Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және оқу-тәрбие процесіндегі орны
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу.тәрбие процесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.21
1.1 .Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру
мен тәрбие ісіндегі ойынның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.9
1.2.0йын. жас ұрпақтың үйымшылдық рухында тәрбелеу
әдістерінің ең бір қайнар көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.13
1.3. Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.18
1.4. «Мұғалімдер қоғамының ең білімді, ең отаншыл бөлігі» ... ... ... ... ... 19.21
2 Ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып өткізу және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.48
2.1. Оқушыларды оқу. тәрбиелеу процесінде ұлттық. қозғалмалы ойындардың әдістерін ұйымдастырып, дайындық ретінде оқыту ... ... ... .22.31
2.2.«¥лттық қозғалмалы ойындар және спорт түрлері және
оларды оқыту әдістемесі» тәжірибелік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... .32.39
2.3.¥лттық ойындарды ұйымдастыру және өткізу әдістемесі
және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу.тәрбие процесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.21
1.1 .Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру
мен тәрбие ісіндегі ойынның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.9
1.2.0йын. жас ұрпақтың үйымшылдық рухында тәрбелеу
әдістерінің ең бір қайнар көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.13
1.3. Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.18
1.4. «Мұғалімдер қоғамының ең білімді, ең отаншыл бөлігі» ... ... ... ... ... 19.21
2 Ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып өткізу және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.48
2.1. Оқушыларды оқу. тәрбиелеу процесінде ұлттық. қозғалмалы ойындардың әдістерін ұйымдастырып, дайындық ретінде оқыту ... ... ... .22.31
2.2.«¥лттық қозғалмалы ойындар және спорт түрлері және
оларды оқыту әдістемесі» тәжірибелік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... .32.39
2.3.¥лттық ойындарды ұйымдастыру және өткізу әдістемесі
және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.57
КІРІСПЕ
Өзектілігі Зерттеудің мәселесі келесі жағдайлардың арасындағы
қайшылықтарға сүйенген: - үлттық ойындар, оқушыларға дене дамуы және
дене дайындығы жайынан жақсы ықпал ететіні анық. Ал, бұл процесс соңғы
жылдары көп қолданылмай, іске аспай келеді. 1-ші жағынан: материалдық
базаның төменгі деңгейі. 2-ші жағынан: жетілдіру-әдістемелік әдебиеттердің
аздығы.
Мақсаты: Оқушыларға ұлттық ойындарды үйрете отырып, бүл процестің
жетілдіруіне әдістемелік жолдарды жете зерттеу.
Міндеті: Қала мектептерінің оқу-тәрбие процесіндегі үлттық ойындардың
орынын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жүмыстың келесі нәтижесімен
сипатталады:
- мектеп оқушылары мен қимылды ойындардың теориялық негіздері анықталады.
- оқушыларының ойындарды игеру нәтижесі анықталады.
- оқушыларының қимылды ойындар сабақтарын әдістемелік жетілдіру
жолдары жете зерттеледі. [23;16]
Зерттеудің болжамы: 1. Тақырып бойынша әдебиетті талдау, зерттеудің методологиялық аппараттарын қүрастыру. 2. Мектеп оқушыларының үлттық ойындарды игеруі бойынша мәліметтерді жинақтау. 3. Жинақталған мәліметтерді математикалық статистикғалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Түрлі қимылды спорт ойындарын дене тәрбиесі пәнінде қосымша материалдар ретінді пайдалануға болады .қимылды спорт ойындар пәнінде қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Алынған нәтижелерді дене тәрбиесі мүғалімдерінің практикасында, практикасында қолдануға болады.
Ұлттық ойындарды білу өмірге өте қажет. Адам баласы өте ерте заманнан бері ұлттық ойындармен айналысып келеді. Үлттық ойындар дегеніміз ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-қозғалысының жиынтығы. Осыған сәйкес үлттық ойында бір-біріне ұқсас болады, бір-бірінен айқын айырмашылығы да болады. Үлттық ойындарды үйрету (Тотенаев Б.) - дене тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде, орта және жоғарғы оқу орындарында іске асырылады.[3;5] Мектеп оқушыларына үлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріледі. Сондықтан денешынықтыру сабағы дене тәрбиесі оқу бағдарламасына енгізілген. ¥лттық ойындар сабағын, міндетті түрде, дене тәрбиесі пәнінің мүғалімдері, спортшылар оқу пәні ретінде өтеді. Бүл пән институттардың орта білім беретін оқу орындарының және мектептерінің денешынықтыру жоспарына енгізіліп оқытылады. Сондықтан үлттық ойындар сабақтарын маман адамдар өткізу керек және қазіргі заман талабына сай, ағымына қарай спорттың жаңаша түрлері мен әдістері, мақсаттары мен кезеңдері үлттық ойынынан жарыс үйымдастыру мен өткізу, қозғалмалы
Өзектілігі Зерттеудің мәселесі келесі жағдайлардың арасындағы
қайшылықтарға сүйенген: - үлттық ойындар, оқушыларға дене дамуы және
дене дайындығы жайынан жақсы ықпал ететіні анық. Ал, бұл процесс соңғы
жылдары көп қолданылмай, іске аспай келеді. 1-ші жағынан: материалдық
базаның төменгі деңгейі. 2-ші жағынан: жетілдіру-әдістемелік әдебиеттердің
аздығы.
Мақсаты: Оқушыларға ұлттық ойындарды үйрете отырып, бүл процестің
жетілдіруіне әдістемелік жолдарды жете зерттеу.
Міндеті: Қала мектептерінің оқу-тәрбие процесіндегі үлттық ойындардың
орынын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жүмыстың келесі нәтижесімен
сипатталады:
- мектеп оқушылары мен қимылды ойындардың теориялық негіздері анықталады.
- оқушыларының ойындарды игеру нәтижесі анықталады.
- оқушыларының қимылды ойындар сабақтарын әдістемелік жетілдіру
жолдары жете зерттеледі. [23;16]
Зерттеудің болжамы: 1. Тақырып бойынша әдебиетті талдау, зерттеудің методологиялық аппараттарын қүрастыру. 2. Мектеп оқушыларының үлттық ойындарды игеруі бойынша мәліметтерді жинақтау. 3. Жинақталған мәліметтерді математикалық статистикғалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Түрлі қимылды спорт ойындарын дене тәрбиесі пәнінде қосымша материалдар ретінді пайдалануға болады .қимылды спорт ойындар пәнінде қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Алынған нәтижелерді дене тәрбиесі мүғалімдерінің практикасында, практикасында қолдануға болады.
Ұлттық ойындарды білу өмірге өте қажет. Адам баласы өте ерте заманнан бері ұлттық ойындармен айналысып келеді. Үлттық ойындар дегеніміз ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-қозғалысының жиынтығы. Осыған сәйкес үлттық ойында бір-біріне ұқсас болады, бір-бірінен айқын айырмашылығы да болады. Үлттық ойындарды үйрету (Тотенаев Б.) - дене тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде, орта және жоғарғы оқу орындарында іске асырылады.[3;5] Мектеп оқушыларына үлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріледі. Сондықтан денешынықтыру сабағы дене тәрбиесі оқу бағдарламасына енгізілген. ¥лттық ойындар сабағын, міндетті түрде, дене тәрбиесі пәнінің мүғалімдері, спортшылар оқу пәні ретінде өтеді. Бүл пән институттардың орта білім беретін оқу орындарының және мектептерінің денешынықтыру жоспарына енгізіліп оқытылады. Сондықтан үлттық ойындар сабақтарын маман адамдар өткізу керек және қазіргі заман талабына сай, ағымына қарай спорттың жаңаша түрлері мен әдістері, мақсаттары мен кезеңдері үлттық ойынынан жарыс үйымдастыру мен өткізу, қозғалмалы
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Айтбакина М.А. «Взаимообогащение национально-культурно развитого социалогий» Алматы 1978г.
2.Артюшенко А.Ф. «О подготовке учителя физкультуры (в педагогических ВУЗах)», «Теория и практика физкультуры» 1989- №10-
З.Асарбаев А. «Национальные игры», «Начальная школа» №3- Алматы 1991
4.Аслаханов О.М. «Народные подвижные игры и физическая упражнения как средство повторение эффективности уроко физкультуры» (Теория и практика физкультуры) 1991- №12
5.Болганбаев М. «Казахские национальные виды спорта» Алматы-1985.
б.Буркитбаев А.Б. «Методическая разработка по применению народных игр» Алматы-1980
7.Выдрин В.М. «Введение специальной методики физкультуре» 1980.
8.Григорьев В. «Игры народов СССР в работе с пионерами и школьниками» Алматы- 1986
9.Куанышев Т.ПІ. «Казахские национальные игры» Методические рекомендаций. Актюбинск- 1989
Ю.Куанышев Т.Ш. «Национальные виды спорта, подвижные игры и методика преподавания» (Программа для факультета физкультуры педагогических институтов и университетов). Караганда- 1992.
П.Крупская Н.К. «Үлт оқулығы таңдамалы педагогикалық шығармалары» - Алматы, «Мектеп баспасы».
12.Жарықбаев Қ. «Қазақ психологиясының тарихы» - 1996.
ІЗ.Сухомлинский В.А. «Балаға жүрек жылуы»-Алматы, «Мектеп баспасы», 1976.
Н.Куанышев Т.Ш. «06 использований казахские народные игры в учебной работе по физкультуре» Актюбинск- 1989
15.Куанышев Т.Ш. «Республиканская учебная программа (базисная) по физкультуре ВУЗов» Алматы- 1992
16.Матвеев Л.П. Новиков А.Д. «ТМФК - М 2 издание ФиС» 1976
17.Программа СШ. 1993- Рауан.
18.Сагиндиков Е. «Использование народных игр в учебно-воспитателыюй работе в 1-6 классах казахской школы». (Афтореферат, диссертация, кандидат педагогических наук) Алматы- 1988
19.Тажикеев М.Т. «От байги до Олимпиады» Алматы- 1983- «Казахские национальные виды спорта и игр» Алматы- 1957
20.Тажикеев М.Т. «Казахские национальные виды спорта, современные проблемы» Алматы- 1991
21.Тотенаев Б.Т. «Казахские национальные игры» Алматы — 1976
22.Яковлев В.Т. Ротников В.П. «Подвижные игры», «Учебная пособья для студентов факультета физического воспитания педагогического института» М.Просвещение. 1977
23.Марьенко И.С. Нравственное становление личности школьника. -М.: Педагогика, 1985 г.
24.Мельников В. С. Очерк интегрального исследования индивидуальности. - М.: Педагогика, 1986 г.
25.Методика воспитательного процесса/под ред. В.М.Коротова.М.:ВЛАДОС, 2000 г.
26.Методика воспитательной работы: сборник. / сост. Э.С.Кузнецова, А.М.Бардиан. - М.: Педагогика, 1986 г.
27.Павлов И.П. Избранные труды. - М.: МГУ, 1967 г.
28.Пискунова З.В. Нравственное воспитание дошкольников. -М.: ДРОФА, 1998г.
29.Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. - М.:
Просвещение, 1983 г.
30.Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. М.: Педагогика, 1988 г.
31.Турдыкулов И. Идеи нравственного воспитания учащихся в
педагогике М. Жумабаева. // ВНПЦ АТУ им.Абая. - 1995 г.
32.Урумбасарова Э.А. Работа классного руководителя по
нравственному воспитанию учащихся. // Казахстан мектебі - 1986 г. - №3 18.
33.Ушинский К.Д. Сочинения. Т. 2. - М., Ленинград, 1956 г.
34.Чумбалова Г.М. Проблемы нравственного воспитания школьников Казахстана в педагогических трудах Жусупбека Аймаутова. // Поиск -1999г.-№4
35.Шацкий СТ. Избранное. - М.: Дрофа, 2002 г.
36.Шнибекова Э.И. Мухтар Ауэзов о проблемах нравственного
воспитания школьников. //Поиск - 1999 г. - №6
37.Яковлев А.А. Взаимодействие личности со средой //
Психологический журнал - №10 - 1990 г.
38.Комплексный подход к воспитанию школьников / под
ред. Л.К.Балясной. - М., 1985 г.
39.Асеев Г.М. Мотивация поведения и формирования личности. - М.: Мысль, 1990 г. (фундаментальная психология)
40.Бодалев А.А. Личность и общение: избранные труды. -М,: Педагогика, 1983 г.
41.Братусь Б.С. Аномалия личности. - М.: Мысль, 1988 г.
42.Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. - М.: Педагогика, 1985 г.
43.Гордеева Н.Д. Экспериментальная психология исполнительного действия. - М.: Тривола, 1995 г.
44.Диттмар X. Нравственные представления школьников /Иностранная психология - 1997 г. - №9
45.Зараковский Г.М. Психофизиологический анализ
46.эмоциональной деятельности. - М.: Наука, 1986 г.
47.Конки-И. С. Открытие «Я». - М.: Политиздат, 1988 г.
48.Лесгафт П.Ф. Избранные работы. М.: Физкультура и спорт, 1986 г.
49.Макаренко А.С. Избранные работы. - М.: Педагогика, 1984 г.
50.Макаренко А.С. Сочинения. Т. 4. - М.: Педагогика,
1.Айтбакина М.А. «Взаимообогащение национально-культурно развитого социалогий» Алматы 1978г.
2.Артюшенко А.Ф. «О подготовке учителя физкультуры (в педагогических ВУЗах)», «Теория и практика физкультуры» 1989- №10-
З.Асарбаев А. «Национальные игры», «Начальная школа» №3- Алматы 1991
4.Аслаханов О.М. «Народные подвижные игры и физическая упражнения как средство повторение эффективности уроко физкультуры» (Теория и практика физкультуры) 1991- №12
5.Болганбаев М. «Казахские национальные виды спорта» Алматы-1985.
б.Буркитбаев А.Б. «Методическая разработка по применению народных игр» Алматы-1980
7.Выдрин В.М. «Введение специальной методики физкультуре» 1980.
8.Григорьев В. «Игры народов СССР в работе с пионерами и школьниками» Алматы- 1986
9.Куанышев Т.ПІ. «Казахские национальные игры» Методические рекомендаций. Актюбинск- 1989
Ю.Куанышев Т.Ш. «Национальные виды спорта, подвижные игры и методика преподавания» (Программа для факультета физкультуры педагогических институтов и университетов). Караганда- 1992.
П.Крупская Н.К. «Үлт оқулығы таңдамалы педагогикалық шығармалары» - Алматы, «Мектеп баспасы».
12.Жарықбаев Қ. «Қазақ психологиясының тарихы» - 1996.
ІЗ.Сухомлинский В.А. «Балаға жүрек жылуы»-Алматы, «Мектеп баспасы», 1976.
Н.Куанышев Т.Ш. «06 использований казахские народные игры в учебной работе по физкультуре» Актюбинск- 1989
15.Куанышев Т.Ш. «Республиканская учебная программа (базисная) по физкультуре ВУЗов» Алматы- 1992
16.Матвеев Л.П. Новиков А.Д. «ТМФК - М 2 издание ФиС» 1976
17.Программа СШ. 1993- Рауан.
18.Сагиндиков Е. «Использование народных игр в учебно-воспитателыюй работе в 1-6 классах казахской школы». (Афтореферат, диссертация, кандидат педагогических наук) Алматы- 1988
19.Тажикеев М.Т. «От байги до Олимпиады» Алматы- 1983- «Казахские национальные виды спорта и игр» Алматы- 1957
20.Тажикеев М.Т. «Казахские национальные виды спорта, современные проблемы» Алматы- 1991
21.Тотенаев Б.Т. «Казахские национальные игры» Алматы — 1976
22.Яковлев В.Т. Ротников В.П. «Подвижные игры», «Учебная пособья для студентов факультета физического воспитания педагогического института» М.Просвещение. 1977
23.Марьенко И.С. Нравственное становление личности школьника. -М.: Педагогика, 1985 г.
24.Мельников В. С. Очерк интегрального исследования индивидуальности. - М.: Педагогика, 1986 г.
25.Методика воспитательного процесса/под ред. В.М.Коротова.М.:ВЛАДОС, 2000 г.
26.Методика воспитательной работы: сборник. / сост. Э.С.Кузнецова, А.М.Бардиан. - М.: Педагогика, 1986 г.
27.Павлов И.П. Избранные труды. - М.: МГУ, 1967 г.
28.Пискунова З.В. Нравственное воспитание дошкольников. -М.: ДРОФА, 1998г.
29.Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. - М.:
Просвещение, 1983 г.
30.Сухомлинский В.А. Рождение гражданина. М.: Педагогика, 1988 г.
31.Турдыкулов И. Идеи нравственного воспитания учащихся в
педагогике М. Жумабаева. // ВНПЦ АТУ им.Абая. - 1995 г.
32.Урумбасарова Э.А. Работа классного руководителя по
нравственному воспитанию учащихся. // Казахстан мектебі - 1986 г. - №3 18.
33.Ушинский К.Д. Сочинения. Т. 2. - М., Ленинград, 1956 г.
34.Чумбалова Г.М. Проблемы нравственного воспитания школьников Казахстана в педагогических трудах Жусупбека Аймаутова. // Поиск -1999г.-№4
35.Шацкий СТ. Избранное. - М.: Дрофа, 2002 г.
36.Шнибекова Э.И. Мухтар Ауэзов о проблемах нравственного
воспитания школьников. //Поиск - 1999 г. - №6
37.Яковлев А.А. Взаимодействие личности со средой //
Психологический журнал - №10 - 1990 г.
38.Комплексный подход к воспитанию школьников / под
ред. Л.К.Балясной. - М., 1985 г.
39.Асеев Г.М. Мотивация поведения и формирования личности. - М.: Мысль, 1990 г. (фундаментальная психология)
40.Бодалев А.А. Личность и общение: избранные труды. -М,: Педагогика, 1983 г.
41.Братусь Б.С. Аномалия личности. - М.: Мысль, 1988 г.
42.Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. - М.: Педагогика, 1985 г.
43.Гордеева Н.Д. Экспериментальная психология исполнительного действия. - М.: Тривола, 1995 г.
44.Диттмар X. Нравственные представления школьников /Иностранная психология - 1997 г. - №9
45.Зараковский Г.М. Психофизиологический анализ
46.эмоциональной деятельности. - М.: Наука, 1986 г.
47.Конки-И. С. Открытие «Я». - М.: Политиздат, 1988 г.
48.Лесгафт П.Ф. Избранные работы. М.: Физкультура и спорт, 1986 г.
49.Макаренко А.С. Избранные работы. - М.: Педагогика, 1984 г.
50.Макаренко А.С. Сочинения. Т. 4. - М.: Педагогика,
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу-тәрбие процесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
-21
1.1 .Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру
мен тәрбие ісіндегі ойынның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-
9
1.2.0йын- жас ұрпақтың үйымшылдық рухында тәрбелеу
әдістерінің ең бір қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10-13
1.3. Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-18
1.4. Мұғалімдер қоғамының ең білімді, ең отаншыл
бөлігі ... ... ... ... ... 19-21
2 Ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып өткізу және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-48
2.1. Оқушыларды оқу- тәрбиелеу процесінде ұлттық- қозғалмалы ойындардың
әдістерін ұйымдастырып, дайындық ретінде оқыту ... ... ... .22-31
2.2.¥лттық қозғалмалы ойындар және спорт түрлері және
оларды оқыту әдістемесі тәжірибелік
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-39
2.3.¥лттық ойындарды ұйымдастыру және өткізу әдістемесі
және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...40-48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49-54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..55-57
КІРІСПЕ
Өзектілігі Зерттеудің мәселесі келесі жағдайлардың
арасындағы
қайшылықтарға сүйенген: - үлттық ойындар, оқушыларға дене дамуы және
дене дайындығы жайынан жақсы ықпал ететіні анық. Ал, бұл процесс соңғы
жылдары көп қолданылмай, іске аспай келеді. 1-ші жағынан: материалдық
базаның төменгі деңгейі. 2-ші жағынан: жетілдіру-әдістемелік әдебиеттердің
аздығы.
Мақсаты: Оқушыларға ұлттық ойындарды үйрете отырып, бүл процестің
жетілдіруіне әдістемелік жолдарды жете зерттеу.
Міндеті: Қала мектептерінің оқу-тәрбие процесіндегі үлттық ойындардың
орынын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жүмыстың келесі нәтижесімен
сипатталады:
- мектеп оқушылары мен қимылды ойындардың теориялық негіздері
анықталады.
- оқушыларының ойындарды игеру нәтижесі анықталады.
- оқушыларының қимылды ойындар сабақтарын әдістемелік жетілдіру
жолдары жете зерттеледі. [23;16]
Зерттеудің болжамы: 1. Тақырып бойынша әдебиетті талдау, зерттеудің
методологиялық аппараттарын қүрастыру. 2. Мектеп оқушыларының
үлттық ойындарды игеруі бойынша мәліметтерді жинақтау. 3. Жинақталған
мәліметтерді математикалық статистикғалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Түрлі қимылды спорт ойындарын дене тәрбиесі
пәнінде қосымша материалдар ретінді пайдалануға болады .қимылды спорт
ойындар пәнінде қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Алынған нәтижелерді дене тәрбиесі
мүғалімдерінің практикасында, практикасында қолдануға болады.
Ұлттық ойындарды білу өмірге өте қажет. Адам баласы өте ерте
заманнан бері ұлттық ойындармен айналысып келеді. Үлттық ойындар дегеніміз
ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-қозғалысының жиынтығы. Осыған
сәйкес үлттық ойында бір-біріне ұқсас болады, бір-бірінен айқын
айырмашылығы да болады. Үлттық ойындарды үйрету (Тотенаев Б.) - дене
тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде,
орта және жоғарғы оқу орындарында іске асырылады.[3;5] Мектеп оқушыларына
үлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріледі. Сондықтан денешынықтыру
сабағы дене тәрбиесі оқу бағдарламасына енгізілген. ¥лттық ойындар сабағын,
міндетті түрде, дене тәрбиесі пәнінің мүғалімдері, спортшылар оқу пәні
ретінде өтеді. Бүл пән институттардың орта білім беретін оқу орындарының
және мектептерінің денешынықтыру жоспарына енгізіліп оқытылады. Сондықтан
үлттық ойындар сабақтарын маман адамдар өткізу керек және қазіргі заман
талабына сай, ағымына қарай спорттың жаңаша түрлері мен әдістері,
мақсаттары мен кезеңдері үлттық ойынынан жарыс үйымдастыру мен өткізу,
қозғалмалы ойын -сауық түрлері үлттық ойындар әдістерін дамыту қайтадан
қаралып қолға алынды.
Алға қойылған мақсатқа қарай, ойын негізінен 3 түрге бөледі:
Жалпы бүқаралық түрлерін білу, спорттық ойындар және қазақ үлттық
ойындары. Жүртшылықтың ойындарды білуінің маңызы - жалпы халықтың дене
тәрбиесін жетілдіруге тигізетін көмегі. Мүны жүзеге асыру үшін, екі түрлі
жүмыс арқылы байқауға болады:
1 .Көпшілікке ойындарды үйрету;
2.Ойын көмегімен денсаулықты және дене дамуын нығайту. Ойнай білудің
негізгі қүндылығы- қазақтың үлттық ойындарын білу. Осыған байланысты
халықты әсіресе жасөспірім балаларды ойындарға үйрете білу маңызды орын
алады. Спорттық ойынның маңызы ойындармен шүғылданудың спорттық
жетістіктерге жетуде маңызы өте зор.
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу-тәрбие процесіндегі орны
1.1. Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру мен тәрбие
ісіндегі ойынның рөлі
Халқымыздың біртуар ұлдарының бірі М.О.Әуезов, Ойын деген, менің
түсінуімше, көңіл көтеру, жүрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана
емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған-деп жазған еді. Шынымен
де оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру мен тәрбие
ісінде ойынның маңызы зор. Орынды пайдаланған ойын элементтері оқушының
белсенділігін қалыптастыра отырып, осының нәтижесінде өтілген материалды
терең меңгеруіне әсерін тигізеді. Баланың белсенділігі ойын үстінде
танылады, жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, алуан мәлімет, дағды мен
шеберлікті меңгереді. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, ойын бар
өнердің бастауы екеніне көз жеткіземіз. Жалпы ойынның қай түрі болмасын
халықтың рухани талап тілектеріне сәйкес бағытталған.Мысалы: бір ғана ер
балаларға арналған қап киіп жарысу баланың күшін дамытып, ерлік жігерін,
денесін ширатып, төзімділікке, ептілікке,батылдыққа баулыса, мақал-
мәтелдер, жаңылтпаштар ой-танымды дамытып, сөздік, шешендікке баулыйды.
Оқушының қызығушылығын арттыру, танымдық қабілетін қалыптастыру мақсатында
қолданылатын дидактикалық ойындардың маңызы ерекше. [8;12]
Баланы рухтандыратын ойынды ғана педогогикалық-деп атауға болады,
баланың көңілін кішкентай ғана нүсқау келтіретін ойындар педогогикалық емес
ойындар,- деп жазады Аманашвили.
Бастауыш сыныпта математика сабағында сандарды қосу, азайту
сабақтарында рольдік ойындарды пайдалануға болады.
Кірпі, Қоян, Аю, Қасқыр, Шыбын, Бақа, рольдеріне енген оқушылар
берілген тапсырмаларды қызыға орындайды. [21;46]
Қояннан сабақ сүралған кезде білмегеннен қорқақтығын білдіріп қойса,
түлкінің роліндегі оқушы жалма-жан дәптерін ақтарғыштап қулығын білдіріп
алады.Шыбын жауабын ызыңдап білдірсе, бақа 10-8-? 2 рет бақылдап білдіреді.
Оқушы ойында өз қабілетін, күшін сынап көреді, яғыни адамның өзін-
өзі тану процесі жүреді. Сонымен рольдік ойынның қызыметі қандай? Оқу
тәрбие процесін жүргізу әдістерінің бірі ретінде пайдаланылатын рөльдерге
тән сипаты қандай? Анағүрлым елеулі ерекшеліктерін айтар болсақ, олар
мыналар:
- рольін өз мәнінде орындау;
- ойын өтетін жағдайдың шарттылығы;
- рольдік үміттің бар болуы;
- оқушының шығармашылық қабілетін тануға жағдай жасау;
-үжымда жеке адамдық қарым-қатынас жасауды ынталандыру; [3;17]
Рольдік ойындар оқушылардың сөйлей білуге баулудың белсенді қүралы.
Оқу процесін рольдік түрғыдан үйымдастыру қарым-қатынас жасауға деген
қажеттілікті тудырады, пәнге деген қызығушылықты арттырады. Сондықтан да
А.Н.Леонтьев ойын іс-әрекетінің мазмүнында жатыр-дейтін.
Ролдік ойындарды оқушыларды 2-3 командаға бөліп те ойнауға болады. Бүл
жағдайда 1 командадан кейін 2-ші команда шақырылады. Ойынға барлық оқушылар
қатысуы тиіс. Әр командадан белгілі бір мөлшерде оқушылар тапсырманы
орындаса, қалғандары бақылаушы, сот, мүғалім бола алады.
Математика сабағында әсіресе Кім мысалды көп ойлайды?, Кім тез
санайды?, Почташы, Дымбілмес, Орманда ойындарын ойнатуға болады.
Саяхат сабағында оқушылардың дүние танымы кеңіп, фантазиясы дамиды. Бүның
тиімділігі-оқушылар жалықпайды. [9;53]
Балалардың ойындарынан өзгешелеу, бірақ іс жүзінде ойынның қызметін
атқаратын тағы бір түрлеріне жаңылтпаштарды, мақал-мәтелдерді, есеп
ойындарын жатқызуға болады.
Жаңылтпаштар - балаларға да, ересектерге де ортақ. Қалмақ ату арқылы
тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып, ойынға қатысушылардың
шапшаң қайталауын талап етеді. Дүрыс айтылмаған
жаңылтпаштар отырғандарды қырғын күлкіге батырумен бірге, дәл қайталай
алмаған адамға айып төлетеді.
Рольдік ойындар сипаты Н.Н.Леонтьев. Қазақ тілі мен әдебиеті.
№К-12.1993. [18;32]
Жаңылтпаштар тіл ұстарту құралы ретінде пайдаланылады. Дыбысты анық
айттыру мақсатында сөз мағыналарын ауыстырмай, дәл түсіну үшін беріледі.
Мысалы: Қораларында қол ара түр, дыбыстырын шатастырмай, анық айтылуы
қадағаланады. Ал есеп ойындары үлкен тақырыпты, шындап ойлауды қажет етеді.
Есеп ойындарының бір ерекшелігі - оларда халықтың өлең жырлыры да, көкем
қара сөздері де кеңінен пайдаланылған.
Ойын элементтерін сабақ барысында пайдаланған кезде мүғалім
оқушылардың көңілін ойынның мазмүнына аударуы керек. Оқушыларға мынадай
шарттарды ескертуі керек:
а) Ең бірінші мүғалімді мүқият тыңда;
ә) Ойын қүралдарына үқыпты бол;
б) Сен жалғыз емессің, жолдастарыңды үмытпа;
в) Командалық ойын заңы: бәрі бірі үшін, бірі бәрі үшін;
г) Жеңілгендерге күлме, ойында-қарсыласың, өмірде жолдасың;
Біздің халқымызда Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада
немесе Адамды танығың келсе- ісіне қара, баланы танығың келсе- ойынына
қара,- деген үлағатты сөздер бар. [20;12]
Мен оқушылардың ойынға қызығушылығын білу мақсатында анкета
сүрақтарын тараттым. Оқушыларға төмендегідей бес сүрақ қойдым:
1. Ойынның қандай түрлерін білесің?
а) Қозғалыс ойындары;
ә) Сюжеттік;
б) Дидактикалық ойындар;
в) Спорттық ойындар;
г) Білмеймін.
2.Жолдастарыңмен қандай ойындар ойнадыңдар?
3 .Жаңа ойындарды қайдан үйреніп жүрсің?
а) мектептен;
ә) үйде, ата-анамнан;
б) көшеден;
4.Қандай үлтық ойындарды білесің?
5.¥лттық мерекелерде қандай ойындарға қатысқың келеді?
б.Жаңа ойындар үйренгің келе ме?
20 оқушының 9-ы жаңа ойындар үйренгісі келетінін айтты.
20-100%
9-100% =45%
100-45 = 55% қызығушылығын білдірген жоқ.
Ойынды қайдан үйрендің деген сүраққа 5 оқушы мектептен, 3-еуі
өздіктерінен, 1-еуі ата-аналарынан үйренгендіктерін жазған.
4 сүраққа ¥шты-¥шты, Санамақ, 1 оқушы Тобық ойынын айтады.
Сонымен жоғарыда айтылған оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін
қалыптастырумен тәрбиесіндегі ойынның қаншалықты маңызды екендігіне көз
жеткіздік. [11;25]
Баланы ойын өсіреді,-демекші бала ойын үстнде дүниені танып,
үйренеді, талпынады. Қай халықтың болмасын елінің, халықтық психологиялық
ерекшелігін танытатын өзіндік өнері, ойын сауығы болады. Бүл ойындардан сол
халықтың жан дүнесінің көрінісін анық байқаймыз. Өзін іргелі ел санаған
халық өзінің әдет-ғүрпын, салт-санасын, дәстүрлерін кадірлей біліп, жас
үрпақтың бойына сол қасиетті дарытуды парыз санауы
тиіс. Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, үрпақтан-
ұрпаққа жалғасып отырады.
Баланың тәлім- тәрбиесі, іс-әрекеті ойынан басталады, оның негізі
болашақ өмірінде жалғасын табады. Міне, сондықтан да оқушының оқу
әрекетіндегі белсенділігін қалыптастырумен тәрбие ісіндегі ролі мен маңызы
өте зор.
Бала өзін қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттармен
қүбылыстарды ойын арқылы түсініп үғынады. Ойын арқылы оаланың танымдық
қабілеті өседі. Ең алдымен бала ойын арқылы үлкендердің іс-әрекетімен
танысады. Мысалы: бала ойын барысында, аяқ астынан өзгерген ситуацияда- Не
істеу керек міне, осындай әрекеттер төңірегінде ойлана бастайды. Яғни,
бала топ болып ойнаған кезде өзінің іс-әрекетін басқа ойыншылар
түсінетіндей қылып жасауға тырысады.
Осы сияқты ойын әрекетінде психикалық әрекеттердің еркіндігі
калыптасады. Ойын тәртібі баладан ықылас қоюды, үстамдылықты талап етеді.
Бала ойнай отырып, ойын тәртібіне бағынуға тырысады. Білім берумен
тәрбиелеу ісінің бірлігіңде оқушының жан-жақты дамуы, өмірге деген көз
карасын қалыптастырады.
Адам ақылымен- сымбатты, үрпағымен- қымбатты, ал келешек үрпақтың жан-
жақты дамыған көркем мінезді, білікті азамат болып шығуы устаздар қауымынан
елеулі шығармашылық ізденісті талап етеді.
Сондықтан сабақта ойынды, әсіресе, үлттық ойындарды қолдана отырып, біз
оқушыларға өз халқының дәстүрін, әдет-ғүрпын, салт-санасын үйретеміз, оны
оқушылар бойларына сіңіреді. Қорытып айтқанда, сабаққа кызығушылығын
арттыру үшін де, шаршаған кезде сергіту үшін де, сабақта ойын элементтерін
пайдаланудың маңызы зор.
Баланы дамытатын,өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті-ойын. Ойын
арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен,
адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп
тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-
дәстүрімен де тілімен, мәдениетімен , өнерімен , психологиялық
ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан
мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-той
үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені танып
білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы
екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған
өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз
ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы
материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан
балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі шаруашылық
мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық
ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес,басқа халықтармен
ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық
тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан
ойын үнемі жаңа , ол тот баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын
дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге
қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады.
Бүгінгі таңда жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа
деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары
бағаберуге болады.
Сондықтан қазіргі кезде балалар этнографиясы сияқты ғылыми
бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде ауыз
екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні бүгінге
дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге сүйенсек
қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде Италия елінің
саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына Маңғол тарихын
таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды
басып өткен кезде, осы өңірде мекендеген ру тайпалардың тұрмысы, әдет-
ғұрыптары, ойын сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австриялық
И.И.Новокамскийдің орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы П.С.Палстың,
венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Картуцканың, неміс
ғалымы А.Гумбольдың, поляк халқының өкілдері А.Янушкеевич, С.Гросс,
Б.Зеленский тағы басқа жазбаларынан кездестіреміз.Одан кейінгі кезеңде
қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Э.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов,Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Е.Букин, О. Эмжанов тағы басқалары
болады.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен жеке
нұсқауларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын оны жоғары бағалап,
көшпеліхалықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді.Осындай
жылы лебіз ,құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына
жазған бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді
өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі халықтың
біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес.
Мен өмірде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек деген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі
революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп қазақ
даласына тап болған,өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар немесе
қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы
А.Янушкеевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып,олардың
өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге
А.Янушкеевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып оның табиғатпен астасып,
халық тұрмысымен әдет ғұрыптарымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын
сөз етеді.
Халқымыздың мәдени құндылықтары және тәрбие құралдарының құрамдас
бөлігі-ұлт ойындары. Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру,
Қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді.
Ойын оны дамытады , тәрбиелейді,өсіреді.Тәрбиелеу және білім беру ісінде де
ойын-негізгі құрал,тәсіл, амал.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті ойын болса, мектеп
табалдырығының алғашқы сатысында да ол жетекші фактор ретінде байқалады.
Кіші мектеп оқушысы даму және қалыптасудың қайшылықтарын
шешуде,өмірдің жаңа сатысы мектепте оқуға бейімделуде, ойын мен бірегей
жүреді.
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы
уақытта көптеген ғылыми ,әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді.
Ойынның теориясы негізінде Ф.Фребель,Н.К.Крупская
классификациясынан басталып Р.Жуковская,Н.Е.Михайленко,Н.А.Коро ткова
Н.П.Нечаева зерттеулері. Ұлттық ойын проблемалары аясында итальян
зертеушілері бағытын көрсеткен.Қазіргі ұлттық зерттеулер А.Бүркітбаев,
Д.Жолымбетов, Е.Сағындыков ,Кұралбекұлы,А.Молдағарин,М.Тұрыпке лдина
Б.Тотенаева еңбектері оның оқыту және тәрбие мәселесіндегі құндылығын аша
түседі.
М. Тұрсынкелдина, А.Бүркітбаева, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық
ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік-тәрбиелік маңызын
дәлелдейді.
С.Қалиев, А.Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт ойындарын
оқыту процессінде қолдану мүмкіндіктері зерттеледі.
Қазақ халқының фальклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев
өзінің Қырғызқазақ балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет ғұрып
бойынша жас ерекшіліктеріне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа
бөледі.
Бір жастан жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін –
бозбала, ал он бестен отызға дейін –жігіт.
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны
және жігіттер ойыны деп үш топқа бөледі.Сонымен бірге Э.Диваев ойыншықтар
туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер
балалар саздан жасайтын аңдар турлері бар екенін айтады.Сонымен бірге ұлт
ойындарының тарихы туралы мәліметтер қартардың аузынан да жинақталған. Олар
ойындар түрлерін айта келе олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді. Олар: Шығыс
Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар, Төлеужанов,
Омаровтар.
С.Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты
есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бірнеше ретатап өтеді. Осы ойын
туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдоххин 1940 ж. Москвадан шыққан
Труды института востоковедениежинағының 2 санында, бұл 5 санымен
есептеудің ерекше жолы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі ойын
деп көрсетеді.
Сондай-ақ Б.Төтентаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында
Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ
мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер
береді.
Жалпы ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі деп VІІ-ІХ ғ. Кезеңдерді айтуға
болады.Осылайша қазақтың ұлт ойындары жөніндегі деректербасылым беттерінен
жарық көріп, дамып отырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер жалпы зерттеу жұмысының теориялық
негізгі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпқа баларды оқыту процесінде
қолданылатын ұлттық сөз ойындарын жинақтау,
топтастыру, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу міндеті : 1) Ұлттық сөз ойындары тарихына
байланысты
психологиялық педагогикалық әдістемелік талдаужасау,жинақтау;
2)Ұлттық сөз ойындарын практикалық қолдану нәтижесінде 1сынып оқушыларын
байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін бекіту, жаңа
білімділік жетістіктерге жетудің деңгейін анықтау.
Бастауыш сыныптың педагогикалық процесіне сай жинақталған ойын жүйесін
бағдарламаға енгізуді ұсыну.
Ұлттық сөз ойындарын оқыту процесінде тиімділігін тәжірибелік эксперимент
негізінде дәлелдеу.
Ғылыми болжам. Бастауыш сыныпты оқыту процесінде ұлттық сөз
ойындарын қолдану оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуінің грамматикалық
құрылымын бекітудің, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздік қорын
молайтудың бір тәсілі бола алады, егерде;
ана тілі сабақтарында жаңа білім беру мазмұнын ұлттық сөз ойындарын қолдану
арқылы жандандырса;
сауат ашу сабақтарында жаңа дыбыспен таныстыру ұлттық сөз ойындары арқылы
бекітілсе;
сөйлем ішіндегі сөздердің мәнін ажырата білуге (тура және ауыспалы
мағыналары) мәтін баяндаудың түрлерін меңгеруде ауызша-жазбаша шығарма
құрастыруда, ұлт ерекшілігін білдіретін шұрайлы сөздерді жаңғыртып, олардың
мағынасын саналы ұғындыру үшін сөз ойындары қолданылса.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми әдістері
қолданылады:
Әдебиеттерге талдау, бақылау, тәжірибелік эксперимент, алынған
қорытындыларды статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы төмендегі бөлімдерден тұрады:
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі , мақсаты, міндеті, зерттеу пәні, ғылыми
болжам беріледі.
Зерттеу жұмысының І бөлімінде зерттеу талабына сай психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалады.
ІІ бөлімінде зерттеу экспериментінің мақсаты, міндеті, қорытындысы
шығарылады. Сонымен қатар жұмыста қорытынды, әдебиеттер, қосымша
материалдар берілген.
Тәжірибелік зерттеу экспериментінде Ақтау қаласы М.Әбдіхалықов
атындағы мектептің 1 б сыныбы оқушылары қатысты.Эксперимент моделі
ІІІ кезеңнен тұрады;
І кезеңде оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуі, грамматикалық
тіл құрылымы, сөздік қорының деңгейіне анықтама жүргізеді.
ІІ кезеңде арнайы жүйеленген ұлттық сөз ойындары арқылы жаңа
жетістіктерге жетуге бағыт жасалады. Анна тілі және сауат ашу сабақтарында
ұлттық сөз ойындары қолданылады.
ІІІ кезеңде алыңған ойындар жүйесінің тиімділігі қайта тексеру
экспериментінде дәлелденеді.
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамып келеді.
Ұлттық ойындар өте ертеде туып , оның көшіп-қону тұрмыс
жағдайларына үйлесімді жасалған.Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының
көпшілігі көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнай
беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық
ерекшілігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи
дарынын шындай түсетінін біліп, ойынға халық ерекше мән берген.Қазақтың
халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті , батылдықты, шапшандықты,
ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы басқаша мінез
құлықтың ерекшіліктерімен бірге күш-қуатмолдығын, білік күшін, дененің
сомдалып шығуын қажет етеді.
Сонымен қатар бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы
принциптеріне негізделген.
Мысалы: Бәйге, ол үшін алдын-ала дайындалады осы бәйгеге әзірленген
кезде қасында болған бала осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық
мектебін өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың халыұтықтық ойындары тек
ойын-сауықтық жағынан емес , ол спорт, ол-өнер, ол шаруашылық, тәжірбиелік
маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз
қуу. Алтын қабақ ату, жамбы ату, тағы басқада спорттық сипатпен бірге үлкен
тәрбиелік маңызға ие.Үлкен мерекелерде халықтың Көк-пары, Қыз бөрі,
сияқты спорттық ойындары ойналған.
Халықтық ойындар тақырыпқа өте бай және әралуан, мазмұны бай
келеді. Олардың басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жаңуарлар әлемін,
аншылықты бейнелейді, халықтыңөмірін көрсететіндей түсінік береді. Қазақ
халқы әрқашан кештер өткізіп ойын сауық жасаған. Олардың ескі дәстүрі
бойынша жыл басы наурыз айынан басталып, үлкен мейрам, ойын той ретінде
өтіп отырған.
Әр ауылдың бәсеке, өнер жарысы ретінде алдымен ойын түрінде
басталған. Бұл ойындар халықты қуантып отырған, олардың мазмұны да әр
алуан.
Ойындарға халық өте мән берген. Халықтың қай ойыны болса да айтыс,
өлең жырымен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға ерелі өнеге беріп, қатты
әсер еткен. Дүниені танып білуге, арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып ,
қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс әрекет әдет-ғұрыпқа
қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуықоюланып,
баланың, жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіндік
туғызып отырған.
Ойын барысында балалардың шығармашылығы орындалып, ойын үстінде
жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балардың тілін дамытудада маңызы
өте зор. Себебі халықтың қай ойынын алсақ та көбінесе бұл ойындар өлең
шумақтармен араласып отырып, олардың шешендікке тәрбиелеп отырған. Қазақ
ойындарын ойнаған балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдің
музыкасын ұғынған. Халқымыздың ойындарының көбі ойын үстінде тілдің ішкі
иімдерін, халықтың ойлау жүйелерін сөз қолдану әдістерін, сөйлеу
дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп еркін білуге
мүмкіншілік болған. Кейде осы суырып салма ақындар да осы ойындар үстінде
өмірге келген.
Халықтық ойындар барысында мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар орындалып отырған. Олардың астарында қоғамдық әлеуметтік терең
ой бар. Кез келген ойындар халық өмірінің тікелей де, шартты да
жинақталған көшірмесін көруге болады. Олардың ішінде әлеуметтік жағдайда
хан, хан жақсы ма? Орынды тап, Қамалды қорғау, адамдар арасындағы
қарым қатынасқа Серік-серік, Кім ұрды?, Белбеу тастау, Ақ-серек-
көксероек еңбек-кәсіп шаруашылыққа Қалай айтуды білемін, Ақ байпақ,
Көк сиыр, Ай құлақ, аңшылыққа Аңшылар, тағы басқаша байланысты пайда
болған ойындарды ажырату қиын емес. Әсіресе халықтың ойындарының ішінде аң,
құс, жануарлардың дауысына, жүріс тұрысына еліктеп. Қимылын қайталау,
бақташылық, аңшы-лық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой сезімдерінің
көрінісін балалар ойындарынан көптеп кездестіреміз себебі кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шаруашылық пен тұрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан,адамзат қоғамындағы, балауса дәіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақта. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығу салты,әскери қақтығыстары, тайпа, ру
көсемдерін тағайындау әдеттері, ойын мазмұнында сақталған.
Аңшылар, Маралымқаш ойындарында аңды жан-жақтан қоршап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетеді.
Даусынан бір Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болған.Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың
өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол-
жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарында Жамбы ату, Теңге ілу,
Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу,
АТ үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Әсіресе Қарагие ойынындағы биіктігін де , ара қашықтығын да бір
метрден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір
қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау, бұл ойын соғыс өнеріне баулу мен
қатар , рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі жорыққа аттанар
алдында осыған ұқсасрәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған.
Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар
халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және
эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден-бір тиімді жолы. Ойындар арқылы
балалардың тәні де, жан дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік
отрасында өзін-өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орнын
сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай
қызметтерінің ішінде айрықша орын алатыны – шаруашылыққа,еңбекке,и кәсіпке
баулу.Қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты
болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында қойшы,
қасқыр, ит (Айқұлақ, Қақұлақ), түйе, бота ( Түйе-Түйе), сиыр, бұзау
( Көк сиыр), теке ( Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы
қарым-қатынасты көрсету –көшпелі тұрмыс –тіршілігінен туған. Төрт түлік
пен басқа да үй жануарларының негізгі жауы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде
қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы
көрініс береді.
Көшпелі тұрмыс- тіршіліктің негізінде пайда болған мал
шаруашылығымен сабақтас асық ойындары да қазақ даласындакең тараған. Түрлі
–түсті бояумен боялған асықтармен қорғасын құйып, арнайы даярланған сақамен
сан түрлі ойындар ойналған.Кейінгі жылдары олардың көбі ұмытылса, енді
біреулері жаңа тәртіппен ойналады. Балалар, мысалы, Наурыз мейрамында
ойналатын ұлттық ойындарының бірі болған асық ойынының өзі бірнеше түрге
бөлінге: Үш табан, Шеңбер, Хан талапай, Төрт асық. Бұл ойындар
балаларды жан-жақты дамытқан, әрі шаттандырып көңілдерін көтеруге себебші
болған.
Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та қозғалып жүріп
те ойналатын түрлері аса көп.Олардың арасынантүрлі заттарды пайдалану
арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-
қозғалыстарыменбайланысты өрбіген.Ондай заттар айнала қоршаған ортада және
тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине тағы да сол
сияқты болып келедіКейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға
тазартылып боялған асықтарды, түрлі ойын асықтарды, қуыршақтарды, ертеректе
қолданылған сиырдың түлеген жүніненжасаған допты, жонылған және кесілген
ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қарасөз, не өлең тақпақтармен қосақталып
айтылады. Сөз тіркестері ойынның кезекті шартын іс-әрекеттің себебін
түсіндірген.
Мысалы, Асау мәстек ойынында керілген арқанның үстінде отырып,
жерден еңкейіп тақия алуды былай түсіндірген:
-Әй, ер екенін білейік,
Ешкі сойып берейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Құламасаң теңкейіп,
Ерлігіңе сенейін!
Ойын шартын қабылдаған бала:
Үйретемін көріңіз ,
Маған таяқ беріңіз!- деп ортаға шығады.
Ойын жүргізушісі оған:
- Міне, саған, таяқ,
Үшке дейін санақ
Бір... екі... үш- деп жауап берелі.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында не ара-арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын ойын аз.
Ойындардың енді бір тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды
балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ, сөз ойындары кейде қимыл-
әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек,
ТымпиТымпи, Ақ серек-Көксерек сияқты ойындара сөз кейде іс-әрекетке
жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық
ойындардың басты мақсаты – балаларға дұрыс сөйлеуді, түрлі құбылыстарды, іс-
әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен,
тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-
жануарлардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуғадағдыландыратын
Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдіретінЕгер,
айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен
сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты.
Бірден сөз табуды қажет ететін Орамал тастау ойындвары тіл ұстартуға
бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да
лайықты.
Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да
жатады. Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының ойнау шарты,
қабылданған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзініңмазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады.
Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болады. Жас баланың қолын
ұстай отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп , бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау, алдандыру мақсатында айтылатын бұл ойын
көбінесе нәрестелерді жұбату жырларына жатқызылады. Бірақ санамақтардасұрақ
түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін, үлкендер мен
баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл-әрекеттері бар. Бұл ойын
жырынегізінен оң-солынәлі танымаған бір-үш жастағы сәбилерге
арналған.Санамақтарға қызметі бойынша жақын тұрған ойын жырларының келесі
бір түрінде сұрамақ жатады.Бұл көбінесе 7-8 жасар балалар ортасында сұрақ-
жауап түрінде орындалады. Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат
құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі ретінде.
Түрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, ролін, кімнің
ойынға кіріп, кімнің шығатынын, кімнін басқаратынын белгілеу үшін балалар
арасында арнайы такпактар айтылады.Оларды қаламақ деп атаған. Қаламақта
айтылатын сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сәйкес болуы шарт емес,
тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол-тақпақ сөздерінің рет-
ретімен айтылғанда кімге кезегі келгенінен байланысты қызметтерді бөлісу
үшін орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын,
көлемі шағын. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі
шағын, ұйқасы мығым, ойнақы жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін
қайталайтын бір арнасы – айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшіліктері
формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен ,
айтыс ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты
өлең шығару жоқ . тексі көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Сыртқы
формасы болмаса, айтыс ойындары айтысқа қарағанда шығуы, орындалуы бойынша
мүлдем басқаша.Мұнда балалар белгілі бір рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр,
жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз болып айтысады.Сондықтан айтыс
ойындары жаттап айтылатын драммалық фольклорға өте жақын.
Балардың ойын жырлары мен ойындарының аздап өзгешелеу тұратын,
бірақ іс жүзінде ойынның қызметін атқаратын жанрға жаңылтпаштар мен есеп
ойындарын жатқызуға болады.Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ
жанр, балар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарған қаламақ айту
арқылы тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып,ойынға
қатысушылардың шапшаң қайталауын талап еткен.
Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран күлкіге батырумен
бірге, дәл қайталамаған ойыншы айып тартатын болған. Жаңылтпаштар кейде
кезектесіп отырып та айтылған. Кім аз ұпай жинаса, сол өз өнерін
көрсеткен.Ал есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін
айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізіненкөшпелі
тұрмыс тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылық саясаткерліктің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1.2 Ойын-жас ұрпақтың ұйымшылдық рухында тәрбелеу әдістерінің ең бір қайнар
көзі
Қазіргі таңда еліміздің ертеңі, білімде де жан-жақты дамыған болашақ
ұрпақты оқытып тәрбиелеу ісінде үстаздар қауымын толғандыратың мәселелер
баршылық. Оқушыларға берік білім бере отырып, адамгершілікке, адалдыққа
тәрбиелеуде өз ісіне шебер мүғалімдер оқыту барысында жан-жақты әдістердің
түрін пайдалана алады. Соның бірі- сабақ үстінде оқушыларды жалықтырмау
үшін қолданылатын ойын түрлері. Оқушылардың қызығушылығын, ойлауын және
білім сапасын артыруда ойын элементтерінің маңызы өте зор. Халықымыздың
үлттық ойындарын педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп , сабақта
қолдана білсек, ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, бала
жүрегіне рухани байлық береді. [10;44]
Мысалы: Санамақ ойыны алғашқы оқып үйрену кезінде матиматиканың
бастапқы негіздерін меңгеруге толық мүмкіншілігін береді. Оны, әсіресе,
ойлау қабілеттері төмен оқушылар үшін қолданылған дүрыс. Өйткені санамақтар
үғымға жеңіл үйқасымды ырғақты айтылады .
Бір дегенім-бөрік,
Басқа кисең көрік.
Екі дегенім-етік,
Киер сәнді етіп.
Үш дегенім-ішік,
Теріден киер пішіп.
Төрт дегенім-тымақ,
Қысқа кисең жылы-ақ.
Бес дегенім-байпақ,
Іші жылы жайлы-ақ.
Алты дегенім-алқа,
Мойныңа тақ қалқа.
Жеті дегенім-жейде,
Көйлек деп жүр кейде.
Сегіз дегенім-серке,
Болма балам ерке.
Тоғыз дегенім-тобық,
Білім жолын көп ұқ.
Он дегенім-ойын,
Орындалсын ойың. [30;21]
Сандарға байланысты осындай санамақтарды жаттатып, мазмүнын
түсіндіріп, сан үғымын заттық негізде, сол заттың бейне суреті арқылы беру,
оқушының санасына үялайды. Міне осындай ойындарды бекіту кездерінде
ойнатса, берілген білімді ойын арқылы бекітуге толық мүмкіндік береді.
Сондай-ақ сабақтың тақырыбына сәйкестеп алып, сабақ соңына 5-10минут ойын
ойнату арқылы,өткен сабақты қайталап, пысықтаумен аяқтауға болады. Кейде
қайталау сабағында 45минут бойы сабақты ойынмен бастап, ойынмен аяқтауға да
болады. Мүнда оқушылар әрі білімді еркін қабылдаумен бірге, ойындьг
меңгереді, әрі сабаққа ынталы да болады. Ойынды біліммен үштастыру сабақ
үстінде ғана емес,сабақтан тыс уақытта да, мысалы: кеш үйымдастыру арқылы
да жүргізуге болады.
Ойын денені ғана емес, ойды да жаттықтырушы, реттесіп ойнау арқылы
әділдікке, адамгершілікке тәрбиелейтін жақтары көп. Өткені, қай халық
болмасын өзін қоршаған дүниенің қыры мен сырын, егжей тегжейін білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан жеткізуді көздейді. Ойын бала
табиғатымен-егіз. Сондықтан, халық ойынды оқушы санасына біліммен қоса
еңгізуді ойлау-бүгінгі үстаздардың шеберлігін қажет етеді. Ойынды біліммен
үштастыру, сабақта оқушылардың ынтасын, сабаққа қызығушылығын арттыру,
оқушыны білім алуға белсенділікке, ізденпаздылыққа бағыттау, үлттық ойын
арқылы шапшаңдылыққа, адамгершілікке, еңбекке тәрбиелей отыру-мүғалім
қауымының творчествалық ісімен, атқаратын міндеттері болмақ.
Оқушылардың білімге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану
және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру үшін сабақта ойын
элементтерін пайдаланудың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын
элементтері мүғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор
ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенім көмекші бола алады.
Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады. Мысалы:
Қазақ тілі сабағында қолданылған ойын элементтері оқушылардың
грамматикасына толық мүмкіндік берелі. Ойнағыштық, ізденімпаздық
қабілеттерін арттырады, сөздік қорларын молайтады.
Ойын-жас үрпақты үйымшылдық рухында тәрбиелеу әдістерінің ең бірі
қайнар көзі - деп жазған еді Н.Крупская. [7;58]
Баланы дамытып тәрбиелеуде, оқушының оқу әрекетіндегі белсенділігін
қалыптастыруда ойынның ролі өте зор. Бала ойыны - көп қырлы қүбылыс.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой-сезімдерінің көрінісін
балалар ойындарынан кездестіруге болады. Олай болатыны кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шығармашылық пен түрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан адамзат коғамының балауса дәуіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақтас. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығуы, әскери қақтығыстары әрекеттері ойында
сақталған.
Ойын-адам әрекетінің бір түрі. Қызық та, күрделі күбылыс ретінде
ойынның маңызына көптеген мамандар үлкен көңіл бөлген. Педагогтар ойынды
балалық шақта серігі деп атайды.
К.Д.Ушинский ойынға тәрбие қүрал ретінде үлкен мән береді.Оның
пікірінше ойынды бала жалықпайтындай сабақты меңгерте жүргізу керек. Ойын
әрі білімділік, әрі тәрбиелік қүрал ретінде де қолданылған. Бала ойынның
мазмүнына тоқтай келіп, Н.Крупская мынаны ескерткен болатын: Егер бала
ойнамаса,онда оның не ауырғаны,немесе шамадан тыс педагогикалық ықпалы
түскені. [1;34]
Жалпы қай халықтың болмасын эстетикасы мен этикасының,педагогикасы мен
психологиясысының, әдет ғүрпы мен наным-сенімінің,шаруашылығы мен кәсібінің
шоғырланған көрінісін балалардың ойын сауықтарынан көруге болады.Сондықтан
бүлар кәзіргі көптеген дүние жүзі халықтарының этнографиясы мен
фольклортану ғылымында, балалар фольклоры мен балалар этнографиясы деген
арнайы ғылыми бағыттар калыптасқан.
Олар халықтың дәстүрлі тәрбиелеу салтын, балаларға қатысты әдет-
ғүрпын, ойын-сауықтарын жан-жақты қарастырады.Осындай игілікті істердің
нәтижесінде әрбір халықтың мәдениетін кеңірек тануға, психологиясын
тереңірек түсінуге, халықтың педогогикалық тиімді жақтарын бүгінгі күннің
қажеттілігіне жаратуға болатындығы анықталып отыр.
Ойын фольклорының өзгешеліктері туралы С.Сейфулин, І.Жансүгіров,
Б.Кенжебаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев еңбектерінен кездестіруге болады.Оның
астарында қоғамдық-әлуметтік терең мән бар. Зерделей карасақ кез-келген
ойыннан халық өмірінің тікелей де, шартты да жинақталған көшірмесін
көреміз. [6;78]
Ұлттық ережелі ойындар – оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл-
ойын дамытып, танымс-түсініктерді ажыратудағы әдістердің бірі. Ұлттық
ережелі ойындар да өзінің педагогикалық мәнімен өте құнды деп есептейді..
Әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғартқыштыққа ,
батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді. Мәселең, М.Тұрыскелдина
құрастырған Кел, ойнайық жинағы халықтық ойындарының сан алуандылығының
мәні мен мазмұнын толық сипаттайды. Ұлттық ойындарда ереже бойынша
ойналатын ойындар екі топқа бөлінеді:
1.Қимылды ойындар
2.Ойлуға әрекеттелуші ойындар.
Өзінің атынан көрініп тұрғандай , ақыл-ой жұмсауды қажет ететін
ойындар, жұмбақ шешу, айтысу, қойылған сұраққа жайап, дамытушы ойындар. Бұл
ойындардың қай-қайсысын да талдап қарасақ , олардың мәні мынада:
Ақыл-ойды дамытушы ойындар баланың дүние туралы түсінігін нығайтып,
бекітіп,
Ойынға жетелеуші ойындар ойлай білуге баулып, сөздік қорын өсіреді, ақыл-
ой қызметін қалыптастырады.
Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін
меңгеруін, қабылдауын, талдауын, салыстыруын, тиісті қорытынды, тұжырым
жасай білуін керек етеді. Бұл ойындар баланың пікірін сөзбен жеткізуін
талап етеді.
Ойындар балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып
табылады. Ойлауға жетелеуші ойындар ережелерді балалардан ұстамдылықты,
өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Бұл ойындардың көпшілігі
ойынға қатысушылардың көлденең іс-әрекетіне тыйым салып , іс-әрекетті
тежеуді талап етеді, Ғажайып дорба, Сиқырлы қапшық, Не өзгерді,
Қанша ойындарында заттың қандай екенін айтқанша көзді ашуға болмайды. Ойын
ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік-мінезін, адалдығын, шыншылдығын
тәрбиелеуге көмектеседі. Ережелі ойынның мазмұны баланың түсінігін,
моральдық сезімін тәрбиелеуге де ықпалы мол. Кімге не керек ойыны арқылы
мамандық туралы баланың түсінігін айқындап, сол мамандықты құрметтей
білудің мәніне тәрбиелейді.
Халықтық педагогика ережелі халық ойындары баланы жан-жақты
тәрбиелеудің басты құралы деп санайды. Халықтың тәлім-тәрбиелік ұлағаты бұл
ойындарға төмендегідей талаптар қояды:
Әрбір ережесі бар ұлт ойындары баладан ақылы мен ойлауын, бекітетін жаттығу
Іспеттес болу керек;
Ережесі бар ұлттық ойындары баладан сол ақыл мен ойды жұмсауды талап
ететіндей қызғылықты болуы керек.
Қызықтырушы ойындар баланы алға қойған мақсатын орындауға ұмтылдыруы тиіс.
Ережелі ойындар жүйесін белгілеуде Г.Дүкенбаеваның ролі зор. Баланың тілін
дамытып, айналасын таныстырарлықтай бірнеше ойындарды белгілеп, оны ғылыми-
педагогикалық жағынан талдап берді. Г.Дүкенбаева өңдеген ойындар
өмірдібақылауға үйретумен қатар, тілін дамытуда, білім беруде, еc пен
зейінін жаттықтыруда, ерік-жігерін, аңғарғыштығын, дағдыларын
қалыптастыруда бағасы зор.
Ережелі ұлттық ойындар анна тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктер мен
жануарларды әр алуан заттың қасиетін білуде де пайданылады. Бұл ойындардың
негізгі мазмұндары балабақшаға арналған бағдарламаларда анықталыу тиіс.
Сонымен осы кезеңдегі барлық зерттеулерді салыстыра келе ережелі халық
ойындарының төмендегі түрлерін ажыратуға болады ( Е.сағындықов, Ш.
Ыбыраев):
1.Ойлауға жетелеуші немесе ойменкелетін ойындар.
2. Халықтық сөз ойындары.
Халық ойлауға жетелеуші немесе оймен келетін ойындарға есеп ойындарын
жатқызған. Қазір бұл ойындар дамытушы деген атпен кең тараған.
Халық ішіндегі есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет
ететін айрықша өнер. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі
тұрмыс-тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылықтың, саясаткерлердің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.Ауызша есеп қиын болған жағдайда,оған
арнайы жол көрсететін түсініктемелер берілген. Есептің шешуі
табылмағанда,күні бұрынғы келісім бойынша жеңілген ойыншы айып тартқан.
Ұлттық есеп ойындарының бір өзгешілігі-оларда кеңінен халықтың өлең-жырлары
да , көркем қара сөзі де кеңінен пайдаланылған. Мұндай ойындар топқа
бөлініп те, жеке адамдар арасында да ойнала берген. Ал балалар арасында кең
ойналатын асық ойындары да түріне қарай ойлауға жетелеушіойындарға
жатқызылған.
Педагогика ғылымының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы еңбегінде
ұлттық ойындарды жоғары бағалап былай дейді: Әрбір ұлттық аса қызық тұрмыс
ойындары бар. Қазақ халқында ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары,дене
шынықтыру, спорт ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары атауға болатыны,
яғни баланың өмірінде ерекше орын алатын ойындардың бірі-оймен ойналатын
дамытушы ойындар.
Ережелі ойындардың бір түрі – дамытушы ойындар. Дамытушы ойындар тәрбие
және оқыту процесінде маңызды роль атқарады. Дамытушы ойындар баланың мінез-
құлқын, ақыл-ойын дамытуда, балада тапқырлық , төзімділік, ізденімпаздық
,белсенділік сияқты адамгершілік қасиеттенің бала бойында өрбуіне өз
көмегін тигізеді.Қазақ халқының ақыл-ойға жетелеуші есеп шындары үлкен
тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер.Есеп ойнының мазмұны
мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршіліктің , мал шаруашылығы мен
аңшылық саясаткерлердің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1906ж.этнограф Н.Пантусов Тоғызқұмалақ ойынының ойнау ережесін қағаз
бетіне түсіріп , оның логикалық ойлауды, математикалық, философиялық
ойлауды дамыту мақсатында жасалғандығы туралы айтады.
Ақыл-ойды дамытатын Он бір қара жұмбақ деген тәрбиелік маңызы зор ойын
түрін айтуға болады. Оның басты ерекшілігі есеп сұрақтарын қою арқылы
баланың ойлау қабілетін дамытады. Бұл ойындар балардың санмен қатар ұлттық
бұйымдармен таныстырады. Сонымен қатар балардың сөздік қорын байытады.
Жалпы осы дамытушы ойындар бала –бақшасында оқыту процесінде қолданылса,
көптеген жетістіктерге жете алтынымыз сөзсіз.Бірақ, бұл,негізінен,
тәрбиелеу тарапынан білімділік пен ізденімпаздықты талап етеді.
І.3 Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы түсінік
Мектептегі басты тұлға -мүғалім, ал оқу процесінің негізі -сабақ.
Олай болса мүғалім әрі сабақтың тиімді әрі қолайлы әдіс-тәсілдерін таба
білу керек. Білім негізі бастауышта болғандықтан бастауыш сынып мүғалімінің
жүгі өте ауыр. Кішкентай бүлдіршіндердің ертеңгі азамат болып қалыптасуы
үлкен адамгершілікті,жылы жүректілікті, қажымас қайраттылықты талап етеді.
Қазіргі оқыту мен тәрбие жүмыстарының негізгі міндеттері үлттық мүраны .
мектеп өміріне кеңінен еңгізу және келешектің нәрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу-тәрбие процесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
-21
1.1 .Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру
мен тәрбие ісіндегі ойынның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-
9
1.2.0йын- жас ұрпақтың үйымшылдық рухында тәрбелеу
әдістерінің ең бір қайнар
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10-13
1.3. Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-18
1.4. Мұғалімдер қоғамының ең білімді, ең отаншыл
бөлігі ... ... ... ... ... 19-21
2 Ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып өткізу және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-48
2.1. Оқушыларды оқу- тәрбиелеу процесінде ұлттық- қозғалмалы ойындардың
әдістерін ұйымдастырып, дайындық ретінде оқыту ... ... ... .22-31
2.2.¥лттық қозғалмалы ойындар және спорт түрлері және
оларды оқыту әдістемесі тәжірибелік
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-39
2.3.¥лттық ойындарды ұйымдастыру және өткізу әдістемесі
және олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...40-48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49-54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..55-57
КІРІСПЕ
Өзектілігі Зерттеудің мәселесі келесі жағдайлардың
арасындағы
қайшылықтарға сүйенген: - үлттық ойындар, оқушыларға дене дамуы және
дене дайындығы жайынан жақсы ықпал ететіні анық. Ал, бұл процесс соңғы
жылдары көп қолданылмай, іске аспай келеді. 1-ші жағынан: материалдық
базаның төменгі деңгейі. 2-ші жағынан: жетілдіру-әдістемелік әдебиеттердің
аздығы.
Мақсаты: Оқушыларға ұлттық ойындарды үйрете отырып, бүл процестің
жетілдіруіне әдістемелік жолдарды жете зерттеу.
Міндеті: Қала мектептерінің оқу-тәрбие процесіндегі үлттық ойындардың
орынын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жүмыстың келесі нәтижесімен
сипатталады:
- мектеп оқушылары мен қимылды ойындардың теориялық негіздері
анықталады.
- оқушыларының ойындарды игеру нәтижесі анықталады.
- оқушыларының қимылды ойындар сабақтарын әдістемелік жетілдіру
жолдары жете зерттеледі. [23;16]
Зерттеудің болжамы: 1. Тақырып бойынша әдебиетті талдау, зерттеудің
методологиялық аппараттарын қүрастыру. 2. Мектеп оқушыларының
үлттық ойындарды игеруі бойынша мәліметтерді жинақтау. 3. Жинақталған
мәліметтерді математикалық статистикғалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Түрлі қимылды спорт ойындарын дене тәрбиесі
пәнінде қосымша материалдар ретінді пайдалануға болады .қимылды спорт
ойындар пәнінде қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Алынған нәтижелерді дене тәрбиесі
мүғалімдерінің практикасында, практикасында қолдануға болады.
Ұлттық ойындарды білу өмірге өте қажет. Адам баласы өте ерте
заманнан бері ұлттық ойындармен айналысып келеді. Үлттық ойындар дегеніміз
ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-қозғалысының жиынтығы. Осыған
сәйкес үлттық ойында бір-біріне ұқсас болады, бір-бірінен айқын
айырмашылығы да болады. Үлттық ойындарды үйрету (Тотенаев Б.) - дене
тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде,
орта және жоғарғы оқу орындарында іске асырылады.[3;5] Мектеп оқушыларына
үлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріледі. Сондықтан денешынықтыру
сабағы дене тәрбиесі оқу бағдарламасына енгізілген. ¥лттық ойындар сабағын,
міндетті түрде, дене тәрбиесі пәнінің мүғалімдері, спортшылар оқу пәні
ретінде өтеді. Бүл пән институттардың орта білім беретін оқу орындарының
және мектептерінің денешынықтыру жоспарына енгізіліп оқытылады. Сондықтан
үлттық ойындар сабақтарын маман адамдар өткізу керек және қазіргі заман
талабына сай, ағымына қарай спорттың жаңаша түрлері мен әдістері,
мақсаттары мен кезеңдері үлттық ойынынан жарыс үйымдастыру мен өткізу,
қозғалмалы ойын -сауық түрлері үлттық ойындар әдістерін дамыту қайтадан
қаралып қолға алынды.
Алға қойылған мақсатқа қарай, ойын негізінен 3 түрге бөледі:
Жалпы бүқаралық түрлерін білу, спорттық ойындар және қазақ үлттық
ойындары. Жүртшылықтың ойындарды білуінің маңызы - жалпы халықтың дене
тәрбиесін жетілдіруге тигізетін көмегі. Мүны жүзеге асыру үшін, екі түрлі
жүмыс арқылы байқауға болады:
1 .Көпшілікке ойындарды үйрету;
2.Ойын көмегімен денсаулықты және дене дамуын нығайту. Ойнай білудің
негізгі қүндылығы- қазақтың үлттық ойындарын білу. Осыған байланысты
халықты әсіресе жасөспірім балаларды ойындарға үйрете білу маңызды орын
алады. Спорттық ойынның маңызы ойындармен шүғылданудың спорттық
жетістіктерге жетуде маңызы өте зор.
1 Мектеп оқушыларының ұлттық ойындарды игеруі және
оқу-тәрбие процесіндегі орны
1.1. Оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру мен тәрбие
ісіндегі ойынның рөлі
Халқымыздың біртуар ұлдарының бірі М.О.Әуезов, Ойын деген, менің
түсінуімше, көңіл көтеру, жүрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана
емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған-деп жазған еді. Шынымен
де оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін қалыптастыру мен тәрбие
ісінде ойынның маңызы зор. Орынды пайдаланған ойын элементтері оқушының
белсенділігін қалыптастыра отырып, осының нәтижесінде өтілген материалды
терең меңгеруіне әсерін тигізеді. Баланың белсенділігі ойын үстінде
танылады, жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, алуан мәлімет, дағды мен
шеберлікті меңгереді. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, ойын бар
өнердің бастауы екеніне көз жеткіземіз. Жалпы ойынның қай түрі болмасын
халықтың рухани талап тілектеріне сәйкес бағытталған.Мысалы: бір ғана ер
балаларға арналған қап киіп жарысу баланың күшін дамытып, ерлік жігерін,
денесін ширатып, төзімділікке, ептілікке,батылдыққа баулыса, мақал-
мәтелдер, жаңылтпаштар ой-танымды дамытып, сөздік, шешендікке баулыйды.
Оқушының қызығушылығын арттыру, танымдық қабілетін қалыптастыру мақсатында
қолданылатын дидактикалық ойындардың маңызы ерекше. [8;12]
Баланы рухтандыратын ойынды ғана педогогикалық-деп атауға болады,
баланың көңілін кішкентай ғана нүсқау келтіретін ойындар педогогикалық емес
ойындар,- деп жазады Аманашвили.
Бастауыш сыныпта математика сабағында сандарды қосу, азайту
сабақтарында рольдік ойындарды пайдалануға болады.
Кірпі, Қоян, Аю, Қасқыр, Шыбын, Бақа, рольдеріне енген оқушылар
берілген тапсырмаларды қызыға орындайды. [21;46]
Қояннан сабақ сүралған кезде білмегеннен қорқақтығын білдіріп қойса,
түлкінің роліндегі оқушы жалма-жан дәптерін ақтарғыштап қулығын білдіріп
алады.Шыбын жауабын ызыңдап білдірсе, бақа 10-8-? 2 рет бақылдап білдіреді.
Оқушы ойында өз қабілетін, күшін сынап көреді, яғыни адамның өзін-
өзі тану процесі жүреді. Сонымен рольдік ойынның қызыметі қандай? Оқу
тәрбие процесін жүргізу әдістерінің бірі ретінде пайдаланылатын рөльдерге
тән сипаты қандай? Анағүрлым елеулі ерекшеліктерін айтар болсақ, олар
мыналар:
- рольін өз мәнінде орындау;
- ойын өтетін жағдайдың шарттылығы;
- рольдік үміттің бар болуы;
- оқушының шығармашылық қабілетін тануға жағдай жасау;
-үжымда жеке адамдық қарым-қатынас жасауды ынталандыру; [3;17]
Рольдік ойындар оқушылардың сөйлей білуге баулудың белсенді қүралы.
Оқу процесін рольдік түрғыдан үйымдастыру қарым-қатынас жасауға деген
қажеттілікті тудырады, пәнге деген қызығушылықты арттырады. Сондықтан да
А.Н.Леонтьев ойын іс-әрекетінің мазмүнында жатыр-дейтін.
Ролдік ойындарды оқушыларды 2-3 командаға бөліп те ойнауға болады. Бүл
жағдайда 1 командадан кейін 2-ші команда шақырылады. Ойынға барлық оқушылар
қатысуы тиіс. Әр командадан белгілі бір мөлшерде оқушылар тапсырманы
орындаса, қалғандары бақылаушы, сот, мүғалім бола алады.
Математика сабағында әсіресе Кім мысалды көп ойлайды?, Кім тез
санайды?, Почташы, Дымбілмес, Орманда ойындарын ойнатуға болады.
Саяхат сабағында оқушылардың дүние танымы кеңіп, фантазиясы дамиды. Бүның
тиімділігі-оқушылар жалықпайды. [9;53]
Балалардың ойындарынан өзгешелеу, бірақ іс жүзінде ойынның қызметін
атқаратын тағы бір түрлеріне жаңылтпаштарды, мақал-мәтелдерді, есеп
ойындарын жатқызуға болады.
Жаңылтпаштар - балаларға да, ересектерге де ортақ. Қалмақ ату арқылы
тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып, ойынға қатысушылардың
шапшаң қайталауын талап етеді. Дүрыс айтылмаған
жаңылтпаштар отырғандарды қырғын күлкіге батырумен бірге, дәл қайталай
алмаған адамға айып төлетеді.
Рольдік ойындар сипаты Н.Н.Леонтьев. Қазақ тілі мен әдебиеті.
№К-12.1993. [18;32]
Жаңылтпаштар тіл ұстарту құралы ретінде пайдаланылады. Дыбысты анық
айттыру мақсатында сөз мағыналарын ауыстырмай, дәл түсіну үшін беріледі.
Мысалы: Қораларында қол ара түр, дыбыстырын шатастырмай, анық айтылуы
қадағаланады. Ал есеп ойындары үлкен тақырыпты, шындап ойлауды қажет етеді.
Есеп ойындарының бір ерекшелігі - оларда халықтың өлең жырлыры да, көкем
қара сөздері де кеңінен пайдаланылған.
Ойын элементтерін сабақ барысында пайдаланған кезде мүғалім
оқушылардың көңілін ойынның мазмүнына аударуы керек. Оқушыларға мынадай
шарттарды ескертуі керек:
а) Ең бірінші мүғалімді мүқият тыңда;
ә) Ойын қүралдарына үқыпты бол;
б) Сен жалғыз емессің, жолдастарыңды үмытпа;
в) Командалық ойын заңы: бәрі бірі үшін, бірі бәрі үшін;
г) Жеңілгендерге күлме, ойында-қарсыласың, өмірде жолдасың;
Біздің халқымызда Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада
немесе Адамды танығың келсе- ісіне қара, баланы танығың келсе- ойынына
қара,- деген үлағатты сөздер бар. [20;12]
Мен оқушылардың ойынға қызығушылығын білу мақсатында анкета
сүрақтарын тараттым. Оқушыларға төмендегідей бес сүрақ қойдым:
1. Ойынның қандай түрлерін білесің?
а) Қозғалыс ойындары;
ә) Сюжеттік;
б) Дидактикалық ойындар;
в) Спорттық ойындар;
г) Білмеймін.
2.Жолдастарыңмен қандай ойындар ойнадыңдар?
3 .Жаңа ойындарды қайдан үйреніп жүрсің?
а) мектептен;
ә) үйде, ата-анамнан;
б) көшеден;
4.Қандай үлтық ойындарды білесің?
5.¥лттық мерекелерде қандай ойындарға қатысқың келеді?
б.Жаңа ойындар үйренгің келе ме?
20 оқушының 9-ы жаңа ойындар үйренгісі келетінін айтты.
20-100%
9-100% =45%
100-45 = 55% қызығушылығын білдірген жоқ.
Ойынды қайдан үйрендің деген сүраққа 5 оқушы мектептен, 3-еуі
өздіктерінен, 1-еуі ата-аналарынан үйренгендіктерін жазған.
4 сүраққа ¥шты-¥шты, Санамақ, 1 оқушы Тобық ойынын айтады.
Сонымен жоғарыда айтылған оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін
қалыптастырумен тәрбиесіндегі ойынның қаншалықты маңызды екендігіне көз
жеткіздік. [11;25]
Баланы ойын өсіреді,-демекші бала ойын үстнде дүниені танып,
үйренеді, талпынады. Қай халықтың болмасын елінің, халықтық психологиялық
ерекшелігін танытатын өзіндік өнері, ойын сауығы болады. Бүл ойындардан сол
халықтың жан дүнесінің көрінісін анық байқаймыз. Өзін іргелі ел санаған
халық өзінің әдет-ғүрпын, салт-санасын, дәстүрлерін кадірлей біліп, жас
үрпақтың бойына сол қасиетті дарытуды парыз санауы
тиіс. Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, үрпақтан-
ұрпаққа жалғасып отырады.
Баланың тәлім- тәрбиесі, іс-әрекеті ойынан басталады, оның негізі
болашақ өмірінде жалғасын табады. Міне, сондықтан да оқушының оқу
әрекетіндегі белсенділігін қалыптастырумен тәрбие ісіндегі ролі мен маңызы
өте зор.
Бала өзін қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттармен
қүбылыстарды ойын арқылы түсініп үғынады. Ойын арқылы оаланың танымдық
қабілеті өседі. Ең алдымен бала ойын арқылы үлкендердің іс-әрекетімен
танысады. Мысалы: бала ойын барысында, аяқ астынан өзгерген ситуацияда- Не
істеу керек міне, осындай әрекеттер төңірегінде ойлана бастайды. Яғни,
бала топ болып ойнаған кезде өзінің іс-әрекетін басқа ойыншылар
түсінетіндей қылып жасауға тырысады.
Осы сияқты ойын әрекетінде психикалық әрекеттердің еркіндігі
калыптасады. Ойын тәртібі баладан ықылас қоюды, үстамдылықты талап етеді.
Бала ойнай отырып, ойын тәртібіне бағынуға тырысады. Білім берумен
тәрбиелеу ісінің бірлігіңде оқушының жан-жақты дамуы, өмірге деген көз
карасын қалыптастырады.
Адам ақылымен- сымбатты, үрпағымен- қымбатты, ал келешек үрпақтың жан-
жақты дамыған көркем мінезді, білікті азамат болып шығуы устаздар қауымынан
елеулі шығармашылық ізденісті талап етеді.
Сондықтан сабақта ойынды, әсіресе, үлттық ойындарды қолдана отырып, біз
оқушыларға өз халқының дәстүрін, әдет-ғүрпын, салт-санасын үйретеміз, оны
оқушылар бойларына сіңіреді. Қорытып айтқанда, сабаққа кызығушылығын
арттыру үшін де, шаршаған кезде сергіту үшін де, сабақта ойын элементтерін
пайдаланудың маңызы зор.
Баланы дамытатын,өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті-ойын. Ойын
арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен,
адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп
тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-
дәстүрімен де тілімен, мәдениетімен , өнерімен , психологиялық
ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан
мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-той
үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені танып
білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы
екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған
өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз
ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы
материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан
балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі шаруашылық
мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық
ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес,басқа халықтармен
ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық
тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан
ойын үнемі жаңа , ол тот баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын
дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге
қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады.
Бүгінгі таңда жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа
деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары
бағаберуге болады.
Сондықтан қазіргі кезде балалар этнографиясы сияқты ғылыми
бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде ауыз
екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні бүгінге
дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге сүйенсек
қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде Италия елінің
саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына Маңғол тарихын
таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды
басып өткен кезде, осы өңірде мекендеген ру тайпалардың тұрмысы, әдет-
ғұрыптары, ойын сауықтары жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австриялық
И.И.Новокамскийдің орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы П.С.Палстың,
венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Картуцканың, неміс
ғалымы А.Гумбольдың, поляк халқының өкілдері А.Янушкеевич, С.Гросс,
Б.Зеленский тағы басқа жазбаларынан кездестіреміз.Одан кейінгі кезеңде
қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Э.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов,Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Е.Букин, О. Эмжанов тағы басқалары
болады.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен жеке
нұсқауларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын оны жоғары бағалап,
көшпеліхалықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді.Осындай
жылы лебіз ,құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына
жазған бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді
өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі халықтың
біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес.
Мен өмірде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек деген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі
революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып келіп қазақ
даласына тап болған,өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар немесе
қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы
А.Янушкеевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей отырып,олардың
өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге
А.Янушкеевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып оның табиғатпен астасып,
халық тұрмысымен әдет ғұрыптарымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын
сөз етеді.
Халқымыздың мәдени құндылықтары және тәрбие құралдарының құрамдас
бөлігі-ұлт ойындары. Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру,
Қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді.
Ойын оны дамытады , тәрбиелейді,өсіреді.Тәрбиелеу және білім беру ісінде де
ойын-негізгі құрал,тәсіл, амал.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті ойын болса, мектеп
табалдырығының алғашқы сатысында да ол жетекші фактор ретінде байқалады.
Кіші мектеп оқушысы даму және қалыптасудың қайшылықтарын
шешуде,өмірдің жаңа сатысы мектепте оқуға бейімделуде, ойын мен бірегей
жүреді.
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы
уақытта көптеген ғылыми ,әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді.
Ойынның теориясы негізінде Ф.Фребель,Н.К.Крупская
классификациясынан басталып Р.Жуковская,Н.Е.Михайленко,Н.А.Коро ткова
Н.П.Нечаева зерттеулері. Ұлттық ойын проблемалары аясында итальян
зертеушілері бағытын көрсеткен.Қазіргі ұлттық зерттеулер А.Бүркітбаев,
Д.Жолымбетов, Е.Сағындыков ,Кұралбекұлы,А.Молдағарин,М.Тұрыпке лдина
Б.Тотенаева еңбектері оның оқыту және тәрбие мәселесіндегі құндылығын аша
түседі.
М. Тұрсынкелдина, А.Бүркітбаева, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық
ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік-тәрбиелік маңызын
дәлелдейді.
С.Қалиев, А.Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт ойындарын
оқыту процессінде қолдану мүмкіндіктері зерттеледі.
Қазақ халқының фальклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев
өзінің Қырғызқазақ балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет ғұрып
бойынша жас ерекшіліктеріне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа
бөледі.
Бір жастан жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін –
бозбала, ал он бестен отызға дейін –жігіт.
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны
және жігіттер ойыны деп үш топқа бөледі.Сонымен бірге Э.Диваев ойыншықтар
туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер
балалар саздан жасайтын аңдар турлері бар екенін айтады.Сонымен бірге ұлт
ойындарының тарихы туралы мәліметтер қартардың аузынан да жинақталған. Олар
ойындар түрлерін айта келе олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді. Олар: Шығыс
Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар, Төлеужанов,
Омаровтар.
С.Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты
есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бірнеше ретатап өтеді. Осы ойын
туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдоххин 1940 ж. Москвадан шыққан
Труды института востоковедениежинағының 2 санында, бұл 5 санымен
есептеудің ерекше жолы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі ойын
деп көрсетеді.
Сондай-ақ Б.Төтентаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында
Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ
мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер
береді.
Жалпы ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі деп VІІ-ІХ ғ. Кезеңдерді айтуға
болады.Осылайша қазақтың ұлт ойындары жөніндегі деректербасылым беттерінен
жарық көріп, дамып отырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер жалпы зерттеу жұмысының теориялық
негізгі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпқа баларды оқыту процесінде
қолданылатын ұлттық сөз ойындарын жинақтау,
топтастыру, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу міндеті : 1) Ұлттық сөз ойындары тарихына
байланысты
психологиялық педагогикалық әдістемелік талдаужасау,жинақтау;
2)Ұлттық сөз ойындарын практикалық қолдану нәтижесінде 1сынып оқушыларын
байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін бекіту, жаңа
білімділік жетістіктерге жетудің деңгейін анықтау.
Бастауыш сыныптың педагогикалық процесіне сай жинақталған ойын жүйесін
бағдарламаға енгізуді ұсыну.
Ұлттық сөз ойындарын оқыту процесінде тиімділігін тәжірибелік эксперимент
негізінде дәлелдеу.
Ғылыми болжам. Бастауыш сыныпты оқыту процесінде ұлттық сөз
ойындарын қолдану оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуінің грамматикалық
құрылымын бекітудің, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздік қорын
молайтудың бір тәсілі бола алады, егерде;
ана тілі сабақтарында жаңа білім беру мазмұнын ұлттық сөз ойындарын қолдану
арқылы жандандырса;
сауат ашу сабақтарында жаңа дыбыспен таныстыру ұлттық сөз ойындары арқылы
бекітілсе;
сөйлем ішіндегі сөздердің мәнін ажырата білуге (тура және ауыспалы
мағыналары) мәтін баяндаудың түрлерін меңгеруде ауызша-жазбаша шығарма
құрастыруда, ұлт ерекшілігін білдіретін шұрайлы сөздерді жаңғыртып, олардың
мағынасын саналы ұғындыру үшін сөз ойындары қолданылса.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми әдістері
қолданылады:
Әдебиеттерге талдау, бақылау, тәжірибелік эксперимент, алынған
қорытындыларды статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы төмендегі бөлімдерден тұрады:
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі , мақсаты, міндеті, зерттеу пәні, ғылыми
болжам беріледі.
Зерттеу жұмысының І бөлімінде зерттеу талабына сай психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалады.
ІІ бөлімінде зерттеу экспериментінің мақсаты, міндеті, қорытындысы
шығарылады. Сонымен қатар жұмыста қорытынды, әдебиеттер, қосымша
материалдар берілген.
Тәжірибелік зерттеу экспериментінде Ақтау қаласы М.Әбдіхалықов
атындағы мектептің 1 б сыныбы оқушылары қатысты.Эксперимент моделі
ІІІ кезеңнен тұрады;
І кезеңде оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуі, грамматикалық
тіл құрылымы, сөздік қорының деңгейіне анықтама жүргізеді.
ІІ кезеңде арнайы жүйеленген ұлттық сөз ойындары арқылы жаңа
жетістіктерге жетуге бағыт жасалады. Анна тілі және сауат ашу сабақтарында
ұлттық сөз ойындары қолданылады.
ІІІ кезеңде алыңған ойындар жүйесінің тиімділігі қайта тексеру
экспериментінде дәлелденеді.
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамып келеді.
Ұлттық ойындар өте ертеде туып , оның көшіп-қону тұрмыс
жағдайларына үйлесімді жасалған.Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының
көпшілігі көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнай
беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық
ерекшілігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи
дарынын шындай түсетінін біліп, ойынға халық ерекше мән берген.Қазақтың
халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті , батылдықты, шапшандықты,
ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы басқаша мінез
құлықтың ерекшіліктерімен бірге күш-қуатмолдығын, білік күшін, дененің
сомдалып шығуын қажет етеді.
Сонымен қатар бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы
принциптеріне негізделген.
Мысалы: Бәйге, ол үшін алдын-ала дайындалады осы бәйгеге әзірленген
кезде қасында болған бала осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық
мектебін өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың халыұтықтық ойындары тек
ойын-сауықтық жағынан емес , ол спорт, ол-өнер, ол шаруашылық, тәжірбиелік
маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз
қуу. Алтын қабақ ату, жамбы ату, тағы басқада спорттық сипатпен бірге үлкен
тәрбиелік маңызға ие.Үлкен мерекелерде халықтың Көк-пары, Қыз бөрі,
сияқты спорттық ойындары ойналған.
Халықтық ойындар тақырыпқа өте бай және әралуан, мазмұны бай
келеді. Олардың басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жаңуарлар әлемін,
аншылықты бейнелейді, халықтыңөмірін көрсететіндей түсінік береді. Қазақ
халқы әрқашан кештер өткізіп ойын сауық жасаған. Олардың ескі дәстүрі
бойынша жыл басы наурыз айынан басталып, үлкен мейрам, ойын той ретінде
өтіп отырған.
Әр ауылдың бәсеке, өнер жарысы ретінде алдымен ойын түрінде
басталған. Бұл ойындар халықты қуантып отырған, олардың мазмұны да әр
алуан.
Ойындарға халық өте мән берген. Халықтың қай ойыны болса да айтыс,
өлең жырымен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға ерелі өнеге беріп, қатты
әсер еткен. Дүниені танып білуге, арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып ,
қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс әрекет әдет-ғұрыпқа
қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуықоюланып,
баланың, жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіндік
туғызып отырған.
Ойын барысында балалардың шығармашылығы орындалып, ойын үстінде
жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балардың тілін дамытудада маңызы
өте зор. Себебі халықтың қай ойынын алсақ та көбінесе бұл ойындар өлең
шумақтармен араласып отырып, олардың шешендікке тәрбиелеп отырған. Қазақ
ойындарын ойнаған балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдің
музыкасын ұғынған. Халқымыздың ойындарының көбі ойын үстінде тілдің ішкі
иімдерін, халықтың ойлау жүйелерін сөз қолдану әдістерін, сөйлеу
дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп еркін білуге
мүмкіншілік болған. Кейде осы суырып салма ақындар да осы ойындар үстінде
өмірге келген.
Халықтық ойындар барысында мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар орындалып отырған. Олардың астарында қоғамдық әлеуметтік терең
ой бар. Кез келген ойындар халық өмірінің тікелей де, шартты да
жинақталған көшірмесін көруге болады. Олардың ішінде әлеуметтік жағдайда
хан, хан жақсы ма? Орынды тап, Қамалды қорғау, адамдар арасындағы
қарым қатынасқа Серік-серік, Кім ұрды?, Белбеу тастау, Ақ-серек-
көксероек еңбек-кәсіп шаруашылыққа Қалай айтуды білемін, Ақ байпақ,
Көк сиыр, Ай құлақ, аңшылыққа Аңшылар, тағы басқаша байланысты пайда
болған ойындарды ажырату қиын емес. Әсіресе халықтың ойындарының ішінде аң,
құс, жануарлардың дауысына, жүріс тұрысына еліктеп. Қимылын қайталау,
бақташылық, аңшы-лық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой сезімдерінің
көрінісін балалар ойындарынан көптеп кездестіреміз себебі кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шаруашылық пен тұрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан,адамзат қоғамындағы, балауса дәіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақта. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығу салты,әскери қақтығыстары, тайпа, ру
көсемдерін тағайындау әдеттері, ойын мазмұнында сақталған.
Аңшылар, Маралымқаш ойындарында аңды жан-жақтан қоршап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетеді.
Даусынан бір Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болған.Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың
өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол-
жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарында Жамбы ату, Теңге ілу,
Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу,
АТ үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Әсіресе Қарагие ойынындағы биіктігін де , ара қашықтығын да бір
метрден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір
қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау, бұл ойын соғыс өнеріне баулу мен
қатар , рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі жорыққа аттанар
алдында осыған ұқсасрәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған.
Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар
халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және
эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден-бір тиімді жолы. Ойындар арқылы
балалардың тәні де, жан дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік
отрасында өзін-өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орнын
сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай
қызметтерінің ішінде айрықша орын алатыны – шаруашылыққа,еңбекке,и кәсіпке
баулу.Қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты
болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында қойшы,
қасқыр, ит (Айқұлақ, Қақұлақ), түйе, бота ( Түйе-Түйе), сиыр, бұзау
( Көк сиыр), теке ( Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы
қарым-қатынасты көрсету –көшпелі тұрмыс –тіршілігінен туған. Төрт түлік
пен басқа да үй жануарларының негізгі жауы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде
қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы
көрініс береді.
Көшпелі тұрмыс- тіршіліктің негізінде пайда болған мал
шаруашылығымен сабақтас асық ойындары да қазақ даласындакең тараған. Түрлі
–түсті бояумен боялған асықтармен қорғасын құйып, арнайы даярланған сақамен
сан түрлі ойындар ойналған.Кейінгі жылдары олардың көбі ұмытылса, енді
біреулері жаңа тәртіппен ойналады. Балалар, мысалы, Наурыз мейрамында
ойналатын ұлттық ойындарының бірі болған асық ойынының өзі бірнеше түрге
бөлінге: Үш табан, Шеңбер, Хан талапай, Төрт асық. Бұл ойындар
балаларды жан-жақты дамытқан, әрі шаттандырып көңілдерін көтеруге себебші
болған.
Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та қозғалып жүріп
те ойналатын түрлері аса көп.Олардың арасынантүрлі заттарды пайдалану
арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-
қозғалыстарыменбайланысты өрбіген.Ондай заттар айнала қоршаған ортада және
тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине тағы да сол
сияқты болып келедіКейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға
тазартылып боялған асықтарды, түрлі ойын асықтарды, қуыршақтарды, ертеректе
қолданылған сиырдың түлеген жүніненжасаған допты, жонылған және кесілген
ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қарасөз, не өлең тақпақтармен қосақталып
айтылады. Сөз тіркестері ойынның кезекті шартын іс-әрекеттің себебін
түсіндірген.
Мысалы, Асау мәстек ойынында керілген арқанның үстінде отырып,
жерден еңкейіп тақия алуды былай түсіндірген:
-Әй, ер екенін білейік,
Ешкі сойып берейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Құламасаң теңкейіп,
Ерлігіңе сенейін!
Ойын шартын қабылдаған бала:
Үйретемін көріңіз ,
Маған таяқ беріңіз!- деп ортаға шығады.
Ойын жүргізушісі оған:
- Міне, саған, таяқ,
Үшке дейін санақ
Бір... екі... үш- деп жауап берелі.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында не ара-арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын ойын аз.
Ойындардың енді бір тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды
балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ, сөз ойындары кейде қимыл-
әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек,
ТымпиТымпи, Ақ серек-Көксерек сияқты ойындара сөз кейде іс-әрекетке
жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық
ойындардың басты мақсаты – балаларға дұрыс сөйлеуді, түрлі құбылыстарды, іс-
әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен,
тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-
жануарлардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуғадағдыландыратын
Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдіретінЕгер,
айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен
сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты.
Бірден сөз табуды қажет ететін Орамал тастау ойындвары тіл ұстартуға
бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да
лайықты.
Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да
жатады. Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының ойнау шарты,
қабылданған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзініңмазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады.
Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болады. Жас баланың қолын
ұстай отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп , бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау, алдандыру мақсатында айтылатын бұл ойын
көбінесе нәрестелерді жұбату жырларына жатқызылады. Бірақ санамақтардасұрақ
түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін, үлкендер мен
баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл-әрекеттері бар. Бұл ойын
жырынегізінен оң-солынәлі танымаған бір-үш жастағы сәбилерге
арналған.Санамақтарға қызметі бойынша жақын тұрған ойын жырларының келесі
бір түрінде сұрамақ жатады.Бұл көбінесе 7-8 жасар балалар ортасында сұрақ-
жауап түрінде орындалады. Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат
құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі ретінде.
Түрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, ролін, кімнің
ойынға кіріп, кімнің шығатынын, кімнін басқаратынын белгілеу үшін балалар
арасында арнайы такпактар айтылады.Оларды қаламақ деп атаған. Қаламақта
айтылатын сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сәйкес болуы шарт емес,
тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол-тақпақ сөздерінің рет-
ретімен айтылғанда кімге кезегі келгенінен байланысты қызметтерді бөлісу
үшін орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын,
көлемі шағын. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі
шағын, ұйқасы мығым, ойнақы жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін
қайталайтын бір арнасы – айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшіліктері
формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен ,
айтыс ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты
өлең шығару жоқ . тексі көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Сыртқы
формасы болмаса, айтыс ойындары айтысқа қарағанда шығуы, орындалуы бойынша
мүлдем басқаша.Мұнда балалар белгілі бір рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр,
жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз болып айтысады.Сондықтан айтыс
ойындары жаттап айтылатын драммалық фольклорға өте жақын.
Балардың ойын жырлары мен ойындарының аздап өзгешелеу тұратын,
бірақ іс жүзінде ойынның қызметін атқаратын жанрға жаңылтпаштар мен есеп
ойындарын жатқызуға болады.Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ
жанр, балар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарған қаламақ айту
арқылы тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып,ойынға
қатысушылардың шапшаң қайталауын талап еткен.
Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран күлкіге батырумен
бірге, дәл қайталамаған ойыншы айып тартатын болған. Жаңылтпаштар кейде
кезектесіп отырып та айтылған. Кім аз ұпай жинаса, сол өз өнерін
көрсеткен.Ал есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін
айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізіненкөшпелі
тұрмыс тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылық саясаткерліктің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1.2 Ойын-жас ұрпақтың ұйымшылдық рухында тәрбелеу әдістерінің ең бір қайнар
көзі
Қазіргі таңда еліміздің ертеңі, білімде де жан-жақты дамыған болашақ
ұрпақты оқытып тәрбиелеу ісінде үстаздар қауымын толғандыратың мәселелер
баршылық. Оқушыларға берік білім бере отырып, адамгершілікке, адалдыққа
тәрбиелеуде өз ісіне шебер мүғалімдер оқыту барысында жан-жақты әдістердің
түрін пайдалана алады. Соның бірі- сабақ үстінде оқушыларды жалықтырмау
үшін қолданылатын ойын түрлері. Оқушылардың қызығушылығын, ойлауын және
білім сапасын артыруда ойын элементтерінің маңызы өте зор. Халықымыздың
үлттық ойындарын педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп , сабақта
қолдана білсек, ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, бала
жүрегіне рухани байлық береді. [10;44]
Мысалы: Санамақ ойыны алғашқы оқып үйрену кезінде матиматиканың
бастапқы негіздерін меңгеруге толық мүмкіншілігін береді. Оны, әсіресе,
ойлау қабілеттері төмен оқушылар үшін қолданылған дүрыс. Өйткені санамақтар
үғымға жеңіл үйқасымды ырғақты айтылады .
Бір дегенім-бөрік,
Басқа кисең көрік.
Екі дегенім-етік,
Киер сәнді етіп.
Үш дегенім-ішік,
Теріден киер пішіп.
Төрт дегенім-тымақ,
Қысқа кисең жылы-ақ.
Бес дегенім-байпақ,
Іші жылы жайлы-ақ.
Алты дегенім-алқа,
Мойныңа тақ қалқа.
Жеті дегенім-жейде,
Көйлек деп жүр кейде.
Сегіз дегенім-серке,
Болма балам ерке.
Тоғыз дегенім-тобық,
Білім жолын көп ұқ.
Он дегенім-ойын,
Орындалсын ойың. [30;21]
Сандарға байланысты осындай санамақтарды жаттатып, мазмүнын
түсіндіріп, сан үғымын заттық негізде, сол заттың бейне суреті арқылы беру,
оқушының санасына үялайды. Міне осындай ойындарды бекіту кездерінде
ойнатса, берілген білімді ойын арқылы бекітуге толық мүмкіндік береді.
Сондай-ақ сабақтың тақырыбына сәйкестеп алып, сабақ соңына 5-10минут ойын
ойнату арқылы,өткен сабақты қайталап, пысықтаумен аяқтауға болады. Кейде
қайталау сабағында 45минут бойы сабақты ойынмен бастап, ойынмен аяқтауға да
болады. Мүнда оқушылар әрі білімді еркін қабылдаумен бірге, ойындьг
меңгереді, әрі сабаққа ынталы да болады. Ойынды біліммен үштастыру сабақ
үстінде ғана емес,сабақтан тыс уақытта да, мысалы: кеш үйымдастыру арқылы
да жүргізуге болады.
Ойын денені ғана емес, ойды да жаттықтырушы, реттесіп ойнау арқылы
әділдікке, адамгершілікке тәрбиелейтін жақтары көп. Өткені, қай халық
болмасын өзін қоршаған дүниенің қыры мен сырын, егжей тегжейін білуді
баланың санасына ойын арқылы жастайынан жеткізуді көздейді. Ойын бала
табиғатымен-егіз. Сондықтан, халық ойынды оқушы санасына біліммен қоса
еңгізуді ойлау-бүгінгі үстаздардың шеберлігін қажет етеді. Ойынды біліммен
үштастыру, сабақта оқушылардың ынтасын, сабаққа қызығушылығын арттыру,
оқушыны білім алуға белсенділікке, ізденпаздылыққа бағыттау, үлттық ойын
арқылы шапшаңдылыққа, адамгершілікке, еңбекке тәрбиелей отыру-мүғалім
қауымының творчествалық ісімен, атқаратын міндеттері болмақ.
Оқушылардың білімге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану
және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру үшін сабақта ойын
элементтерін пайдаланудың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын
элементтері мүғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор
ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенім көмекші бола алады.
Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады. Мысалы:
Қазақ тілі сабағында қолданылған ойын элементтері оқушылардың
грамматикасына толық мүмкіндік берелі. Ойнағыштық, ізденімпаздық
қабілеттерін арттырады, сөздік қорларын молайтады.
Ойын-жас үрпақты үйымшылдық рухында тәрбиелеу әдістерінің ең бірі
қайнар көзі - деп жазған еді Н.Крупская. [7;58]
Баланы дамытып тәрбиелеуде, оқушының оқу әрекетіндегі белсенділігін
қалыптастыруда ойынның ролі өте зор. Бала ойыны - көп қырлы қүбылыс.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой-сезімдерінің көрінісін
балалар ойындарынан кездестіруге болады. Олай болатыны кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шығармашылық пен түрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан адамзат коғамының балауса дәуіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақтас. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығуы, әскери қақтығыстары әрекеттері ойында
сақталған.
Ойын-адам әрекетінің бір түрі. Қызық та, күрделі күбылыс ретінде
ойынның маңызына көптеген мамандар үлкен көңіл бөлген. Педагогтар ойынды
балалық шақта серігі деп атайды.
К.Д.Ушинский ойынға тәрбие қүрал ретінде үлкен мән береді.Оның
пікірінше ойынды бала жалықпайтындай сабақты меңгерте жүргізу керек. Ойын
әрі білімділік, әрі тәрбиелік қүрал ретінде де қолданылған. Бала ойынның
мазмүнына тоқтай келіп, Н.Крупская мынаны ескерткен болатын: Егер бала
ойнамаса,онда оның не ауырғаны,немесе шамадан тыс педагогикалық ықпалы
түскені. [1;34]
Жалпы қай халықтың болмасын эстетикасы мен этикасының,педагогикасы мен
психологиясысының, әдет ғүрпы мен наным-сенімінің,шаруашылығы мен кәсібінің
шоғырланған көрінісін балалардың ойын сауықтарынан көруге болады.Сондықтан
бүлар кәзіргі көптеген дүние жүзі халықтарының этнографиясы мен
фольклортану ғылымында, балалар фольклоры мен балалар этнографиясы деген
арнайы ғылыми бағыттар калыптасқан.
Олар халықтың дәстүрлі тәрбиелеу салтын, балаларға қатысты әдет-
ғүрпын, ойын-сауықтарын жан-жақты қарастырады.Осындай игілікті істердің
нәтижесінде әрбір халықтың мәдениетін кеңірек тануға, психологиясын
тереңірек түсінуге, халықтың педогогикалық тиімді жақтарын бүгінгі күннің
қажеттілігіне жаратуға болатындығы анықталып отыр.
Ойын фольклорының өзгешеліктері туралы С.Сейфулин, І.Жансүгіров,
Б.Кенжебаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев еңбектерінен кездестіруге болады.Оның
астарында қоғамдық-әлуметтік терең мән бар. Зерделей карасақ кез-келген
ойыннан халық өмірінің тікелей де, шартты да жинақталған көшірмесін
көреміз. [6;78]
Ұлттық ережелі ойындар – оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл-
ойын дамытып, танымс-түсініктерді ажыратудағы әдістердің бірі. Ұлттық
ережелі ойындар да өзінің педагогикалық мәнімен өте құнды деп есептейді..
Әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғартқыштыққа ,
батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді. Мәселең, М.Тұрыскелдина
құрастырған Кел, ойнайық жинағы халықтық ойындарының сан алуандылығының
мәні мен мазмұнын толық сипаттайды. Ұлттық ойындарда ереже бойынша
ойналатын ойындар екі топқа бөлінеді:
1.Қимылды ойындар
2.Ойлуға әрекеттелуші ойындар.
Өзінің атынан көрініп тұрғандай , ақыл-ой жұмсауды қажет ететін
ойындар, жұмбақ шешу, айтысу, қойылған сұраққа жайап, дамытушы ойындар. Бұл
ойындардың қай-қайсысын да талдап қарасақ , олардың мәні мынада:
Ақыл-ойды дамытушы ойындар баланың дүние туралы түсінігін нығайтып,
бекітіп,
Ойынға жетелеуші ойындар ойлай білуге баулып, сөздік қорын өсіреді, ақыл-
ой қызметін қалыптастырады.
Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін
меңгеруін, қабылдауын, талдауын, салыстыруын, тиісті қорытынды, тұжырым
жасай білуін керек етеді. Бұл ойындар баланың пікірін сөзбен жеткізуін
талап етеді.
Ойындар балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып
табылады. Ойлауға жетелеуші ойындар ережелерді балалардан ұстамдылықты,
өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Бұл ойындардың көпшілігі
ойынға қатысушылардың көлденең іс-әрекетіне тыйым салып , іс-әрекетті
тежеуді талап етеді, Ғажайып дорба, Сиқырлы қапшық, Не өзгерді,
Қанша ойындарында заттың қандай екенін айтқанша көзді ашуға болмайды. Ойын
ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік-мінезін, адалдығын, шыншылдығын
тәрбиелеуге көмектеседі. Ережелі ойынның мазмұны баланың түсінігін,
моральдық сезімін тәрбиелеуге де ықпалы мол. Кімге не керек ойыны арқылы
мамандық туралы баланың түсінігін айқындап, сол мамандықты құрметтей
білудің мәніне тәрбиелейді.
Халықтық педагогика ережелі халық ойындары баланы жан-жақты
тәрбиелеудің басты құралы деп санайды. Халықтың тәлім-тәрбиелік ұлағаты бұл
ойындарға төмендегідей талаптар қояды:
Әрбір ережесі бар ұлт ойындары баладан ақылы мен ойлауын, бекітетін жаттығу
Іспеттес болу керек;
Ережесі бар ұлттық ойындары баладан сол ақыл мен ойды жұмсауды талап
ететіндей қызғылықты болуы керек.
Қызықтырушы ойындар баланы алға қойған мақсатын орындауға ұмтылдыруы тиіс.
Ережелі ойындар жүйесін белгілеуде Г.Дүкенбаеваның ролі зор. Баланың тілін
дамытып, айналасын таныстырарлықтай бірнеше ойындарды белгілеп, оны ғылыми-
педагогикалық жағынан талдап берді. Г.Дүкенбаева өңдеген ойындар
өмірдібақылауға үйретумен қатар, тілін дамытуда, білім беруде, еc пен
зейінін жаттықтыруда, ерік-жігерін, аңғарғыштығын, дағдыларын
қалыптастыруда бағасы зор.
Ережелі ұлттық ойындар анна тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктер мен
жануарларды әр алуан заттың қасиетін білуде де пайданылады. Бұл ойындардың
негізгі мазмұндары балабақшаға арналған бағдарламаларда анықталыу тиіс.
Сонымен осы кезеңдегі барлық зерттеулерді салыстыра келе ережелі халық
ойындарының төмендегі түрлерін ажыратуға болады ( Е.сағындықов, Ш.
Ыбыраев):
1.Ойлауға жетелеуші немесе ойменкелетін ойындар.
2. Халықтық сөз ойындары.
Халық ойлауға жетелеуші немесе оймен келетін ойындарға есеп ойындарын
жатқызған. Қазір бұл ойындар дамытушы деген атпен кең тараған.
Халық ішіндегі есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет
ететін айрықша өнер. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі
тұрмыс-тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылықтың, саясаткерлердің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.Ауызша есеп қиын болған жағдайда,оған
арнайы жол көрсететін түсініктемелер берілген. Есептің шешуі
табылмағанда,күні бұрынғы келісім бойынша жеңілген ойыншы айып тартқан.
Ұлттық есеп ойындарының бір өзгешілігі-оларда кеңінен халықтың өлең-жырлары
да , көркем қара сөзі де кеңінен пайдаланылған. Мұндай ойындар топқа
бөлініп те, жеке адамдар арасында да ойнала берген. Ал балалар арасында кең
ойналатын асық ойындары да түріне қарай ойлауға жетелеушіойындарға
жатқызылған.
Педагогика ғылымының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы еңбегінде
ұлттық ойындарды жоғары бағалап былай дейді: Әрбір ұлттық аса қызық тұрмыс
ойындары бар. Қазақ халқында ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары,дене
шынықтыру, спорт ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары атауға болатыны,
яғни баланың өмірінде ерекше орын алатын ойындардың бірі-оймен ойналатын
дамытушы ойындар.
Ережелі ойындардың бір түрі – дамытушы ойындар. Дамытушы ойындар тәрбие
және оқыту процесінде маңызды роль атқарады. Дамытушы ойындар баланың мінез-
құлқын, ақыл-ойын дамытуда, балада тапқырлық , төзімділік, ізденімпаздық
,белсенділік сияқты адамгершілік қасиеттенің бала бойында өрбуіне өз
көмегін тигізеді.Қазақ халқының ақыл-ойға жетелеуші есеп шындары үлкен
тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер.Есеп ойнының мазмұны
мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршіліктің , мал шаруашылығы мен
аңшылық саясаткерлердің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1906ж.этнограф Н.Пантусов Тоғызқұмалақ ойынының ойнау ережесін қағаз
бетіне түсіріп , оның логикалық ойлауды, математикалық, философиялық
ойлауды дамыту мақсатында жасалғандығы туралы айтады.
Ақыл-ойды дамытатын Он бір қара жұмбақ деген тәрбиелік маңызы зор ойын
түрін айтуға болады. Оның басты ерекшілігі есеп сұрақтарын қою арқылы
баланың ойлау қабілетін дамытады. Бұл ойындар балардың санмен қатар ұлттық
бұйымдармен таныстырады. Сонымен қатар балардың сөздік қорын байытады.
Жалпы осы дамытушы ойындар бала –бақшасында оқыту процесінде қолданылса,
көптеген жетістіктерге жете алтынымыз сөзсіз.Бірақ, бұл,негізінен,
тәрбиелеу тарапынан білімділік пен ізденімпаздықты талап етеді.
І.3 Бастауыш сыныптарындағы ұлттық ойындар туралы түсінік
Мектептегі басты тұлға -мүғалім, ал оқу процесінің негізі -сабақ.
Олай болса мүғалім әрі сабақтың тиімді әрі қолайлы әдіс-тәсілдерін таба
білу керек. Білім негізі бастауышта болғандықтан бастауыш сынып мүғалімінің
жүгі өте ауыр. Кішкентай бүлдіршіндердің ертеңгі азамат болып қалыптасуы
үлкен адамгершілікті,жылы жүректілікті, қажымас қайраттылықты талап етеді.
Қазіргі оқыту мен тәрбие жүмыстарының негізгі міндеттері үлттық мүраны .
мектеп өміріне кеңінен еңгізу және келешектің нәрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz