Түркі тілдеріндегі сан есімдердің мағыналық топтары

Сан есімнің қазіргі түркі тілдеріндегі сипатын ашуда семантика-морфологиялық принциптеріне қарай бөлінетін топтарына жеке-жеке тоқталып, әрқайсысының ерекшеліктерін көрсеткен. Бұл тұрғыда күрделі сан есімдерге байланысты өзгешеліктер, чуваш тілінде реттік сан есім жасауда –меш, тува тілінде –кы, -ки аффикстерінің қолданылуы, көне түркілік жинақтау сан есімінің –ағу/-егу жұрнағы негізінде қалыптасқан жұрнақтардың түркі тілдерінде әр түрлі орнығуы, бөлшектік сан есімдердің құрамындағы сөздердің бірінші сыңары шығыс немесе жатыс септіктерінде болуы сияқты нақты-нақты ерекшеліктерді дәлелді мысалдармен көрсеткен. Мысалдар көне жазбалардан, ал қазіргі түркі тілдеріндегі сипатын беруде қыпшақ, қарлұқ, бұлғар, оғыз, ұйғыр-оғыз, қырғыз-қыпшақ тілдерінің мысалдары пайдаланылған.
Түркі тілдері бір негізден тарағанымен, қазіргі өмір сүріп отырған туыстас тілдерде фонетикалық-лексикалық, грамматикалық тұрғыда өзгешеліктері мен айырмашылықтары орын алатыны сөзсіз. Себебі әр тілдің даму, қалыптасуында ерекшелік кездеседі және ол сол тілдің заңдылығына қатысты болуы мүмкін. Бұл мәселелер тарихи-салыстырмалы зерттеулерге негіз болады.
Түркі тілдерінің барлығында да сан есімдер заттың немесе заттық ұғымды білдіретін сөздердің санын, ретін, мөлшерін білдіру үшін қолданылады. Сан есімдер өзінің лексика-грамматикалық функциясы бойынша түркі тілдерінде бәріне де ортақ. Бұл сан есімдердің ерте дәуірден-ақ жалпы түркі тілдік қасиетке ие болғандығын дәлелдейді. Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі сан есімдердің қолданылуын қазіргі түркі тілдермен салыстырсақ, жалпы тектестік сақталғандығы байқалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Томанов М. Қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.
2. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 190 б.
3. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
4. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976. – 239 б.
5. Исседования по сравнительной грамматике тюркских языков. Часть вторая. Морфология. – Москва: Изд. АН СССР, 1956. – 334 с.
6. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно- историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. – 302 с.
7. Нұрмаханова Ә. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 288 б

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
І.Кіріспе
1.1 Сан есім туралы түсінік
ІІ.Негізгі бөлім
2.2 Түркі тілдеріндегі сан есімдердің мағыналық топтары
2.3 Сан есімдердің ерекшеліктері
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

І. Кіріспе
Сан есімнің қазіргі түркі тілдеріндегі сипатын ашуда семантика-
морфологиялық принциптеріне қарай бөлінетін топтарына жеке-жеке тоқталып,
әрқайсысының ерекшеліктерін көрсеткен. Бұл тұрғыда күрделі сан есімдерге
байланысты өзгешеліктер, чуваш тілінде реттік сан есім жасауда –меш, тува
тілінде –кы, -ки аффикстерінің қолданылуы, көне түркілік жинақтау сан
есімінің –ағу-егу жұрнағы негізінде қалыптасқан жұрнақтардың түркі
тілдерінде әр түрлі орнығуы, бөлшектік сан есімдердің құрамындағы сөздердің
бірінші сыңары шығыс немесе жатыс септіктерінде болуы сияқты нақты-нақты
ерекшеліктерді дәлелді мысалдармен көрсеткен. Мысалдар көне жазбалардан, ал
қазіргі түркі тілдеріндегі сипатын беруде қыпшақ, қарлұқ, бұлғар, оғыз,
ұйғыр-оғыз, қырғыз-қыпшақ тілдерінің мысалдары пайдаланылған.
Түркі тілдері бір негізден тарағанымен, қазіргі өмір сүріп отырған
туыстас тілдерде фонетикалық-лексикалық, грамматикалық тұрғыда
өзгешеліктері мен айырмашылықтары орын алатыны сөзсіз. Себебі әр тілдің
даму, қалыптасуында ерекшелік кездеседі және ол сол тілдің заңдылығына
қатысты болуы мүмкін. Бұл мәселелер тарихи-салыстырмалы зерттеулерге негіз
болады.
Түркі тілдерінің барлығында да сан есімдер заттың немесе заттық ұғымды
білдіретін сөздердің санын, ретін, мөлшерін білдіру үшін қолданылады. Сан
есімдер өзінің лексика-грамматикалық функциясы бойынша түркі тілдерінде
бәріне де ортақ. Бұл сан есімдердің ерте дәуірден-ақ жалпы түркі тілдік
қасиетке ие болғандығын дәлелдейді. Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі сан
есімдердің қолданылуын қазіргі түркі тілдермен салыстырсақ, жалпы тектестік
сақталғандығы байқалады.

ІІ. Негізгі бөлім
Түркі тілдеріндегі сан есім – көне ескерткіштерден келе жатқан сөз
таптарының бірі. Сан есімге салыстырмалы-тарихи зерттеу жүргізу барысында
аталған сөз табының мағыналық топтарының жасалу жолдарына қатысты елеулі
өзгерістерді көруге болады.
Сан есімнің жалпы сипатын, жасалу жолдарына байланысты фонетикалық,
грамматикалық өзгешеліктерін М.Томанов [1, 2], Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов [3],
А.Есенқұлов [4], Ф.Е.Исхаков [5], Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева [6],
Ә.Нұрмаханова [7] еңбектері арқылы салыстырып ерекшеліктері мен
ұқсастықтарын, өзгешеліктерін көрсетуге болады.
Көптеген түркі тілдерінің грамматикаларында семантика-морфологиялық
принциптеріне қарай сан есімдерді түрліше бөледі. Қазақ, қарақалпақ, ұйғыр
тілдерінде сан есімдер алты, өзбек тілінде жеті, түрікмен тілінде екі түрге
бөлінеді. Сол сияқты гагауз тілінде үш, қарайым тілінде төрт, татар тілінде
беске бөлінеді. Сан есімдердің есептік сан мен реттік сан түрлері барлық
түркі тілдерінде мағынасы мен атқаратын қызметі және жасалу тәсілдері
бойынша бірдей. Ал басқа түрлері бірінде аталса да, екіншісінде аталмайды,
оның үстіне жасалу тәсілдері де біраз өзгеріске ұшырағандығы сезіледі.
Есептік сан есімдер көне түркі тілінде жұрнақсыз-ақ дара (бір, ікі, отуз,
сегизон) және күрделі (бір он, беш йегірмі, ікі қырқ) болып ескерткіштерде
қолданылса, қазіргі түркі тілдерінде есептік сан есімге қатысты фонетикалық
ерекшеліктерге қоса, кейбір ондық атауларының бірлік атауларына
байланыстылығы көрінеді. Мысалы: 3 – үч (әзерб., қырғ., түрікм., ұйғ.), уч
(өзб.), оч (тат.), үш (қаз., тува, шор, қ-қалп.), үс (як., хақ.), виссе
(чув.); 7 – едди (әзерб.), еди (түрікм., түрік), жиде (тат.), чеди (тува),
етти (құм., өзб.), сэтте (як.), четти (шор), сичче (чув.), жеті (қаз., қ-
қалп., қырғ.), ете (башқ., ноғ.); 9 – доггуз (әзерб.), туңқиз (өзб.),
тоңқұуз (ұйғ.), докуз (түрікм., түрік), таххар (чув.), тоқуз (як.), тоғыс
(хақ.), тос (тува), тоғыз (қаз, қ-қалп.), туғыз (башқ., тат.); 30 – үш он
(с.ұйғ.), үжен (тува), тоуз (әзірб., қырғ., құм., түрік, түрікм.), оттуз
(ұйғ.), уттиз (өзб.), одус (алт., шор), отыз (қаз., қ-қалп., ноғ), утыз
(тат., баш.қ), ватар (чув.); түртон (с.ұйғ.), дөртен (тува), қырық (басым
тілдерде қолданылады және фонетикалық варианттарымен); елу, эллик, еліг
(басым тілдерде), биэс уон (якут), пісон (с.ұйғ.), бежен (тува); жетон
(с.ұйғ.), чеден (тува), дьетен (алт.), йетмиш (әзерб., құм., түрік.,
түрікм., өзб.), иәтмиш (ұйғ.), етпис (ноғ.), етмеш (башқ.), жетпіс (қаз., қ-
қалп.), жетимиш (қырғ.), ситмел (чув.).
Реттік сан есім көне түркі тілінде есептік сандарға –ынч, -інч, –нчы-нчі,
-ынчы-інчі, -унчы-үнчі, -нті жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалған:
екінті, үчінч, бісінч, онынч, бірінчі, екінчі, төртүнчі, үчүнчі т.б.
Қазіргі түркі тілдерінде реттік сан есімнің жұрнақтары қазақ тілінде
–інші, -ыншы (бірінші, алтыншы); құмық тілінде –инчи –ынчы, -юнчю (-үнчү)
–үнчу, -нчи, -нчы (экинчи, уъчюнчю, доъртюнчю); татар тілінде –енче, -ынчы,
-нче, -нчы (беренче, икенче, алтынчы); түрікмен тілінде –инжи, -ынжы,
-үнжи, -унжы, -нжи, -нжы (биринжи, икинжи, үчүнжи); башқұрт тілінде –енса,
-ынсы, -нсе, -нсы (беренсе, икенсе, өсөнсе); чуваш тілінде –меш (перремеш –
бірінші, иккемеш – екінші, виссемеш – үшінші); якут тілінде –ис, -ыс, -ус,
-үс, -с (сүүс, тыһыннча); тува тілінде –кы, -ки, -чы, -чи, -ку, -кү, -гу,
-гү (бирги, йинчи, тоску) түрінде қолданылады.
Көне түркілік реттік сан есімнің жұрнақтарының қазіргі түркі
тілдеріндегі сипатында фонетикалық өзгешеліктерді есепке алмағанда, чуваш,
якут, тува тілдері көзге түседі.
Жинақтық сан есімнің көне түркі тіліндегі жұрнағы ретінде -егү (бірегү,
икегү, үчегү) жұрнағын айтсақ, қазіргі түркі тілдеріндегісінде көнелікті
фонетикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.