Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін мақал-мәтелдер негізінде дамыту.
Мазмұны
Kipicпe ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой . өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал.мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру ... ..6
1.1. Оқушылардың ой . өрісін дамытуда мақал .мәтелдің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Адамгершілік тәрбиесі мақсаты және негізгі міндеттері ... ... ... ... ... ... ..14
2. Қазақ мақал . мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1. Қазақ мақал . мәтелдерінің мазмұны және бүгінгі таңдағы
педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Мақал . мәтелдер арқылы адамгершілікті тәрбие берудің қазіргі
бастауыш мектептегі жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3. Бастауыш мектеп оқушыларына мақал . мәтелдер арқылы
адамгершілік тәрбие беруге бағытталған педагогикалық
тәжірибелік эксперименттік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Kipicпe ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой . өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал.мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру ... ..6
1.1. Оқушылардың ой . өрісін дамытуда мақал .мәтелдің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Адамгершілік тәрбиесі мақсаты және негізгі міндеттері ... ... ... ... ... ... ..14
2. Қазақ мақал . мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1. Қазақ мақал . мәтелдерінің мазмұны және бүгінгі таңдағы
педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Мақал . мәтелдер арқылы адамгершілікті тәрбие берудің қазіргі
бастауыш мектептегі жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3. Бастауыш мектеп оқушыларына мақал . мәтелдер арқылы
адамгершілік тәрбие беруге бағытталған педагогикалық
тәжірибелік эксперименттік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігін талап етеді.
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді, тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып, әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар ұйымдастырылады. «Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ» тәрізді сайыстар оқушының тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал етпек [1].
Саяси сынаржақтылықты көздегендер мектеп окушыларының шығармашылық қабілетін тежеп, еркін ойлау өрісін шектеп отырды. Ұзақ жылдар бойы әкімшілік әдісіне, жалаң ұрандарға негізделген тәрбие дәріптеліп, жастарымыз ана тілінен, ата тарихынан, төл мәдениетінен қол үзді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекетік тіл құқына көтерілі, Білім туралы, Жастар саясаты туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпак тәрбиесіне үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, кағидаларын, міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі жаңарту қажет. Оның негізгі мұраты - баланы жастайынан әлемдік ортада мәдениетті қарым - қатынас жасай білуге үйрету, үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсетуге, елжандылыққа баулу.
Бүгінгі игі істі уақыт сынынан сүрінбей өтіп келе жаткан халықтың тәлім-тәрбие тәжірбиесінен уақыт талабына сай пайдаланған жөн.
Қазақ халкының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттык тәлім-тәрбиесінің асыл - қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы - егеменді еліміздің мүддесіне, халкымыздың талабы.
Тақырыптың өзектілігі. Үшінші мың жылдықтың табалдырығын аттаған кезеңде мектептің алдына қоятын ең басты мәселе- қазіргі заманның өркениетті, прогресшіл бағытына сай, азаматтық-адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық ділі мен тілін жоғалтпаған, өзге елдердегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекеге алатын биік өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу [2].
Бірақ дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық, педагогикалық мәселелер күннен күнге күрделене түсуде. Қазіргі әлемде өршіп жатқан соғыс, ұрыс-керіс жағдайлары мен апаттарды болдырмаудағы барлық адамзаттың және әрбір жеке адамның рөлі мен жауапкершілігін күшейту өте қажет болып отыр. Сонымен бірге, бүгінгі күні темір қоршаудың
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді, тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып, әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар ұйымдастырылады. «Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ» тәрізді сайыстар оқушының тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал етпек [1].
Саяси сынаржақтылықты көздегендер мектеп окушыларының шығармашылық қабілетін тежеп, еркін ойлау өрісін шектеп отырды. Ұзақ жылдар бойы әкімшілік әдісіне, жалаң ұрандарға негізделген тәрбие дәріптеліп, жастарымыз ана тілінен, ата тарихынан, төл мәдениетінен қол үзді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекетік тіл құқына көтерілі, Білім туралы, Жастар саясаты туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпак тәрбиесіне үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, кағидаларын, міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі жаңарту қажет. Оның негізгі мұраты - баланы жастайынан әлемдік ортада мәдениетті қарым - қатынас жасай білуге үйрету, үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсетуге, елжандылыққа баулу.
Бүгінгі игі істі уақыт сынынан сүрінбей өтіп келе жаткан халықтың тәлім-тәрбие тәжірбиесінен уақыт талабына сай пайдаланған жөн.
Қазақ халкының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттык тәлім-тәрбиесінің асыл - қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы - егеменді еліміздің мүддесіне, халкымыздың талабы.
Тақырыптың өзектілігі. Үшінші мың жылдықтың табалдырығын аттаған кезеңде мектептің алдына қоятын ең басты мәселе- қазіргі заманның өркениетті, прогресшіл бағытына сай, азаматтық-адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық ділі мен тілін жоғалтпаған, өзге елдердегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекеге алатын биік өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу [2].
Бірақ дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық, педагогикалық мәселелер күннен күнге күрделене түсуде. Қазіргі әлемде өршіп жатқан соғыс, ұрыс-керіс жағдайлары мен апаттарды болдырмаудағы барлық адамзаттың және әрбір жеке адамның рөлі мен жауапкершілігін күшейту өте қажет болып отыр. Сонымен бірге, бүгінгі күні темір қоршаудың
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Тәлім- тәрбие тұжырымдамасы.Қазақстан мектебі №8, 2000 3б.
2. Р.К.Төлеубекова. « Қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік
тәрбиесінің теориялық – әдіснамалық негізі» Алматы 2001 295 б.
3. Р.М.Қоянбаев. Ж.БҚоянбаев. Педагогика - Астана. 1998 -114 б.
4. Н.К.Крупская. Таңдамалы педагогикалық шығармалары - Алматы. 1961 –
772 б.
5. А.С.Макаренко. «Мои педагогические воззрения».Москва, 1960 - 286 б.
6. Э.Диваев Тарту/Құраст. Ф. Оразаева.-Алматы: Ана тілі, 1992 - 256 б.
7. Қ.Жарықбаев, С.Далиев, М.Смайлова Тәлім - тәрбие тарихынан - Алматы:
Кітап 1992-224 б.
8. А.С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие, - Алматы: Білім, 1995 -323 б.
9. «Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры / Құраст. Ш.Ибраев, -Алматы:
Жазушы, 1988 - 256 б.
10. А.А.Люблинская Детская психология.- Москва: Просвещение. 1960 -154 б.
11. В.В.Боголовский Жалпы психология - Алматы: Мектеп, 1986 - 370 б.
12. Қ.Жарықбаев Психология, - Алматы, 1970 - 270 б.
13. С.Мұқанов Жас және педагогикалық психология.Алматы:Рауан,1981-220 б.
14. Р.К.Теөеубекова Адамгершілік тәрбиесінің негіздері Алматы, 1991 -30 б.
15. Ғ.Қабекенов. Адамгершілік және имандылық мәселелерді.Ұлт тағылымы.
2001 ж .№396 б.
16. М.Жұмабаев Педагогика - Алматы: Ана тілі, 1992 - 270 б.
17. З.Төлеубеков Бала тәрбиесіндегі халыктың педагогика. Алматы, 1994 ж.
18. Адамгершілікке тәрбиелеу - басты міндет //Қазақстан мектебі №2, 2004 1-
80-Алматы.
19. И.АҚайыров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі -Алматы: Мектеп, 1988-
345 б.
20. М.әлімбаев. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан. 1994-114 6.
21. Қазақтың мақал - мәтелдері/Құраст. О.Тұрманжанов. -Алматы, 1980-35 б.
22. М.Балтабаев, Б.Өтемуратова. Елім -ай. -Алматы: Атамекен. 1993-1994.
23. С.А.Ұзақбаева, Қ.Ж.Қожахметова Использование материалов казахской
этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. -Алматы, 1997 -81 стр.
24. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы (I - IV) - Алматы, 1997-
152б.
25. О.Я.Польская Психологический практикум в школе Москва Просвещение
1981 -94 6.
26. Т.Әбдәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатпаева. Ана тілі.Жалпы білім беретін
мектептің 3 - сыныбына арналған оқулык - Алматы,Атамұра 1999 - 304 б.
27. Ә.Әмірова Балаларды әдебиет арқылы адамгершіліке тәрбиелеу. -Алматы:
Рауан. 1998-98 б.
28. Р.Елеубаева Салт - дәстур арқылы оқушыларды адамгершілікке баулу. Ұлт
тағылымы. 2001 ж. №351 б.
29. Ғ.Дүкенбаева Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу. - Алматы: Рауан, - 1992-59 б.
30. Ә.Қоянбаев Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы, 1991-288 б.
31. Г.Р.Бақтиярова. Халық тағылымы - тәрбие қайнары. - Алматы: Ғылым,
2001-1077 6.
32. К.Ж.Қожахметова Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория жэне практика.
-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997-141 б.
33. С.Селеубаев.Қазақ педагогикасы бойынша ғылыми зерттеулердің даму
жайы. Ұлт тағылымы. 2000 ж .№ 638 б.
34. Педагогика / Под. Ред. С.И.Баранов, В.А.Сластенина. - Москва:
Просвещение, 1996 - 335 б.
35. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы,-Алматы
36. М. Әлімбаев. «Халық – қапысыз тәрбиеші». Алматы – 1976
37. Б. Адамбаев. «Халық даналығы». Алматы – 1976
38. С. Ұзақбаева. «Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру». Алматы – 1988
39. С.Қалиев. «Халық педагогикасы хақында бірер сөз». Алматы – 2000.
40. Ж.Алтаев. «Ежелгі рухани таным және қазақ философиясы». Алматы –
1999ж.
41. Қ.Жарықбаев., С.Қалиев. «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы»
Алматы – 1994
42. М. Әлімбаев. «Халқымыз қандай тәлімгер!«Мұрагер» журналы №1,
1992
43. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №5, 2004
44. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №4, 2004
45. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №1, 2005
46. Ө.Тұрманжанов. «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» Алматы – 2007
47. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. -Алматы: Мектеп, 1978-495 б.
48. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. -Москва:
49. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы. –Алматы: Мектеп, 1974. –191 б.
50. Байтұрсынов А . Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
51. Государственное издательство Министерства просвещения РСФСР, 1957.
295 с.
52. Қайдар Әбдуәли. Бір мың әсерлі де бейнелі оралым (этнолингвистикалық
түсініктеме берілген қазақша-орысша фразеологиялық сөздік). -Астана:
Білге, 2003. –368 б.
53. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1977.
–712 б.
54. Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және
поэтикалық табиғаты. –Алматы, 1997. –180 б.
1. Тәлім- тәрбие тұжырымдамасы.Қазақстан мектебі №8, 2000 3б.
2. Р.К.Төлеубекова. « Қоғам дамуының жаңа кезеңіндегі адамгершілік
тәрбиесінің теориялық – әдіснамалық негізі» Алматы 2001 295 б.
3. Р.М.Қоянбаев. Ж.БҚоянбаев. Педагогика - Астана. 1998 -114 б.
4. Н.К.Крупская. Таңдамалы педагогикалық шығармалары - Алматы. 1961 –
772 б.
5. А.С.Макаренко. «Мои педагогические воззрения».Москва, 1960 - 286 б.
6. Э.Диваев Тарту/Құраст. Ф. Оразаева.-Алматы: Ана тілі, 1992 - 256 б.
7. Қ.Жарықбаев, С.Далиев, М.Смайлова Тәлім - тәрбие тарихынан - Алматы:
Кітап 1992-224 б.
8. А.С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие, - Алматы: Білім, 1995 -323 б.
9. «Ақ сандық, көк сандық: Балалар фольклоры / Құраст. Ш.Ибраев, -Алматы:
Жазушы, 1988 - 256 б.
10. А.А.Люблинская Детская психология.- Москва: Просвещение. 1960 -154 б.
11. В.В.Боголовский Жалпы психология - Алматы: Мектеп, 1986 - 370 б.
12. Қ.Жарықбаев Психология, - Алматы, 1970 - 270 б.
13. С.Мұқанов Жас және педагогикалық психология.Алматы:Рауан,1981-220 б.
14. Р.К.Теөеубекова Адамгершілік тәрбиесінің негіздері Алматы, 1991 -30 б.
15. Ғ.Қабекенов. Адамгершілік және имандылық мәселелерді.Ұлт тағылымы.
2001 ж .№396 б.
16. М.Жұмабаев Педагогика - Алматы: Ана тілі, 1992 - 270 б.
17. З.Төлеубеков Бала тәрбиесіндегі халыктың педагогика. Алматы, 1994 ж.
18. Адамгершілікке тәрбиелеу - басты міндет //Қазақстан мектебі №2, 2004 1-
80-Алматы.
19. И.АҚайыров Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі -Алматы: Мектеп, 1988-
345 б.
20. М.әлімбаев. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан. 1994-114 6.
21. Қазақтың мақал - мәтелдері/Құраст. О.Тұрманжанов. -Алматы, 1980-35 б.
22. М.Балтабаев, Б.Өтемуратова. Елім -ай. -Алматы: Атамекен. 1993-1994.
23. С.А.Ұзақбаева, Қ.Ж.Қожахметова Использование материалов казахской
этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. -Алматы, 1997 -81 стр.
24. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы (I - IV) - Алматы, 1997-
152б.
25. О.Я.Польская Психологический практикум в школе Москва Просвещение
1981 -94 6.
26. Т.Әбдәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатпаева. Ана тілі.Жалпы білім беретін
мектептің 3 - сыныбына арналған оқулык - Алматы,Атамұра 1999 - 304 б.
27. Ә.Әмірова Балаларды әдебиет арқылы адамгершіліке тәрбиелеу. -Алматы:
Рауан. 1998-98 б.
28. Р.Елеубаева Салт - дәстур арқылы оқушыларды адамгершілікке баулу. Ұлт
тағылымы. 2001 ж. №351 б.
29. Ғ.Дүкенбаева Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу. - Алматы: Рауан, - 1992-59 б.
30. Ә.Қоянбаев Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы, 1991-288 б.
31. Г.Р.Бақтиярова. Халық тағылымы - тәрбие қайнары. - Алматы: Ғылым,
2001-1077 6.
32. К.Ж.Қожахметова Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория жэне практика.
-Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997-141 б.
33. С.Селеубаев.Қазақ педагогикасы бойынша ғылыми зерттеулердің даму
жайы. Ұлт тағылымы. 2000 ж .№ 638 б.
34. Педагогика / Под. Ред. С.И.Баранов, В.А.Сластенина. - Москва:
Просвещение, 1996 - 335 б.
35. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы,-Алматы
36. М. Әлімбаев. «Халық – қапысыз тәрбиеші». Алматы – 1976
37. Б. Адамбаев. «Халық даналығы». Алматы – 1976
38. С. Ұзақбаева. «Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру». Алматы – 1988
39. С.Қалиев. «Халық педагогикасы хақында бірер сөз». Алматы – 2000.
40. Ж.Алтаев. «Ежелгі рухани таным және қазақ философиясы». Алматы –
1999ж.
41. Қ.Жарықбаев., С.Қалиев. «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы»
Алматы – 1994
42. М. Әлімбаев. «Халқымыз қандай тәлімгер!«Мұрагер» журналы №1,
1992
43. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №5, 2004
44. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №4, 2004
45. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы №1, 2005
46. Ө.Тұрманжанов. «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» Алматы – 2007
47. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. -Алматы: Мектеп, 1978-495 б.
48. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. -Москва:
49. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы. –Алматы: Мектеп, 1974. –191 б.
50. Байтұрсынов А . Тіл тағылымы. –Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
51. Государственное издательство Министерства просвещения РСФСР, 1957.
295 с.
52. Қайдар Әбдуәли. Бір мың әсерлі де бейнелі оралым (этнолингвистикалық
түсініктеме берілген қазақша-орысша фразеологиялық сөздік). -Астана:
Білге, 2003. –368 б.
53. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1977.
–712 б.
54. Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және
поэтикалық табиғаты. –Алматы, 1997. –180 б.
Қазақстан Республикасы Білім және Fылым Министрлігі
Дипломдық жұмыс
Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін мақал-мәтелдер негізінде дамыту.
Ақтөбе 2013
Мазмұны
Kipicпe ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой –
өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал-мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру ... ..6
1. Оқушылардың ой - өрісін
дамытуда мақал –мәтелдің
атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Адамгершілік тәрбиесі мақсаты және негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . .14
2. Қазақ мақал – мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..25
Қазақ мақал – мәтелдерінің мазмұны және бүгінгі таңдағы
педагогикалық
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
Мақал - мәтелдер арқылы адамгершілікті тәрбие берудің қазіргі
бастауыш мектептегі
жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39
3. Бастауыш мектеп оқушыларына мақал - мәтелдер арқылы
адамгершілік тәрбие беруге бағытталған педагогикалық
тәжірибелік эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 59
Kipicпe
Кіріспе
Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқылы
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігін талап етеді.
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының
тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді,
тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының
бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып,
әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау
жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау
үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар
ұйымдастырылады. Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ тәрізді сайыстар оқушының
тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал
етпек [1].
Саяси сынаржақтылықты көздегендер мектеп окушыларының шығармашылық
қабілетін тежеп, еркін ойлау өрісін шектеп отырды. Ұзақ жылдар бойы
әкімшілік әдісіне, жалаң ұрандарға негізделген тәрбие дәріптеліп,
жастарымыз ана тілінен, ата тарихынан, төл мәдениетінен қол үзді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекетік тіл құқына көтерілі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпак тәрбиесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды талап етеді. Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын,
мақсатын, кағидаларын, міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі жаңарту
қажет. Оның негізгі мұраты - баланы жастайынан әлемдік ортада мәдениетті
қарым - қатынас жасай білуге үйрету, үлкенді сыйлау, кішіге ізет
көрсетуге, елжандылыққа баулу.
Бүгінгі игі істі уақыт сынынан сүрінбей өтіп келе жаткан халықтың
тәлім-тәрбие тәжірбиесінен уақыт талабына сай пайдаланған жөн.
Қазақ халкының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттык тәлім-
тәрбиесінің асыл - қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ
тәрбиесінің негізіне алынуы - егеменді еліміздің мүддесіне, халкымыздың
талабы.
Тақырыптың өзектілігі. Үшінші мың жылдықтың табалдырығын аттаған
кезеңде мектептің алдына қоятын ең басты мәселе- қазіргі заманның
өркениетті, прогресшіл бағытына сай, азаматтық-адамгершілік қасиеті мол,
сондай-ақ ұлттық ділі мен тілін жоғалтпаған, өзге елдердегі замандастарымен
тең дәрежеде бәсекеге алатын биік өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу [2].
Бірақ дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық,
педагогикалық мәселелер күннен күнге күрделене түсуде. Қазіргі әлемде өршіп
жатқан соғыс, ұрыс-керіс жағдайлары мен апаттарды болдырмаудағы барлық
адамзаттың және әрбір жеке адамның рөлі мен жауапкершілігін күшейту өте
қажет болып отыр. Сонымен бірге, бүгінгі күні темір қоршаудың бәрі алынып,
бүкіл дүние жүзі ортақ ақпараттық кеңістікте өмір сүруде, мысалы; ЮНЕСКО,
интернет желісі, компьютерлендіру бағдарламалары, ғарышты игеру, бүкіл
әлемдік қуатты корпорациялар, халықаралық туристік ұйымдар, әлемдік қаржы
институты, т.б. Яғни, әлем халықтары өміріне ғаламдастыру үрдісі тамырын
жая бастады.
Әлем халықтары өміріне ғаламдастыру біртіндеп еніп келе жатқан уақытта,
өз тәуелсіздігіне кеше ғана қолы жеткен еліміз үшін өз келбетін жоғалтып
алмау, адамгершілік қасиеттерімізден айырылып қалмау, ұлт ретінде жойылып
кетуге апарып соқтыруы мүмкін рухани мәңгүрттіктен сақтану және оны
болдырмаудың шараларын бүгіннен бастау, әрбір адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, біліктілігі мен білімін арттыру кезек
күттірмейтін негізгі мәселе.
Педагогиканың негізгі мақсаты, оқушыны жеке тұлға етіп қалыптастыру
болғандықтан, ол философиялық заңдылықтарды негізге ала отырып,
адамгершілікке тәрбиелеуді қажет етеді.
Даму үрдісінің ең негізгісі: а) кез-келген тұлғаны тәрбиелеуде қоғамдық
дамудың әсерін ескерту қажет, ә)жеке тұлғаны қалыптастыруда қарама-қайшылық
жеке тұлғаны қалыптастыруда қозғаушы күш болып табылады.
Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан,
қазіргі заманның педагогика ғылымында жеткіншек ұрпаққа адамгершілік
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру міндеттері қойылып отыр.
Зерттеу обьектісі-бастауыш мектептегі тұтас педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні- бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
мақал-мәтелдерді оқу-тәрбие процесінде пайдалану барысы.
Зерттеу мақсаты- мақал-мәтелдердің адамгершілік тәрбиеге байланысты
педагогикалық маңызын айқындап, оларды мазмұндық бірлікте,пәнішілік,
пәнаралық байланыста, сабақтан тыс уақытта пайдаланудың амал-жолдарын
анықтау.
Зерттеу болжамы. Егер, мақал-мәтелдерді адамгершілік тәрбие беру
бағытында мазмұндық бірлікте, пәнішілік, пәнаралық байланыста, сабақтан тыс
уақытта мақсатты түрде пайдалансақ, бастауыш мектеп оқушыларына терең де
жүйелі адамгершілік тәрбие беруге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушыларға мақал-мәтелдер арқылы адамгершілік тәрбие беруге
арналған педагогикалық әдебиеттерге ғылыми-теориялық талдау;
2. Қазақ мақал-мәтелдеріне мазмұндық сипаттама бере отырып, олардың
педагогикалық міндеттерін анықтау;
3. Адамгершілік тәрбие беру міндеттеріне орай мақал-мәтелдерді
жүйелеу, саралау.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне табиғат пен адамның тығыз байланысы
қоғамдық орта мен жеке тұлғаның диолектикалық даму заңдарына арналған
психологиялық және педагогикалық зерттеулер алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс: кіріспе, екі тараудан,
тарау бойынша қорытынды, жалпы қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
Кіріспе бөлімде ұлттық тәлім-тәрбиенің асыл қазынасын бүгінгі таңда
ұрпақ тәрбиесінің негізінде алынуы және тақырып өзектілігі, зерттеу
объектісі, мақсаты мен міндеттері қамтылған.
1-тарауда бастауыш сыныптарда адамгершілік тәрбие берудің ғылыми-
теориялық зерттелу жағдайы қамтылған.
2-тарауда қазақ мақал-мәтелдердің педагогикалық мүмкіндіктері және
мақал- мәтелдер арқылы адамгершілік тәрбие берудің жолдары қамтылған.
Қорытынды бөлімде мақал-мәтелдердің бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбие беруде пәнішілк байланыста пайдалануы, мұғалімнің
әдістемелік даярлығы, оны ұйымдастыра білуіне байланыстылығы қамтылған.
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой – өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал-мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру.
1.1 Оқушылардың ой - өрісін дамытуда мақал –мәтелдің атқаратын
қызметі.
Мақал – мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен,
тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан
құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды
аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-
алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды дұрыс сөйлеуге үйрету
жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай тәсілдер пайдаланамын
[3].
-сөздік жұмыс (әңгімелеу, салыстыру, қайталау, сұрақ-жауап, анкеталар
т.б.)
-көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның атқаратын ролі ерекше.
Мақал-мәтелдің оқушыларға тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды толықтыру
үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал – сөздің мәйегі. Мәйек – бір қазан сүтті
ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар
бойы өмірден, табиғаттан көрген – білгенін бейнелейтін шағын шығармасы, сөз
өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты сөйлем. Сондықтан
да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай. Өйткені, қазақ
мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар, дыбыс үндестігі
бар [3].
Мен өз сабақтарымда оқушылардың тілін дамыту мақсатында мақал-мәтелдер
арқылы бірнеше жұмыс түрлерін қолданамын:
антоним сөздерден жасалған мақалдарды тауып жазу,
Мысалы:Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат
Тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ
Алғыға қарап пікір ет, артқыға қарап шүкір ет.
Кәрліктің алды- жігіттіктің соңы
Адам бір терінің ішінде – толады да солады да
антонимдердің қай сөз табынан жасалғанын айту,
Мысалы: жақсы –жаман (қандай? –сұраққа жауап береді) – сын есім
Айтыс-қайтыс (не?) - зат есім
Алғы-артқы - көмекші сөздер
Алды-соңы – көмекші сөздер
Толады- солады ( не істейді?) – етістік
қатыстық сын есімдерді бар мақалдарды жазу,
Мысалы: Ақсақ қой түстен кейін маңырайды
Жақсы кісінің ашуы, жибек орамал кепкенше
Әдепсіз бала - аяққа басылған шала
Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз
құрамында көмекші есім кездесетін мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Ел іші – алтын бесік
Ырыс алды – ынтымак
Тау мен тасты су бұзар,
Ер арасын ку бұзар
тәуелдік жалғаулы сөзі бар мақалдарды жазу,
Мысалы. Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан
жеңгесі - оның жеңгесі – тәуелдік жалғау,жекешк
түрінде, 3-жақ
Жаманға айтқан ақылың, дала атқан оқпен тең
ақылың - сенің ақылың – т.ж. 2- жақ,жекеше түрінде,
берілген мақалдардағы есімшелерді тауып және мақалдардың мазмұнын ашу,
Мысалы: Бүлінген елден, бүлдіргі алма
Көпті жамандаган – көмусіз калар
Ата көрген ок жонар,
Ана көрген тон пішер
мақал-мәтелдің қалған бөлігін тауып жазу және сөздерге морфологиялық талдау
жасау,
Мысалы: Сабыр түбі ...
Балалы үйдің ...
Ағайыныңды іске шакырма, ...
мақал құрамындағы бір сөзді ғана атап, сол сөзі бар мақалды табу,
Мысал: Тіл ... Тіл – қылыштан өткір
Өнер алды ... Өнер алды – қызыл тіл
мақал-мәтелдердің орыс тіліндегі баламасын тауып айтып, жаттатқызу
Мысалы: Ердің атын еңбек шығарады -
Человека прославляет труд,
Біреуге ор қазба, өзің түсерсің -
Не рой другому яму, сам упадешь
Өлгенше үйрен -
Век живи, век учись -
Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін ең жие қолданылатын көрсеткіш –
септік жалғау, берілген мақал-мәтелдерді оқып, асты сызылған сөздердің қай
септікте тұрғанын талдау жұмысын жасаймыз:
( Не? ) Оқу – білім бұлағы,
(Не? ) Білім – өмір шырағы.
( Кімнің?) Білімдінің алды жарық,
( Кімнің?) Білімсіздің күні ғаріп.
( Кімге?) Өнерліге өлім жоқ,
( Кімге?) Жалқауға жарық жоқ.
(Нені?) Өнерді үйрен де жирен.
( Қайда?) Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың.
( Кімнен?) Ұстаздан шәкірт озар.
Оқу ( немен?) инемен құдық қазғандай –
секілді тапсырмалар жүргіземін [1].
Көрсетілген мақал мәтелдердің түрлі ойын элементтері арқылы берілгенін
байқағандай, осындай элементтерді пайдалана отырып, оқушылардың ауызекі
сөйлеу дағдыларын дамытуға мұғалім үшін өте тиімді - деп ойлаймын. Мұндай
тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері
туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел арқылы сөздік қорларын
толықтыруға ықпалды. Кез келген сөзді бір-бірімен байланыстыра, тіркестіре
салуға болмайтындығын жете түсіндірген жөн. Мұндай жағдайда оқушылар
мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға,
түсінуге талпынады. Әдетте, мақалдар жаттап алу үшін ғана бермеймін, әрбір
мақалдың тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын қатар түсіндіріп отырамын.
Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның
мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талаптанады. Тіл дамыту үшін сөздік
жұмыстарына да көп көңіл қоя білу керек.
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен
байланыста. Адам бір-бірімен сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым қатынас
жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін естейді,
тындайды әрі онымен пікір алысып сөйлеседі [4]. Адам осындай сөйлеу
барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланылады. Мысалы,
мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ымдау
тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші бір адамға ойын
жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен
айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін,
құрамдас сөйлем түрлерін қолдана бермейді. Тіл дамыту жұмыстары
грамматикалық зандықтармен байланысты жүргізілуі тиіс.
Мақалдармен жұмыстың бірнеше түрі бар:
1. Мақалды үстеу.
2. Мақал мазмұны бойынша жұмыс.
3. Мақалды сөйлеу әрекетінде қолдану.
Үстеу кезеңінде тақтаға мақалды жазамыз. Алдымен мұғалім оқиды.
Сонан соң оқушылар қайталайды. Түсіндіру кезінде алдымен кейбір сөздерінің
мазмұнын синониммен түсіндіруге болады. Мақалдың мағынасын ашу кейде
қиындық туғызады. Бұл мұғаліммен сөйлесуге жағдайын ұсыну арқылы
түсіндіруді қажет етеді. Мысалы: мақалдың құрамында жиі кездесетін ырыс,
несібе, құт сөздерінің мағынасын ұлттық сипатта түсіндіру қажет. Өйткені,
бұл сөздердің аудармасы мағынасын дәл ашып бере алмайды [4,6]. Мысалы:
1. Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы.
2. Байлық-мұрат емес, кедейлік ұят емес.
3. Отан оттан да ыстық.
Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын
жазбаша да дұрыс, жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі үрдіс бір-бірімен
бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізгенде ғана дұрыс нәтиже береді. Тіл
дамытуға арналған жұмыстардың барлығы оқушылардың тіл байлығын, білім
деңгейін, сана сезімін, сауаттылығын дамытуға көмегі зор.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы ретінде екі тілде сөйлеуді
одан әрі орнықтыру, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың сапасын
жақсарту міндеттері қойылады. Орыс тілінде жүргізілетін білім ошақтарында
оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей алатындай
болып шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс. Сөз тіркестері мен мақал-
мәтелдерді күнделікті өмірде пайдалана отырып, тиімді қолдана білудің
маңызы зор – деп білемін. Сондықтан да оқушылар алған білімдерін өз
қажеттілігіне ғана пайдаланып қоймай сонымен қатар, өзгелермен де бөліссе
ұтымды амал болып табылар еді.
Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығн,
кәсіби біліктілігін керек ететіні белгілі [6].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер
байқалады. Мұнда іс-әрекет пен қарым-қатынас сияқты негізгі күштердің өзара
ұтымды байланысы арқылы саналы адамгершілік көзқарастың қалыптасуына
мүмкіндік беріп отыр.
Педагогика тарихында бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеу қоғамның әр түрлі кезеңдерінде де зерттеу нысанасы болды.
Бүкіл әлемдік педагогика классиктері Аристотель, Платон, Коменский,
Локк, Гербарт, Ушинский тағы басқалары өз еңбектерінде адамгершілік
тәрбиесі туралы өте құнды пікірлер қалдырды.
Аристотель (б.з.д. 384-322) өз ілімінде адамгершілік пен этиканы
адамдардың маңызды сипаттамасы деп таныды.
Әл-Фараби (870-950) этиканы ең алдымен жақсылық пен жамандықты
ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады. Сондықтан оның этика
жөніндегі концепцияларында жақсылық, мейірбандылық категориясы басты орын
алады. Жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам баласы ізгі мұратына жетеді
деп қарайды. Ол ғылым мен философияны меңгеру үшін бірінші алғы шарт етіп
адамның тазалығын, ар тазалығын қояды.
А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, ізгілік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол
мектеп тәртібі жөнінде жан-жақты жаңа пікірлер айтты. Оның еңбегінің
маңыздылығы сонда, ол – орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы
болды, сонымен бірге, мұғалім оқушыларынан тиісті мектеп тәртібін талап ете
білуі керек деген тұжырым айтты.
И.Г. Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты мінез-
құлық қалыптастыру. Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылықтар мен
адамгершілік елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолиции еңбек адамгершіліке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп
санады.
Адамгершілік тәрбиені мектепке дейінгі тәрбие ұстанымдылығы басты
міндет деп санады. Оның ойынша тек адамгершілік тәрбиесі ғана жақсы мінез
бен адамдарға жақсы қарым-қатынас қалыптастырады.
К.Д.Ушинскийдің айтуынша, еңбек біріншіден адам өмірінің негізгі,
өмірдің құралы. Екіншіден, еңбек-адамгершілік, ақыл-ой тәрбиелерінің,
адамның дене жағынан жетілуінің көзі.
Балаларда тәрбиелеуде мақал-мәтелдер, ертегілер, батырлар жыры, өлең
шын мәнісінде тәрбие құралы болатындығын ол жоғары бағалады.
Педагогика ғылымын дамытуда үлкен үлес қосқан ірі ғалым педагогтар
Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, М.Н.Покровский адамгершілік тәрбие беруде
елеулі еңбек етті.
А.С.Макаренко балалар ұжымымен тәрбие жұмысын жүргізудің теориясы мен
әдістемесін құрды. Тәжірбиелі педагог адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
ұйымдастыруға аса көңіл бөлді [11].
Соңғы жылдары ұлттық негізде білім мен тәрбие міндетіне сай
республикамызда жаңа тұжырымдамалар мен бағдарламалар қабылданды. Онда
ұлттық әдет-ғұрыпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік
қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жерін, ұлтын сүйетін адамзат болып өсуін
қамтамасыз етуі тиіс.
Халықтық педагогика –тәрбиенің басты және қайнар бұлағы, ол тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірбиесі. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттелген: А.Янушкевич, В.Врадлов,
г.Потанин, В.Затаевич, А.А.Диваев. Соңғы жылдары арнайы халықтық
педагогиканы зерттеген: Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбикоа, А.З.Исмаилов. С.Сафаров,
т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика,
психология, философия ғылымдарындағы алатын орнын, оның тарихи даму жолын,
ғылыми тұрғыдан мәні, мақсатын, мазмұнын ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті
ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев., Қ.Сейсенбаев. Х.Арғынбаев, С.Ұзақбаев,
А.Ұзақбаев, А.Мұқанбаева т.б. еңбектерін атап өтуге болады [12,13].
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдына әлемдік өркениеттің
барлық талаптарына сай келетін, парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп
дайындауды талап етуде. Бұл Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы
қатарлы елдер қатарына қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім
дәрежесімен, шығармашыл ойлай алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады.
Осыған орай білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа
технологияларын қолдану жұмыстары жедел қарқынмен жүруде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
...білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет
[1]. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық
жеткізуге әсер етеді.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді
оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру – бүгінгі өмір талабына
сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту үрдісінде
тиімді қолданылған мақал-мәтелдер оқушылардың сабаққа деген ынтасын
арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне,
асыл маржандарын түсінуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі, ана тілі
пәндерінде мақал-мәтелдерді оқыту мемлекет тарапынан білім беру
мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді.
Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының
артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, мақал-мәтелдер оқушылардың лидерлік
қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін
пікірлесуге ықпал етеді. Мақал-мәтелдер оқушыларды тілдік материалдарға
қызықтырумен қатар ана тілінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де
тиімді. Мұның өзі мақал-мәтелдер бастауыш сынып оқушыларының танымын
кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбекқорлығын жетілдіруде,
олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын
көрсетеді. Мақал-мәтелдерді меңгеру барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл
шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды
өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту
барысында мақал-мәтелдерді қолдану – қазақ тілі, ана тілі пәндерін сапалы
оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [20].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
жана технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім
мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны
мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан
кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің
озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту
көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы
жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты.
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негізгісі – қазақ халқының ұлттық-мәдени құндылықтары.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық
мұрасы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең-
жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар, баға жетпес асыл қазына
[26].
Халық педагогикасын зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірбиелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие
мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамымағандығын, сан ғасырлар
бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп
келе жатқанын білеміз. Халық педагогикасының мұрасының бірі-балалар
фольклоры. Балалар фольклоры- бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын
рухани мұра өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн
алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан
табиғи құбылыс. Ол тұтастай алғанда адам өмірінің рухани-адамгершілігінің
қуат-қайнары. Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған фольклор мазмұнында
адамгершіліктің жоғары сапалы тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар
[18].
Балалар фольклоры қоғамдық сананың барлық сатысынан орын алады. Мысалы,
саясатта, қоғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастыққа,
теңдікте, бастандықта, өзара көмек дәстүрінде, отбасы дәстүрінде, еңбек
дәстүрінде т.б.
Жалпы тәрбие процесінде қазақ балалар фольклоры арқылы бала бойында
шынай адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасындағы парасатты, мінез-
құлық қасиеттерді бастауыш сатыдан отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі
көп. Этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесі жеке бастың
жетілдірудің барлық сатысын қамтиды. Адамның адамгершілік тәрбиелігі адам
өмірінің әр қырынан көрініс табады.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі, әсіресе бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Сондықтан, бұл мәселелердің заңдылықтарын, негізін, ғылым мәнін ашу
үшін педагогика, психология, ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде
айқындалған төменгі тұжырымдамаларға сүйінеміз.
Психологтар Л.С.Выготский, А.А.Любинская, Л.И.Божевич, В.В.Богословский
және Қазақстандық психологтар Ж.Аймауытов, Ж.Мұқанов, А.Темірбаев,
Ж.Балаубаев, Ж.Намазбаева, бүгінгі зерттеуші педагогтар: Н.Н.Болдырев,
И.С.Макаренко, З.И.Васильев, адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде
мынадай қорытындыға келді:барлық қасиеттердің құрылысы біреу болады және
олар төрт түрлі бөліктерден тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-құлық
дағдысы. Бірақ тәрбиелетін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие
процесінде жетекшілік рөлі өзгеріп тұруы мүмкін. Себебі, ол отбасындағы
тәрбиеге, баланың жас ерекшілігіне, баланың бойындағы қалыптасқан
қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты. Оқушылардың тілдік қорларының
жетілуімен олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз
әдебиетіндегі мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері
адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы
қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады [27]. Олар басқа
адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Мінез-құлықтарды жақсы бағалау адамда қанағаттану сезімін туғызады да,
жаман бағалау іштей наразылық тударады.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, құрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз-әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу- келмеуінің нәтежиесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жеккөрушілік,
шошыну, абыржу, наздану және т.б осындай сезімнің түрлері болады.
Адамгершілік сезімдері адамның бірлесе жасаған әрекеттері процесінде
туып, дамуы да осы қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады.
Олар басқа адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Сана-обьектісі шындықты идияды түрде бейнелеудің ең жоғары формасы.
Психологтардың А.Темірбеков, С.Балаубаева, Қ.Жарықбаев,
М.Мұқанов,Ж.Назарбаева пікірлерінше сана өз болмысы мен объективті дүниенің
мән жәйі, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психологиялық
процестердің (түсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б)заңды нәтежесі болып
табылады [33].
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанры – мақал-мәтелдер арқылы бастауыш
сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру мәселесі бастауыш мектеп
педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, оқушылардың қазақ этнопедагогикасының негізгі құралы- мақал-мәтелдер
негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені
арасында; оқу-тәрбие процесінде оқушылардың дүниетанымын дамыту қажеттігі
мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы
арасында; қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанры мақал-мәтелдердің балалардың
дүниетанымын дамытудағы тәрбиелік мәні мен мүмкіндіктерінің кеңдігі мен
оларды оқушылардың ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-
қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін
іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ мақал-
мәтелдерінің бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын дамытудағы рөлі, -
деп таңдауымызға негіз болды [24].
Жеке адамның санасы мен қоғамдық сана еңбек процесінде пайда болып,
тілдің шығуымен тығыз байланыста қалыптасады. Адамгершілік сана
адамгершілік сенімді тудырады. Әдетте, адамгершілік сезім, сана, сезім
ұғымдарымен оны іс жүзіне асыру ұзақ процесс.
Сенім әрбір іс-әрекеттің, мінез-құлықта адамның бағыт бағдарын,
принциптерін айқындайды. Сондықтан, адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік
ереже нормалар туралы түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімнің
алатын орны ерекше.
Жеке адамның адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тұра бермейді. Сондықтан,
тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса маңызды міндеті.
Ал, біздің зерттеу еңбегіміздегі қаралып отырған адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз-оқушылардың бойында мініез-құлықтың белгілі бір сипаттамаларын
қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа
адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары
мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген
қызметі болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесі –бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету [31].
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік –қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыстар.
2. Адамгершілік тәрбиесінің
мақсаты және негізгі міндеттері
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: оқушыларға адамгершілік тәрбие
беру. Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден
ауытқушылықтан жол бермеуді қалыптастыру болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті-өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1. Ізгілік сана қалыптастыру;
2. Инабаттылық сезімдер тәрбиелеу мен дамыту;
3. Адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдларын қалыптастру [35].
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру; тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет мен адамгершілік әдептерді бекіту.
1. Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам құндылығын
жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерісітерге бет бұрды. Осыдан әрбір
оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылын түсіндіру лазым: Адамға ең
қымбат-өмір;
2. Балар-өмір жалғасы;
3.Тәртіптілікпен байланысқан еркіндік;
4.Отансүйгіштік;
5.Ұлтжандылық;
6.Интернационализм;
7.Борыш,ар,намыс,ождан,тәртіп сақтау, кішіпейілділік және т.б.
Ал, адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын шешетін көрсеткіштер-салауатты
өмір салтын орнықтыру.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар бойы
адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға өнегелі
тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі бауырмалдық, бүкіл адам
баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу [41].
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан
адамгершілікке баулу дегеніміз-ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білу.
Көрнекті педагог М.Жұмабаев Педагогика деген еңбегінде баланы
адамгершіліке ұлттық мұрамен тәрбиелеуден бастау керектігі жайында өз ойын
нақты білдірді.
Ғалым Ы.Оршыбеков Қазақ ауыз әдебиетіндегі адамгершілік тәрбиесінің
идеялары - деген ғылыми зерттеу жұмысында халықтық педагогика-ізгілік
тәрбиесінің көзі деп түсіндіреді.
Жалпы, адамгершілік тәрбиесі ғылыми айқындалған психологиялық жүйесі
сезім, сана, сенім, әдет-дағды халықтық педагогиканың бай мұрасынан да
айқын көрінеді.
Жеке адамның, оның мінезінің, көзқарасының адамгершілік,парасаттық
мінез-құлқының қалыптасуына адамзат үшін барынша бағалы сапаларды тағылым
алатын үлгі болатын мәні бар халықтық мұраның орны ерекше.
Психолог ғалымдар баланың даму процесін қалыптастыруда біршене ғылыми
теориялық процестерді ұсынады. Солардың бірі Л.С.Выготский төменгі сынып
оқушыларының даму процесіне сензитивтік кезең тән екенін және солардың
үлкен сезімталдығы мен әсерленгіштігін анықтаған. Мектепке бар ынтасымен
келген -7 жасар бал тәрбиелік ықпалға оп-оңай беріледі. Оның жақсы оқушы,
жақсы мінез-құлықты бала атанғысы келеді. Балалар бұл жаста барынша
мұғаліммен тез тіл тапқыш, өзін жаңа ұжымда балалар арасында еркін сезгіш,
мұғалімнің талаптарын, мектеп ережелерін орындауға қызығады [35].
Ал, басқа жас кезеңдерге бұл бала дамуында бейтарап болуы мүмкін немесе
мүлде ықпал болмайтындығы анықталған. Төменгі сынып оқушыларына бұл
жағдайды ескерту өте қажет. Олардың дамуындағы алдын-ала болатын, озып
отыратын мүмкіндікті еске алу Л.С.Выготский теориясы бойынша баланың
әсерленушілігі, ішкі және сыртқы жағдайлардың ықпалының жиынтығы деп
есептейді. Осыдан барып оның психикалық дамуын айқындайтын, басқаша
күштерді күрделендіріп жаңа түсініктерді қарастыруға жол ашады. Орта мен
бала арасындағы қатынас құбылысын оның күрделігін түсіндіргенде
Л.С.Выготский төменгі сынып оқушыларына әсерленгіштік сипат және ықпал
жасайтын жағдайларды баланың қабылдауымен байланыстырады. Бұдан олардың
ішкі рухани өмірін, әсіресе адамгершілік ойлауын, сезімін, санасын, іс-
әрекетін зерттеуде осы кезеңдегі сентизивтік ерекшеліктерін ескерту
мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Психологтар мен педагогтар К.Б.Бозжанова, Г.Жүнісова, С.Рахиетова,
Э.А.Орынбасарова, Л.Руднева, Л.С.Выготский, Л.Н.Леонтьев, Н.И.Болдырев,
Л.И.Божевич, А.А.Любинская төменгі сынып оқушылары сыртқы әсерге өте алғыр,
неге үйретсе соның барлығына шынайы сезіммен қарайтындығын дәлелдеп береді.
Дәл осы кезде балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершіліккетәрбиелеуге
зор мүмкіндіктер туады деп есептейді. Біздің байқауымызша төменгі сынып
оқушылары мектепте болсын, мектеп ауласында ойнап жүрсін, еңбек етіп жүрсін
қандай жағдайда болмасын олардың әрекеттерінде не жағымды, не жағымсыз
барлық қасиет сапалары айқын көрініс табады. Мұғалім балалардың оқуын,
еңбек етуін, ойындар ұйымдастыру үстінде олардың адамгершілік қасиеттерінің
дамуына бағыт беруге мүмкіндік алады. Жеке тұлғалық қасиеттің бірі
адамгершілік қасиеттердің дамуын анықтайтын өзегі, балалардың адамгершілік
қарым-қатынасы мен өзара қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Осыған
байланысты біздер баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін балалар фольклорына ерекше назар аудардық. Оқушы тек
мұғаліммен ересектердің нұсқауы және олардың бақылауымен әрекет жасаған
кезде ең алдымен тілалғыштығын ескерту керек. Төменгі сыныптардың өзінде
балаларға тек даяр шешімдерді беруден аулақ болған жөн. Бұл тәжірбиені
өмірден алшақтауға соқтырады. Сондықтан тәрбие процесі бала қылығын
өздігінен таңдауына мүмкіндік беретін жағдайларды алдын ала қарастыру
негізінде құрылу қажет. Мұнда жағдайлар өмірде мол кездеседі. Олар арнайы
ойын, еңбек және шығармашылық сабақтар арқылы ұйымдастырылады. Балаларды
басқалардан да, өзінің іс-әрекеттерін түсіне білуге, адамгершілікпен өз
ісіне өзі баға беруге әдеттендіреді [42,43].
Баланың ақыл-ойы дамуы мен әлеуметтік даярлығының негізі. Баланы
тәрбиелеу, ең алдымен және негізінен оқыту процесінде жүргізіледі. Сабақ-
алуан түрлі қимылдар мен тербеністердің, өзара қатынастардың тәжірбиесін
жинақтайтын орын. Сабақта балалар өздігінен жұмыс істеуді үйренеді. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшін өз күшін өзгелердің күш жігерімен салыстыру, өз
жолдастарын таңдап түсінуді, өз білімін басқалардың білімімен салыстыру, өз
пікірін салыстыру, біреуге жәрдемдесу және оның жәрдеміне сүйену
қажеттілігі туады. Сабақта балалар жаңа білім алу процесінің өзімен бірге
қуануы, ал қателермен сәтсіздіктерге бірге күйінуі мүмкін [40].
Тәрбиелік жағынан алғанда мектепте оқылатын барлық пәндердің маңызы
бірдей. Пәндердің алуан түрлілігі әрбір балаға оқуға өзінің күшті жағынан
мүмкіндік береді. Біреудің ойы алғыр, екіншісінің қолы шебер, үшіншісі
ұқыпты, епті, төртіншісі, әсемдікті сезгіш, бесіншісі байқағыш болып
келеді. Баланың бұл күшті жақтары ең алдымен оқу процесінде әр баланың
белгілі салада, белгілі бір дәрежеде, анағұрлым білгіштігімен, шеберлігімен
көрінеді. Осыдан біздер балалар ұжымының қалыптасуы мен дамуы, ондағы
адамгершілік қатынастардың қалыптасуы- мұғалімнің үнемі көңіл бөлуін талап
ететін күрделі және ұзақ процесс екенін байқаймыз. Төменгі сынып оқушыларын
жан-жақты тәрбиелеуде мұғалімнің жеке басының үлгісі мен баллрмен қарым-
қатынасының шешуші маңызы бар. Тіпті, болымсыз нәрсе де, мәнердің өзінде
балалар өз мұғаліміне еліктейді. Егер мұғалім мен оқушылардың қарым-
қатынасына ізгілік, қамқорлық, сезімталдық тән болса, оқушылардың өзара
қарым-қатынастары да сондай болады. Бала адамгершілігінің дамуының, оның
оқу, жазу, математика сабақтарындағы табыстарын қадағалағандай мұқият
қадағалау қажет. Оқушының оқу жұмысы, оның мұғаліммен алғашқы кездесулері
осы кездесуден қалыптасқан қарым-қатынастары орасан зор рөл атқарады.
Бастауыш сынып оқушылары арасындағы ұжымдық қарым-қатынастар ересектеу
оқушылардағыдай, еңбекте, қоғамдық пайдалы істе қалыптасады. Олардың қарым-
қатынастарында бірте-бірте өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған қоғамдық
жұмысының орындауына бірдей жауапкершілік сезімі, бүкіл топтық жұмысын
басқару кімге тапсырылса, соған бағына білу, топқа жетекшілік міндетін
мойынына алып, жалпыға тән ережелермен тәртіпке қатаң мойын ұсына отырып,
атқара білу қалыптасады. Ал оқушылардың барлық қоғамдық белсенді іс-
әрекетінде педагог балалар жігерінің көзін ашып, әрбір оқушның
шығармашылық күшін, қабілеттілігін шешуге бағыттайтын мүмкіндік табады
[44].
Сонымен, төменгі сынып оқушыларының психологиялық ерекшелігінің бірі
бәрін білуге құмарлығы, ынтықтығы, нені болсын тез қабылдағыштығы, үнемі
қимыл-әрекетте болуы және үлкеннің қамқорлығын, мейірімділігін,
сүйіспеншілігін, жыл жүзін қажет ететін ерекшелігі халық әстүрінен
туындаған мақал-мәтелдерде айқын көрініс тапқан.
Жазушы, әрі педагог Л.Толстой Балалрды адамгершіліке тәрбиелеу
түгелдей адамгершіліке тәрбиелеу түгелдей игі өнегеге саяды. Өзіңіз
жақсылап өмір сүргіңіз тым құрыса жақсылап өмір сүруге талаптаныңыз, өмірді
неғұрлым жақсырақ өткізсеңіз, соғұрлым балаларыңызды жақсы тәрбиелейсіз
дейді. Қазақ халқында педагогиклық қағиданы парасатты мақал –мәтелдер
арқылы шебер бейнелеп тұжырымдағн. Оған мынадай сөздері дәлел: Ұяда не
көрсең, ұшқанда соны ілерсің немесе Өнеге күші өлшеусіз, бұған қоса
Жақсы атты тай жағалайды я болмаса Жақсы бала қонаққа үйір. Адамзат
тарихи дәлелденгендей Адамның күні адаммен, Кісі болар адамның кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісісімен несі бар, Жақсыдан да ауысады,
жаманнан да ауысады. Халық даналығы бойынша балаларға игі жақсылықты көп
көрсетіп, соған бой ұсындыру керек. Адамгершілік үлгісін көркемдейтін мына
бір мақал ата-аналар үшін аса құнды:! Ұлық өссе, ұлы үлгілімен ауылдас бол
[47,48].
Қазақ халқы өнегенің өрісі кең дейді. Сондықтан да ізгіліктің
қолдаушысы неғұрлым көп болуы тиіс. Мақалдың тәрбиелік түйіні рухани
құлшынысқа шақырады. Жан жігерінің жалын атып, жарқырай көрінуін тілейді.
Адам өз ортасына қарап өседі. Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім
алады. Өмірден талайды түйіндегендердің пікірлері тәрбиенің кез-келген
саласымен сәйкес келіп отырады.
Мақал-мәтелдерде ұстаздық етуші үлкендердің қызметіне зор орын
берілген. Жетесізден жетекші шықпасын халық жақсы біледі. Ұстаз өз
шәкіртінен әлдеқайда биік тұруы шарт. Оқудың, білім өсірудің пайдасын
қазақ халқы жете бағалаған. Қазақ халқы Тоқытпасаң оқытпа деп тура
айтқан. Оқытушының ең бірінші қабілеті-ұғындыра білу, терең білім беру дей
келе мектептегі шәкірттерге Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт деген.
Қазақ мақал-мәтелдерінің суреттеме құралдары көбінесе ата кәсібіміз-мал
шаруашылығы төңірігінен көп алынған. Мың малын болғанша, бір балаң ғалым
болсын дейді.
К. Ушинский Жеке адам қаншалықты дарын дана, жетілген болсада, ол
әрқашанда халықтан төмен тұрмақ-дейді. Қазақ халқы да, орыс ғалымы да бір
ойдың үстінен шыққан, тек екі түрлі білдірген. Көп білсенде де көптен
артық білмейсің дейді. Демек, мақал-мәтелдер арқылы адамгершілік тұрғыда
білімнен гөрі біліктілікті бағалауға тәрбиелейік.
Адамгершілікке үндеу, қазақ мақал-мәтелдерінен айтсақ, халық
педгогикасының кең арналы саласы. Олар адамгершілікке тәрбиелеудің алғашқы
әліппесі, өмір табалдырығын аттаған бастауыш мектеп оқушыларына зор тәлім.
Сондай—ақ, нәрестенің дүниеге шыр етіп келуінен басталып, ақырғы деміне
дейін кезектесіп келе беретін процесс.
Халық мақалдары ұлт психологиясының айнасы. Халықтың тарихи мінез-
құлықтың рухани жақтаушысы, мінез-құлықтың игі дәстүрінен сақтаушы және
дамытушы [49].
Ұстаз өзінің шәкіртінен көш бойы ілгері болуы шарт сондықтан да,
Шәкірт болмаған-ұстаз болмас-дейді. Осы пікірді Рим философы Б.Аниций
Кто в учениках не бывал, тот учителем не будет деп білдірген.
Оқытудың, білімнің түпкі пайдасын халық жете бағалаған: Оқу шала
естіні-бүтін, бүтін естіні-данышпан қылады, Наданның азабы-ардың жүгі,
Ынталыға оқу жолы-әрдайым ашық. Яғни, халық мақалының мазмұны ақыл-ой
тәрбиесінен насихаттайды.
Талантта өсіретін-талап, Білім қымбат, білу қиын, Білегі бар бірді
жығады, білімі бар мыңды жығады, Білім инемен құдық қазғандай-деп
мұғалімге де, оқушыға да алдын-ала ескертеді. Оқыту мен тәрбие беру халық
мақалында бірлікте қарастырылады. Бұл көріп отырғанымыздай, ғылыми
педагогикадағы біртұтас педагогикалық процесті танытады. Сан ғасырлардан
қалыптасқан мақал-мәтелдер бүгінгі ғылыми педагогикамен өзектес, сабақтас.
Мәселен, оның мазмұнын дене тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, экономикалық
тәрбие, экологиялық тәрбиеге қатысты ғибрат табамыз: Жығуға дәмесі жоқ,
күреске түспейді Көз жұмбай дария көшпей жоқ Тасылмайтын жүйрек,
шошымайтын жүрек болмайды, Көрмеген жерінің ой-шұқыры көп, т.б. [50]
Мақал-мәтелдердің адамгершілік қасиеттерге үйрететін тұстары халықтың
психологиясына, тәрбиесіне етене жақын. Мысалы, үлкендерді сыйлау, Атаңа
не істесең, алдыңа сол келеді, Кәріге –құрмет,балаға міндет, Асырайтын
жас болса, өлетін кәрі жоқ, Егдеге-ізет, жасқа –жол; адамдармен жайлы
қарым-қатынаста болу Жақсыға жақсы әуес, Адам жайын ауылдасы
білмейді,істесі біледі, Ақ көңілді адамға біреудің сырқауы батады,
Қонақтың алтынын алма, алғысын ал, Жақсыдан шарапат жаманнан кесапат,
Тоқ адамнан сырқат көп қалады, ықылас пен ынтымақбітер істе болсын тап,
Шешеннің тілі, шебердің ортақ қолы, Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі,
Тәрбие басы-тәртіп, береке басы-бірлік, Би екеу болса, дау төртеу,
Саусақ бірікпей ине де ілікпейді т.б.
Көшпелі тұрмыс сатында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен
баспасөздің қызметін атқарды. Ол айналадағы сиқыры мол дүниенің сұрыпталған
жиынтығы, халықтың өзінше жиналған шағын энциклопедиясы ғана емес,
ұстаздық, тәлімгерлік рөлді де атқарды, адам бойындағы жақсы қасиетті
асқақтатып, жамандықты күлге айналдырды [52]. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа
да нұсқа, әрі тұжырымды болады. Бұлардың бала тәрбиесіндегі орны да
айрықша. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінің
бұрынғылардың моральдық –психологиялық, медициналық-гигиеналық, өнер
–сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғрландырып, бүкіл халықтың әлемдік
тәжірбиесін мирасқа қалдырып отырды.
Сонымен ғылми зерттеу еңбектерінде, ұлттық рухани мұраға жүргізілген
жан-жақты талдау нәтежесі жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің
педагогика тарихында түрлі кезеңдерде зрттеу нысанасы болып, әр қырынан
негізделген күрделі тәрбие мазмұнн құрайтын мәселе екенін көрсетеді.
Мақал – мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен,
тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан
құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды
аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-
алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды дұрыс сөйлеуге
үйрету жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай тәсілдер
пайдаланамын.
- сөздік жұмыс (әңгімелеу,салыстыру,қайталау, сұрақ-жауап, анкеталар т.б.)
- көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның атқаратын ролі ерекше
[54,55].
Мақал-мәтелдің оқушыларға тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды
толықтыру үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал – сөздің мәйегі. Мәйек – бір қазан
сүтті ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың
ғасырлар бойы өмірден, табиғаттан көрген – білгенін бейнелейтін шағын
шығармасы, сөз өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты
сөйлем. Сондықтан да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай.
Өйткені, қазақ мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар,
дыбыс үндестігі бар.
Мен өз сабақтарымда оқушылардың тілін дамыту мақсатында
мақал-мәтелдер арқылы бірнеше жұмыс түрлерін қолданамын:
➢ антоним сөздерден жасалған мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат
Тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ
Алғыға қарап пікір ет, артқыға қарап шүкір ет.
Кәрліктің алды- жігіттіктің соңы
Адам бір терінің ішінде – толады да солады да
➢ антонимдердің қай сөз табынан жасалғанын айту,
Мысалы: жақсы –жаман (қандай? –сұраққа жауап береді) – сын есім
Айтыс-қайтыс (не?) - зат есім
Алғы-артқы - көмекші сөздер
Алды-соңы – көмекші сөздер
Толады- солады ( не істейді?) – етістік
➢ қатыстық сын есімдерді бар мақалдарды жазу,
Мысалы: Ақсақ қой түстен кейін маңырайды
Жақсы кісінің ашуы, жибек орамал кепкенше
Әдепсіз бала - аяққа басылған шала
Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз
➢ құрамында көмекші есім кездесетін мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Ел іші – алтын бесік
Ырыс алды – ынтымак
Тау мен тасты су бұзар,
Ер арасын ку бұзар
➢ тәуелдік жалғаулы сөзі бар мақалдарды жазу,
Мысалы. Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан
жеңгесі - оның жеңгесі – тәуелдік жалғау,жекешк
түрінде, 3-жақ
Жаманға айтқан ақылың, дала атқан оқпен тең
ақылың - сенің ақылың – т.ж. 2- жақ,жекеше түрінде,
➢ берілген мақалдардағы есімшелерді тауып және мақалдардың мазмұнын
ашу,
Мысалы: Бүлінген елден, бүлдіргі алма
Көпті жамандаган – көмусіз калар
Ата көрген ок жонар,
Ана көрген тон пішер
➢ мақал-мәтелдің қалған бөлігін тауып жазу және сөздерге морфологиялық
талдау жасау,
Мысалы: Сабыр түбі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін мақал-мәтелдер негізінде дамыту.
Ақтөбе 2013
Мазмұны
Kipicпe ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой –
өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал-мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру ... ..6
1. Оқушылардың ой - өрісін
дамытуда мақал –мәтелдің
атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Адамгершілік тәрбиесі мақсаты және негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . .14
2. Қазақ мақал – мәтелдерінің мазмұны және олардың
педагогикалық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..25
Қазақ мақал – мәтелдерінің мазмұны және бүгінгі таңдағы
педагогикалық
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
Мақал - мәтелдер арқылы адамгершілікті тәрбие берудің қазіргі
бастауыш мектептегі
жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 39
3. Бастауыш мектеп оқушыларына мақал - мәтелдер арқылы
адамгершілік тәрбие беруге бағытталған педагогикалық
тәжірибелік эксперименттік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 59
Kipicпe
Кіріспе
Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқылы
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігін талап етеді.
Мақал - мәтелдер мен тұрақты тіркестерді үйрету барысында да оқушының
тіл байлығы артады. Оқулықта берілген және басқа да мақал - мәтелдерді,
тұрақты тіркестерді ұдайы үйретіп отыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының
бір түрі. Үйренгендерін ұмытып қалмауы үшін оны сөздік дәптеріне жаздырып,
әр тоқсанда соларды көбейту кестесі тәрізді жатқа жаздырып, бақылау
жұмыстарын алуға болады. Мақал - мәтелдерді қаншалықты білетінін анықтау
үшін әрі мейлінше көп меңгерулері үшін осы бағытта сайыс сабақтар
ұйымдастырылады. Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ тәрізді сайыстар оқушының
тіл байлығының артуына ғана емес, ой - өрісінің, танымының артуына ықпал
етпек [1].
Саяси сынаржақтылықты көздегендер мектеп окушыларының шығармашылық
қабілетін тежеп, еркін ойлау өрісін шектеп отырды. Ұзақ жылдар бойы
әкімшілік әдісіне, жалаң ұрандарға негізделген тәрбие дәріптеліп,
жастарымыз ана тілінен, ата тарихынан, төл мәдениетінен қол үзді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекетік тіл құқына көтерілі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы Заңдардың қабылдануы келешек ұрпак тәрбиесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды талап етеді. Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын,
мақсатын, кағидаларын, міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі жаңарту
қажет. Оның негізгі мұраты - баланы жастайынан әлемдік ортада мәдениетті
қарым - қатынас жасай білуге үйрету, үлкенді сыйлау, кішіге ізет
көрсетуге, елжандылыққа баулу.
Бүгінгі игі істі уақыт сынынан сүрінбей өтіп келе жаткан халықтың
тәлім-тәрбие тәжірбиесінен уақыт талабына сай пайдаланған жөн.
Қазақ халкының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттык тәлім-
тәрбиесінің асыл - қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ
тәрбиесінің негізіне алынуы - егеменді еліміздің мүддесіне, халкымыздың
талабы.
Тақырыптың өзектілігі. Үшінші мың жылдықтың табалдырығын аттаған
кезеңде мектептің алдына қоятын ең басты мәселе- қазіргі заманның
өркениетті, прогресшіл бағытына сай, азаматтық-адамгершілік қасиеті мол,
сондай-ақ ұлттық ділі мен тілін жоғалтпаған, өзге елдердегі замандастарымен
тең дәрежеде бәсекеге алатын биік өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу [2].
Бірақ дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық,
педагогикалық мәселелер күннен күнге күрделене түсуде. Қазіргі әлемде өршіп
жатқан соғыс, ұрыс-керіс жағдайлары мен апаттарды болдырмаудағы барлық
адамзаттың және әрбір жеке адамның рөлі мен жауапкершілігін күшейту өте
қажет болып отыр. Сонымен бірге, бүгінгі күні темір қоршаудың бәрі алынып,
бүкіл дүние жүзі ортақ ақпараттық кеңістікте өмір сүруде, мысалы; ЮНЕСКО,
интернет желісі, компьютерлендіру бағдарламалары, ғарышты игеру, бүкіл
әлемдік қуатты корпорациялар, халықаралық туристік ұйымдар, әлемдік қаржы
институты, т.б. Яғни, әлем халықтары өміріне ғаламдастыру үрдісі тамырын
жая бастады.
Әлем халықтары өміріне ғаламдастыру біртіндеп еніп келе жатқан уақытта,
өз тәуелсіздігіне кеше ғана қолы жеткен еліміз үшін өз келбетін жоғалтып
алмау, адамгершілік қасиеттерімізден айырылып қалмау, ұлт ретінде жойылып
кетуге апарып соқтыруы мүмкін рухани мәңгүрттіктен сақтану және оны
болдырмаудың шараларын бүгіннен бастау, әрбір адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, біліктілігі мен білімін арттыру кезек
күттірмейтін негізгі мәселе.
Педагогиканың негізгі мақсаты, оқушыны жеке тұлға етіп қалыптастыру
болғандықтан, ол философиялық заңдылықтарды негізге ала отырып,
адамгершілікке тәрбиелеуді қажет етеді.
Даму үрдісінің ең негізгісі: а) кез-келген тұлғаны тәрбиелеуде қоғамдық
дамудың әсерін ескерту қажет, ә)жеке тұлғаны қалыптастыруда қарама-қайшылық
жеке тұлғаны қалыптастыруда қозғаушы күш болып табылады.
Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында
ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан,
қазіргі заманның педагогика ғылымында жеткіншек ұрпаққа адамгершілік
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру міндеттері қойылып отыр.
Зерттеу обьектісі-бастауыш мектептегі тұтас педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні- бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде
мақал-мәтелдерді оқу-тәрбие процесінде пайдалану барысы.
Зерттеу мақсаты- мақал-мәтелдердің адамгершілік тәрбиеге байланысты
педагогикалық маңызын айқындап, оларды мазмұндық бірлікте,пәнішілік,
пәнаралық байланыста, сабақтан тыс уақытта пайдаланудың амал-жолдарын
анықтау.
Зерттеу болжамы. Егер, мақал-мәтелдерді адамгершілік тәрбие беру
бағытында мазмұндық бірлікте, пәнішілік, пәнаралық байланыста, сабақтан тыс
уақытта мақсатты түрде пайдалансақ, бастауыш мектеп оқушыларына терең де
жүйелі адамгершілік тәрбие беруге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушыларға мақал-мәтелдер арқылы адамгершілік тәрбие беруге
арналған педагогикалық әдебиеттерге ғылыми-теориялық талдау;
2. Қазақ мақал-мәтелдеріне мазмұндық сипаттама бере отырып, олардың
педагогикалық міндеттерін анықтау;
3. Адамгершілік тәрбие беру міндеттеріне орай мақал-мәтелдерді
жүйелеу, саралау.
Зерттеудің әдіснамалық негізіне табиғат пен адамның тығыз байланысы
қоғамдық орта мен жеке тұлғаның диолектикалық даму заңдарына арналған
психологиялық және педагогикалық зерттеулер алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс: кіріспе, екі тараудан,
тарау бойынша қорытынды, жалпы қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
Кіріспе бөлімде ұлттық тәлім-тәрбиенің асыл қазынасын бүгінгі таңда
ұрпақ тәрбиесінің негізінде алынуы және тақырып өзектілігі, зерттеу
объектісі, мақсаты мен міндеттері қамтылған.
1-тарауда бастауыш сыныптарда адамгершілік тәрбие берудің ғылыми-
теориялық зерттелу жағдайы қамтылған.
2-тарауда қазақ мақал-мәтелдердің педагогикалық мүмкіндіктері және
мақал- мәтелдер арқылы адамгершілік тәрбие берудің жолдары қамтылған.
Қорытынды бөлімде мақал-мәтелдердің бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбие беруде пәнішілк байланыста пайдалануы, мұғалімнің
әдістемелік даярлығы, оны ұйымдастыра білуіне байланыстылығы қамтылған.
1. Бастауыш сынып оқушыларының ой – өрісін, адамгершілік
құндылықтарын мақал-мәтелдер қолдану арқылы жетілдіру.
1.1 Оқушылардың ой - өрісін дамытуда мақал –мәтелдің атқаратын
қызметі.
Мақал – мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен,
тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан
құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды
аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-
алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды дұрыс сөйлеуге үйрету
жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай тәсілдер пайдаланамын
[3].
-сөздік жұмыс (әңгімелеу, салыстыру, қайталау, сұрақ-жауап, анкеталар
т.б.)
-көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның атқаратын ролі ерекше.
Мақал-мәтелдің оқушыларға тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды толықтыру
үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал – сөздің мәйегі. Мәйек – бір қазан сүтті
ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар
бойы өмірден, табиғаттан көрген – білгенін бейнелейтін шағын шығармасы, сөз
өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты сөйлем. Сондықтан
да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай. Өйткені, қазақ
мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар, дыбыс үндестігі
бар [3].
Мен өз сабақтарымда оқушылардың тілін дамыту мақсатында мақал-мәтелдер
арқылы бірнеше жұмыс түрлерін қолданамын:
антоним сөздерден жасалған мақалдарды тауып жазу,
Мысалы:Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат
Тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ
Алғыға қарап пікір ет, артқыға қарап шүкір ет.
Кәрліктің алды- жігіттіктің соңы
Адам бір терінің ішінде – толады да солады да
антонимдердің қай сөз табынан жасалғанын айту,
Мысалы: жақсы –жаман (қандай? –сұраққа жауап береді) – сын есім
Айтыс-қайтыс (не?) - зат есім
Алғы-артқы - көмекші сөздер
Алды-соңы – көмекші сөздер
Толады- солады ( не істейді?) – етістік
қатыстық сын есімдерді бар мақалдарды жазу,
Мысалы: Ақсақ қой түстен кейін маңырайды
Жақсы кісінің ашуы, жибек орамал кепкенше
Әдепсіз бала - аяққа басылған шала
Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз
құрамында көмекші есім кездесетін мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Ел іші – алтын бесік
Ырыс алды – ынтымак
Тау мен тасты су бұзар,
Ер арасын ку бұзар
тәуелдік жалғаулы сөзі бар мақалдарды жазу,
Мысалы. Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан
жеңгесі - оның жеңгесі – тәуелдік жалғау,жекешк
түрінде, 3-жақ
Жаманға айтқан ақылың, дала атқан оқпен тең
ақылың - сенің ақылың – т.ж. 2- жақ,жекеше түрінде,
берілген мақалдардағы есімшелерді тауып және мақалдардың мазмұнын ашу,
Мысалы: Бүлінген елден, бүлдіргі алма
Көпті жамандаган – көмусіз калар
Ата көрген ок жонар,
Ана көрген тон пішер
мақал-мәтелдің қалған бөлігін тауып жазу және сөздерге морфологиялық талдау
жасау,
Мысалы: Сабыр түбі ...
Балалы үйдің ...
Ағайыныңды іске шакырма, ...
мақал құрамындағы бір сөзді ғана атап, сол сөзі бар мақалды табу,
Мысал: Тіл ... Тіл – қылыштан өткір
Өнер алды ... Өнер алды – қызыл тіл
мақал-мәтелдердің орыс тіліндегі баламасын тауып айтып, жаттатқызу
Мысалы: Ердің атын еңбек шығарады -
Человека прославляет труд,
Біреуге ор қазба, өзің түсерсің -
Не рой другому яму, сам упадешь
Өлгенше үйрен -
Век живи, век учись -
Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін ең жие қолданылатын көрсеткіш –
септік жалғау, берілген мақал-мәтелдерді оқып, асты сызылған сөздердің қай
септікте тұрғанын талдау жұмысын жасаймыз:
( Не? ) Оқу – білім бұлағы,
(Не? ) Білім – өмір шырағы.
( Кімнің?) Білімдінің алды жарық,
( Кімнің?) Білімсіздің күні ғаріп.
( Кімге?) Өнерліге өлім жоқ,
( Кімге?) Жалқауға жарық жоқ.
(Нені?) Өнерді үйрен де жирен.
( Қайда?) Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың.
( Кімнен?) Ұстаздан шәкірт озар.
Оқу ( немен?) инемен құдық қазғандай –
секілді тапсырмалар жүргіземін [1].
Көрсетілген мақал мәтелдердің түрлі ойын элементтері арқылы берілгенін
байқағандай, осындай элементтерді пайдалана отырып, оқушылардың ауызекі
сөйлеу дағдыларын дамытуға мұғалім үшін өте тиімді - деп ойлаймын. Мұндай
тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері
туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел арқылы сөздік қорларын
толықтыруға ықпалды. Кез келген сөзді бір-бірімен байланыстыра, тіркестіре
салуға болмайтындығын жете түсіндірген жөн. Мұндай жағдайда оқушылар
мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға,
түсінуге талпынады. Әдетте, мақалдар жаттап алу үшін ғана бермеймін, әрбір
мақалдың тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын қатар түсіндіріп отырамын.
Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның
мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талаптанады. Тіл дамыту үшін сөздік
жұмыстарына да көп көңіл қоя білу керек.
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен
байланыста. Адам бір-бірімен сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым қатынас
жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін естейді,
тындайды әрі онымен пікір алысып сөйлеседі [4]. Адам осындай сөйлеу
барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланылады. Мысалы,
мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ымдау
тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші бір адамға ойын
жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен
айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін,
құрамдас сөйлем түрлерін қолдана бермейді. Тіл дамыту жұмыстары
грамматикалық зандықтармен байланысты жүргізілуі тиіс.
Мақалдармен жұмыстың бірнеше түрі бар:
1. Мақалды үстеу.
2. Мақал мазмұны бойынша жұмыс.
3. Мақалды сөйлеу әрекетінде қолдану.
Үстеу кезеңінде тақтаға мақалды жазамыз. Алдымен мұғалім оқиды.
Сонан соң оқушылар қайталайды. Түсіндіру кезінде алдымен кейбір сөздерінің
мазмұнын синониммен түсіндіруге болады. Мақалдың мағынасын ашу кейде
қиындық туғызады. Бұл мұғаліммен сөйлесуге жағдайын ұсыну арқылы
түсіндіруді қажет етеді. Мысалы: мақалдың құрамында жиі кездесетін ырыс,
несібе, құт сөздерінің мағынасын ұлттық сипатта түсіндіру қажет. Өйткені,
бұл сөздердің аудармасы мағынасын дәл ашып бере алмайды [4,6]. Мысалы:
1. Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы.
2. Байлық-мұрат емес, кедейлік ұят емес.
3. Отан оттан да ыстық.
Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын
жазбаша да дұрыс, жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі үрдіс бір-бірімен
бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізгенде ғана дұрыс нәтиже береді. Тіл
дамытуға арналған жұмыстардың барлығы оқушылардың тіл байлығын, білім
деңгейін, сана сезімін, сауаттылығын дамытуға көмегі зор.
Білім беру тұжырымдамасында өмір талабы ретінде екі тілде сөйлеуді
одан әрі орнықтыру, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытудың сапасын
жақсарту міндеттері қойылады. Орыс тілінде жүргізілетін білім ошақтарында
оқушыларға қазақ тілін оқыту мәселесі олардың қазақша сөйлей алатындай
болып шығуына мүмкіндік беретіндей болуы тиіс. Сөз тіркестері мен мақал-
мәтелдерді күнделікті өмірде пайдалана отырып, тиімді қолдана білудің
маңызы зор – деп білемін. Сондықтан да оқушылар алған білімдерін өз
қажеттілігіне ғана пайдаланып қоймай сонымен қатар, өзгелермен де бөліссе
ұтымды амал болып табылар еді.
Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың
рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығн,
кәсіби біліктілігін керек ететіні белгілі [6].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер
байқалады. Мұнда іс-әрекет пен қарым-қатынас сияқты негізгі күштердің өзара
ұтымды байланысы арқылы саналы адамгершілік көзқарастың қалыптасуына
мүмкіндік беріп отыр.
Педагогика тарихында бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеу қоғамның әр түрлі кезеңдерінде де зерттеу нысанасы болды.
Бүкіл әлемдік педагогика классиктері Аристотель, Платон, Коменский,
Локк, Гербарт, Ушинский тағы басқалары өз еңбектерінде адамгершілік
тәрбиесі туралы өте құнды пікірлер қалдырды.
Аристотель (б.з.д. 384-322) өз ілімінде адамгершілік пен этиканы
адамдардың маңызды сипаттамасы деп таныды.
Әл-Фараби (870-950) этиканы ең алдымен жақсылық пен жамандықты
ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады. Сондықтан оның этика
жөніндегі концепцияларында жақсылық, мейірбандылық категориясы басты орын
алады. Жамандықты жақсылық жеңгенде ғана адам баласы ізгі мұратына жетеді
деп қарайды. Ол ғылым мен философияны меңгеру үшін бірінші алғы шарт етіп
адамның тазалығын, ар тазалығын қояды.
А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, ізгілік сапаларды тәрбиелеуді талап етті. Ол
мектеп тәртібі жөнінде жан-жақты жаңа пікірлер айтты. Оның еңбегінің
маңыздылығы сонда, ол – орта ғасырлық мектептің жазалау тәртібіне қарсы
болды, сонымен бірге, мұғалім оқушыларынан тиісті мектеп тәртібін талап ете
білуі керек деген тұжырым айтты.
И.Г. Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты мінез-
құлық қалыптастыру. Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылықтар мен
адамгершілік елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолиции еңбек адамгершіліке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп
санады.
Адамгершілік тәрбиені мектепке дейінгі тәрбие ұстанымдылығы басты
міндет деп санады. Оның ойынша тек адамгершілік тәрбиесі ғана жақсы мінез
бен адамдарға жақсы қарым-қатынас қалыптастырады.
К.Д.Ушинскийдің айтуынша, еңбек біріншіден адам өмірінің негізгі,
өмірдің құралы. Екіншіден, еңбек-адамгершілік, ақыл-ой тәрбиелерінің,
адамның дене жағынан жетілуінің көзі.
Балаларда тәрбиелеуде мақал-мәтелдер, ертегілер, батырлар жыры, өлең
шын мәнісінде тәрбие құралы болатындығын ол жоғары бағалады.
Педагогика ғылымын дамытуда үлкен үлес қосқан ірі ғалым педагогтар
Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, М.Н.Покровский адамгершілік тәрбие беруде
елеулі еңбек етті.
А.С.Макаренко балалар ұжымымен тәрбие жұмысын жүргізудің теориясы мен
әдістемесін құрды. Тәжірбиелі педагог адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
ұйымдастыруға аса көңіл бөлді [11].
Соңғы жылдары ұлттық негізде білім мен тәрбие міндетіне сай
республикамызда жаңа тұжырымдамалар мен бағдарламалар қабылданды. Онда
ұлттық әдет-ғұрыпы, салт-сана, дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік
қасиеттерін бойына сіңіріп, елін, жерін, ұлтын сүйетін адамзат болып өсуін
қамтамасыз етуі тиіс.
Халықтық педагогика –тәрбиенің басты және қайнар бұлағы, ол тәрбие
жөніндегі халықтың білімі мен тәжірбиесі. Бұл салада қазақ халқының тәлім-
тәрбие мұрасына ерекше мән беріп зерттелген: А.Янушкевич, В.Врадлов,
г.Потанин, В.Затаевич, А.А.Диваев. Соңғы жылдары арнайы халықтық
педагогиканы зерттеген: Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбикоа, А.З.Исмаилов. С.Сафаров,
т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы педагогика,
психология, философия ғылымдарындағы алатын орнын, оның тарихи даму жолын,
ғылыми тұрғыдан мәні, мақсатын, мазмұнын ашуда елеулі үлес қосқан көрнекті
ғалымдар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев., Қ.Сейсенбаев. Х.Арғынбаев, С.Ұзақбаев,
А.Ұзақбаев, А.Мұқанбаева т.б. еңбектерін атап өтуге болады [12,13].
Бүгінгі таңда елімізде жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдына әлемдік өркениеттің
барлық талаптарына сай келетін, парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп
дайындауды талап етуде. Бұл Отанымыздың келешек дамуымен, әлемнің алдыңғы
қатарлы елдер қатарына қосылуымен, қазіргі мектеп оқушыларының білім
дәрежесімен, шығармашыл ойлай алу қабілеттерімен сабақтаса орайласады.
Осыған орай білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа
технологияларын қолдану жұмыстары жедел қарқынмен жүруде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
...білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз
ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет
[1]. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық
жеткізуге әсер етеді.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді
оқытып, оқушылардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру – бүгінгі өмір талабына
сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі оқыту үрдісінде
тиімді қолданылған мақал-мәтелдер оқушылардың сабаққа деген ынтасын
арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне,
асыл маржандарын түсінуіне жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі, ана тілі
пәндерінде мақал-мәтелдерді оқыту мемлекет тарапынан білім беру
мекемелеріне қойылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді.
Оқушылардың сабақтағы белсенділігі олардың сабаққа қызығушылықтарының
артуымен тығыз байланысты. Әсіресе, мақал-мәтелдер оқушылардың лидерлік
қабілеттерін жетілдіріп, өз пікірін дәлелдеуге, сыныптастарымен еркін
пікірлесуге ықпал етеді. Мақал-мәтелдер оқушыларды тілдік материалдарға
қызықтырумен қатар ана тілінен алған білімдерін бекіту, тереңдету үшін де
тиімді. Мұның өзі мақал-мәтелдер бастауыш сынып оқушыларының танымын
кеңейтіп, оның ойлау қабілетін, ізденімпаздығын, еңбекқорлығын жетілдіруде,
олардың жеке тұлғалық қабілеттерін тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратынын
көрсетеді. Мақал-мәтелдерді меңгеру барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, басқа жолдастарымен тілдік қарым-қатынасқа оңай түседі. Бұл
шәкірттердің жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіруіне, сабақтың тартымды
өтуіне, жаңа материалды терең игеруіне ықпал етеді. Сондықтан оқыту
барысында мақал-мәтелдерді қолдану – қазақ тілі, ана тілі пәндерін сапалы
оқытудың, меңгертудің ұтымды жолдарының бірі [20].
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
жана технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім
мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны
мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан
кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің
озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту
көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы
жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты.
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негізгісі – қазақ халқының ұлттық-мәдени құндылықтары.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық
мұрасы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең-
жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар, баға жетпес асыл қазына
[26].
Халық педагогикасын зерттеу негізінде халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері,
ойындары, отбасы тәрбиесінің тәжірбиелері жатады. Бұл анықтамалардан тәрбие
мен оқыту жұмысы халықпен бірге өскен, бірге дамымағандығын, сан ғасырлар
бойы халықпен қатар жасап, оның озық үлгілерін келер ұрпаққа мирас етіп
келе жатқанын білеміз. Халық педагогикасының мұрасының бірі-балалар
фольклоры. Балалар фольклоры- бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын
рухани мұра өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн
алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан
табиғи құбылыс. Ол тұтастай алғанда адам өмірінің рухани-адамгершілігінің
қуат-қайнары. Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған фольклор мазмұнында
адамгершіліктің жоғары сапалы тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар
[18].
Балалар фольклоры қоғамдық сананың барлық сатысынан орын алады. Мысалы,
саясатта, қоғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастыққа,
теңдікте, бастандықта, өзара көмек дәстүрінде, отбасы дәстүрінде, еңбек
дәстүрінде т.б.
Жалпы тәрбие процесінде қазақ балалар фольклоры арқылы бала бойында
шынай адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасындағы парасатты, мінез-
құлық қасиеттерді бастауыш сатыдан отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі
көп. Этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесі жеке бастың
жетілдірудің барлық сатысын қамтиды. Адамның адамгершілік тәрбиелігі адам
өмірінің әр қырынан көрініс табады.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі, әсіресе бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Сондықтан, бұл мәселелердің заңдылықтарын, негізін, ғылым мәнін ашу
үшін педагогика, психология, ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде
айқындалған төменгі тұжырымдамаларға сүйінеміз.
Психологтар Л.С.Выготский, А.А.Любинская, Л.И.Божевич, В.В.Богословский
және Қазақстандық психологтар Ж.Аймауытов, Ж.Мұқанов, А.Темірбаев,
Ж.Балаубаев, Ж.Намазбаева, бүгінгі зерттеуші педагогтар: Н.Н.Болдырев,
И.С.Макаренко, З.И.Васильев, адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде
мынадай қорытындыға келді:барлық қасиеттердің құрылысы біреу болады және
олар төрт түрлі бөліктерден тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-құлық
дағдысы. Бірақ тәрбиелетін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие
процесінде жетекшілік рөлі өзгеріп тұруы мүмкін. Себебі, ол отбасындағы
тәрбиеге, баланың жас ерекшілігіне, баланың бойындағы қалыптасқан
қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты. Оқушылардың тілдік қорларының
жетілуімен олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз
әдебиетіндегі мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері
адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы
қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады [27]. Олар басқа
адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Мінез-құлықтарды жақсы бағалау адамда қанағаттану сезімін туғызады да,
жаман бағалау іштей наразылық тударады.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, құрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз-әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу- келмеуінің нәтежиесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жеккөрушілік,
шошыну, абыржу, наздану және т.б осындай сезімнің түрлері болады.
Адамгершілік сезімдері адамның бірлесе жасаған әрекеттері процесінде
туып, дамуы да осы қоғамда қалыптасқан адамгершілік ережелеріне бағынады.
Олар басқа адамдардың және адамның өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Сана-обьектісі шындықты идияды түрде бейнелеудің ең жоғары формасы.
Психологтардың А.Темірбеков, С.Балаубаева, Қ.Жарықбаев,
М.Мұқанов,Ж.Назарбаева пікірлерінше сана өз болмысы мен объективті дүниенің
мән жәйі, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психологиялық
процестердің (түсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б)заңды нәтежесі болып
табылады [33].
Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанры – мақал-мәтелдер арқылы бастауыш
сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру мәселесі бастауыш мектеп
педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, оқушылардың қазақ этнопедагогикасының негізгі құралы- мақал-мәтелдер
негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені
арасында; оқу-тәрбие процесінде оқушылардың дүниетанымын дамыту қажеттігі
мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы
арасында; қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанры мақал-мәтелдердің балалардың
дүниетанымын дамытудағы тәрбиелік мәні мен мүмкіндіктерінің кеңдігі мен
оларды оқушылардың ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-
қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін
іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ мақал-
мәтелдерінің бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын дамытудағы рөлі, -
деп таңдауымызға негіз болды [24].
Жеке адамның санасы мен қоғамдық сана еңбек процесінде пайда болып,
тілдің шығуымен тығыз байланыста қалыптасады. Адамгершілік сана
адамгершілік сенімді тудырады. Әдетте, адамгершілік сезім, сана, сезім
ұғымдарымен оны іс жүзіне асыру ұзақ процесс.
Сенім әрбір іс-әрекеттің, мінез-құлықта адамның бағыт бағдарын,
принциптерін айқындайды. Сондықтан, адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік
ереже нормалар туралы түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімнің
алатын орны ерекше.
Жеке адамның адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тұра бермейді. Сондықтан,
тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса маңызды міндеті.
Ал, біздің зерттеу еңбегіміздегі қаралып отырған адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз-оқушылардың бойында мініез-құлықтың белгілі бір сипаттамаларын
қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа
адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары
мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген
қызметі болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесі –бұл тәрбиеленушінің қоғамдық мораль талаптарына
сай санасына, сезіміне, әдет қылығына, мақсат бағытына жүйелі түрде ықпал
ету [31].
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік –қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыстар.
2. Адамгершілік тәрбиесінің
мақсаты және негізгі міндеттері
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: оқушыларға адамгершілік тәрбие
беру. Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден
ауытқушылықтан жол бермеуді қалыптастыру болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті-өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері:
1. Ізгілік сана қалыптастыру;
2. Инабаттылық сезімдер тәрбиелеу мен дамыту;
3. Адамгершілік әдет-қылықтың ептіліктері мен дағдларын қалыптастру [35].
Адамгершілік тәрбиесінің құрамы: адам және қоғам байланысын
қалыптастыру, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттігін сезіндіру;
адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыру; тұрақты адамгершілік
сезімдер мен сапалар орнықтыру; адамның басқалармен қатынасындағы жоғары
мәдениет мен адамгершілік әдептерді бекіту.
1. Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам құндылығын
жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерісітерге бет бұрды. Осыдан әрбір
оқушыға төмендегі проблемалардың маңыздылын түсіндіру лазым: Адамға ең
қымбат-өмір;
2. Балар-өмір жалғасы;
3.Тәртіптілікпен байланысқан еркіндік;
4.Отансүйгіштік;
5.Ұлтжандылық;
6.Интернационализм;
7.Борыш,ар,намыс,ождан,тәртіп сақтау, кішіпейілділік және т.б.
Ал, адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын шешетін көрсеткіштер-салауатты
өмір салтын орнықтыру.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар бойы
адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға өнегелі
тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі бауырмалдық, бүкіл адам
баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу [41].
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан
адамгершілікке баулу дегеніміз-ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білу.
Көрнекті педагог М.Жұмабаев Педагогика деген еңбегінде баланы
адамгершіліке ұлттық мұрамен тәрбиелеуден бастау керектігі жайында өз ойын
нақты білдірді.
Ғалым Ы.Оршыбеков Қазақ ауыз әдебиетіндегі адамгершілік тәрбиесінің
идеялары - деген ғылыми зерттеу жұмысында халықтық педагогика-ізгілік
тәрбиесінің көзі деп түсіндіреді.
Жалпы, адамгершілік тәрбиесі ғылыми айқындалған психологиялық жүйесі
сезім, сана, сенім, әдет-дағды халықтық педагогиканың бай мұрасынан да
айқын көрінеді.
Жеке адамның, оның мінезінің, көзқарасының адамгершілік,парасаттық
мінез-құлқының қалыптасуына адамзат үшін барынша бағалы сапаларды тағылым
алатын үлгі болатын мәні бар халықтық мұраның орны ерекше.
Психолог ғалымдар баланың даму процесін қалыптастыруда біршене ғылыми
теориялық процестерді ұсынады. Солардың бірі Л.С.Выготский төменгі сынып
оқушыларының даму процесіне сензитивтік кезең тән екенін және солардың
үлкен сезімталдығы мен әсерленгіштігін анықтаған. Мектепке бар ынтасымен
келген -7 жасар бал тәрбиелік ықпалға оп-оңай беріледі. Оның жақсы оқушы,
жақсы мінез-құлықты бала атанғысы келеді. Балалар бұл жаста барынша
мұғаліммен тез тіл тапқыш, өзін жаңа ұжымда балалар арасында еркін сезгіш,
мұғалімнің талаптарын, мектеп ережелерін орындауға қызығады [35].
Ал, басқа жас кезеңдерге бұл бала дамуында бейтарап болуы мүмкін немесе
мүлде ықпал болмайтындығы анықталған. Төменгі сынып оқушыларына бұл
жағдайды ескерту өте қажет. Олардың дамуындағы алдын-ала болатын, озып
отыратын мүмкіндікті еске алу Л.С.Выготский теориясы бойынша баланың
әсерленушілігі, ішкі және сыртқы жағдайлардың ықпалының жиынтығы деп
есептейді. Осыдан барып оның психикалық дамуын айқындайтын, басқаша
күштерді күрделендіріп жаңа түсініктерді қарастыруға жол ашады. Орта мен
бала арасындағы қатынас құбылысын оның күрделігін түсіндіргенде
Л.С.Выготский төменгі сынып оқушыларына әсерленгіштік сипат және ықпал
жасайтын жағдайларды баланың қабылдауымен байланыстырады. Бұдан олардың
ішкі рухани өмірін, әсіресе адамгершілік ойлауын, сезімін, санасын, іс-
әрекетін зерттеуде осы кезеңдегі сентизивтік ерекшеліктерін ескерту
мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Психологтар мен педагогтар К.Б.Бозжанова, Г.Жүнісова, С.Рахиетова,
Э.А.Орынбасарова, Л.Руднева, Л.С.Выготский, Л.Н.Леонтьев, Н.И.Болдырев,
Л.И.Божевич, А.А.Любинская төменгі сынып оқушылары сыртқы әсерге өте алғыр,
неге үйретсе соның барлығына шынайы сезіммен қарайтындығын дәлелдеп береді.
Дәл осы кезде балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершіліккетәрбиелеуге
зор мүмкіндіктер туады деп есептейді. Біздің байқауымызша төменгі сынып
оқушылары мектепте болсын, мектеп ауласында ойнап жүрсін, еңбек етіп жүрсін
қандай жағдайда болмасын олардың әрекеттерінде не жағымды, не жағымсыз
барлық қасиет сапалары айқын көрініс табады. Мұғалім балалардың оқуын,
еңбек етуін, ойындар ұйымдастыру үстінде олардың адамгершілік қасиеттерінің
дамуына бағыт беруге мүмкіндік алады. Жеке тұлғалық қасиеттің бірі
адамгершілік қасиеттердің дамуын анықтайтын өзегі, балалардың адамгершілік
қарым-қатынасы мен өзара қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Осыған
байланысты біздер баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін балалар фольклорына ерекше назар аудардық. Оқушы тек
мұғаліммен ересектердің нұсқауы және олардың бақылауымен әрекет жасаған
кезде ең алдымен тілалғыштығын ескерту керек. Төменгі сыныптардың өзінде
балаларға тек даяр шешімдерді беруден аулақ болған жөн. Бұл тәжірбиені
өмірден алшақтауға соқтырады. Сондықтан тәрбие процесі бала қылығын
өздігінен таңдауына мүмкіндік беретін жағдайларды алдын ала қарастыру
негізінде құрылу қажет. Мұнда жағдайлар өмірде мол кездеседі. Олар арнайы
ойын, еңбек және шығармашылық сабақтар арқылы ұйымдастырылады. Балаларды
басқалардан да, өзінің іс-әрекеттерін түсіне білуге, адамгершілікпен өз
ісіне өзі баға беруге әдеттендіреді [42,43].
Баланың ақыл-ойы дамуы мен әлеуметтік даярлығының негізі. Баланы
тәрбиелеу, ең алдымен және негізінен оқыту процесінде жүргізіледі. Сабақ-
алуан түрлі қимылдар мен тербеністердің, өзара қатынастардың тәжірбиесін
жинақтайтын орын. Сабақта балалар өздігінен жұмыс істеуді үйренеді. Оны
ойдағыдай жүзеге асыру үшін өз күшін өзгелердің күш жігерімен салыстыру, өз
жолдастарын таңдап түсінуді, өз білімін басқалардың білімімен салыстыру, өз
пікірін салыстыру, біреуге жәрдемдесу және оның жәрдеміне сүйену
қажеттілігі туады. Сабақта балалар жаңа білім алу процесінің өзімен бірге
қуануы, ал қателермен сәтсіздіктерге бірге күйінуі мүмкін [40].
Тәрбиелік жағынан алғанда мектепте оқылатын барлық пәндердің маңызы
бірдей. Пәндердің алуан түрлілігі әрбір балаға оқуға өзінің күшті жағынан
мүмкіндік береді. Біреудің ойы алғыр, екіншісінің қолы шебер, үшіншісі
ұқыпты, епті, төртіншісі, әсемдікті сезгіш, бесіншісі байқағыш болып
келеді. Баланың бұл күшті жақтары ең алдымен оқу процесінде әр баланың
белгілі салада, белгілі бір дәрежеде, анағұрлым білгіштігімен, шеберлігімен
көрінеді. Осыдан біздер балалар ұжымының қалыптасуы мен дамуы, ондағы
адамгершілік қатынастардың қалыптасуы- мұғалімнің үнемі көңіл бөлуін талап
ететін күрделі және ұзақ процесс екенін байқаймыз. Төменгі сынып оқушыларын
жан-жақты тәрбиелеуде мұғалімнің жеке басының үлгісі мен баллрмен қарым-
қатынасының шешуші маңызы бар. Тіпті, болымсыз нәрсе де, мәнердің өзінде
балалар өз мұғаліміне еліктейді. Егер мұғалім мен оқушылардың қарым-
қатынасына ізгілік, қамқорлық, сезімталдық тән болса, оқушылардың өзара
қарым-қатынастары да сондай болады. Бала адамгершілігінің дамуының, оның
оқу, жазу, математика сабақтарындағы табыстарын қадағалағандай мұқият
қадағалау қажет. Оқушының оқу жұмысы, оның мұғаліммен алғашқы кездесулері
осы кездесуден қалыптасқан қарым-қатынастары орасан зор рөл атқарады.
Бастауыш сынып оқушылары арасындағы ұжымдық қарым-қатынастар ересектеу
оқушылардағыдай, еңбекте, қоғамдық пайдалы істе қалыптасады. Олардың қарым-
қатынастарында бірте-бірте өзара көмек, бүкіл топқа тапсырылған қоғамдық
жұмысының орындауына бірдей жауапкершілік сезімі, бүкіл топтық жұмысын
басқару кімге тапсырылса, соған бағына білу, топқа жетекшілік міндетін
мойынына алып, жалпыға тән ережелермен тәртіпке қатаң мойын ұсына отырып,
атқара білу қалыптасады. Ал оқушылардың барлық қоғамдық белсенді іс-
әрекетінде педагог балалар жігерінің көзін ашып, әрбір оқушның
шығармашылық күшін, қабілеттілігін шешуге бағыттайтын мүмкіндік табады
[44].
Сонымен, төменгі сынып оқушыларының психологиялық ерекшелігінің бірі
бәрін білуге құмарлығы, ынтықтығы, нені болсын тез қабылдағыштығы, үнемі
қимыл-әрекетте болуы және үлкеннің қамқорлығын, мейірімділігін,
сүйіспеншілігін, жыл жүзін қажет ететін ерекшелігі халық әстүрінен
туындаған мақал-мәтелдерде айқын көрініс тапқан.
Жазушы, әрі педагог Л.Толстой Балалрды адамгершіліке тәрбиелеу
түгелдей адамгершіліке тәрбиелеу түгелдей игі өнегеге саяды. Өзіңіз
жақсылап өмір сүргіңіз тым құрыса жақсылап өмір сүруге талаптаныңыз, өмірді
неғұрлым жақсырақ өткізсеңіз, соғұрлым балаларыңызды жақсы тәрбиелейсіз
дейді. Қазақ халқында педагогиклық қағиданы парасатты мақал –мәтелдер
арқылы шебер бейнелеп тұжырымдағн. Оған мынадай сөздері дәлел: Ұяда не
көрсең, ұшқанда соны ілерсің немесе Өнеге күші өлшеусіз, бұған қоса
Жақсы атты тай жағалайды я болмаса Жақсы бала қонаққа үйір. Адамзат
тарихи дәлелденгендей Адамның күні адаммен, Кісі болар адамның кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісісімен несі бар, Жақсыдан да ауысады,
жаманнан да ауысады. Халық даналығы бойынша балаларға игі жақсылықты көп
көрсетіп, соған бой ұсындыру керек. Адамгершілік үлгісін көркемдейтін мына
бір мақал ата-аналар үшін аса құнды:! Ұлық өссе, ұлы үлгілімен ауылдас бол
[47,48].
Қазақ халқы өнегенің өрісі кең дейді. Сондықтан да ізгіліктің
қолдаушысы неғұрлым көп болуы тиіс. Мақалдың тәрбиелік түйіні рухани
құлшынысқа шақырады. Жан жігерінің жалын атып, жарқырай көрінуін тілейді.
Адам өз ортасына қарап өседі. Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім
алады. Өмірден талайды түйіндегендердің пікірлері тәрбиенің кез-келген
саласымен сәйкес келіп отырады.
Мақал-мәтелдерде ұстаздық етуші үлкендердің қызметіне зор орын
берілген. Жетесізден жетекші шықпасын халық жақсы біледі. Ұстаз өз
шәкіртінен әлдеқайда биік тұруы шарт. Оқудың, білім өсірудің пайдасын
қазақ халқы жете бағалаған. Қазақ халқы Тоқытпасаң оқытпа деп тура
айтқан. Оқытушының ең бірінші қабілеті-ұғындыра білу, терең білім беру дей
келе мектептегі шәкірттерге Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт деген.
Қазақ мақал-мәтелдерінің суреттеме құралдары көбінесе ата кәсібіміз-мал
шаруашылығы төңірігінен көп алынған. Мың малын болғанша, бір балаң ғалым
болсын дейді.
К. Ушинский Жеке адам қаншалықты дарын дана, жетілген болсада, ол
әрқашанда халықтан төмен тұрмақ-дейді. Қазақ халқы да, орыс ғалымы да бір
ойдың үстінен шыққан, тек екі түрлі білдірген. Көп білсенде де көптен
артық білмейсің дейді. Демек, мақал-мәтелдер арқылы адамгершілік тұрғыда
білімнен гөрі біліктілікті бағалауға тәрбиелейік.
Адамгершілікке үндеу, қазақ мақал-мәтелдерінен айтсақ, халық
педгогикасының кең арналы саласы. Олар адамгершілікке тәрбиелеудің алғашқы
әліппесі, өмір табалдырығын аттаған бастауыш мектеп оқушыларына зор тәлім.
Сондай—ақ, нәрестенің дүниеге шыр етіп келуінен басталып, ақырғы деміне
дейін кезектесіп келе беретін процесс.
Халық мақалдары ұлт психологиясының айнасы. Халықтың тарихи мінез-
құлықтың рухани жақтаушысы, мінез-құлықтың игі дәстүрінен сақтаушы және
дамытушы [49].
Ұстаз өзінің шәкіртінен көш бойы ілгері болуы шарт сондықтан да,
Шәкірт болмаған-ұстаз болмас-дейді. Осы пікірді Рим философы Б.Аниций
Кто в учениках не бывал, тот учителем не будет деп білдірген.
Оқытудың, білімнің түпкі пайдасын халық жете бағалаған: Оқу шала
естіні-бүтін, бүтін естіні-данышпан қылады, Наданның азабы-ардың жүгі,
Ынталыға оқу жолы-әрдайым ашық. Яғни, халық мақалының мазмұны ақыл-ой
тәрбиесінен насихаттайды.
Талантта өсіретін-талап, Білім қымбат, білу қиын, Білегі бар бірді
жығады, білімі бар мыңды жығады, Білім инемен құдық қазғандай-деп
мұғалімге де, оқушыға да алдын-ала ескертеді. Оқыту мен тәрбие беру халық
мақалында бірлікте қарастырылады. Бұл көріп отырғанымыздай, ғылыми
педагогикадағы біртұтас педагогикалық процесті танытады. Сан ғасырлардан
қалыптасқан мақал-мәтелдер бүгінгі ғылыми педагогикамен өзектес, сабақтас.
Мәселен, оның мазмұнын дене тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, экономикалық
тәрбие, экологиялық тәрбиеге қатысты ғибрат табамыз: Жығуға дәмесі жоқ,
күреске түспейді Көз жұмбай дария көшпей жоқ Тасылмайтын жүйрек,
шошымайтын жүрек болмайды, Көрмеген жерінің ой-шұқыры көп, т.б. [50]
Мақал-мәтелдердің адамгершілік қасиеттерге үйрететін тұстары халықтың
психологиясына, тәрбиесіне етене жақын. Мысалы, үлкендерді сыйлау, Атаңа
не істесең, алдыңа сол келеді, Кәріге –құрмет,балаға міндет, Асырайтын
жас болса, өлетін кәрі жоқ, Егдеге-ізет, жасқа –жол; адамдармен жайлы
қарым-қатынаста болу Жақсыға жақсы әуес, Адам жайын ауылдасы
білмейді,істесі біледі, Ақ көңілді адамға біреудің сырқауы батады,
Қонақтың алтынын алма, алғысын ал, Жақсыдан шарапат жаманнан кесапат,
Тоқ адамнан сырқат көп қалады, ықылас пен ынтымақбітер істе болсын тап,
Шешеннің тілі, шебердің ортақ қолы, Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі,
Тәрбие басы-тәртіп, береке басы-бірлік, Би екеу болса, дау төртеу,
Саусақ бірікпей ине де ілікпейді т.б.
Көшпелі тұрмыс сатында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен
баспасөздің қызметін атқарды. Ол айналадағы сиқыры мол дүниенің сұрыпталған
жиынтығы, халықтың өзінше жиналған шағын энциклопедиясы ғана емес,
ұстаздық, тәлімгерлік рөлді де атқарды, адам бойындағы жақсы қасиетті
асқақтатып, жамандықты күлге айналдырды [52]. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа
да нұсқа, әрі тұжырымды болады. Бұлардың бала тәрбиесіндегі орны да
айрықша. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінің
бұрынғылардың моральдық –психологиялық, медициналық-гигиеналық, өнер
–сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғрландырып, бүкіл халықтың әлемдік
тәжірбиесін мирасқа қалдырып отырды.
Сонымен ғылми зерттеу еңбектерінде, ұлттық рухани мұраға жүргізілген
жан-жақты талдау нәтежесі жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің
педагогика тарихында түрлі кезеңдерде зрттеу нысанасы болып, әр қырынан
негізделген күрделі тәрбие мазмұнн құрайтын мәселе екенін көрсетеді.
Мақал – мәтелдер ғасырлар шежіресі. Мақал-мәтелдер ой дәлелдігімен,
тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан
құблыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады. Халық даналығы үлкен ойды
аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлікпен танытқан. Көп сөз-көмір, аз сөз-
алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік,
саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды.
Барлығы өз орнында.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды дұрыс сөйлеуге
үйрету жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай тәсілдер
пайдаланамын.
- сөздік жұмыс (әңгімелеу,салыстыру,қайталау, сұрақ-жауап, анкеталар т.б.)
- көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның атқаратын ролі ерекше
[54,55].
Мақал-мәтелдің оқушыларға тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды
толықтыру үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал – сөздің мәйегі. Мәйек – бір қазан
сүтті ашытатын (ұйтатын) ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың
ғасырлар бойы өмірден, табиғаттан көрген – білгенін бейнелейтін шағын
шығармасы, сөз өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты
сөйлем. Сондықтан да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай.
Өйткені, қазақ мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар,
дыбыс үндестігі бар.
Мен өз сабақтарымда оқушылардың тілін дамыту мақсатында
мақал-мәтелдер арқылы бірнеше жұмыс түрлерін қолданамын:
➢ антоним сөздерден жасалған мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат
Тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ
Алғыға қарап пікір ет, артқыға қарап шүкір ет.
Кәрліктің алды- жігіттіктің соңы
Адам бір терінің ішінде – толады да солады да
➢ антонимдердің қай сөз табынан жасалғанын айту,
Мысалы: жақсы –жаман (қандай? –сұраққа жауап береді) – сын есім
Айтыс-қайтыс (не?) - зат есім
Алғы-артқы - көмекші сөздер
Алды-соңы – көмекші сөздер
Толады- солады ( не істейді?) – етістік
➢ қатыстық сын есімдерді бар мақалдарды жазу,
Мысалы: Ақсақ қой түстен кейін маңырайды
Жақсы кісінің ашуы, жибек орамал кепкенше
Әдепсіз бала - аяққа басылған шала
Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз
➢ құрамында көмекші есім кездесетін мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Ел іші – алтын бесік
Ырыс алды – ынтымак
Тау мен тасты су бұзар,
Ер арасын ку бұзар
➢ тәуелдік жалғаулы сөзі бар мақалдарды жазу,
Мысалы. Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан
жеңгесі - оның жеңгесі – тәуелдік жалғау,жекешк
түрінде, 3-жақ
Жаманға айтқан ақылың, дала атқан оқпен тең
ақылың - сенің ақылың – т.ж. 2- жақ,жекеше түрінде,
➢ берілген мақалдардағы есімшелерді тауып және мақалдардың мазмұнын
ашу,
Мысалы: Бүлінген елден, бүлдіргі алма
Көпті жамандаган – көмусіз калар
Ата көрген ок жонар,
Ана көрген тон пішер
➢ мақал-мәтелдің қалған бөлігін тауып жазу және сөздерге морфологиялық
талдау жасау,
Мысалы: Сабыр түбі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz