Ахмет Байтұрсынов - әдіскер ғалым
Жоспар
ІКіріспе
Ахмет Байтұрсынов . әдіскер ғалым
II. Негізгі бөлім
2.2Ахмет Байтұрсынов . әдіскер ғалым
2.3Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы
2.4Ахмет Байтұрсынов . ағартушы.
2.5Ахмет Байтұрсынов . қазақ тілін зерттеуші
2.6Ахмет Байтұрсынов . қазақ әдебиетің зерттеуші.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
ІКіріспе
Ахмет Байтұрсынов . әдіскер ғалым
II. Негізгі бөлім
2.2Ахмет Байтұрсынов . әдіскер ғалым
2.3Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы
2.4Ахмет Байтұрсынов . ағартушы.
2.5Ахмет Байтұрсынов . қазақ тілін зерттеуші
2.6Ахмет Байтұрсынов . қазақ әдебиетің зерттеуші.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде Қазан революциясына дейін де, кейін де аянбай қызмет еткен ірі қайраткер, үлкен талант иесі, тарихта орны айрықша зор тұлға.Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, қазақ халқының «Рухани көсемі» болған.Ахмет Байтұрсыновтың ұланғайыр еңбегі сан саладан көрінеді.
Ол – ең алдымен, қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашып, әрі қарай қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер.Осы мақсатты орындау үстіне ол қазақ тілін, оның дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрлысын баяндап, талдап – танытқан зерттеуші әрі ол зерттеулерінің негізінде «Әліппе» мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған автор.Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынов - өз халқының саяси мәдени, рухани және әлеуметтік өмірінің сан саласына көз тігіп, тікелей араласқан ірі публицист, қоғам қайраткері.Ахмет Байтұрсынов - өнер иесі – ақын; қазақтың тілін ғана емес, әдебиетін де, мәдениетін де зерттеуші ғалым.Сондықтан Ахмет Байтұрсынов қалдырған мұра да әр тектес.Олар: көркем дүние - өлең жинақтары «Маса» мен «Қырық мысал»; әдебиеттану саласынан жазылған ғылыми еңбек – «Әдебиет танытқыш»; қазақ тілін оқытып – үйретуге арналған оқулықтар мен хрестоматиялар; оқыту әдісіне арналған методикалық құралдар; оқу – ағарту проблемасын сөз ететін мақалалар; графика мен терминология мәселелерін әңгімелейтін мақалалар мен баяндамалар, ұсыныстар мен жобалар; саяси әлеуметтік тақырыпты қамтитын публицистика.
Ахмет Байтұрсыновтың өз қаламынан 15 – 16 кітап (үш бөлімнен тұратын бір оқулықтың үш кітап болып
шыққанын есептегенде) жарық көрген болса, солардын 11 – 12 – сі тіл мен методикаға қатыстылары екен.
Ол – ең алдымен, қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашып, әрі қарай қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер.Осы мақсатты орындау үстіне ол қазақ тілін, оның дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрлысын баяндап, талдап – танытқан зерттеуші әрі ол зерттеулерінің негізінде «Әліппе» мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған автор.Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынов - өз халқының саяси мәдени, рухани және әлеуметтік өмірінің сан саласына көз тігіп, тікелей араласқан ірі публицист, қоғам қайраткері.Ахмет Байтұрсынов - өнер иесі – ақын; қазақтың тілін ғана емес, әдебиетін де, мәдениетін де зерттеуші ғалым.Сондықтан Ахмет Байтұрсынов қалдырған мұра да әр тектес.Олар: көркем дүние - өлең жинақтары «Маса» мен «Қырық мысал»; әдебиеттану саласынан жазылған ғылыми еңбек – «Әдебиет танытқыш»; қазақ тілін оқытып – үйретуге арналған оқулықтар мен хрестоматиялар; оқыту әдісіне арналған методикалық құралдар; оқу – ағарту проблемасын сөз ететін мақалалар; графика мен терминология мәселелерін әңгімелейтін мақалалар мен баяндамалар, ұсыныстар мен жобалар; саяси әлеуметтік тақырыпты қамтитын публицистика.
Ахмет Байтұрсыновтың өз қаламынан 15 – 16 кітап (үш бөлімнен тұратын бір оқулықтың үш кітап болып
шыққанын есептегенде) жарық көрген болса, солардын 11 – 12 – сі тіл мен методикаға қатыстылары екен.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Байтұрсынов А.
Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу – ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы, «Ана тілі», 1992, 448 бет.
2. Қордабаев Т.
Қазақ тілі білімінің мәелелері. – Алматы: «Рауан», 199, 256 бет.
3. Қ.Бітібаева. Әдебиетті терендетіп оқыту (оқу құралы, бағдарлама) X ,XI сыныптар.Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, Алматы. 200 ж., 274 бет.
4 Р.Сыздықова «Ахмет Байтұрсынов» (методикалық көмекші)
5 Байтұрсынов Ахмет. Бес томдық шығармалар жинағы.Бірінші том – Алматы «Жібек жолы» баспа үйі, 2002 – 208 бет.
6 Ахметтану, шығармалары – Алматы, « Ғылым», 1998 – 294 бет.
1. Байтұрсынов А.
Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу – ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы, «Ана тілі», 1992, 448 бет.
2. Қордабаев Т.
Қазақ тілі білімінің мәелелері. – Алматы: «Рауан», 199, 256 бет.
3. Қ.Бітібаева. Әдебиетті терендетіп оқыту (оқу құралы, бағдарлама) X ,XI сыныптар.Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, Алматы. 200 ж., 274 бет.
4 Р.Сыздықова «Ахмет Байтұрсынов» (методикалық көмекші)
5 Байтұрсынов Ахмет. Бес томдық шығармалар жинағы.Бірінші том – Алматы «Жібек жолы» баспа үйі, 2002 – 208 бет.
6 Ахметтану, шығармалары – Алматы, « Ғылым», 1998 – 294 бет.
Жоспар
ІКіріспе
Ахмет Байтұрсынов – әдіскер ғалым
II. Негізгі бөлім
2.2Ахмет Байтұрсынов - әдіскер ғалым
2.3Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы
2.4Ахмет Байтұрсынов – ағартушы.
2.5Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілін зерттеуші
2.6Ахмет Байтұрсынов – қазақ әдебиетің зерттеуші.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде Қазан
революциясына дейін де, кейін де аянбай қызмет еткен ірі қайраткер, үлкен
талант иесі, тарихта орны айрықша зор тұлға.Мұхтар Әуезовтің сөзімен
айтқанда, қазақ халқының Рухани көсемі болған.Ахмет Байтұрсыновтың
ұланғайыр еңбегі сан саладан көрінеді.
Ол – ең алдымен, қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашып, әрі қарай
қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер.Осы
мақсатты орындау үстіне ол қазақ тілін, оның дыбыстық жүйесі мен
грамматикалық құрлысын баяндап, талдап – танытқан зерттеуші әрі ол
зерттеулерінің негізінде Әліппе мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған
автор.Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынов - өз халқының саяси мәдени, рухани
және әлеуметтік өмірінің сан саласына көз тігіп, тікелей араласқан ірі
публицист, қоғам қайраткері.Ахмет Байтұрсынов - өнер иесі – ақын; қазақтың
тілін ғана емес, әдебиетін де, мәдениетін де зерттеуші ғалым.Сондықтан
Ахмет Байтұрсынов қалдырған мұра да әр тектес.Олар: көркем дүние - өлең
жинақтары Маса мен Қырық мысал; әдебиеттану саласынан жазылған ғылыми
еңбек – Әдебиет танытқыш; қазақ тілін оқытып – үйретуге арналған
оқулықтар мен хрестоматиялар; оқыту әдісіне арналған методикалық құралдар;
оқу – ағарту проблемасын сөз ететін мақалалар; графика мен терминология
мәселелерін әңгімелейтін мақалалар мен баяндамалар, ұсыныстар мен жобалар;
саяси әлеуметтік тақырыпты қамтитын публицистика.
Ахмет Байтұрсыновтың өз қаламынан 15 – 16 кітап (үш бөлімнен тұратын
бір оқулықтың үш кітап болып
шыққанын есептегенде) жарық көрген болса, солардын 11 – 12 – сі тіл мен
методикаға қатыстылары екен.
Ахмет Байтұрсынов - әдіскер ғалым.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілін оқыту методикасын ірге тасын қалаушы,
(Сауаттандыру, яғни дыбыс негізінде тілді оқыту әдісінің негізін
салушы.Еңбектердің бүгінгі мектеп тәжірибесіне, оқушыларға ана тілін үйрету
маңызы. Ол бұл салада 1910 жылдан бастап 1927 – 1928 жылдарға дейін бірнеше
материалдар жариялаған.Жазу таңбаларын (әріптерді) түсіндіретін Баяншы
атты кітапшасы 1912 жылдан бастап жарық көрген..Бұл методикалық құрал
тұңғыш әліппемен (Оқу құралымен) қатар дүниеге келгендігін автордың өзі
білдіреді.Мұны дәлелдейтін және бір факт – осы. Баяншының 1920 жылы
Қазанда шыққан басылымында автор бұл құралды 14 жыл бойы бала оқытқан
тәжірибесінен шығарып жазғандығын айтады.Ал оның бала оқытқан кезі – 1895 –
1909 жылдар болатын.Демек, Баяншыны ол 1910 – 1912 жылдары ұсынған.Бұл
көлемі жағынан өте шағын (не бары 15 беттік кітапша), бірақ нағыз
методикалық құрал.
Сауат аштыру әдістерінің жөн жобасын Ахмет Байтұрсынов Әліп – би
астары атты еңбегінде де көрсетеді.1927 -1928 жылдары Жаңа мектеп
журналында Ана тілінің әдісі, Қай әдіс жақсы?, Жалқылаулы – жалпылау
әдісі деген методика мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала
жариялайды.Мектеп балаларына арналған оқулықтарында болсын, үлкендерге
арналған Сауат ашқышта болсын Ахмет Байтұрсынов иллюстративтік
материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздегені
байқалады.Автор жалпы оқулыққа тән Жеңілден ауырға,оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге деген принципті ұстанғандықтан, 1 – басқыш мектеп (яғни
бастауыш мектеп) балаларына арналған материалдарды аса түсінікті етіп
беруді көздейді,сондықтан мысалдарды қазақ баласына таныс (үлкендердің
аузынан сан рет естіп, құлақтары үйренген) мақал – мәтелдерден, нақыл
сөздерден, мысалдардан алады
Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы.
Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым.Ыбырай Алтынсариннен кейінгі
еңбегі ерекше ағартушы – педагог, ғұлама методист, оқулықтар авторы,
қазақ жазуының реформаторы (графикасы), сөз құдіретін танытқан тамаша ақын,
қазақ баспасөз тілінің ұлттық үлгісін көрсеткен талантты публицист,
аудармашы, сазгер, туған халқының рухани дүниесін көтеруге көп күш жұмсаған
мәдениет қайраткері, жас совет үкіметіне адал қызмет еткен ірі қоғам
қайраткері.Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 (15) қаңтарда сол кездегі Торғай
уезіне қарасты Тосын болысының 5 – ші ауылында, Сарытүбек деген жерде
(қазіргі Қостанай облысы, Торғай ауданы, күні кешеге дейін Южный деп
аталған, ал бұл күнде Ахмет Байтұрсынов атындағы Совхоз орналасқан жерде)
дүниеге келген.Әкесі – қарапайым шаруа адамы Байтұрсын, Ақтас, Ерғазы,
Данияр.Бұлар жаратылысынан қажырлы, намысқор адамдар болғанға
ұқсайды.Сондықтан болар Ахмет Байтұрсынов жергілікті әкімдермен көп сыйыса
бермейді, тіпті уезд басындағы билеушілердің зорлық – зомбылығына
көнбейтіндігін көрсетеді.Сол үшін уезд басындағы полковник Яковлев 1885
жылдың қазан айының 12 – сінде Жыңғылдының бойында отырған шошақ аулына
келіп ағайынды Ақтас пен Байтұрсынды ұстамақ болады.ол сәтте ауылда болмай
шыққан Ақтасты Тауып бермедіндер деп елге ойран салады, әйел, бала –
шағаға дейін сабап, бастарына қамшы үйіреді.Ояз бен оның әскрінің бұл
бассыздығына шыдай алмаған Байтұрсын Яковлевтің өзін атынан аударып алып
қамшының астына алады, нөкерлерін ауылдан қуып шығады.Әрине, қарапайым
Жабайы киргиздің бұл қылығы жауапсыз қалмайды.Көп ұзамай ауылға жазалаушы
отряд шығып, ауылды өртеп, мал – мүлкін талап, бала – шағаны шулатып,
еркектерді ұрып – соғып, ағайынды Ақтас пен Байтұрсынды, Ерғазаны ұстап
алып кетеді.Оларды Қазаннан келген әскери сот 15 жылға соттап Сібірге
каторгілік жұмысқа айдайды. Отбасы осындай қайғылы халге дұшар болғанда,
Ахмет 13 жасар бала екен.Сол озбырлықтың жас сәби жүрегінде сақталған ызалы
кегін ол Анаға хат дегең өлеңінде:
Оқ тиіп он үшінде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам, - деген өлең шумағымен білдіреді.
Тірі жетім болып қалған Ахметті ағайындары Торғайдағы екі кластық орысша –
қазақша мектепке оқытады.Оны бітірген соң Ахмет 1891 жылы Орынборға келіп,
мұғалімдер әзірлейтін қазақ училищесіне оқуға түседі.Оны 1895 жылы
тамамдап, Қазақстанның әр түрлі уездеріне мұғалім болып істейді.
Әкесі мен ағасы Ақтас айдауда жүрген (олар елге 17 жылдан кейін
оралады.), қамқоршы ағасы Ерғазы көп ұзамай қайтыс болған кезде Ахмет
кедейшілік, жоқшылық тауқыметін тартады..Соған қарамастан әрі қарай оқуды
армандайды.Осы мақсатпен ол жаяулап – жалпылап, оқу іздеп, Орынборға
барады.Онда баяғыда Ыбырай Алтынсарин салдырған мұғалімдер даярлайтын оқу
орнына – Учительская школа дегенге түседі.Мұнда төрт жыл оқып, 1895 жылы
бітіреді.Бітірісімен ағартушылық ісіне кіріседі.Өзге қызыметті қаламайды.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбек жолын ағартушылық бастауының үлкен мәні
бар.Өткен ғаырдың соңы мен үстіміздегі ғасырдың бас кезінде қазақ
интелегенциясы қалыптаса бастағаны мәлім.Петербург, Омбы,
Қазан,Уфа,Орынбор,Тройцк т.б. қалаларында оқып, мұсылманша немесе орысша
білім алған қазақ жастары шыға бастады.Олар дәулетті де, шағын да, кедей де
ортадан шыққандар болғанмен, едәуір білім алғандарының көбі әкімшілік – сот
орындарында қызмет етіп, бас пайдасын , өз мүддесін көздейтін болды.Ахмет
Байтұрсыновтың өз тілімен айтқанда, Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
жұрттың қамын ойлайтын адам аз боп тұрғанда, оқу – білімнен кенде қараңғы
қазақ қауымының сауатын ашып, білім беру жолын қалап алғандардың бірі, бірі
ғана емес, бірегейі Ахмет Байтұрсынов еді.Ағартушылық ісі ол кезендегі
қазақтың әлеуметтік тіршілігінде ең қажет, ең игілікті әрекет болған.
1895 – 1909 жылдарда Ахмет Байтұрсынов Қостанай, Ақтөбе, Қарқаралы
уездерінде ауылдық, болыстық мектептерде бала оқытады, екі кластық
училищелерде сабақ береді.Бұл жылдардың ішінде Ахмет Байтұрсынов
Қостанайдан Омбыға барып, қазақ халқының тарихын, этнографиясын,
фольклорын, тілін зерттеуші А.Е.Алекторовпен танысады.Қарқаралыда қызмет
еткен жылдарында Ахмет Байтұрсынов саясатпен де айналысады.Атап айтқанда,
мұнда ол патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы революциялық
қозғалысқа қатысады, Қазақтың елдігін сөйлей бастайды.Ал 1909 жылы 1
шілдеде оны Семей губернаторы Тройницкийдің жарлығымен жандермерия тұтқынға
алып, әуелі Қарқаралы түрмесіне, кейін Семей түрмесіне қамайды.Оны түрмеде
ешбір тергеуіз сегіз ай бойы ұстайды.Аханның Анама хат деген өлеңінде:
Бара алмай өтірікші болып әбден,
Семейдің түрмесінде отыр балаң,
Мал ұрлап, кісі өлтірген айыбым жоқ,
Өкімет өр зорлыққа не дүр шараң, - деген лажсыздығын айтады.
ақырында 1910 жылдың 21 ақпанында екі жылға туған жері топырағынан кетуге
ұйғарылады, яғни административтік түрде жер аударылады.Аханның Лермонтов
ізімен жазған:
Қош, сау бол, Қарқаралы, жуылмаған,
Айдай бер, қалса адамың қуылмаған, - деген ызалы кекесіні осы тұста
дүниеге келген.
1910 жылдың 9 наурызында Орынборға келіп, Ахмет Байтұрсынов 1917
жылдың соңына дейін онда қызмет етеді.Уфадағы Ғалия медресесінде оқып
жүрген қазақ жастарының, Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, қазақтың ерте
оянған тобының инициативасымен, елден қаржы жиналып, 1913 жылы Қазақ
атты газет шығару ұйғарылады.Газеттің редакторлығына Ахмет Байтұрсыновты
қалайды.Сөйтіп ол 1913 жылдың басынан 1917 жылдың соңғы айларына дейін осы
органның редакторы болып қыруар еңбек етеді.Бес жылдай (1913 – 1918) уақыт
өз қаражатымен, сол кезең үшін үлкен тиражбен (8000 дана) шығып тұрған
Қазақ газеті ең алдымен қазақ халқының ұлттық азаттығы мен мәдени -
әлеуметтік даму үшін күрескен және қазақ қоғамының мүдделерін көздейтін
проблемалар көтеріп, оларға әлеуметтік үн бере білген орган болды.Газет
әсіресе тіл мәселесін бірінші орынға қойды.Қазақ тілін сақтап, әрі қарай
дамыту керектігін, ол үшін қазақ балалары сауатын ана тілінде оқу
керектігін, ұлт мектептеріндегі оқу – тәрбие ісін дұрыс жолға қою
қажеттігін жиі жазды.
1919 жылдың наурыз айынан бастап өз қалауымен Совет үкіметі жағына
шығады да, бірден мемлекеттік істерге араласады.Қазақ өлкесін басқаратын
Әскери – революциялық комитеттің мүшесі болып жұмысқа кіріседі.Бұл комитет
РСФР Халық Комиссарлар Советінің қаулысы бойынша 1919 жылы 24 маусымда
құрылған болатын.Қаулыға В.И.Ленин қол қойған еді.
Ахмет Байтұрсынов 1920 жылдардың басынан бастап әр түрлі мемлекеттік
басқару істеріне, қоғамдық жұмыстарға араласа жүріп, оқытушылық, ұстаздық
қызметін тоқтатпаған.Ол 1921 – 1926 жылдары Орынбордағы Қазақтың халық
ағарту институты деп аталатын оқу орнында, 1926 – 1928 жылдары Ташкенттегі
Қазақ педагогика институтында қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ
береді,лекция оқиды.1928 жылдың соңында, қыркүйек айында Алматыда Қазақ
мемлекеттік университеті деп аталған жоғары оқу орны ашылады.Бұған сабақ
беруге Москва, Ташкент сияқты орталықтардан мамандар шақырылады.Солардың
бірі болып Ташкенттен Ахмет Байтұрсынов келеді. Қазақ мемлекеттік
университеті директорының 1928 жылғы қазан айының 15 жұлдызындағы № 14
бұйрығымен осы жылғы қазанның бірінен бастап Ахмет Байтұрсынов қазақ тілі
мен әдебиетінің профессоры болып жұмысқа орналасады.Бұл жоғары оқу орны
осылайша Университет деп (ҚазМУ) 1930 жылдың 24 желтоқсанына дейін
аталып келіп, 1930 жылғы желтоқсанның 25 – сінде бұйрығын (№114( Қазақтың
мемлекеттік педагогикалық институты бойынша деп жариялайды.Бұл кейінгі
Абай атындағы пединститут (ҚазПИ) еді.
ҚазПИ – де Ахмет Байтұрсынов 1929 жылғы шілденің 5 жаңасына дейін
істейді.1929 жылы маусымның 2 күні тұтқынға алынғандықтан, қызметтен босату
туралы ректордың бұйрығы шығады.
1936 – 1937 жылдардын зобаланы басталып, НКВД органдары Ахмет
Байтұрсыновты екінші рет ұстап, көзін жойды.Бірқатар мәліметтерге
қарағанда, 1937 жылы желтоқан айының 8 күні атылған.
Ахмет Байтұрсыновты Қазақ ССР – інің Жоғарғы Соты 1988 жылғы қарашаның 4
күні ешбір қылмысы жоқ деп тауып, оны толық ақтау жөнінде шешім
қабылдады.Ал Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бюросы 1988
жылы желтоқсанның 28 күні М.Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың қоғамдық – саяси, ғылыми – педагогикалық және әдеби
қызметтері жөніндегі тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет
дегенді ұйғарды.Сонымен қатар бұлардың өмірі мен творчествалық қызметі
жөнінде зерттеулер жүргізіп, мақалалар жариялау, насихаттау, әдеби – ғылыми
мұраларын басып шығару тапсырылды.Міне, Ахмет Байтұрсынов кешкен өмір
өткелдері, тар жол тайғақ кешулерінің қысқаша сыры осындай.
Ахмет Байтұрсынов - ағартушы.
Ахмет Байтұрсынов оқу – ағарту ісін өзіне азаматтық міндеті мен өмірінің
мақсаты деп санаған.Ол 1911 жылдың өзінде:
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап – сары, аяқтары ұзын маса.
Өзіне біткен түрі өзгерілмес,
Дегенмен қара я қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша.
Ұйқысын аз да болса бөлме пе екен,
Қоймастан құлағына ызындаса, - деп, білім – ғылымнан кенже қалған, мал
бағып марғау жатқан қазақ халқын ол қараңғылықтан маса болып ызыңдап оятып,
алып шығуды күрес жолының мақсаты етіп қояды.1913 жылы Қазақ газетінде
Оқу жайлы деген бас мақала жарияланады.Бұл мақалада оқу – білімнің
қажеттігін халықтың экономикалық тұрмыс жағдайымен байланыстырып
дәлелдейді: Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан
жасалған өнімді 2 – 3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ІКіріспе
Ахмет Байтұрсынов – әдіскер ғалым
II. Негізгі бөлім
2.2Ахмет Байтұрсынов - әдіскер ғалым
2.3Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы
2.4Ахмет Байтұрсынов – ағартушы.
2.5Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілін зерттеуші
2.6Ахмет Байтұрсынов – қазақ әдебиетің зерттеуші.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде Қазан
революциясына дейін де, кейін де аянбай қызмет еткен ірі қайраткер, үлкен
талант иесі, тарихта орны айрықша зор тұлға.Мұхтар Әуезовтің сөзімен
айтқанда, қазақ халқының Рухани көсемі болған.Ахмет Байтұрсыновтың
ұланғайыр еңбегі сан саладан көрінеді.
Ол – ең алдымен, қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашып, әрі қарай
қазақ тілінде оқуын жалғастыруға көп күш жұмсаған ағартушы қайраткер.Осы
мақсатты орындау үстіне ол қазақ тілін, оның дыбыстық жүйесі мен
грамматикалық құрлысын баяндап, талдап – танытқан зерттеуші әрі ол
зерттеулерінің негізінде Әліппе мен тұңғыш ана тілі оқулықтарын жазған
автор.Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынов - өз халқының саяси мәдени, рухани
және әлеуметтік өмірінің сан саласына көз тігіп, тікелей араласқан ірі
публицист, қоғам қайраткері.Ахмет Байтұрсынов - өнер иесі – ақын; қазақтың
тілін ғана емес, әдебиетін де, мәдениетін де зерттеуші ғалым.Сондықтан
Ахмет Байтұрсынов қалдырған мұра да әр тектес.Олар: көркем дүние - өлең
жинақтары Маса мен Қырық мысал; әдебиеттану саласынан жазылған ғылыми
еңбек – Әдебиет танытқыш; қазақ тілін оқытып – үйретуге арналған
оқулықтар мен хрестоматиялар; оқыту әдісіне арналған методикалық құралдар;
оқу – ағарту проблемасын сөз ететін мақалалар; графика мен терминология
мәселелерін әңгімелейтін мақалалар мен баяндамалар, ұсыныстар мен жобалар;
саяси әлеуметтік тақырыпты қамтитын публицистика.
Ахмет Байтұрсыновтың өз қаламынан 15 – 16 кітап (үш бөлімнен тұратын
бір оқулықтың үш кітап болып
шыққанын есептегенде) жарық көрген болса, солардын 11 – 12 – сі тіл мен
методикаға қатыстылары екен.
Ахмет Байтұрсынов - әдіскер ғалым.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілін оқыту методикасын ірге тасын қалаушы,
(Сауаттандыру, яғни дыбыс негізінде тілді оқыту әдісінің негізін
салушы.Еңбектердің бүгінгі мектеп тәжірибесіне, оқушыларға ана тілін үйрету
маңызы. Ол бұл салада 1910 жылдан бастап 1927 – 1928 жылдарға дейін бірнеше
материалдар жариялаған.Жазу таңбаларын (әріптерді) түсіндіретін Баяншы
атты кітапшасы 1912 жылдан бастап жарық көрген..Бұл методикалық құрал
тұңғыш әліппемен (Оқу құралымен) қатар дүниеге келгендігін автордың өзі
білдіреді.Мұны дәлелдейтін және бір факт – осы. Баяншының 1920 жылы
Қазанда шыққан басылымында автор бұл құралды 14 жыл бойы бала оқытқан
тәжірибесінен шығарып жазғандығын айтады.Ал оның бала оқытқан кезі – 1895 –
1909 жылдар болатын.Демек, Баяншыны ол 1910 – 1912 жылдары ұсынған.Бұл
көлемі жағынан өте шағын (не бары 15 беттік кітапша), бірақ нағыз
методикалық құрал.
Сауат аштыру әдістерінің жөн жобасын Ахмет Байтұрсынов Әліп – би
астары атты еңбегінде де көрсетеді.1927 -1928 жылдары Жаңа мектеп
журналында Ана тілінің әдісі, Қай әдіс жақсы?, Жалқылаулы – жалпылау
әдісі деген методика мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала
жариялайды.Мектеп балаларына арналған оқулықтарында болсын, үлкендерге
арналған Сауат ашқышта болсын Ахмет Байтұрсынов иллюстративтік
материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздегені
байқалады.Автор жалпы оқулыққа тән Жеңілден ауырға,оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге деген принципті ұстанғандықтан, 1 – басқыш мектеп (яғни
бастауыш мектеп) балаларына арналған материалдарды аса түсінікті етіп
беруді көздейді,сондықтан мысалдарды қазақ баласына таныс (үлкендердің
аузынан сан рет естіп, құлақтары үйренген) мақал – мәтелдерден, нақыл
сөздерден, мысалдардан алады
Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы.
Қазақ тіл білімінің іргетасын қалаушы ғалым.Ыбырай Алтынсариннен кейінгі
еңбегі ерекше ағартушы – педагог, ғұлама методист, оқулықтар авторы,
қазақ жазуының реформаторы (графикасы), сөз құдіретін танытқан тамаша ақын,
қазақ баспасөз тілінің ұлттық үлгісін көрсеткен талантты публицист,
аудармашы, сазгер, туған халқының рухани дүниесін көтеруге көп күш жұмсаған
мәдениет қайраткері, жас совет үкіметіне адал қызмет еткен ірі қоғам
қайраткері.Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы 28 (15) қаңтарда сол кездегі Торғай
уезіне қарасты Тосын болысының 5 – ші ауылында, Сарытүбек деген жерде
(қазіргі Қостанай облысы, Торғай ауданы, күні кешеге дейін Южный деп
аталған, ал бұл күнде Ахмет Байтұрсынов атындағы Совхоз орналасқан жерде)
дүниеге келген.Әкесі – қарапайым шаруа адамы Байтұрсын, Ақтас, Ерғазы,
Данияр.Бұлар жаратылысынан қажырлы, намысқор адамдар болғанға
ұқсайды.Сондықтан болар Ахмет Байтұрсынов жергілікті әкімдермен көп сыйыса
бермейді, тіпті уезд басындағы билеушілердің зорлық – зомбылығына
көнбейтіндігін көрсетеді.Сол үшін уезд басындағы полковник Яковлев 1885
жылдың қазан айының 12 – сінде Жыңғылдының бойында отырған шошақ аулына
келіп ағайынды Ақтас пен Байтұрсынды ұстамақ болады.ол сәтте ауылда болмай
шыққан Ақтасты Тауып бермедіндер деп елге ойран салады, әйел, бала –
шағаға дейін сабап, бастарына қамшы үйіреді.Ояз бен оның әскрінің бұл
бассыздығына шыдай алмаған Байтұрсын Яковлевтің өзін атынан аударып алып
қамшының астына алады, нөкерлерін ауылдан қуып шығады.Әрине, қарапайым
Жабайы киргиздің бұл қылығы жауапсыз қалмайды.Көп ұзамай ауылға жазалаушы
отряд шығып, ауылды өртеп, мал – мүлкін талап, бала – шағаны шулатып,
еркектерді ұрып – соғып, ағайынды Ақтас пен Байтұрсынды, Ерғазаны ұстап
алып кетеді.Оларды Қазаннан келген әскери сот 15 жылға соттап Сібірге
каторгілік жұмысқа айдайды. Отбасы осындай қайғылы халге дұшар болғанда,
Ахмет 13 жасар бала екен.Сол озбырлықтың жас сәби жүрегінде сақталған ызалы
кегін ол Анаға хат дегең өлеңінде:
Оқ тиіп он үшінде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам, - деген өлең шумағымен білдіреді.
Тірі жетім болып қалған Ахметті ағайындары Торғайдағы екі кластық орысша –
қазақша мектепке оқытады.Оны бітірген соң Ахмет 1891 жылы Орынборға келіп,
мұғалімдер әзірлейтін қазақ училищесіне оқуға түседі.Оны 1895 жылы
тамамдап, Қазақстанның әр түрлі уездеріне мұғалім болып істейді.
Әкесі мен ағасы Ақтас айдауда жүрген (олар елге 17 жылдан кейін
оралады.), қамқоршы ағасы Ерғазы көп ұзамай қайтыс болған кезде Ахмет
кедейшілік, жоқшылық тауқыметін тартады..Соған қарамастан әрі қарай оқуды
армандайды.Осы мақсатпен ол жаяулап – жалпылап, оқу іздеп, Орынборға
барады.Онда баяғыда Ыбырай Алтынсарин салдырған мұғалімдер даярлайтын оқу
орнына – Учительская школа дегенге түседі.Мұнда төрт жыл оқып, 1895 жылы
бітіреді.Бітірісімен ағартушылық ісіне кіріседі.Өзге қызыметті қаламайды.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбек жолын ағартушылық бастауының үлкен мәні
бар.Өткен ғаырдың соңы мен үстіміздегі ғасырдың бас кезінде қазақ
интелегенциясы қалыптаса бастағаны мәлім.Петербург, Омбы,
Қазан,Уфа,Орынбор,Тройцк т.б. қалаларында оқып, мұсылманша немесе орысша
білім алған қазақ жастары шыға бастады.Олар дәулетті де, шағын да, кедей де
ортадан шыққандар болғанмен, едәуір білім алғандарының көбі әкімшілік – сот
орындарында қызмет етіп, бас пайдасын , өз мүддесін көздейтін болды.Ахмет
Байтұрсыновтың өз тілімен айтқанда, Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
жұрттың қамын ойлайтын адам аз боп тұрғанда, оқу – білімнен кенде қараңғы
қазақ қауымының сауатын ашып, білім беру жолын қалап алғандардың бірі, бірі
ғана емес, бірегейі Ахмет Байтұрсынов еді.Ағартушылық ісі ол кезендегі
қазақтың әлеуметтік тіршілігінде ең қажет, ең игілікті әрекет болған.
1895 – 1909 жылдарда Ахмет Байтұрсынов Қостанай, Ақтөбе, Қарқаралы
уездерінде ауылдық, болыстық мектептерде бала оқытады, екі кластық
училищелерде сабақ береді.Бұл жылдардың ішінде Ахмет Байтұрсынов
Қостанайдан Омбыға барып, қазақ халқының тарихын, этнографиясын,
фольклорын, тілін зерттеуші А.Е.Алекторовпен танысады.Қарқаралыда қызмет
еткен жылдарында Ахмет Байтұрсынов саясатпен де айналысады.Атап айтқанда,
мұнда ол патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы революциялық
қозғалысқа қатысады, Қазақтың елдігін сөйлей бастайды.Ал 1909 жылы 1
шілдеде оны Семей губернаторы Тройницкийдің жарлығымен жандермерия тұтқынға
алып, әуелі Қарқаралы түрмесіне, кейін Семей түрмесіне қамайды.Оны түрмеде
ешбір тергеуіз сегіз ай бойы ұстайды.Аханның Анама хат деген өлеңінде:
Бара алмай өтірікші болып әбден,
Семейдің түрмесінде отыр балаң,
Мал ұрлап, кісі өлтірген айыбым жоқ,
Өкімет өр зорлыққа не дүр шараң, - деген лажсыздығын айтады.
ақырында 1910 жылдың 21 ақпанында екі жылға туған жері топырағынан кетуге
ұйғарылады, яғни административтік түрде жер аударылады.Аханның Лермонтов
ізімен жазған:
Қош, сау бол, Қарқаралы, жуылмаған,
Айдай бер, қалса адамың қуылмаған, - деген ызалы кекесіні осы тұста
дүниеге келген.
1910 жылдың 9 наурызында Орынборға келіп, Ахмет Байтұрсынов 1917
жылдың соңына дейін онда қызмет етеді.Уфадағы Ғалия медресесінде оқып
жүрген қазақ жастарының, Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, қазақтың ерте
оянған тобының инициативасымен, елден қаржы жиналып, 1913 жылы Қазақ
атты газет шығару ұйғарылады.Газеттің редакторлығына Ахмет Байтұрсыновты
қалайды.Сөйтіп ол 1913 жылдың басынан 1917 жылдың соңғы айларына дейін осы
органның редакторы болып қыруар еңбек етеді.Бес жылдай (1913 – 1918) уақыт
өз қаражатымен, сол кезең үшін үлкен тиражбен (8000 дана) шығып тұрған
Қазақ газеті ең алдымен қазақ халқының ұлттық азаттығы мен мәдени -
әлеуметтік даму үшін күрескен және қазақ қоғамының мүдделерін көздейтін
проблемалар көтеріп, оларға әлеуметтік үн бере білген орган болды.Газет
әсіресе тіл мәселесін бірінші орынға қойды.Қазақ тілін сақтап, әрі қарай
дамыту керектігін, ол үшін қазақ балалары сауатын ана тілінде оқу
керектігін, ұлт мектептеріндегі оқу – тәрбие ісін дұрыс жолға қою
қажеттігін жиі жазды.
1919 жылдың наурыз айынан бастап өз қалауымен Совет үкіметі жағына
шығады да, бірден мемлекеттік істерге араласады.Қазақ өлкесін басқаратын
Әскери – революциялық комитеттің мүшесі болып жұмысқа кіріседі.Бұл комитет
РСФР Халық Комиссарлар Советінің қаулысы бойынша 1919 жылы 24 маусымда
құрылған болатын.Қаулыға В.И.Ленин қол қойған еді.
Ахмет Байтұрсынов 1920 жылдардың басынан бастап әр түрлі мемлекеттік
басқару істеріне, қоғамдық жұмыстарға араласа жүріп, оқытушылық, ұстаздық
қызметін тоқтатпаған.Ол 1921 – 1926 жылдары Орынбордағы Қазақтың халық
ағарту институты деп аталатын оқу орнында, 1926 – 1928 жылдары Ташкенттегі
Қазақ педагогика институтында қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ
береді,лекция оқиды.1928 жылдың соңында, қыркүйек айында Алматыда Қазақ
мемлекеттік университеті деп аталған жоғары оқу орны ашылады.Бұған сабақ
беруге Москва, Ташкент сияқты орталықтардан мамандар шақырылады.Солардың
бірі болып Ташкенттен Ахмет Байтұрсынов келеді. Қазақ мемлекеттік
университеті директорының 1928 жылғы қазан айының 15 жұлдызындағы № 14
бұйрығымен осы жылғы қазанның бірінен бастап Ахмет Байтұрсынов қазақ тілі
мен әдебиетінің профессоры болып жұмысқа орналасады.Бұл жоғары оқу орны
осылайша Университет деп (ҚазМУ) 1930 жылдың 24 желтоқсанына дейін
аталып келіп, 1930 жылғы желтоқсанның 25 – сінде бұйрығын (№114( Қазақтың
мемлекеттік педагогикалық институты бойынша деп жариялайды.Бұл кейінгі
Абай атындағы пединститут (ҚазПИ) еді.
ҚазПИ – де Ахмет Байтұрсынов 1929 жылғы шілденің 5 жаңасына дейін
істейді.1929 жылы маусымның 2 күні тұтқынға алынғандықтан, қызметтен босату
туралы ректордың бұйрығы шығады.
1936 – 1937 жылдардын зобаланы басталып, НКВД органдары Ахмет
Байтұрсыновты екінші рет ұстап, көзін жойды.Бірқатар мәліметтерге
қарағанда, 1937 жылы желтоқан айының 8 күні атылған.
Ахмет Байтұрсыновты Қазақ ССР – інің Жоғарғы Соты 1988 жылғы қарашаның 4
күні ешбір қылмысы жоқ деп тауып, оны толық ақтау жөнінде шешім
қабылдады.Ал Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бюросы 1988
жылы желтоқсанның 28 күні М.Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың қоғамдық – саяси, ғылыми – педагогикалық және әдеби
қызметтері жөніндегі тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет
дегенді ұйғарды.Сонымен қатар бұлардың өмірі мен творчествалық қызметі
жөнінде зерттеулер жүргізіп, мақалалар жариялау, насихаттау, әдеби – ғылыми
мұраларын басып шығару тапсырылды.Міне, Ахмет Байтұрсынов кешкен өмір
өткелдері, тар жол тайғақ кешулерінің қысқаша сыры осындай.
Ахмет Байтұрсынов - ағартушы.
Ахмет Байтұрсынов оқу – ағарту ісін өзіне азаматтық міндеті мен өмірінің
мақсаты деп санаған.Ол 1911 жылдың өзінде:
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап – сары, аяқтары ұзын маса.
Өзіне біткен түрі өзгерілмес,
Дегенмен қара я қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша.
Ұйқысын аз да болса бөлме пе екен,
Қоймастан құлағына ызындаса, - деп, білім – ғылымнан кенже қалған, мал
бағып марғау жатқан қазақ халқын ол қараңғылықтан маса болып ызыңдап оятып,
алып шығуды күрес жолының мақсаты етіп қояды.1913 жылы Қазақ газетінде
Оқу жайлы деген бас мақала жарияланады.Бұл мақалада оқу – білімнің
қажеттігін халықтың экономикалық тұрмыс жағдайымен байланыстырып
дәлелдейді: Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан
жасалған өнімді 2 – 3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz