрамы, мг дм3; V1ТрБ -Б триллонның
көлемі, бірінші титрлеу кезде кеткен шығын дм3; V2ТрБ - Б триллонының
көлеміндегі 2 титрлеу кезінде кеткен шығын, дм3; ОЖ –ортақ қаттылық, мг-
экв дм3.
Алынған нәтижелер Плохинскидің жазбашы бойынша өңделді. Ортақ мағына
мен ортақ қатені () келесі формулалар арқылы есептеді [49, 50]:
Хср = (5)
Sx = (6)
Mn=xn-xср (7)
(8)
мұнда: Хср – ортақ мағына; Х – әр сынаманың мағынасы; n – сынақ саны;
Sx - ортаның қателігі; - стандарттық ауып кетулер.
Колденең аумақтың вариациясының еселігі бұл- көлденең аумақтың
шашырауының шарасы; осы аумаққа қанша ортақ мағына кеткенін көрсетеді.
Ортақ квадртапен немесе стандарттық ауып кетулермен салыстырғанда
абсолюттік емес салыстырмалы белгі мағынасының статистикалық құрамда
шашрауын есептейді.
Пайыздарда есептелінеді. Вариация коэффицентін келесі формула бойынша
есептеген [51]:
V = (9)
мұнда: V – вариация коэффиценті, - стандарттық ауып кетулер; Хср
– ортақ мағына.
Зерттеуге түскен сулардың химиялық құрамын көрсету үшін Курлов
формуласы құралған, ол бөлшек түрінде келеді, үстіңгі бөлігінде солдан оңға
қарай аниондар кему түрінде жазылған, ал төмеңгі жағында-катиондар [9].
Корреляция – екі немесе бірнеше көлденең аумақтардың статистикалық
қатынасы (немесе осылар қатарлы есептеуге болатын белгілі бір дәрежеде
келетін өлшемдер). Сонымен қатар бір немесе бірнеше өлшемдердің өзгерулері
басқа өлшемдердің жүйелік өзгерулеріне әкеледі. Математикада корреляция
шарасы боп екі кездейсоқ өлшемдердің корреляциясының коэффиценті болып
табылады. [52].
Кейбір корреляцияның түрлері салмақты немесе жағымсыз болады (сонымен
қатар тәуелсіз кездейсоқ өлшемдерде статистикалық қарым-қатынастың болмауы
мүмкін). Жағымсыз корреляцияда бір өлшемнің өсуі келесі өлшеммен азаюымен
тікелей қатысты, бұл кезде корреляция коэффиценті жағымсыз болады; салмақты
корреляция мұндай шарттарда-бір өлшемнің өсуі келесі бір өлшемнің өсуімен
тығыз байланысты, осыған орай корреляция коэффиценті салмақты болуы мүмкін.
Корреляция коэффиценті −1 ден +1 мағыналарды қабылдауы мүмкін. Егер
модуль бойынша мағына 1 ге тең болса , бұл күшті байланысты білдіреді, ал
егер мағына 0 болса бұл- әлсіз байланысты білдіреді. Модуль бойынша
корреляция коэффиценті бірге тең болса оны функционалды байланыс деп атайды
(дәлірек айтқанда байланыс), яғни екі өлшемнің өзгеруін математикалық
функция деп аталады. [38].
Корреляция коэффиценті Microsoft Office Excel 2003 пен КОРРЕЛ
қызметінің шеберлігін пайдаланып есептелінеді.
Регрессиялық тәуелділік графигі Microsoft Office Excel 2003
бағдарламасы арқылы,диаграмма атқаратын қызметінің көмегімен құрылды.
. 3.Семей қаласындағы минералды ауыз суларға экологиялық сарапшылық.
. 3.1 Судың компонентік экологиялық мінездемесі
. Семей қаласындағы сауда орталығындағы минералды, емдік-ас,шөлмектегі
ауыз сулардың физико-химиялық параметрлері зерттелді, зерттеу
нәтижелері әр химиялық компонент бойынша келтіріледі.
Минералдану. Минералдану дәрижесіне қарай табиғи минералды сулар
келесі түрде жіктеледі асханалық (1 гдм3ден аз ), емдік-ас (2-8 гдм3)
және емдік сулар (8-12 гдм3).
Бізбен 3 емдік-ас сулардың маркалары зерттелінді (Ессентуки, Боржоми,
Павлодарская) және 19 асханалық.
СаНПиНу сай [54], ауызсулардың минералдануы 100 мгдм3ден төмен болмауы
керек. Зерттеудің нәтиже көрсеткіші бойынша 1 суретке сай, (2кесте)
асханалық минералды сулардың 4 маркасы (Таssау, Calipco, Aquаtica, Vita)
ауызсуларға қойылған стандартқа сай емес, яғни олардың минералдануы100
мгдм3 төмен.
Зерттелген асханалық сулардың минералдануы 85тен – 740мгдм3 дейін
(3кесте); ортақ мағына және оның қателігі 290,852,3 мгдм3
құрайды;орташа коэффицент - 78,3 %.
Емдік-асханалық судың минералдануы 2 кестеге сай 2100 - 4600 мгдм3
(4кесте), ортақ есеппен алғанда 3366,7 мгдм3; вариацияның орташа
коэфффиценті- 52,52 %ды құрайды. Зерттелінген емдік-асханалық сулардың
орташа минералдануы асханалық сулардан 16 есе көп екені айқындалды.
1Сурет Асханалық сулардың минералдануы.
2Кесте
Минералды сулардың физико-химиялық көрсеткіштері.
№ Маркасы
Асханалық сулар
1
1
20 Боржоми 4600 6,52 1,98
1 Минералдануы 290,852,3 78,3
85-740
рН 4,32-7,33 5,690,23 17,8
2
3 қаттылығы 1,51-7,44 3,790,42 50,78
4 Ca2+ 15-75 38,84,4 51,7
5 Mg2+ 9-45 23,22,5 50,0
6 Na++K+ 2-291 5317 143
7 Сl- 12-207 51,313,2 111,9
8 HCO3- 34-439 184,133,9 80,1
9 SO42- 3-155 70,110,5 65,4
10 NO3- 0,82-7,35 3,270,32 43,3
11 Fe общ. 0,27-0,59 0,360,02 23,7
12 Zn2+ 0,75-35,75 13,12,7 91
13 Cu2+ 0,13-22,88 3,51,3 168,9
14 Cr общ. 0,26-37,24 5,42,0 161,9
2,3 кестедегі ескерулер: n –маркаларының саны, XSx - орташа
орташаның қателігі, мгдм3, lim – шектің алымы, мгдм3, Сv – вариация
коэффиценті, %.
4 кесте
Емдік-асханалық сулардың химиялық құрамының вариация-статистикалық
көрсеткіштері.
(n=3)
№ көрсеткіш Lim XSx Сv
1 Минералдану 2100-4600 3366,710252,52
0,9
рН 6,31-6,79 6,540,20 5,20
2
3 қаттылығы 1,98-5,95 88,1
3,471,77
4 Ca2+ 20-60 3517,8 88,06
5 Mg2+ 12-36 2110,7 88,1
6 595-2129 1467645 76
Na++K+
7 Сl- 292-1024 551,3334,105,2
8
8 HCO3- 732-4697 169,4
1972,3192
9,2
9 SO42- 68-297 150,7103,119,3
8
10 NO3- 2,46-2,9 2,650,18 12,1
11 Fe орт. 0,32-0,42 0,380,04 19,7
12 Zn2+ 32,5-48,25 406,4 28,0
13 Cu2+ 0,78-1,3 0,950,2 44,5
14 Cr орт. 0,65-11,97 7,424,9 113,9
Сурет 2 – емдік-ас сулардың минералдануы.
рН. Қоршаған ортаның реакциясына сай сулар: өте қышқыл,(рН3,5),
қышқыл(рН 3,5-5,5), баяу қышқыл(рН 5,5-6,8), аралар (рН 6,8-7,2),баяу
сілтілік (рН 7,2-8,5) және сілтілік(рН 8,5) деп бөлінеді. [13].
Зерттеу нәтижесі бойынша минералды сулардың рекациясының 55 %-ы
қышқылға жататыны анықталды, (Сарыагаш, Рахмановские ключи, Bonaqua,
Calipco, Dalina, Халал муслим, Дәcтүр, Байсар, Aquаtica, Умай, Vita, Aqua
minerale).
22,7 %-ы ауыз сулардың қоршаған ортаның реакциясы арқылы баяу
қышқылдыға жататыны анықталды. (Diva, Ессентуки, Боржоми, Аsem-ai,
Павлодарская). Араларды қышқылға 3 марка жатады (Таssау, Свежесть, Туран).
(Шунгит табиғи, Finka) аталатын минералды сулар баяу сілтілікке жатады.
Толымдылықтың физиологиялық нормативтарына сай [55], рН 0,5 - 6,5
көлемінде болуы керек. Сондықтан 3 суретте келтірілген қоршаған ортаның
реакциясы бойынша,зерттелінген сулардың 31 % берілген нормаларға сай емес,
олардың құрамыдағы рН 6,5 тен асып кетеді (Таssау, Свежесть, Туран, Шунгит
табиғи фильтр, Finka, Боржоми, Павлодарская). Алайда СаНПиНомға сай рұқсат
етілген көлем рН 9ға дейін [51], барлық зерттелінген сулардың құрамында
үйлесімді ащылық бар.
рН реакциясының ең төмеңгі көрсеткіші (17,8 %) асханалық және емдік-
ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz