Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер арқылы қиялын дамыту
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын
дамытудың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары ... ... .12
1.3 Ертегілерді оқыту барысында жүргізілетін жұмыстың түрлері ... ... ... ..29
2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған педагогикалық . тәжірибелік эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.1Анықтаушы экперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
даиындау, жүргізу, талдау, салыстыру
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын
дамытудың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары ... ... .12
1.3 Ертегілерді оқыту барысында жүргізілетін жұмыстың түрлері ... ... ... ..29
2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған педагогикалық . тәжірибелік эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.1Анықтаушы экперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
даиындау, жүргізу, талдау, салыстыру
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру мазмұнына қоятын талабы - жас ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім беру, олардың ойлау мүмкіндігін, қиялын жетілдіру, шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым-қатынас нормаларын қалыптасьру болып отыр. Бұл міндет Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында және «Тәлім - тәрбие тұжырымдамасында» нақты көрсетілген.
Осы негізде бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының қажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы бейнелеп қабылдауына кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын, дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Осы тұрғыдан қарағанда ана тілін оқытудағы елеулі ерекшілік бұрынғыдай оқушыларға түсінік беру мен оқу техникасын меңгертіп қана қоймай, көркем шығармашылық қабілетін дамытып, эстетикалық талғамын тәрбиелеуге, қиялын, дүниетанымын кеңейтуге мән беру болып отыр.
Әдебиеттік оқу сабағы әдебиет әлеміне апаратын баспалдақ тәріздес. Сондықтан бұл оқу құралында бастауыш сыныптан бастап оқитын жанырларға ( ертегі, мысал, әңгіме, өлең, т.б.) қысқаша сипаттама беріліп көркем шығарманы талдай білуге қортынды жасай білуге үйрету көзделеді[1,3].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасында айтқандай, 12-жылдық білім берудің басты мақсаты: өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзыретті, шығармашыл, қиялшыл, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру [2,4].
Мектептің бастауыш сатысында оқушылардың қиялын дамыту, тәрбилеу мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Баланың қиялын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі-ертегі. Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр, бейнелі шығармасы [3,7].
Жас ұрпақ ата- бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен қиялшылдылығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен алғырлығынан, тәлім тәрбисі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуге әзір [1,3].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың өзектілігі шығады.
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру мазмұнына қоятын талабы - жас ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім беру, олардың ойлау мүмкіндігін, қиялын жетілдіру, шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым-қатынас нормаларын қалыптасьру болып отыр. Бұл міндет Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында және «Тәлім - тәрбие тұжырымдамасында» нақты көрсетілген.
Осы негізде бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының қажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы бейнелеп қабылдауына кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын, дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Осы тұрғыдан қарағанда ана тілін оқытудағы елеулі ерекшілік бұрынғыдай оқушыларға түсінік беру мен оқу техникасын меңгертіп қана қоймай, көркем шығармашылық қабілетін дамытып, эстетикалық талғамын тәрбиелеуге, қиялын, дүниетанымын кеңейтуге мән беру болып отыр.
Әдебиеттік оқу сабағы әдебиет әлеміне апаратын баспалдақ тәріздес. Сондықтан бұл оқу құралында бастауыш сыныптан бастап оқитын жанырларға ( ертегі, мысал, әңгіме, өлең, т.б.) қысқаша сипаттама беріліп көркем шығарманы талдай білуге қортынды жасай білуге үйрету көзделеді[1,3].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасында айтқандай, 12-жылдық білім берудің басты мақсаты: өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті және құзыретті, шығармашыл, қиялшыл, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру [2,4].
Мектептің бастауыш сатысында оқушылардың қиялын дамыту, тәрбилеу мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Баланың қиялын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі-ертегі. Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр, бейнелі шығармасы [3,7].
Жас ұрпақ ата- бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен қиялшылдылығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен алғырлығынан, тәлім тәрбисі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуге әзір [1,3].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың өзектілігі шығады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Қалиев С. Халықтың қарасөз ғибратының бірі –ертегі // Тәрбие құралы,№1, 2005.
2. Қ.Р. 12- жылыдық орта білім беру тұжырымдамасы.
3.Әбдірасілов Л.Ә. Әр түрлі жанырлығы мәтіндерді оқыту. - Астана, 2003.
4.Молдағалиев Б:А. Педагогика сөздік.- Орал, 2004.
5.Жарықбаев Қ. Жантану негіздері.-Алматы, 2002.
6.Сәкенова Р. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту// Бастауыш мектеп, №5, 2004.
7. Алдымұратов Ә. Жалпы психалогия. – Алматы, 1996.
8. Тәжібаев Т. Жалпы психалогия.-Алматы, 1993.
9.Жарықбаев Қ. Психалогия.- Алматы, 1976.
10.Бап-баба С. Жалпы психология.-Алматы,Дарын, 2003.
11. Құсайынов А.К. Қазақ тілі термендерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология.-Алматы, Мектеп, 2002.
12. Педагогика негізгі ұғымдар, анықтамалр, сызбалар мен кестелер, ықшам сызықтар. – Ақтөбе, 1998.
13. Намазбаева Ж.И. Психология.- Алматы, 2005.
14. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихи. – Алматы, 1991.
15. Ғабдулин М. Қазақ халық әдебиеті. – Алматы, 1974.
16. Жукеева А. Ертегілердің тәрбиелік мәні // Бастауыш мектеп,№4,1998.
17. Атекенова А. Ауыз әдебиеті – рухани адамгершілік айнасы// Тәрбие құралы,№6, 2005.
18. Қалив С., Есенжанов А. Қазақтың ұлттық құндылықтары жайында // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика , №6, 2006.
19. Кенжеғұлқызы А. Қазақ балалар ауыз әдебиеті. – 1995.
20. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005.
21. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту методикасы. – Алматы, 1997.
22. Силыбаева О.Қ. Қазақ мектебінің ұлттық тәрбие жүйесі // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика, №5, 2006.
23. Әдістемелік оқу бағдарламалары / 2-4 сынып / .- Алматы, РОНД, 2003.-
24. Еділов М. Ертегілер еліне саяхат // Бастауыш мектеп, №1, 1987.
25. Әуезов М. Әдебиет тартуы. – Алматы, 1991.
26. Қабылова А. Халық педагогикасының бала тәрбиесіндегі рөі // Бала тәрбиесі, №4, 2005.
27. Едігенова С. Танымдық қызметін қалыптастыруда халық ертегілерінің мүмкіншілігі // Қазақстан мектебі, №11, 2003.
28. Белгібаева Г. Патриоттық тәрбие беруде ауыз әдебиеттің атқаратын рөлі // Бастауыш мектеп, № 8, 2005.
29. Рүстемова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту // Бастауыш мектеп, №1, 2003.
30. Әбілжанов С. Әлем халықтар ертегілері. –І том, 1992.
31. Ана тілі : Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық /Рахметова С., Жаманқұлов П., Қабатова Б.- Алматы, Атамұра, 1998.
1.Қалиев С. Халықтың қарасөз ғибратының бірі –ертегі // Тәрбие құралы,№1, 2005.
2. Қ.Р. 12- жылыдық орта білім беру тұжырымдамасы.
3.Әбдірасілов Л.Ә. Әр түрлі жанырлығы мәтіндерді оқыту. - Астана, 2003.
4.Молдағалиев Б:А. Педагогика сөздік.- Орал, 2004.
5.Жарықбаев Қ. Жантану негіздері.-Алматы, 2002.
6.Сәкенова Р. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту// Бастауыш мектеп, №5, 2004.
7. Алдымұратов Ә. Жалпы психалогия. – Алматы, 1996.
8. Тәжібаев Т. Жалпы психалогия.-Алматы, 1993.
9.Жарықбаев Қ. Психалогия.- Алматы, 1976.
10.Бап-баба С. Жалпы психология.-Алматы,Дарын, 2003.
11. Құсайынов А.К. Қазақ тілі термендерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология.-Алматы, Мектеп, 2002.
12. Педагогика негізгі ұғымдар, анықтамалр, сызбалар мен кестелер, ықшам сызықтар. – Ақтөбе, 1998.
13. Намазбаева Ж.И. Психология.- Алматы, 2005.
14. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихи. – Алматы, 1991.
15. Ғабдулин М. Қазақ халық әдебиеті. – Алматы, 1974.
16. Жукеева А. Ертегілердің тәрбиелік мәні // Бастауыш мектеп,№4,1998.
17. Атекенова А. Ауыз әдебиеті – рухани адамгершілік айнасы// Тәрбие құралы,№6, 2005.
18. Қалив С., Есенжанов А. Қазақтың ұлттық құндылықтары жайында // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика , №6, 2006.
19. Кенжеғұлқызы А. Қазақ балалар ауыз әдебиеті. – 1995.
20. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005.
21. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту методикасы. – Алматы, 1997.
22. Силыбаева О.Қ. Қазақ мектебінің ұлттық тәрбие жүйесі // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика, №5, 2006.
23. Әдістемелік оқу бағдарламалары / 2-4 сынып / .- Алматы, РОНД, 2003.-
24. Еділов М. Ертегілер еліне саяхат // Бастауыш мектеп, №1, 1987.
25. Әуезов М. Әдебиет тартуы. – Алматы, 1991.
26. Қабылова А. Халық педагогикасының бала тәрбиесіндегі рөі // Бала тәрбиесі, №4, 2005.
27. Едігенова С. Танымдық қызметін қалыптастыруда халық ертегілерінің мүмкіншілігі // Қазақстан мектебі, №11, 2003.
28. Белгібаева Г. Патриоттық тәрбие беруде ауыз әдебиеттің атқаратын рөлі // Бастауыш мектеп, № 8, 2005.
29. Рүстемова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту // Бастауыш мектеп, №1, 2003.
30. Әбілжанов С. Әлем халықтар ертегілері. –І том, 1992.
31. Ана тілі : Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық /Рахметова С., Жаманқұлов П., Қабатова Б.- Алматы, Атамұра, 1998.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын
дамытудың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары ... ... .12
1.3 Ертегілерді оқыту барысында жүргізілетін жұмыстың түрлері
... ... ... ..29
2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған
педагогикалық – тәжірибелік
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1Анықтаушы экперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қалыптастырушы эксперимент
материалдарын ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
даиындау, жүргізу, талдау, салыстыру
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру
мазмұнына қоятын талабы - жас ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейінде білім беру, олардың ойлау мүмкіндігін, қиялын жетілдіру,
шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым-қатынас нормаларын қалыптасьру
болып отыр. Бұл міндет Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
және Тәлім - тәрбие тұжырымдамасында нақты көрсетілген.
Осы негізде бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы
оқушының қажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша
сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз
өрнектері арқылы бейнелеп қабылдауына кеңінен жол ашатын, танымдық
қиялын, дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Осы тұрғыдан қарағанда ана тілін оқытудағы елеулі ерекшілік
бұрынғыдай оқушыларға түсінік беру мен оқу техникасын меңгертіп
қана қоймай, көркем шығармашылық қабілетін дамытып, эстетикалық
талғамын тәрбиелеуге, қиялын, дүниетанымын кеңейтуге мән беру болып
отыр.
Әдебиеттік оқу сабағы әдебиет әлеміне апаратын баспалдақ
тәріздес. Сондықтан бұл оқу құралында бастауыш сыныптан бастап
оқитын жанырларға ( ертегі, мысал, әңгіме, өлең, т.б.) қысқаша сипаттама
беріліп көркем шығарманы талдай білуге қортынды жасай білуге
үйрету көзделеді[1,3].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында айтқандай, 12-жылдық білім берудің басты мақсаты:
өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі белсенді етуге дайын,
өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге
қабілетті және құзыретті, шығармашыл, қиялшыл, білімді тұлғаны дамыту
және қалыптастыру [2,4].
Мектептің бастауыш сатысында оқушылардың қиялын дамыту,
тәрбилеу мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Баланың қиялын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі-ертегі.
Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр, бейнелі шығармасы [3,7].
Жас ұрпақ ата- бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн
бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен
қиялшылдылығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан, тәлім тәрбисі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық.
Ертеңіміз жастар деп білетін болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай
исең солай иілуге әзір [1,3].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы
қиялын дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан
тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеу обьектісі: бастауыш сыныптың оқу процесі.
Зерттеу пәні: ертегілер арқылы бастауыш сынып оқушыларынң қиялын
дамыту.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту барысында
оқушылардың қиялын дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының ертегілер арқылы қиялын дамыту жайлы
педагогикалық – психологикалық әдебиеттерді талдау;
- тақырыпқа қажетті әдістерді анықтау;
- анықтаушы эксперименттің материалдарын дайындау, жүргізу,
талдау;
- қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу,
салыстыру.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектепте ертегіні оқыту жолдары
тиімді қолданылса, онда бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыта
аламыз.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми- теориялық, ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау;
- әңгімелесу, педагогикалық – тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Дипломдық жұмыстың құрлымы Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тараудан, әр тарау бойынша қорытындыдан, жалпы қорытынды,
әдістемелік нұсқаулардан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, обьектісі,
пәні, болжамы, әдістері туралы айтылады .
Бірінші тарауда ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың
теориялық негізі көрсетілген .
Екінші тарауда ертегілер арқылы оқушының қиялын дамытуға
арналған тәжірибелік- педагогикалық эксперимент қамтылған.
Жалпы қортындыда ертегілермен жүргізетін жұмыстардың әдістемелік
нұсқауы бар. Соңында дипломдық жұмысты жазу барысында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамытудың зерттелуі
Қиял- бұл елестерді қайта құру және солардың негізінде
бейнелер қалыптастыру, оның жүзеге асуы жаңа материалдық және рухани
байлық жасауға әкеледі; қиял сондай-ақ өмірде бар, бірақ адамның
жеке тәжірибесінде кездеспеген обьектінің бейнесін жасау [4,55].
Қиял басқада психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан
өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қиялға дейінгі
кезеңнің қалыптасуы нақты әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамға
берген үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа.
Адам әдетте қол жеткеніне қанағаттана қоймайды. Ол өзінің
қиялы арқал ізденеді, дүниені өзгертугу, жаңғыртуға тырысады. Болашағын
болжайды келешекте атқарылатын әрекетінің нәтижесін күні бұрын
санасында елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық еңбекті рөлі аса
зор.
Қиял иесі өзіміз. Ол бізге бағынышты, пәрменді немесе әлсіз
болуы да өзімізге байланысты. Қиял өзінен - өзі пайда болмайды. Қол
қусырып отырғанға жумайды. Қиял адамның дүние тануынан, оның
жасайтын әрекеттерінен, еңбегінен, алға қойған мақсаттарынан
туады да, оған қызмет етеді. Қиялда сайып келгенде бір –ақ формула
бар ол – еңбекті сүю. Сонда ғана қанатты қиял, жүректе ачсыл арман
орнайды. Бұл үшін бүкіл өмір бойы оны дамыту, меңгеру, өзіңе
дарыта білу қажет.
Қиялдың сиқыр күшінің өзі оның шындықпен еңбекпен, мақсатпен
тығыз ұштасуында. Туысқан қырғыз халқының ұлы жазушысы Шыңғыс
Айтматов Ақтық демі таусылғанша ой ойлап, қиял қанатында
ұшатындығымен де адам биік, адам ұлы деп терең философиялық ой
қортындылайды. Қиялы әлсіздің өзі де әлсіз [5,241].
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен рөл атқарады. Мұндағы
оқылатын сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен,
табиғатты суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын
бір материалды түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы
оқушылардың қиялын оятады. Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді
көз алдына елестеткендей, қолымен ұстағандай, құлағымен еститіндей
күйге түседі. Көркем әдебиет шығармаларын талдағанда, тарих
сабақтарындағы әңгімелерде, оқушылардың түрлі ойындарында, қиял
процесі әр қырынан көрініп отырады.
Төменгі сынып оқушыларында алғашқы кезде қиялдың дамуы
айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші сыныптағылар суретке не
оқығанына қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай аламайды. Өйткені
осы жастағыларда синтездеу қабілеті жөнде дамыған. Олар оқиғаны
кездейсоқ, біріне – бірі байланыспаған ассоциациялар арқылы жаңғыртып
отырады. Баланың қайта жасау қиялын дамыту үшін алдымен олардың
тәжірибесін қорландыра түскен дұрыс. Осы салада мұғалім балаларды
орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір ағашты,
өсімдік түрлерін көздермен көріп, алады. Ертеңіне мұғалім оқу
сабағында балалардын көрмеген ормандары туралы айтып беріңдер десе,
бұл олардың қиялын тәрбиелеу көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсіуі
балалардың қиялын да дамыта түседі. Бала қиялы әрекет үстінде
дамитындықтан, не нәрсеге болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі
мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен, сурет салудың, ән
айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше баланың осыған орай
көрінетін қиялы да шарықтай аламайды.
Төменгі сынып оқушыларының қиялын дамыту олардың эстетикалық
сезімдерін оятады. Мәселен, көркем әдебиет кітаптарын оқу, музейлер
мен галереяларға бару, кино көру, ұйымдасып музыка тыңдау, бала
қиялын жаңа мазмұнға толтыра түседі. Оқушылардың жас, дара
ерекшеліктерін ескере отырып, қиялын күшті дамыған балалармен дербес
жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына экскурсиялар жасау,
түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербес
орындатып отырғызу, оқу барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе
алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын дамытудың түрлерін
болып табылады [6,2]. Алдамұратов қиял туралы былай деген. Қиял
дегініміз – бізді қоршаған сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың
образдарын жаңғыртып, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын, тек адамға
тән психикалық процесс.
Қиялды ерекшеліктеріне қарай мынадай етіп топтастырады:
а) әрбір адамның қиялы оның жеке басының қызығуы мен ерекшелігіне,
алдына қойған мақсат – мүддесіне байланысты болып отырады;
ә) қиялдың мазмұн – мәнісі, түр – сипаты адамның жас еркешеліктеріне
байланысты;
б) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен тығыз ұштасып
жатады;
в) адамның қиялы еңбек процесінде іс- әрекет үстінде дамып отырады
[7,165].
Сонымен қатар Т. Тәжібаевтың сөзіне сүйенетін болсақ, қиял деп
бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір – біріне қосып,
өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Дүниедегі заттар мен
құбылыстардың, сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда
болатын қабылдаулар, олардан пайда болатын елестеулер бір қалыпта
ақыл -ой елегінен өтіп, өзгертіп, бір- біріне қосылудың нәтижесінде
бейнелеудің тағы
бірі- қиял пайда болып отырады. Ол қиялдың басты екі функциясын
атап көрсетеді. Бірі – оның әрбір шығармашылық іске керкетігі,
екіншісі- оның мұқтаждықтарымен, сезімдерімен және барлық рухани
әрекеттерімен байланысты туып отыруы.
Адам не істейтінін ерте бастан ой, қиял арқылы ойламаса,
келешекті болжамаса, онда адамның ешбір әрекеттері әдебиетте болсын,
ғылымда болсын бір орында тұрып, алға қарай жылжымас еді. Қиялды
пайда болу сипаттарына қарай белсенді және енжар қиял деп екіге
бөлуге болады. Егер алдамызға ешбір мақсат қоймай, жәй нәрсені
ойлап, кездейсоқ қиял бейнелерін тудыратын болсақ – бұл қиял енжар
қиял болады. Егер әдейілеп еркімізді, жігерімізді жұмсап алдамызға
мақсат қойып қиялданатын болсақ, мұндай қиял белсенді қиял болады.
Қиял бейнелерінің пайда болуы елестеудің пайда болуымен, оларды
еске түсіре, алуымен байланысты. Мәселен, 6-7 айлық бала анасы бір
жаққа кетіп қалса, жан- жағына қарап іздей бастайды. Бұл факт
балада қиял элементтерінің бастауы екендігін көрсетеді. Балада
сөйлеудің пайда болуы, оның түрлі әрекетпен айналысуы, сурет салуы,
балшықтан түрлі заттардың пішінін жасай бастауы бала қиялын
дамытуға қажетті шарттар болып табылады. Балада ең алдымен еске
түсіру, кейінірек қайта жасау қиялы пайда болады. Алғашқыда қиялдың
ырықсыз түрі, кейіннен ырықты белсенді түрлері жиі кездеседі[5,84].
Мектеп жасына дейінгілердің қиялының дамуында халық
ертегілерінің алатын орны ерекше. Бала ертегі тыңдауға, оны айтуға
өте әуес келеді, осы тұста баланың қиялы ерекше көрінеді. Мектеп
оқушыларының қиялында оның барлық түрлері жаңа мазмұнға ие болады.
Бала қиялын дамытуда дүниетанымын, қызығуы мен мүдделерін, мақсат –
тілектерін, армандарын ескеріп отыру маңызды. Бала дәл қазір өзінің
арманын іс жүзінде асыра алмаса да, келешекте оны іс жүзінде
асыратынына сенімі мол болғаны абзал. Бала әр кез өз қиялының
жемісті болуына сын көзбен қарап, қиял біткеннің бәріне сене
берместен, оны ой тезінен өткізіп отыруға дағдылануы тиіс. Бала
тұрмысына үлеспейтін, тіршілікке пайдасыз, күш – қуат бермейтін,
еркін ширатпайтын, құрғақ қиялдардың болмау жағын мұғалімдер үнемі
ескеруі тиіс. Адамның білімі мол болса, оның ақыл – ойы мен қиялы
жемісті де бай болып келетініне баланың көзін жеткізу – аиа –ана мен
тәрбиіші ұстаздардың міндеті. Мектептегі, үйдегі көркем эстетикалық
тәрбие қиялдың дамуына үлкен әсер етеді[8,93].
Шәкірт қиялын сабақ үстінде тәрбиелеуге бізде көп
мүмкіншіліктер бар. Мәселен, қай пән болсын оушыға ғылыми
мағлұматтарды көбірек берумен бірге олардың өмірімен байланысатын
жақтарына еркеше көңіл бөлген дұрыс. Бала қиялын дамытуда кластан
және мектептен тыс жұмыстар үлкен орын алу керек. Бұл үшін түрлі
үйірмелер жұмыстарын жақсы жолға қою қажает. Келе жатқан мейрамдарға
дайындалған уақытта, дайындық жұмыстарына балаларды қатыстырып,
мейрамды қалай өткізу жайында олармен бірге жоспар жасап, олады
қатыстырып отырған жөн. Қиял дамытуда театр мен киноның да орны
айрықша. Бала театрдан, кинодан көрген үлгілі адамдарға ұқсап,
келешекте солардай өмір сүргісі келетіні хақ [9,207].
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың обырызына сүйене
отырып еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей
аламыз. Мәселен, өткен заманда болған оқиғаларды суреттейтін
материалды оқып отырғанда, не өзіміз көрмеген алыстағы елдер
туралы әңгіме тыңдағанда, не кітап оқығанда бізде түрлі жаңа
елестеулер пайда болады. Бұл қиял процесінің жемісі болып саналады.
Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде
көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегінше
топтастыруға болады:
1.Әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен
қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді.
2.Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені
де көп, өмір тәжірибесі мол, әр тарапта білімі бар ересек адамның
қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткеншектің
қиялын бір өлшемге салуға болмайды.
3.Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алаған мақсат, оны жоспарлап, жүзеге асырудың
жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл – қиялдың ерікпен
байланысына жақсы мысал. Өйткені ойлау белсенділігі адамды
творчествал әректке жетелейді. Ал творчествалық әрекет қиялдың өте
күшті дамуын қажет етеді.
4. Адамның қиялы еңбек процесінде, іс -әрекет үстінде жарыққа шығып,
дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы,
болашақты болжай алуы, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре
білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу – адам қиялыныа тән
негізгі белгілер[10,83].
Қиялдың мазмұны - бізді қоршаған объективті шындық. Тіпті
қиялдың ғажап фантазиялық продуктыларды да өмірде бар нәрселерден
құрастырылып жасалынады.
Мәселен, су перісінің ( жарртылай әйел, жартылай балық)
мифологиялық тұлғасын жасау балықты ешқашанда көрмеген жағдайда
болмаған болар еді.
Қиял процесінің адам әректінің қандай саласында болмасын зор
маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала
қиялындағы фантастикалық обырыздардың өзі де оның танамын
кеңейтетіндігі қоғамдық тәжібені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның
өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады.
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындық пен байланысты
болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп,
оны ілгері
өрлеуге себепші болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп
өте тауып айтқан.
Қиял түрлері елестеулердің өзгеріп, өңделуінің арқасында
жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,агглютинация,
схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка (образдың
тиіптік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы
елестерді топтастырудың қарапайым түрі агглютинация деп аталдаы. Осы
әдіс арқылы мифолагиялық бейнелер (кентавр, сфинкс, жез тырнақ) пен
түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (судан өте
алатын жеңіл танк, аэрошана – суға қонып, ұша алатын самалёт)
құрастырылады.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола.
Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп
көрсетілуін айтады. Сөйткенде образ ашық, мәнерлі болып шығады,
гиперболада белгілі бір белгілі бір бейнелердің алға шығып айқын
байқалуына жағдай жасалдалы. Ертегілерді, қиял – ғажайып бейнелерді
жасауда гипербола көп қолданылады. Қиял бейнелерін жасаудың енді бір
әдісі
– нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен
достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер заттардың айырмашылықтарын
ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл бөлінетін болса,
схематизация әдісі қолданылады. Суретшінің өсімдіктер дүниесінің
элементтенрінен ою қиыстыруы осыған мысал болады [11,87].
Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың
негізгі сипатын құрайды. Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не
фантазия мәні ғылымдағы осы сөздермен берілетін ұғымдардан
басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай келмейтін, практикалық
маңыз – мағынағы ие болмағанның бәрін қиял не фантазия деп атай
саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс - әрекеттің негізгі
ретінде көркем- өнер, ғылыми және техникалық ой туындыларына арқау
блоумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан
табиғаттың бергенінен өгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет
әлемәнің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға нгізделген шығармашылықтың
жемісі. Алайда, қиял қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам
қиялы, не ұжымдық қиял) өздік ерекшілігін жоймайды әрі тек өзіне тән
ерекше мазмұнға ие. Қиял бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі
айырмашылығы – олардың нақты болмысқа байланысты қатынасынан
туындайды. Ес бейнелері - өткен тәжірибенің қайта жаңғыруы, сондықтан
да естің негізгі қызметі өткен тәжірбие нәтижелерін мүмкіндігінше
өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай бейне болмасын,
өгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқандай шығармашылық ұмтылыстың
міндетті шартын құрайды.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемалық жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен түзеуге
жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды
өрнектеуге шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің
бейнесі өзіміз күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым
элементтерінің қосындысынан жасалады. Қандай да жаңалықты адам
алдымен бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен
материалдардан өз ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым
мол, өмір тәжірибесі ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның
қиялы ғажайып әрі қызық бейнелер жасауға бейім келеді. Шығармашылық
қиялдың қуаты мен деңгейі келесі екі белгімен анықталады:
1) қиял туындысы мәндік және мағыналық шарттардан асып кетпеуі
лазым;
2) қиял өзіне негіз болған деректердің жаңалығы және
қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс [12,185].
Осы екі талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика,
бірақ тәжірибелік жағынан пайдасыз. Барша психикалық процестер секілді
қиял да үлкен ми сыңрлары қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және
сол ми сыңарының жұмсына байланысты болады. Оң ми сыңары дүние
көріністерін қарапайым түрге келтіріп, олардың біртұтастығы мен
үйлесімділігінен, композициялық бірлестігінен хабар береді, осыдан
адамда әрқилы бейнелер нгізінде эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал
сол тараптағы ми сыңары келіп түскен ақпаратты реттеп, оларды
сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне мен ой ажырамас
бірлікте екенін байқаймыз.
Өзіндік ерекшеліктері мен олардан туындайтын себептерге
орай, қиял ырықсыз, ырықты болып екіге бөлінеді.
Ырықсыз қиял адамның алдына мақсат қоймай- ақ басындағы
елестердің ағытылып, бірінен соң бірі өтіп жататын кезінде туады.
Қиялдың бұл түрі төменгі сынып оқушыларында жиі кездеседі. Ұйқылы –
оқу кезде де ырықсыз қиялдар өздігінен туындап жатады. Пасиив
қиялдың айқын түрі түс көруден байқалады. Көрген түстің қисынсыз
шым- шытырық болатыны да – осы ырықсыздықтан.
Мұндай қиялдардың пайда болуы адамның өз ойының тізгінін
босатып жіберуіне байланысты. Мысалы, аспандағы бұлтқа қарап, оны әр
нәрсеге ұқсату, немесе біреу әңгіме айтып отырғанда, оның басынан
кешіргендері тыңдаушының көз алдынан ағылып өтіп жатады. Осы екі
мысалдың бірінші жағдайында қарапайым қиялдау затты қабылдаса, ал
екінші жағдайда сөзді қабылдаудан елес пайда болады. Елес – қиялдың
пасиив түрі.
Қиялдың саналы әрі жемісті түрі – ырықты қиял. Бұл-
адамның алдына саналы түрде мақсат қоя отырып, әдейі бейнелер жасау
мен қажетті бейнелер тудыруы. Қиялдың бұл түрі балалардың ойын
әрекетінен де байқалады. Ұшқыш, дәрігер, мұғалім т.б. болып
ойнауларына қарап, олардың ырықты қиял еңбектену үрдісіне дамып,
әрбір адамның іс-әрекеті мен жұмыс нәтижелерін алдын- ала көз
алдарына елестетеді. Оларды орындауға, қимыл әрекеттерді жоспарлы
түрде жасап отыруға міндеттейді. Ырықты қиял түрлерін топтап
қарастырудың жолдары бар. Олар – қайта жасау қиялы және жасампаздық
қиял.
Қайта жаңғырту қиялы адамның өмір тәжербиесінде кездестірген,
бұрын болған бейнелерді қайта жаңғыртып елестететін сөздік
тітіркендіргіштерге байланысты туындайды. Қайта жаңғырту қиялындағы
мақсат жаңа бейнелер жасау емес, сол қалпында қайта елестету болып
табылады.
Қайта жасау қиялы – адамның ой- өрісін дамытып отыратын
психикалық үрдіс. Қиялдың бұл түрінің тәлім – тәрбие ісінде ерекше
маңызы бар.
Қиялдың ең жоғарғы түрі – жасампаздық қиял. Қиялдың бұл
түрі арқылы жаңа бейнелер жасалады. Жасампаздық қиял – қоғамда мәні
бар жаңа, соны өнімдер жасап шығаруда жетекші қызмет атқаратын
психикалық процесс[12,185].
Санамызда болатын қиялды екі түрге айрыуға болады:
жаңғыртушы, жасаушы қиял деп. Өткен уақытта алған бір әсерді сол
қалпында жадымызда қайта тірілтсек, ондай қиялды жаңғыртушы дейміз.
Мәселен, Алтайдың ақ биігін бір көріп, талай күндер
өткен соң, есіме қайта түсіремін. Бірақ мен бұрын түйсіктемеген
нәрсені де қайта жаңартуыма болады. Мен қиялымда Алтын тауды
туғызуым мүмкін. Алтынды көрдім, тауды көрдім, бірақ алтыннан
жасалған тауды көргенім жоқ. Міне, сондай алтын тауды қиял етуде
жасаушы қиял деуге болады. Айырма сол: бірінде нәрсені түйсіктегне
қалпында аудармай жаңғыртамыз, екіншіде нәрселерді аударыстырып,
шабыстырып, тірілтеміз. Жасаушы қиялдың бір белгісі – бір жаңалық
болады. Жаңғыртушы қиял. Бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі берне,
берне қашан да болса алғашқы әсерден бәсең ( солғын) болады. Еш
уақытта күш әуіегіге жетпейді. Берне дегеніміз – солғындағы әсерге.
Берне әсер жақындағымен, дәл өзі болмайды.
Жасаушы қиял. Бұл қиялдың қызмет жолында мынадай өзгерістер
болады: берілген берненің бөлек –салағын алып, шығарып тастаумызға
мүмкін. Мәселен, кеме жүретін суды алып тастап, судың орнына әуені
қоямыз. Біз дәуді, періні, жез тырнақ, ергежейлерді қиялдаймыз. Сол
тәрізді нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп қиялдауымыз
мүмкін. Сол сықылды, нәрсеге өзінде жоқ сипатты тілеп қоямыз.
Қиялымызбен адам кеуделі, арыстан бөкселі жануар
жасаймыз. Екі басты самұрық, екі басты айдаһар жасаймыз, әтпесе
адамға қанат бітіреміз. Және ойдағы нәрселрді құрастырамыз. Әрі
адам, әр кісі жандықтар туғызамыз. Сөйлеуші жануар, алтын балық,
алтын алма, сүт өзен, кәусар көл, аққу – пері қыз, жалғыз көзді
жалмауыз, жалғыз аяқ сұмырай, тажал жасаймыз.
Мұндай құрастыру көбінесе ертегіде, дін кітаптарында ұшырайды.
Сонымен қиялдың қызметі не оңашаландыру, не үйлестіру, не
құрастыру, қисындыру жолымен жүреді [13,175].
1. Психикалық процесс; а) субьектінің саттық іс- әректінің
құралдары мен соңғы нәтижесінің бейнелерін құрайды; ә) проблемалы
жағдаят белгісіз болғанда мінез- құлық бағдарламасын жасайды; б) іс-
әректті бағдарламайтын, бірақ оның орнын ауыстыратын бейнелерді
жасайды; в) обьектінің суреттелуіне сәйкес бейнелерді жасайды. Қиялдың
маңызды мәні іс- әрекет басталғанға дейін нәтижесіне көруге
мүмкіндік беріп, адамды сол арқылы іс- әрект процесінде бағдарлайды.
Қиял процесі ойлау, қабылдау, ес сияқты аналитикалық- синтетикалық
сипатқа ие. Қиял айқын болмысты жаңа, күтпеген, әдеттен тыс басқаша
байланыс пен үйлесімдікте бейнелейді.
Қиял нысандары: агглютинация, сұлбалау, типентендіру.
Қиял түрлері: белсені, енжар.
2. Психологияда сыртқы дүние мен құбылыстарының субьективті
бейнелерін қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде көрінетін тек адамға
тән психологиялық процесс. Адамның басында қиял пайда болған кезде
ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі өзгерістерге
түседі де, жаңа заттар мен құбылыстардың бейнесі туып отырады.
Уақытша байланыстарды қайта тудырып өңдеу процесінде екінші сигнал
жүйесі шешуші рөл атқарады. Әрбір адамның қиял ерекшеліктері сол
адамның құмартып қызығуына, жеке басының ерекшеліктеріне, алдына
қойған мақсатына байланысты. Сондай-ақ қиялдың мазмұны мен түрі
адамның жас ерекшеліктері мен білім тәжірибелеріне де
байланысты. Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып
жататын процесс [12,129].
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және жазу
– сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының
бір түрі – ертегілер. Ертегілер көбіннесе, қара сөз ретінде
айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі
деп қараймыз.
Халық ауызының басқа түрлері сияқты, ертегілер де адам
баласының еңбек – кәсіп ету, тұрмыс- тіршілік құру тәжірибесіне
байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік
білмеген, оларды неліктен болатындығын толық түсінбеген ертедегі
адамдар әр нәрсені қиял еткен; өздерінң ауыр еңбектерін жеңілдету
жайын қарастырған. Бұл жайындағы ұғым – түсініктерін, нанымы мен
сенімін әңгімелеп айтатын болған. Сөйтіп ертегі -әңгімелердің алғашқы
үлгілері туған. (Халық шығармасының бұл түрі ертегі деп аталуының
өзі- ақ, онда айтылатын әңгімелердің есте қалмаған ерте заманда
туғандығын аңғартады.)
Бірте келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым-
қатынастардың алға басу, адам баласының дүние танымының, ой-өрісінің,
сана-сезімінің ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде
ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы
үлгілері әр түрлі өзгерістерге ұшырап жаңа ертегілер туа бастаған
және онда адам баласының арман- мүддесі, ой-санасы, болашақта күтетін
үміті суреттеледі. Осы ретте туған ертегілерден адам баласының
тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орны алады, қоғамдық мәні бар
мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркемдеп
суреттеу, образдар арқылы бейнеленген.
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан
кешірген деуге болады. Алайда, қазақ ертегілерін сөз еткенде, біз
оның ең алғаш үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай
болғандығы жайын анықтап айта алмаймыз. Өйткені ол ертегілер алғашқы
айтылу қалпын сақтай отырып, біздің дәуірімізге жеткен емес. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлері сықылды, ертегілерде ауызша шығарылып,
ауызша тарағандықтан әр түрлі өзгерістерге ұшыраған, бір ертегіге
бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып араласқан. Бергі заманда туған
ертегілер ерте заманда шыққан кейбір ертегілердің алғашқы
үлгілердің, олардың оқиғаларын бойына жинай да жүрген. Осыған
байланысты тағы бір жайды ескерте кетелік.
Қазақ тілінде ауызша айтылып келген ертегілердің барлығын
бірдей қазақ халқы шығарған жоқ. Қазақ ертегілерінің ішінде
ағайындас- аралас, көршілердің, атап айтқанда: орыс, қырғыз, өзбек,
түркімен, татар, башқұрт, қарақалпақ халықтарынан алынған, бізге
сіңсіп кеткен, өзіміздің төл-тумамыз болған ертегілер де бар. Бұл
алуан түрлі ертегілер кездейсоқ түрде келіп енбеген. Ол қазақ
халқымен көршілердің арасында көп заманға созылған экономикалық,
ағайын –достық қарым- қатынастардың негізінде енген. Сөйтіп, қазақ
халқы бұл ертегілердің жалпы мазмұны алып, мәнерлеп әңгімелеген,
өзінің тума шығармасы етіп жіберген. Сондықтан да біз оларды қазақ
халқының ертегісі деп қарауға тиістіміз [14,129].
Қазақ ертегілерінің ел арасында жиналып, хатқа түсуі,
баспа жүзіне шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге
болады. Бұл ретте Ш. Уәлиханов, Ә.Диваевтың басқа бірнеше адамдардың
айрықша еңбек сіңіргені байқалады. Олар Б.Дауылбаев, С.Сейфулин,
О.Әлімжанов, Ж.Айманов, Б.Досымбеков, М.Ибрагимов т.б[15,83].
Осы аталған адамдар Орынборда, Омбыда, Қазанда, Астрахань мен
Ташкентте шығатын газет – журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі
жариялап отырады. Олар өздері жинаған ертегілерді не орысша, не
қазақша бастырады, кейде бір тілде ғана шығарады. Ертегілер қазақ
тілінде шығаратын болса (сөзі қазақша, әрі орысша), онда қысқаша
мазмұнын орысша аударады. Бұлардың жинаған материалдары өткен
ғасырдың жетпісінші жылдары басталып, Дала уалияты газетінде, Торғай
обылыстық ведомосында, Ақмола облыстық ведомосында, Орынбор
газетінде, Орынбор губерналық ведомосында, Астрахань газетінде т.б.
үзілмей басылып тұрады. Қазақ ауыз әдебиетінің, соның ішінде
ертегілердің көптеген үлгілері, әсіресе, Омбы мен Орынборда шығатын
газеттерде молырақ жарияланады.
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін
жинап бастыруда айтарлықтай еңбек еткендер – Б.Дауылбаев,
М.Досымбековтар. Бұлар ел арасынан жинаған материалдарын төрт-бес
газетке бастырып отырған және жеке жинақ етіп шығарған. Мысалы,
академик М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік
ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдеби
тарихынан алатын орнын анықтады. Кейіннен ол қазақ ертегілерін
зерттеу ісіне қайта оралды да, Ертегілер атты ғылыми еңбегін
жазды. Онда қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексерді, мазмұнына
қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды.
Ертегілерді бас кейіпкердің күші мен мүмкіндіктері, оның
негізінде адамға және оның ақыл-ісіне деген сенім дәріптеледі.
Барлық қиындықтарды жеңіуге дайындық жасалынады. Ертегілер баланың
шығармашылық елестеуі мен қиялын оятады.
Ертегілер қайрымдылық, рисаздық, адам сүйгіштік, жақынға
аяушылық білдіруімен дәріптеледі. Ең маңыздысы, адал, сапалы еңбек
дәріптеледі [16,44]. Ертегі-халықтың қарасөз ғибратының бірі. Халық
әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегі де адам баласының еңбек
кәсібімен, тұрмы-тіршілік құру тәжірибесімен байланысты туындаған.
Ертегі -ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер-
бірнеше ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын,
әдет-ғұрпын, нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек,
ертегілерді аттап өтуге болмайды, өйткені ертегі-өткеннің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қмтылған ауыз әдебиетінің
ең көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады. Қазақ фольклорындағы
ертегілерінің сан алуан түрлері бар.
Ертегілердің қай түрі болса да заман елегінен өтіп,
халық санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге
ауысып, төл сюжет болып жүрген мотив образдар да аз емес. Төменгі
тап ортасынан шыққан ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі
болатынын кезінде М.Әуезов жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ
ертегілерін тек қана феодализм дәуірімен тұйықтап, оны 1968 жылғы
реформадан да кейін туғызу ертегі генезисімен кежелету деп санады.
Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында болған десек, сол
жеткілікті[17,98].
Ертегі- өмір шындығын баяндайтын фантастикалық негізге құрылған
көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келгне
өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы,
шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер өрнектері қамтылған.
Табиғаттың адам баласына жұмбақ болып
келген неше алуан қияметі айтылады. Үстем тап өкілдерінің зұлымдық,
қастандық әректтері әшкере етіледі, күлкі мазаққа айналдырылады.
Халық ертегілерінің негізгі өзінің тыңдаушысына ақыл-парасатты
баяндайды. Адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді, өмір
күресіне бастайды.
Ертегілер ішінде балалардың сүйіп тыңдайтыны, олардың жас
ерекшелігіне тән мұралар сондай көп. Ертегілер ғасрлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертегілердің бай фантастика
балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан қиянатын танытады,
сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамуына, ерте қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Ертегілердің ерекшеліктері сонда – балалардың сүйіп оқитыны,
барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-
ұрпаққа айтылып, әбден екшелеп, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері
жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Басталған
жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың
ойын бірден қызықтырып, жетектеп жетеді [18,74].
Ертегілердің балалардың қызықтыратын тағы бір ерекшелігі –
ондағы адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген түрлері –типтері
фольклорда еңбекші халық ауыз-әдебиетінде жасалған.
Ертегі-халықтың қарасөз ғибратының бірі. Халық әдебиетінің
басқа түрлері секілді ертегі де адам баласының еңбек кәсібімен,
тұрмыс-тіршілік құру тәжірибесімен байланысты туындаған.
Ертегі -ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер-
бірнеше ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын,
әдет-ғұрпын, нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек,
ертегілерді аттап өтуге болмайды, өйткені ертегі-өткеннің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қамтылған ауыз әдебиетінің
ең көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады. Қазақ фольклорындағы
ертегілерінің сан алуан түрлері бар.
Ертегілердің қай түрі болса да заман елегінен өтіп,
халық санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге
ауысып, төл сюжет болып жүрген мотив образдар да аз емес. Төменгі
тап ортасынан шыққан ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі
болатынын кезінде М.Әуезов жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ
ертегілерін тек қана феодализм дәуірімен тұйықтап, оны 1968 жылғы
реформадан да кейін туғызу ертегі генезисімен кежелету деп санады.
Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында болған десек, сол
жеткілікті[17,98].
Ертегі- өмір шындығын баяндайтын фантастикалық негізге құрылған
көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келгне
өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы,
шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер өрнектері қамтылған.
Табиғаттың адам баласына жұмбақ болып келген неше алуан қияметі
айтылады. Үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әректтері әшкере
етіледі, күлкі мазаққа айналдырылады. Халық ертегілерінің негізгі
өзінің тыңдаушысына ақыл-парасатты баяндайды. Адам арманының жарқын
болашағына жөн сілтейді, өмір күресіне бастайды.
Ертегілер ішінде балалардың сүйіп тыңдайтыны, олардың жас
ерекшелігіне тән мұралар сондай көп. Ертегілер ғасырлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертегілердің бай фантастика
балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан қиянатын танытады,
сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамуына, ерте қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Ертегілердің ерекшеліктері сонда – балалардың сүйіп оқитыны,
барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-
ұрпаққа айтылып, әбден екшелеп, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері
жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Басталған
жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың
ойын бірден қызықтырып, жетектеп жетеді [18,74].
Ертегілердің балалардың қызықтыратын тағы бір ерекшелігі –
ондағы адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген түрлері –типтері
фольклорда еңбекші халық ауыз-әдебиетінде жасалған.
Ертегіде халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі,
ой-арманы, дүние танымы мен көзқарасы т.б. көрініп отырады.
Ертегілерде айтылатын әңгімелердің қайысысы болса дахалық
өзінше қортынды жасап, әділ бағасын беріп отырады, нені
ұнататындығын, нені жек көретіндігін суреттейді. Мысалы, қазақ
халқының тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілерді алайық. Бұл
тақырыптағы ертегілерде ұшан-теңіз мәселелер көтеріледі.
Ауыз әдебиетінің басқа да эпостық түрлері секілді, ертегілердің
де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай ертегілерді
алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, өзінше басталуы,
аяқталуы болады.
Ертегі ауызша айтылатын көркем әңгіме болғандықтан, оған әрбір
ертекші айрықша мән береді, әңгімесін мәнерлеп айту, тыңдаушыны
қызықтыра түсу жағын ойлайды, кейде ертекші әңгімесін:
Ерте-ерте ерте екен, Құйрық жүні ұзын екен,
Ешкі жүні бөрте екен, Мұзға жығылған екен,
Қырғауылы қызыл екен, Сирағы сынған екен,-деп,
Бар екен, жоқ екен,
Бөрі бөкеуіл екен,
Түлкі жасауыл екен...-
деп тақпақтай жөнеледі. Осыдан әрі қарай әңгіме оқиғасына кіріседі.
Ал кейде ертекшілер айтатын әңгімесіне бірден кіріседі, ертегіге
қатысатын басты кейіпкерлермен бірден таныстырады (Баяғыда бір кедей
болыпты, оың үш баласы болыпты...т.б.) Ертегілерде айтылатын
оқиғаларды осы негізде баяндау – ертегінің құрылысына тән басты
ерекшелігі болып табылады [19,53].
Шындығында,ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің
қыры мен сырына жаттықтырып тәрбиелеу мектебі болып саналған.
Ертектің тартымды, қызықты, тыңдаушыға әсерлі болуы оны айтушыға
байланысты.
Ертекші өнер адамы болғандықтан, репертуарына аса
жауапкершілікпен қараған. Ол жөнінде С.Мұқанов Халық ертекшілерді
үлкен өнер адамы санаған-десе, М.Әуезов Ертек айта білушілерді
ұзақ мазмұнды эпикалық жыр орындаушы ақындармен, жыршы, жыраулармен
пара-пар бағалаған,-дейді. Ал көрнекті фольклорист ғалым М.Ғабдулин:
Ертекшілер ауыз әдебиеті үлгілерін шебер орындаушылар ғана емес, тың
сюжетті ертегілерді туғызушы шығармашылық адамы дегенді айтады.
Ертегі, аңыз әңгімелердің басты кейіпкері халық арасынан шыққан сөз
тапқыш ақылды даналар немесе он саусағы өнерлі адамдар. Олар
жауыздықпен, күресіп жеңіп шығушы, әділдікті жақтаушы алып батырлар
болып келеді[20,84].
Ертегілер мазмұны мен құрлымдық ерекшеліктеріне қарай; а) қиял-
ғажайып ертегілер; ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер; б) тұрмыс салт
ертегілер; в) аңыз әңгімелер деп , 4 топқа бөліп қарастырылады.
Қиял-ғажайып ертегілер. Қазақ ертегілерінің бұл түрі көне
заманда, халықтың ой-санасы терең жетілмеген, табиғттың тылсым сырының
мән-мағынасы себеп-салдарын толық түсінбеген, бірақ соны білуге деген
ой-арман, қиялдың күшті кезінде туған. Күн, ай, от, судың
жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы қауым адамдарды
табиғатқа сиынып табынған бірінен қорықса, бірін қастерлеген. Оларды
адамша ойлап, әрект жасайтын құбылыстар деп ұққан. Қазақтардың
мифологиялық ертегілері бұдан кештеу матрихат пен птрихат дәуірінің
ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір сахнасынан шыққан
кезде адамдар аң-құстардың сырын танып біліп, олар жайында сан-
салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар
матриархат дәуірінің ұғым нанымдары блмақ. Аңшылық кәсіп ер
адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы ру
қоғамның салт-санасы қалыптасып, жұбайы неке туады. Бұл кезеңде
туған қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлық күштермен
күресушілер-мергендер, батырлар болып көрінеді [21,96].
Патрихат дәірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну
үстем болған. Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап,
соған адам әрекетін қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілері осы ізде
туған. Мұндай ертегілерде реалдық адам образдары мен мифтік образдар
қаз-қатар суреттеледі. Ондай сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі
үлгілері-Ер Төстік, Еділ-Жайық, Құла мерген, Аламан мен
Жоламан, т.б.
Ғажайып бақ ертегісі балаларды адал ниетке, кішіпейілділікке,
адамгершілікке, еңбекке баулуға бағытталған. Мұнда қиял-ғажайып
ертегілеріндегідей бұлдыр сағым жоқ, айқын, ашық айтылған. Жүйелі
мақсаттар көрінеді. Үстем тап өкілдеріне қарағанда, еңбек адамдарының
сапасы, кісілігі, кеңпейілділігі, әлдеқайда жоғары тұратынын оның ізгі
ниеттің адал қызметін кішіпейілділігін өнеге, үлгі етіп көрсетеді.
Халық қиялы еңбек адамын ардақтайды, оның күшіне мол сенім
білдіреді. Қазақ ертегілерінің бұл түрі, біріншіден, таза қазақ
елеінің тұрмыс-тіршілігін су реттеуден туындаса, ал екіншілері шығыс
пен батыс елдерін аралап келіп, өзіндік мазмұндық өзгерістерге
түскен ертегілер. Мәселен, Еділ-Жайық, Құла мерген Аламан мен
Жоламан, т.б. қазақтың мергендері жайындағы ертегілерінде көбінесе,
халық сүйген батыр ұлдар сипатталады. Мұндай ертегілер моңғо, бурят,
ойрат, қырғыз, елдерінде де кездеседі [22,95].
Бір халықтың ертегі, аңыздардың екінші елде де мазмұн жағынан
ұқсас болып келуі, сол елдердің шаруашылық кәсібі, тұрмыс-
тіршілігіндегі ұқсастықтан туындайды.
Қиял-ғажайып ертегілерінде ай десе аузы, күн десе көзі бар
сұлу қыздар немесе алтын шашты, құс басты кейіпкер болып келіп,
уақиға соның айналасында өрбиді. Сол қызға ғашық болған алғыр,
батыр, мерген жігіттің жолындағы тосқауылдар: алып күштің иесі жалғыз
көзді дәу немесе айдаһар, жезтырнақ, жеті басты жалмауыз, мыстан
кемпір болып келеді. Ал жағымды кейіпкердің тілекші, көмекшілері:
тұлпар ат, самұрық құс, алтын мүйезді киік, т.б. бейнеленеді.
Ертедегі батырлардың ғажайып ерлік іс-әректтері жердің үстінде
ғана емес, жердің астында, жеті дарияның ар жағында, жеті қабат
аспанда да өтіп жатады. Екі жаққа бөлініп талас-тартыста, күрес-
соғыста кездескен топтың әділдікті, махаббатты, шынайы достықты
жақтаушылар болып келіп, жеңіп шығуымен аяқталады. Бұл жауыздықты
әрқашанда әділдік жеңеді деген халықтың даналық ұғымының көрінісі.
Қиял-ғажайып ертегілерде сөз болатын сырын білсем, көрсем,
меңгерсем деген асыл арманы адамзат баласын жасампаз еңбекке
жетектей келіп, нәтижесінде ой-қиял ғарышындағы асыл арманның іске
асуына сөйтіп, ғылым мен техниканың бүгінде жетістікке жетуіне,
шындыққа айналуына себепкер болып отыр.
Қиял-ғажайып ертегілер адам баласына тәлім үйреткенде қиялға
құлаш сермер адам бол! дейді. Суырдай бір ғана сайыңды біліп, ін
аузындағынан-айналадағыны ғана көрумен шектелме, інде туып, інде
өлме. Қиялға қанат сермесең, аспас асау, алмас қамал жоқ. Ол үшін
ерлік пен тәукел, іс-әрекет, асқақ арманға жетуге деген таудай талап
бойыңда болсын. Әр нәрсеге көз жұмда, тәукел ет, тәукел деп тас та
жұтуға болады дегенді тыңдаушы жастардың санасына сіңіруді, сөйтіп,
әр жасты қиялдай білуге үйретуді мақсат тұтқан [23,97].
Ертегі-уақыт пен кеңестік өлшеміне сыймайтын, адам рухының
тылсым құпияларын жария ететін, есте жоқ ескі заманды еске түсіріп,
дүниенің есігін ашады.
Ертегінің бойына бүгіп жатқан сыры да, түсіндірмек
болған тәлімі мен ғибрты да, шарықтау шыңы да-міне осы: адам жанының
табиғатпен ұласуын, жүрек көзінің ашылып, Алла нұрымен қауышуын
көрсетеді. Сөз атасы ертегі, Құраннан сыр шертеді деген осыдан
шыққан екен [24,87].
Ертегінің тағы бір үлкен саласы-тұрмыс-салт ертегілері және
хайуанаттар туралы ертегілер. Хайуанаттар туралы ертегілер мифологиялық
ертегілерден кенже туған, тақырыбы жан-жануарлар болса да, реалистік
сипаты бар қазақ ертегілерінің бір саласын хайуанаттар жайындағы
сюжеттер дейміз. Олардың өзін мал шаруашылығына және хайуанаттарға
байланысты туған ертегілер деп екі слаға бөлеміз.
Балалардың сүйіп тыңдайтын ертегілерінің бірі хайуанаттар
жайындағы ертегілер. Бармақтай бала, Қотыр торғай, Мақта қыз бен
мысық, Арыстан, қасқыр, бөдене, түлкі, түйі, Кім неден күшті, Күшік
пен мысық, Қоянның еріні, Түлкі мен бөдене, Түлкі мен қоян,
Түлкі мен тауық тағы осы сияқты ертегілер өмірде кездесетін
жәйттерді аңғартумен бірге оларға ақыл-парасатын танытады, өмір
сүруге білудің жолдарын үйретеді.
Хайуанаттар жайында айтылған ертегілерінің әр алуан
кейіпкерлерінің өзі қызық. Сол күлкілі, қызықты кейіпкерлердің өмір
сүру, өмірге икемді қатынастары, олардың айла-тәсілдері жасөспірімдерге
өмір жолын танытады.
Кішкентай болымсыз тірлік иелерінің өмірге икемділігін,
жеңгіштігін көрсету тақырыбы балаларға арналған ертегілері барлығына
да ортақ. Бұл ертеіглер адам мен оаны қоршаған табиғаттың арасындағы
шекті елемейді, Балаға арналған ертегілерде адам табиғатпен сіңісіп
кетеді де адамның әдеттегі қалпынан бөлек небір
күлкілі күйлерге енеді. Мәселен, құйыршық тәрізді болады. Бұлар жас
баланың ой-санасы оянып, қиялы шарықтап өсіуіне әсер етеді,-дейді
академик Мұхтар Әуезов [24,28].
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та, соның
бәрі де балалардың ұғымына сай, түсуіне жеңіл, күлкілі де қызық
болып айтылады. Хайуанаттар жайындағы ертегілерде балаларды
қызықтырарлық және оларға ой саларлық екі сипат бар. Оның бәрінен
олардың мінез ерекшеліктерін, сырт көрінісін байқайды. Ертегілерден
естулері арқылы оларды енді өздері тікелей білуге, көруге, зерттеуге
құштарлығы арта түседі.
Мұның екінші жағы хайуанаттар жайындағы ертегілер арқылы соны
мысал ете отырып, адамдар арасында болатын, тартыстардың сыр-сипатын
байқайды. Үстем тап өкілдерінің қарапайым момын елді қалай
алдайтынын, арбайтынын, күш көрсетіп қанайтынын, неше алуан зұлымдық
әректтер жасайтынын көреді.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім
күшті, Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің
мазмұны да аса қызық тартымды.
Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын
дамытудың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары ... ... .12
1.3 Ертегілерді оқыту барысында жүргізілетін жұмыстың түрлері
... ... ... ..29
2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытуға бағытталған
педагогикалық – тәжірибелік
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1Анықтаушы экперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қалыптастырушы эксперимент
материалдарын ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
даиындау, жүргізу, талдау, салыстыру
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру
мазмұнына қоятын талабы - жас ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейінде білім беру, олардың ойлау мүмкіндігін, қиялын жетілдіру,
шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым-қатынас нормаларын қалыптасьру
болып отыр. Бұл міндет Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
және Тәлім - тәрбие тұжырымдамасында нақты көрсетілген.
Осы негізде бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы
оқушының қажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша
сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз
өрнектері арқылы бейнелеп қабылдауына кеңінен жол ашатын, танымдық
қиялын, дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Осы тұрғыдан қарағанда ана тілін оқытудағы елеулі ерекшілік
бұрынғыдай оқушыларға түсінік беру мен оқу техникасын меңгертіп
қана қоймай, көркем шығармашылық қабілетін дамытып, эстетикалық
талғамын тәрбиелеуге, қиялын, дүниетанымын кеңейтуге мән беру болып
отыр.
Әдебиеттік оқу сабағы әдебиет әлеміне апаратын баспалдақ
тәріздес. Сондықтан бұл оқу құралында бастауыш сыныптан бастап
оқитын жанырларға ( ертегі, мысал, әңгіме, өлең, т.б.) қысқаша сипаттама
беріліп көркем шығарманы талдай білуге қортынды жасай білуге
үйрету көзделеді[1,3].
Қазақстан Республикасындағы 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасында айтқандай, 12-жылдық білім берудің басты мақсаты:
өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі белсенді етуге дайын,
өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге
қабілетті және құзыретті, шығармашыл, қиялшыл, білімді тұлғаны дамыту
және қалыптастыру [2,4].
Мектептің бастауыш сатысында оқушылардың қиялын дамыту,
тәрбилеу мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Баланың қиялын, танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі-ертегі.
Ол халықтың ойынан, қиялынан туған ұшқыр, бейнелі шығармасы [3,7].
Жас ұрпақ ата- бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн
бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен
қиялшылдылығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан, тәлім тәрбисі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық.
Ертеңіміз жастар деп білетін болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай
исең солай иілуге әзір [1,3].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы
қиялын дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан
тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеу обьектісі: бастауыш сыныптың оқу процесі.
Зерттеу пәні: ертегілер арқылы бастауыш сынып оқушыларынң қиялын
дамыту.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту барысында
оқушылардың қиялын дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының ертегілер арқылы қиялын дамыту жайлы
педагогикалық – психологикалық әдебиеттерді талдау;
- тақырыпқа қажетті әдістерді анықтау;
- анықтаушы эксперименттің материалдарын дайындау, жүргізу,
талдау;
- қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу,
салыстыру.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектепте ертегіні оқыту жолдары
тиімді қолданылса, онда бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыта
аламыз.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми- теориялық, ғылыми - әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау;
- әңгімелесу, педагогикалық – тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Дипломдық жұмыстың құрлымы Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
тараудан, әр тарау бойынша қорытындыдан, жалпы қорытынды,
әдістемелік нұсқаулардан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, обьектісі,
пәні, болжамы, әдістері туралы айтылады .
Бірінші тарауда ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың
теориялық негізі көрсетілген .
Екінші тарауда ертегілер арқылы оқушының қиялын дамытуға
арналған тәжірибелік- педагогикалық эксперимент қамтылған.
Жалпы қортындыда ертегілермен жүргізетін жұмыстардың әдістемелік
нұсқауы бар. Соңында дипломдық жұмысты жазу барысында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамытудың зерттелуі
Қиял- бұл елестерді қайта құру және солардың негізінде
бейнелер қалыптастыру, оның жүзеге асуы жаңа материалдық және рухани
байлық жасауға әкеледі; қиял сондай-ақ өмірде бар, бірақ адамның
жеке тәжірибесінде кездеспеген обьектінің бейнесін жасау [4,55].
Қиял басқада психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан
өтеді.
Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қиялға дейінгі
кезеңнің қалыптасуы нақты әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамға
берген үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа.
Адам әдетте қол жеткеніне қанағаттана қоймайды. Ол өзінің
қиялы арқал ізденеді, дүниені өзгертугу, жаңғыртуға тырысады. Болашағын
болжайды келешекте атқарылатын әрекетінің нәтижесін күні бұрын
санасында елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық еңбекті рөлі аса
зор.
Қиял иесі өзіміз. Ол бізге бағынышты, пәрменді немесе әлсіз
болуы да өзімізге байланысты. Қиял өзінен - өзі пайда болмайды. Қол
қусырып отырғанға жумайды. Қиял адамның дүние тануынан, оның
жасайтын әрекеттерінен, еңбегінен, алға қойған мақсаттарынан
туады да, оған қызмет етеді. Қиялда сайып келгенде бір –ақ формула
бар ол – еңбекті сүю. Сонда ғана қанатты қиял, жүректе ачсыл арман
орнайды. Бұл үшін бүкіл өмір бойы оны дамыту, меңгеру, өзіңе
дарыта білу қажет.
Қиялдың сиқыр күшінің өзі оның шындықпен еңбекпен, мақсатпен
тығыз ұштасуында. Туысқан қырғыз халқының ұлы жазушысы Шыңғыс
Айтматов Ақтық демі таусылғанша ой ойлап, қиял қанатында
ұшатындығымен де адам биік, адам ұлы деп терең философиялық ой
қортындылайды. Қиялы әлсіздің өзі де әлсіз [5,241].
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен рөл атқарады. Мұндағы
оқылатын сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен,
табиғатты суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын
бір материалды түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы
оқушылардың қиялын оятады. Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді
көз алдына елестеткендей, қолымен ұстағандай, құлағымен еститіндей
күйге түседі. Көркем әдебиет шығармаларын талдағанда, тарих
сабақтарындағы әңгімелерде, оқушылардың түрлі ойындарында, қиял
процесі әр қырынан көрініп отырады.
Төменгі сынып оқушыларында алғашқы кезде қиялдың дамуы
айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші сыныптағылар суретке не
оқығанына қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай аламайды. Өйткені
осы жастағыларда синтездеу қабілеті жөнде дамыған. Олар оқиғаны
кездейсоқ, біріне – бірі байланыспаған ассоциациялар арқылы жаңғыртып
отырады. Баланың қайта жасау қиялын дамыту үшін алдымен олардың
тәжірибесін қорландыра түскен дұрыс. Осы салада мұғалім балаларды
орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір ағашты,
өсімдік түрлерін көздермен көріп, алады. Ертеңіне мұғалім оқу
сабағында балалардын көрмеген ормандары туралы айтып беріңдер десе,
бұл олардың қиялын тәрбиелеу көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсіуі
балалардың қиялын да дамыта түседі. Бала қиялы әрекет үстінде
дамитындықтан, не нәрсеге болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі
мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен, сурет салудың, ән
айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше баланың осыған орай
көрінетін қиялы да шарықтай аламайды.
Төменгі сынып оқушыларының қиялын дамыту олардың эстетикалық
сезімдерін оятады. Мәселен, көркем әдебиет кітаптарын оқу, музейлер
мен галереяларға бару, кино көру, ұйымдасып музыка тыңдау, бала
қиялын жаңа мазмұнға толтыра түседі. Оқушылардың жас, дара
ерекшеліктерін ескере отырып, қиялын күшті дамыған балалармен дербес
жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына экскурсиялар жасау,
түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербес
орындатып отырғызу, оқу барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе
алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын дамытудың түрлерін
болып табылады [6,2]. Алдамұратов қиял туралы былай деген. Қиял
дегініміз – бізді қоршаған сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың
образдарын жаңғыртып, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын, тек адамға
тән психикалық процесс.
Қиялды ерекшеліктеріне қарай мынадай етіп топтастырады:
а) әрбір адамның қиялы оның жеке басының қызығуы мен ерекшелігіне,
алдына қойған мақсат – мүддесіне байланысты болып отырады;
ә) қиялдың мазмұн – мәнісі, түр – сипаты адамның жас еркешеліктеріне
байланысты;
б) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен тығыз ұштасып
жатады;
в) адамның қиялы еңбек процесінде іс- әрекет үстінде дамып отырады
[7,165].
Сонымен қатар Т. Тәжібаевтың сөзіне сүйенетін болсақ, қиял деп
бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір – біріне қосып,
өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Дүниедегі заттар мен
құбылыстардың, сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда
болатын қабылдаулар, олардан пайда болатын елестеулер бір қалыпта
ақыл -ой елегінен өтіп, өзгертіп, бір- біріне қосылудың нәтижесінде
бейнелеудің тағы
бірі- қиял пайда болып отырады. Ол қиялдың басты екі функциясын
атап көрсетеді. Бірі – оның әрбір шығармашылық іске керкетігі,
екіншісі- оның мұқтаждықтарымен, сезімдерімен және барлық рухани
әрекеттерімен байланысты туып отыруы.
Адам не істейтінін ерте бастан ой, қиял арқылы ойламаса,
келешекті болжамаса, онда адамның ешбір әрекеттері әдебиетте болсын,
ғылымда болсын бір орында тұрып, алға қарай жылжымас еді. Қиялды
пайда болу сипаттарына қарай белсенді және енжар қиял деп екіге
бөлуге болады. Егер алдамызға ешбір мақсат қоймай, жәй нәрсені
ойлап, кездейсоқ қиял бейнелерін тудыратын болсақ – бұл қиял енжар
қиял болады. Егер әдейілеп еркімізді, жігерімізді жұмсап алдамызға
мақсат қойып қиялданатын болсақ, мұндай қиял белсенді қиял болады.
Қиял бейнелерінің пайда болуы елестеудің пайда болуымен, оларды
еске түсіре, алуымен байланысты. Мәселен, 6-7 айлық бала анасы бір
жаққа кетіп қалса, жан- жағына қарап іздей бастайды. Бұл факт
балада қиял элементтерінің бастауы екендігін көрсетеді. Балада
сөйлеудің пайда болуы, оның түрлі әрекетпен айналысуы, сурет салуы,
балшықтан түрлі заттардың пішінін жасай бастауы бала қиялын
дамытуға қажетті шарттар болып табылады. Балада ең алдымен еске
түсіру, кейінірек қайта жасау қиялы пайда болады. Алғашқыда қиялдың
ырықсыз түрі, кейіннен ырықты белсенді түрлері жиі кездеседі[5,84].
Мектеп жасына дейінгілердің қиялының дамуында халық
ертегілерінің алатын орны ерекше. Бала ертегі тыңдауға, оны айтуға
өте әуес келеді, осы тұста баланың қиялы ерекше көрінеді. Мектеп
оқушыларының қиялында оның барлық түрлері жаңа мазмұнға ие болады.
Бала қиялын дамытуда дүниетанымын, қызығуы мен мүдделерін, мақсат –
тілектерін, армандарын ескеріп отыру маңызды. Бала дәл қазір өзінің
арманын іс жүзінде асыра алмаса да, келешекте оны іс жүзінде
асыратынына сенімі мол болғаны абзал. Бала әр кез өз қиялының
жемісті болуына сын көзбен қарап, қиял біткеннің бәріне сене
берместен, оны ой тезінен өткізіп отыруға дағдылануы тиіс. Бала
тұрмысына үлеспейтін, тіршілікке пайдасыз, күш – қуат бермейтін,
еркін ширатпайтын, құрғақ қиялдардың болмау жағын мұғалімдер үнемі
ескеруі тиіс. Адамның білімі мол болса, оның ақыл – ойы мен қиялы
жемісті де бай болып келетініне баланың көзін жеткізу – аиа –ана мен
тәрбиіші ұстаздардың міндеті. Мектептегі, үйдегі көркем эстетикалық
тәрбие қиялдың дамуына үлкен әсер етеді[8,93].
Шәкірт қиялын сабақ үстінде тәрбиелеуге бізде көп
мүмкіншіліктер бар. Мәселен, қай пән болсын оушыға ғылыми
мағлұматтарды көбірек берумен бірге олардың өмірімен байланысатын
жақтарына еркеше көңіл бөлген дұрыс. Бала қиялын дамытуда кластан
және мектептен тыс жұмыстар үлкен орын алу керек. Бұл үшін түрлі
үйірмелер жұмыстарын жақсы жолға қою қажает. Келе жатқан мейрамдарға
дайындалған уақытта, дайындық жұмыстарына балаларды қатыстырып,
мейрамды қалай өткізу жайында олармен бірге жоспар жасап, олады
қатыстырып отырған жөн. Қиял дамытуда театр мен киноның да орны
айрықша. Бала театрдан, кинодан көрген үлгілі адамдарға ұқсап,
келешекте солардай өмір сүргісі келетіні хақ [9,207].
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың обырызына сүйене
отырып еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей
аламыз. Мәселен, өткен заманда болған оқиғаларды суреттейтін
материалды оқып отырғанда, не өзіміз көрмеген алыстағы елдер
туралы әңгіме тыңдағанда, не кітап оқығанда бізде түрлі жаңа
елестеулер пайда болады. Бұл қиял процесінің жемісі болып саналады.
Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде
көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегінше
топтастыруға болады:
1.Әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен
қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді.
2.Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені
де көп, өмір тәжірибесі мол, әр тарапта білімі бар ересек адамның
қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткеншектің
қиялын бір өлшемге салуға болмайды.
3.Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алаған мақсат, оны жоспарлап, жүзеге асырудың
жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл – қиялдың ерікпен
байланысына жақсы мысал. Өйткені ойлау белсенділігі адамды
творчествал әректке жетелейді. Ал творчествалық әрекет қиялдың өте
күшті дамуын қажет етеді.
4. Адамның қиялы еңбек процесінде, іс -әрекет үстінде жарыққа шығып,
дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы,
болашақты болжай алуы, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре
білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу – адам қиялыныа тән
негізгі белгілер[10,83].
Қиялдың мазмұны - бізді қоршаған объективті шындық. Тіпті
қиялдың ғажап фантазиялық продуктыларды да өмірде бар нәрселерден
құрастырылып жасалынады.
Мәселен, су перісінің ( жарртылай әйел, жартылай балық)
мифологиялық тұлғасын жасау балықты ешқашанда көрмеген жағдайда
болмаған болар еді.
Қиял процесінің адам әректінің қандай саласында болмасын зор
маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала
қиялындағы фантастикалық обырыздардың өзі де оның танамын
кеңейтетіндігі қоғамдық тәжібені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның
өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады.
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындық пен байланысты
болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп,
оны ілгері
өрлеуге себепші болады. Халық Қыран жетпеген жерге қиял жетеді деп
өте тауып айтқан.
Қиял түрлері елестеулердің өзгеріп, өңделуінің арқасында
жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,агглютинация,
схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка (образдың
тиіптік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы
елестерді топтастырудың қарапайым түрі агглютинация деп аталдаы. Осы
әдіс арқылы мифолагиялық бейнелер (кентавр, сфинкс, жез тырнақ) пен
түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (судан өте
алатын жеңіл танк, аэрошана – суға қонып, ұша алатын самалёт)
құрастырылады.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола.
Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп
көрсетілуін айтады. Сөйткенде образ ашық, мәнерлі болып шығады,
гиперболада белгілі бір белгілі бір бейнелердің алға шығып айқын
байқалуына жағдай жасалдалы. Ертегілерді, қиял – ғажайып бейнелерді
жасауда гипербола көп қолданылады. Қиял бейнелерін жасаудың енді бір
әдісі
– нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен
достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер заттардың айырмашылықтарын
ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл бөлінетін болса,
схематизация әдісі қолданылады. Суретшінің өсімдіктер дүниесінің
элементтенрінен ою қиыстыруы осыған мысал болады [11,87].
Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың
негізгі сипатын құрайды. Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не
фантазия мәні ғылымдағы осы сөздермен берілетін ұғымдардан
басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай келмейтін, практикалық
маңыз – мағынағы ие болмағанның бәрін қиял не фантазия деп атай
саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс - әрекеттің негізгі
ретінде көркем- өнер, ғылыми және техникалық ой туындыларына арқау
блоумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан
табиғаттың бергенінен өгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет
әлемәнің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға нгізделген шығармашылықтың
жемісі. Алайда, қиял қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам
қиялы, не ұжымдық қиял) өздік ерекшілігін жоймайды әрі тек өзіне тән
ерекше мазмұнға ие. Қиял бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі
айырмашылығы – олардың нақты болмысқа байланысты қатынасынан
туындайды. Ес бейнелері - өткен тәжірибенің қайта жаңғыруы, сондықтан
да естің негізгі қызметі өткен тәжірбие нәтижелерін мүмкіндігінше
өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай бейне болмасын,
өгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқандай шығармашылық ұмтылыстың
міндетті шартын құрайды.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемалық жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен түзеуге
жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды
өрнектеуге шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің
бейнесі өзіміз күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым
элементтерінің қосындысынан жасалады. Қандай да жаңалықты адам
алдымен бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен
материалдардан өз ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым
мол, өмір тәжірибесі ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның
қиялы ғажайып әрі қызық бейнелер жасауға бейім келеді. Шығармашылық
қиялдың қуаты мен деңгейі келесі екі белгімен анықталады:
1) қиял туындысы мәндік және мағыналық шарттардан асып кетпеуі
лазым;
2) қиял өзіне негіз болған деректердің жаңалығы және
қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс [12,185].
Осы екі талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика,
бірақ тәжірибелік жағынан пайдасыз. Барша психикалық процестер секілді
қиял да үлкен ми сыңрлары қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және
сол ми сыңарының жұмсына байланысты болады. Оң ми сыңары дүние
көріністерін қарапайым түрге келтіріп, олардың біртұтастығы мен
үйлесімділігінен, композициялық бірлестігінен хабар береді, осыдан
адамда әрқилы бейнелер нгізінде эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал
сол тараптағы ми сыңары келіп түскен ақпаратты реттеп, оларды
сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне мен ой ажырамас
бірлікте екенін байқаймыз.
Өзіндік ерекшеліктері мен олардан туындайтын себептерге
орай, қиял ырықсыз, ырықты болып екіге бөлінеді.
Ырықсыз қиял адамның алдына мақсат қоймай- ақ басындағы
елестердің ағытылып, бірінен соң бірі өтіп жататын кезінде туады.
Қиялдың бұл түрі төменгі сынып оқушыларында жиі кездеседі. Ұйқылы –
оқу кезде де ырықсыз қиялдар өздігінен туындап жатады. Пасиив
қиялдың айқын түрі түс көруден байқалады. Көрген түстің қисынсыз
шым- шытырық болатыны да – осы ырықсыздықтан.
Мұндай қиялдардың пайда болуы адамның өз ойының тізгінін
босатып жіберуіне байланысты. Мысалы, аспандағы бұлтқа қарап, оны әр
нәрсеге ұқсату, немесе біреу әңгіме айтып отырғанда, оның басынан
кешіргендері тыңдаушының көз алдынан ағылып өтіп жатады. Осы екі
мысалдың бірінші жағдайында қарапайым қиялдау затты қабылдаса, ал
екінші жағдайда сөзді қабылдаудан елес пайда болады. Елес – қиялдың
пасиив түрі.
Қиялдың саналы әрі жемісті түрі – ырықты қиял. Бұл-
адамның алдына саналы түрде мақсат қоя отырып, әдейі бейнелер жасау
мен қажетті бейнелер тудыруы. Қиялдың бұл түрі балалардың ойын
әрекетінен де байқалады. Ұшқыш, дәрігер, мұғалім т.б. болып
ойнауларына қарап, олардың ырықты қиял еңбектену үрдісіне дамып,
әрбір адамның іс-әрекеті мен жұмыс нәтижелерін алдын- ала көз
алдарына елестетеді. Оларды орындауға, қимыл әрекеттерді жоспарлы
түрде жасап отыруға міндеттейді. Ырықты қиял түрлерін топтап
қарастырудың жолдары бар. Олар – қайта жасау қиялы және жасампаздық
қиял.
Қайта жаңғырту қиялы адамның өмір тәжербиесінде кездестірген,
бұрын болған бейнелерді қайта жаңғыртып елестететін сөздік
тітіркендіргіштерге байланысты туындайды. Қайта жаңғырту қиялындағы
мақсат жаңа бейнелер жасау емес, сол қалпында қайта елестету болып
табылады.
Қайта жасау қиялы – адамның ой- өрісін дамытып отыратын
психикалық үрдіс. Қиялдың бұл түрінің тәлім – тәрбие ісінде ерекше
маңызы бар.
Қиялдың ең жоғарғы түрі – жасампаздық қиял. Қиялдың бұл
түрі арқылы жаңа бейнелер жасалады. Жасампаздық қиял – қоғамда мәні
бар жаңа, соны өнімдер жасап шығаруда жетекші қызмет атқаратын
психикалық процесс[12,185].
Санамызда болатын қиялды екі түрге айрыуға болады:
жаңғыртушы, жасаушы қиял деп. Өткен уақытта алған бір әсерді сол
қалпында жадымызда қайта тірілтсек, ондай қиялды жаңғыртушы дейміз.
Мәселен, Алтайдың ақ биігін бір көріп, талай күндер
өткен соң, есіме қайта түсіремін. Бірақ мен бұрын түйсіктемеген
нәрсені де қайта жаңартуыма болады. Мен қиялымда Алтын тауды
туғызуым мүмкін. Алтынды көрдім, тауды көрдім, бірақ алтыннан
жасалған тауды көргенім жоқ. Міне, сондай алтын тауды қиял етуде
жасаушы қиял деуге болады. Айырма сол: бірінде нәрсені түйсіктегне
қалпында аудармай жаңғыртамыз, екіншіде нәрселерді аударыстырып,
шабыстырып, тірілтеміз. Жасаушы қиялдың бір белгісі – бір жаңалық
болады. Жаңғыртушы қиял. Бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі берне,
берне қашан да болса алғашқы әсерден бәсең ( солғын) болады. Еш
уақытта күш әуіегіге жетпейді. Берне дегеніміз – солғындағы әсерге.
Берне әсер жақындағымен, дәл өзі болмайды.
Жасаушы қиял. Бұл қиялдың қызмет жолында мынадай өзгерістер
болады: берілген берненің бөлек –салағын алып, шығарып тастаумызға
мүмкін. Мәселен, кеме жүретін суды алып тастап, судың орнына әуені
қоямыз. Біз дәуді, періні, жез тырнақ, ергежейлерді қиялдаймыз. Сол
тәрізді нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп қиялдауымыз
мүмкін. Сол сықылды, нәрсеге өзінде жоқ сипатты тілеп қоямыз.
Қиялымызбен адам кеуделі, арыстан бөкселі жануар
жасаймыз. Екі басты самұрық, екі басты айдаһар жасаймыз, әтпесе
адамға қанат бітіреміз. Және ойдағы нәрселрді құрастырамыз. Әрі
адам, әр кісі жандықтар туғызамыз. Сөйлеуші жануар, алтын балық,
алтын алма, сүт өзен, кәусар көл, аққу – пері қыз, жалғыз көзді
жалмауыз, жалғыз аяқ сұмырай, тажал жасаймыз.
Мұндай құрастыру көбінесе ертегіде, дін кітаптарында ұшырайды.
Сонымен қиялдың қызметі не оңашаландыру, не үйлестіру, не
құрастыру, қисындыру жолымен жүреді [13,175].
1. Психикалық процесс; а) субьектінің саттық іс- әректінің
құралдары мен соңғы нәтижесінің бейнелерін құрайды; ә) проблемалы
жағдаят белгісіз болғанда мінез- құлық бағдарламасын жасайды; б) іс-
әректті бағдарламайтын, бірақ оның орнын ауыстыратын бейнелерді
жасайды; в) обьектінің суреттелуіне сәйкес бейнелерді жасайды. Қиялдың
маңызды мәні іс- әрекет басталғанға дейін нәтижесіне көруге
мүмкіндік беріп, адамды сол арқылы іс- әрект процесінде бағдарлайды.
Қиял процесі ойлау, қабылдау, ес сияқты аналитикалық- синтетикалық
сипатқа ие. Қиял айқын болмысты жаңа, күтпеген, әдеттен тыс басқаша
байланыс пен үйлесімдікте бейнелейді.
Қиял нысандары: агглютинация, сұлбалау, типентендіру.
Қиял түрлері: белсені, енжар.
2. Психологияда сыртқы дүние мен құбылыстарының субьективті
бейнелерін қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде көрінетін тек адамға
тән психологиялық процесс. Адамның басында қиял пайда болған кезде
ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі өзгерістерге
түседі де, жаңа заттар мен құбылыстардың бейнесі туып отырады.
Уақытша байланыстарды қайта тудырып өңдеу процесінде екінші сигнал
жүйесі шешуші рөл атқарады. Әрбір адамның қиял ерекшеліктері сол
адамның құмартып қызығуына, жеке басының ерекшеліктеріне, алдына
қойған мақсатына байланысты. Сондай-ақ қиялдың мазмұны мен түрі
адамның жас ерекшеліктері мен білім тәжірибелеріне де
байланысты. Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып
жататын процесс [12,129].
1.2 Ертегілер арқылы оқушылардың қиялын дамыту жолдары
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және жазу
– сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының
бір түрі – ертегілер. Ертегілер көбіннесе, қара сөз ретінде
айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі
деп қараймыз.
Халық ауызының басқа түрлері сияқты, ертегілер де адам
баласының еңбек – кәсіп ету, тұрмыс- тіршілік құру тәжірибесіне
байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік
білмеген, оларды неліктен болатындығын толық түсінбеген ертедегі
адамдар әр нәрсені қиял еткен; өздерінң ауыр еңбектерін жеңілдету
жайын қарастырған. Бұл жайындағы ұғым – түсініктерін, нанымы мен
сенімін әңгімелеп айтатын болған. Сөйтіп ертегі -әңгімелердің алғашқы
үлгілері туған. (Халық шығармасының бұл түрі ертегі деп аталуының
өзі- ақ, онда айтылатын әңгімелердің есте қалмаған ерте заманда
туғандығын аңғартады.)
Бірте келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым-
қатынастардың алға басу, адам баласының дүние танымының, ой-өрісінің,
сана-сезімінің ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде
ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы
үлгілері әр түрлі өзгерістерге ұшырап жаңа ертегілер туа бастаған
және онда адам баласының арман- мүддесі, ой-санасы, болашақта күтетін
үміті суреттеледі. Осы ретте туған ертегілерден адам баласының
тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орны алады, қоғамдық мәні бар
мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркемдеп
суреттеу, образдар арқылы бейнеленген.
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан
кешірген деуге болады. Алайда, қазақ ертегілерін сөз еткенде, біз
оның ең алғаш үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай
болғандығы жайын анықтап айта алмаймыз. Өйткені ол ертегілер алғашқы
айтылу қалпын сақтай отырып, біздің дәуірімізге жеткен емес. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлері сықылды, ертегілерде ауызша шығарылып,
ауызша тарағандықтан әр түрлі өзгерістерге ұшыраған, бір ертегіге
бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып араласқан. Бергі заманда туған
ертегілер ерте заманда шыққан кейбір ертегілердің алғашқы
үлгілердің, олардың оқиғаларын бойына жинай да жүрген. Осыған
байланысты тағы бір жайды ескерте кетелік.
Қазақ тілінде ауызша айтылып келген ертегілердің барлығын
бірдей қазақ халқы шығарған жоқ. Қазақ ертегілерінің ішінде
ағайындас- аралас, көршілердің, атап айтқанда: орыс, қырғыз, өзбек,
түркімен, татар, башқұрт, қарақалпақ халықтарынан алынған, бізге
сіңсіп кеткен, өзіміздің төл-тумамыз болған ертегілер де бар. Бұл
алуан түрлі ертегілер кездейсоқ түрде келіп енбеген. Ол қазақ
халқымен көршілердің арасында көп заманға созылған экономикалық,
ағайын –достық қарым- қатынастардың негізінде енген. Сөйтіп, қазақ
халқы бұл ертегілердің жалпы мазмұны алып, мәнерлеп әңгімелеген,
өзінің тума шығармасы етіп жіберген. Сондықтан да біз оларды қазақ
халқының ертегісі деп қарауға тиістіміз [14,129].
Қазақ ертегілерінің ел арасында жиналып, хатқа түсуі,
баспа жүзіне шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге
болады. Бұл ретте Ш. Уәлиханов, Ә.Диваевтың басқа бірнеше адамдардың
айрықша еңбек сіңіргені байқалады. Олар Б.Дауылбаев, С.Сейфулин,
О.Әлімжанов, Ж.Айманов, Б.Досымбеков, М.Ибрагимов т.б[15,83].
Осы аталған адамдар Орынборда, Омбыда, Қазанда, Астрахань мен
Ташкентте шығатын газет – журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі
жариялап отырады. Олар өздері жинаған ертегілерді не орысша, не
қазақша бастырады, кейде бір тілде ғана шығарады. Ертегілер қазақ
тілінде шығаратын болса (сөзі қазақша, әрі орысша), онда қысқаша
мазмұнын орысша аударады. Бұлардың жинаған материалдары өткен
ғасырдың жетпісінші жылдары басталып, Дала уалияты газетінде, Торғай
обылыстық ведомосында, Ақмола облыстық ведомосында, Орынбор
газетінде, Орынбор губерналық ведомосында, Астрахань газетінде т.б.
үзілмей басылып тұрады. Қазақ ауыз әдебиетінің, соның ішінде
ертегілердің көптеген үлгілері, әсіресе, Омбы мен Орынборда шығатын
газеттерде молырақ жарияланады.
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін
жинап бастыруда айтарлықтай еңбек еткендер – Б.Дауылбаев,
М.Досымбековтар. Бұлар ел арасынан жинаған материалдарын төрт-бес
газетке бастырып отырған және жеке жинақ етіп шығарған. Мысалы,
академик М.Әуезов қазақ ертегілерінің идеялық-көркемдік
ерекшеліктерін, тарихи даму жолдарын зерттеді, ертегілердің әдеби
тарихынан алатын орнын анықтады. Кейіннен ол қазақ ертегілерін
зерттеу ісіне қайта оралды да, Ертегілер атты ғылыми еңбегін
жазды. Онда қазақ ертегілерін жан-жақты алып тексерді, мазмұнына
қарай тақырыпқа бөледі, көркемдік ерекшеліктерін анықтайды.
Ертегілерді бас кейіпкердің күші мен мүмкіндіктері, оның
негізінде адамға және оның ақыл-ісіне деген сенім дәріптеледі.
Барлық қиындықтарды жеңіуге дайындық жасалынады. Ертегілер баланың
шығармашылық елестеуі мен қиялын оятады.
Ертегілер қайрымдылық, рисаздық, адам сүйгіштік, жақынға
аяушылық білдіруімен дәріптеледі. Ең маңыздысы, адал, сапалы еңбек
дәріптеледі [16,44]. Ертегі-халықтың қарасөз ғибратының бірі. Халық
әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегі де адам баласының еңбек
кәсібімен, тұрмы-тіршілік құру тәжірибесімен байланысты туындаған.
Ертегі -ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер-
бірнеше ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын,
әдет-ғұрпын, нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек,
ертегілерді аттап өтуге болмайды, өйткені ертегі-өткеннің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қмтылған ауыз әдебиетінің
ең көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады. Қазақ фольклорындағы
ертегілерінің сан алуан түрлері бар.
Ертегілердің қай түрі болса да заман елегінен өтіп,
халық санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге
ауысып, төл сюжет болып жүрген мотив образдар да аз емес. Төменгі
тап ортасынан шыққан ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі
болатынын кезінде М.Әуезов жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ
ертегілерін тек қана феодализм дәуірімен тұйықтап, оны 1968 жылғы
реформадан да кейін туғызу ертегі генезисімен кежелету деп санады.
Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында болған десек, сол
жеткілікті[17,98].
Ертегі- өмір шындығын баяндайтын фантастикалық негізге құрылған
көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келгне
өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы,
шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер өрнектері қамтылған.
Табиғаттың адам баласына жұмбақ болып
келген неше алуан қияметі айтылады. Үстем тап өкілдерінің зұлымдық,
қастандық әректтері әшкере етіледі, күлкі мазаққа айналдырылады.
Халық ертегілерінің негізгі өзінің тыңдаушысына ақыл-парасатты
баяндайды. Адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді, өмір
күресіне бастайды.
Ертегілер ішінде балалардың сүйіп тыңдайтыны, олардың жас
ерекшелігіне тән мұралар сондай көп. Ертегілер ғасрлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертегілердің бай фантастика
балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан қиянатын танытады,
сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамуына, ерте қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Ертегілердің ерекшеліктері сонда – балалардың сүйіп оқитыны,
барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-
ұрпаққа айтылып, әбден екшелеп, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері
жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Басталған
жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың
ойын бірден қызықтырып, жетектеп жетеді [18,74].
Ертегілердің балалардың қызықтыратын тағы бір ерекшелігі –
ондағы адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген түрлері –типтері
фольклорда еңбекші халық ауыз-әдебиетінде жасалған.
Ертегі-халықтың қарасөз ғибратының бірі. Халық әдебиетінің
басқа түрлері секілді ертегі де адам баласының еңбек кәсібімен,
тұрмыс-тіршілік құру тәжірибесімен байланысты туындаған.
Ертегі -ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер-
бірнеше ғасырлардың жемісі. Өз халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын,
әдет-ғұрпын, нанымын, дүние танушылық көзқарастарын білеміз десек,
ертегілерді аттап өтуге болмайды, өйткені ертегі-өткеннің елесі.
Қазақтың тұрмыс-салтын кеңінен шолып, мол қамтылған ауыз әдебиетінің
ең көлемді, бай түрі ертегілер болып саналады. Қазақ фольклорындағы
ертегілерінің сан алуан түрлері бар.
Ертегілердің қай түрі болса да заман елегінен өтіп,
халық санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге
ауысып, төл сюжет болып жүрген мотив образдар да аз емес. Төменгі
тап ортасынан шыққан ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі
болатынын кезінде М.Әуезов жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ
ертегілерін тек қана феодализм дәуірімен тұйықтап, оны 1968 жылғы
реформадан да кейін туғызу ертегі генезисімен кежелету деп санады.
Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында болған десек, сол
жеткілікті[17,98].
Ертегі- өмір шындығын баяндайтын фантастикалық негізге құрылған
көркем шығарма. Онда еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келгне
өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы,
шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер өрнектері қамтылған.
Табиғаттың адам баласына жұмбақ болып келген неше алуан қияметі
айтылады. Үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әректтері әшкере
етіледі, күлкі мазаққа айналдырылады. Халық ертегілерінің негізгі
өзінің тыңдаушысына ақыл-парасатты баяндайды. Адам арманының жарқын
болашағына жөн сілтейді, өмір күресіне бастайды.
Ертегілер ішінде балалардың сүйіп тыңдайтыны, олардың жас
ерекшелігіне тән мұралар сондай көп. Ертегілер ғасырлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертегілердің бай фантастика
балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан қиянатын танытады,
сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамуына, ерте қалыптасуына
жәрдемдеседі.
Ертегілердің ерекшеліктері сонда – балалардың сүйіп оқитыны,
барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-
ұрпаққа айтылып, әбден екшелеп, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері
жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Басталған
жерден-ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың
ойын бірден қызықтырып, жетектеп жетеді [18,74].
Ертегілердің балалардың қызықтыратын тағы бір ерекшелігі –
ондағы адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген түрлері –типтері
фольклорда еңбекші халық ауыз-әдебиетінде жасалған.
Ертегіде халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі,
ой-арманы, дүние танымы мен көзқарасы т.б. көрініп отырады.
Ертегілерде айтылатын әңгімелердің қайысысы болса дахалық
өзінше қортынды жасап, әділ бағасын беріп отырады, нені
ұнататындығын, нені жек көретіндігін суреттейді. Мысалы, қазақ
халқының тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілерді алайық. Бұл
тақырыптағы ертегілерде ұшан-теңіз мәселелер көтеріледі.
Ауыз әдебиетінің басқа да эпостық түрлері секілді, ертегілердің
де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай ертегілерді
алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, өзінше басталуы,
аяқталуы болады.
Ертегі ауызша айтылатын көркем әңгіме болғандықтан, оған әрбір
ертекші айрықша мән береді, әңгімесін мәнерлеп айту, тыңдаушыны
қызықтыра түсу жағын ойлайды, кейде ертекші әңгімесін:
Ерте-ерте ерте екен, Құйрық жүні ұзын екен,
Ешкі жүні бөрте екен, Мұзға жығылған екен,
Қырғауылы қызыл екен, Сирағы сынған екен,-деп,
Бар екен, жоқ екен,
Бөрі бөкеуіл екен,
Түлкі жасауыл екен...-
деп тақпақтай жөнеледі. Осыдан әрі қарай әңгіме оқиғасына кіріседі.
Ал кейде ертекшілер айтатын әңгімесіне бірден кіріседі, ертегіге
қатысатын басты кейіпкерлермен бірден таныстырады (Баяғыда бір кедей
болыпты, оың үш баласы болыпты...т.б.) Ертегілерде айтылатын
оқиғаларды осы негізде баяндау – ертегінің құрылысына тән басты
ерекшелігі болып табылады [19,53].
Шындығында,ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз өнерінің
қыры мен сырына жаттықтырып тәрбиелеу мектебі болып саналған.
Ертектің тартымды, қызықты, тыңдаушыға әсерлі болуы оны айтушыға
байланысты.
Ертекші өнер адамы болғандықтан, репертуарына аса
жауапкершілікпен қараған. Ол жөнінде С.Мұқанов Халық ертекшілерді
үлкен өнер адамы санаған-десе, М.Әуезов Ертек айта білушілерді
ұзақ мазмұнды эпикалық жыр орындаушы ақындармен, жыршы, жыраулармен
пара-пар бағалаған,-дейді. Ал көрнекті фольклорист ғалым М.Ғабдулин:
Ертекшілер ауыз әдебиеті үлгілерін шебер орындаушылар ғана емес, тың
сюжетті ертегілерді туғызушы шығармашылық адамы дегенді айтады.
Ертегі, аңыз әңгімелердің басты кейіпкері халық арасынан шыққан сөз
тапқыш ақылды даналар немесе он саусағы өнерлі адамдар. Олар
жауыздықпен, күресіп жеңіп шығушы, әділдікті жақтаушы алып батырлар
болып келеді[20,84].
Ертегілер мазмұны мен құрлымдық ерекшеліктеріне қарай; а) қиял-
ғажайып ертегілер; ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер; б) тұрмыс салт
ертегілер; в) аңыз әңгімелер деп , 4 топқа бөліп қарастырылады.
Қиял-ғажайып ертегілер. Қазақ ертегілерінің бұл түрі көне
заманда, халықтың ой-санасы терең жетілмеген, табиғттың тылсым сырының
мән-мағынасы себеп-салдарын толық түсінбеген, бірақ соны білуге деген
ой-арман, қиялдың күшті кезінде туған. Күн, ай, от, судың
жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы қауым адамдарды
табиғатқа сиынып табынған бірінен қорықса, бірін қастерлеген. Оларды
адамша ойлап, әрект жасайтын құбылыстар деп ұққан. Қазақтардың
мифологиялық ертегілері бұдан кештеу матрихат пен птрихат дәуірінің
ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір сахнасынан шыққан
кезде адамдар аң-құстардың сырын танып біліп, олар жайында сан-
салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар
матриархат дәуірінің ұғым нанымдары блмақ. Аңшылық кәсіп ер
адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы ру
қоғамның салт-санасы қалыптасып, жұбайы неке туады. Бұл кезеңде
туған қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлық күштермен
күресушілер-мергендер, батырлар болып көрінеді [21,96].
Патрихат дәірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну
үстем болған. Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап,
соған адам әрекетін қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілері осы ізде
туған. Мұндай ертегілерде реалдық адам образдары мен мифтік образдар
қаз-қатар суреттеледі. Ондай сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі
үлгілері-Ер Төстік, Еділ-Жайық, Құла мерген, Аламан мен
Жоламан, т.б.
Ғажайып бақ ертегісі балаларды адал ниетке, кішіпейілділікке,
адамгершілікке, еңбекке баулуға бағытталған. Мұнда қиял-ғажайып
ертегілеріндегідей бұлдыр сағым жоқ, айқын, ашық айтылған. Жүйелі
мақсаттар көрінеді. Үстем тап өкілдеріне қарағанда, еңбек адамдарының
сапасы, кісілігі, кеңпейілділігі, әлдеқайда жоғары тұратынын оның ізгі
ниеттің адал қызметін кішіпейілділігін өнеге, үлгі етіп көрсетеді.
Халық қиялы еңбек адамын ардақтайды, оның күшіне мол сенім
білдіреді. Қазақ ертегілерінің бұл түрі, біріншіден, таза қазақ
елеінің тұрмыс-тіршілігін су реттеуден туындаса, ал екіншілері шығыс
пен батыс елдерін аралап келіп, өзіндік мазмұндық өзгерістерге
түскен ертегілер. Мәселен, Еділ-Жайық, Құла мерген Аламан мен
Жоламан, т.б. қазақтың мергендері жайындағы ертегілерінде көбінесе,
халық сүйген батыр ұлдар сипатталады. Мұндай ертегілер моңғо, бурят,
ойрат, қырғыз, елдерінде де кездеседі [22,95].
Бір халықтың ертегі, аңыздардың екінші елде де мазмұн жағынан
ұқсас болып келуі, сол елдердің шаруашылық кәсібі, тұрмыс-
тіршілігіндегі ұқсастықтан туындайды.
Қиял-ғажайып ертегілерінде ай десе аузы, күн десе көзі бар
сұлу қыздар немесе алтын шашты, құс басты кейіпкер болып келіп,
уақиға соның айналасында өрбиді. Сол қызға ғашық болған алғыр,
батыр, мерген жігіттің жолындағы тосқауылдар: алып күштің иесі жалғыз
көзді дәу немесе айдаһар, жезтырнақ, жеті басты жалмауыз, мыстан
кемпір болып келеді. Ал жағымды кейіпкердің тілекші, көмекшілері:
тұлпар ат, самұрық құс, алтын мүйезді киік, т.б. бейнеленеді.
Ертедегі батырлардың ғажайып ерлік іс-әректтері жердің үстінде
ғана емес, жердің астында, жеті дарияның ар жағында, жеті қабат
аспанда да өтіп жатады. Екі жаққа бөлініп талас-тартыста, күрес-
соғыста кездескен топтың әділдікті, махаббатты, шынайы достықты
жақтаушылар болып келіп, жеңіп шығуымен аяқталады. Бұл жауыздықты
әрқашанда әділдік жеңеді деген халықтың даналық ұғымының көрінісі.
Қиял-ғажайып ертегілерде сөз болатын сырын білсем, көрсем,
меңгерсем деген асыл арманы адамзат баласын жасампаз еңбекке
жетектей келіп, нәтижесінде ой-қиял ғарышындағы асыл арманның іске
асуына сөйтіп, ғылым мен техниканың бүгінде жетістікке жетуіне,
шындыққа айналуына себепкер болып отыр.
Қиял-ғажайып ертегілер адам баласына тәлім үйреткенде қиялға
құлаш сермер адам бол! дейді. Суырдай бір ғана сайыңды біліп, ін
аузындағынан-айналадағыны ғана көрумен шектелме, інде туып, інде
өлме. Қиялға қанат сермесең, аспас асау, алмас қамал жоқ. Ол үшін
ерлік пен тәукел, іс-әрекет, асқақ арманға жетуге деген таудай талап
бойыңда болсын. Әр нәрсеге көз жұмда, тәукел ет, тәукел деп тас та
жұтуға болады дегенді тыңдаушы жастардың санасына сіңіруді, сөйтіп,
әр жасты қиялдай білуге үйретуді мақсат тұтқан [23,97].
Ертегі-уақыт пен кеңестік өлшеміне сыймайтын, адам рухының
тылсым құпияларын жария ететін, есте жоқ ескі заманды еске түсіріп,
дүниенің есігін ашады.
Ертегінің бойына бүгіп жатқан сыры да, түсіндірмек
болған тәлімі мен ғибрты да, шарықтау шыңы да-міне осы: адам жанының
табиғатпен ұласуын, жүрек көзінің ашылып, Алла нұрымен қауышуын
көрсетеді. Сөз атасы ертегі, Құраннан сыр шертеді деген осыдан
шыққан екен [24,87].
Ертегінің тағы бір үлкен саласы-тұрмыс-салт ертегілері және
хайуанаттар туралы ертегілер. Хайуанаттар туралы ертегілер мифологиялық
ертегілерден кенже туған, тақырыбы жан-жануарлар болса да, реалистік
сипаты бар қазақ ертегілерінің бір саласын хайуанаттар жайындағы
сюжеттер дейміз. Олардың өзін мал шаруашылығына және хайуанаттарға
байланысты туған ертегілер деп екі слаға бөлеміз.
Балалардың сүйіп тыңдайтын ертегілерінің бірі хайуанаттар
жайындағы ертегілер. Бармақтай бала, Қотыр торғай, Мақта қыз бен
мысық, Арыстан, қасқыр, бөдене, түлкі, түйі, Кім неден күшті, Күшік
пен мысық, Қоянның еріні, Түлкі мен бөдене, Түлкі мен қоян,
Түлкі мен тауық тағы осы сияқты ертегілер өмірде кездесетін
жәйттерді аңғартумен бірге оларға ақыл-парасатын танытады, өмір
сүруге білудің жолдарын үйретеді.
Хайуанаттар жайында айтылған ертегілерінің әр алуан
кейіпкерлерінің өзі қызық. Сол күлкілі, қызықты кейіпкерлердің өмір
сүру, өмірге икемді қатынастары, олардың айла-тәсілдері жасөспірімдерге
өмір жолын танытады.
Кішкентай болымсыз тірлік иелерінің өмірге икемділігін,
жеңгіштігін көрсету тақырыбы балаларға арналған ертегілері барлығына
да ортақ. Бұл ертеіглер адам мен оаны қоршаған табиғаттың арасындағы
шекті елемейді, Балаға арналған ертегілерде адам табиғатпен сіңісіп
кетеді де адамның әдеттегі қалпынан бөлек небір
күлкілі күйлерге енеді. Мәселен, құйыршық тәрізді болады. Бұлар жас
баланың ой-санасы оянып, қиялы шарықтап өсіуіне әсер етеді,-дейді
академик Мұхтар Әуезов [24,28].
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та, соның
бәрі де балалардың ұғымына сай, түсуіне жеңіл, күлкілі де қызық
болып айтылады. Хайуанаттар жайындағы ертегілерде балаларды
қызықтырарлық және оларға ой саларлық екі сипат бар. Оның бәрінен
олардың мінез ерекшеліктерін, сырт көрінісін байқайды. Ертегілерден
естулері арқылы оларды енді өздері тікелей білуге, көруге, зерттеуге
құштарлығы арта түседі.
Мұның екінші жағы хайуанаттар жайындағы ертегілер арқылы соны
мысал ете отырып, адамдар арасында болатын, тартыстардың сыр-сипатын
байқайды. Үстем тап өкілдерінің қарапайым момын елді қалай
алдайтынын, арбайтынын, күш көрсетіп қанайтынын, неше алуан зұлымдық
әректтер жасайтынын көреді.
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім
күшті, Қуыршақ сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің
мазмұны да аса қызық тартымды.
Кім күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын
қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz