Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары негізнде қалыптастыру.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушылардың рухани . адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары негізінде қалыптастырудың теориясы
1.1 Рухани . адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық .психологиялық әдебиеттердегі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Рухани . адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі, деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Рухани . адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Оқушылардың рухани . адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары негізінде қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік. эксперимент нәтижелері
2.1 Орта сынып оқушыларының рухани . адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3 Тәжірибелік . эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушылардың рухани . адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары негізінде қалыптастырудың теориясы
1.1 Рухани . адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық .психологиялық әдебиеттердегі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Рухани . адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі, деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Рухани . адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Оқушылардың рухани . адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары негізінде қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік. эксперимент нәтижелері
2.1 Орта сынып оқушыларының рухани . адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Рухани.адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3 Тәжірибелік . эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру – үлкен қажеттілік екені, Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан -жақты негізделген.[1]
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтар мен қатар мейірімсіз, қатегез жастар ауылдан да орын алды. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым –қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал «Қазақстан Республикасы жалпы білім беру «тұжырымдамасында» жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау» -міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.[2]
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мәселесімен тікелей байланысты қарастылып, осы кезге дейін күн тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын күшейте түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
«Адамгершілік» ұғымының педагогикалық термин ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал «руханилық» ұғымының мәні әртүрлі салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ғылымында категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру – үлкен қажеттілік екені, Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан -жақты негізделген.[1]
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтар мен қатар мейірімсіз, қатегез жастар ауылдан да орын алды. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым –қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал «Қазақстан Республикасы жалпы білім беру «тұжырымдамасында» жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау» -міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.[2]
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мәселесімен тікелей байланысты қарастылып, осы кезге дейін күн тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын күшейте түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
«Адамгершілік» ұғымының педагогикалық термин ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал «руханилық» ұғымының мәні әртүрлі салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ғылымында категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030 «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.
2.Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудін ғылыми-педагогикалық негіздері. Қ.Р. Алматы 2001.
3.Каплиева.А.Қ. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру. Диссертация. Атырау 2003.
4.Өтебаева.Ә.Т. Рухани-адамгершілік тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы.//Білім. 2007, 44-47б.
5.Жұмабаев.М. Педагогика.-Алматы; Ана тілі, 1992.
6.Мұқанғалиев.Е. Өміртану ізгілік-Адамгершіліктің белгісі\\ Жалын, 2007,
№12, 86-89 б.
7.Әбілова.З, Қалиева.Қ. Этнопедагогика оқулығы -Алматы;1999.
8.Баширова.Ж, Өтебаева.А. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының ықпалы \\ Өзіндік таным, 2007, №2, 12-14б.
9.Есжанов.А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында \\ Білім 2006, 5-7б.
10.Өтебаева.Ә. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары \\ Қазақстан мектебі, 2006, №10, 70-73б.
11.Ахмет Иүгенеки Қазақтар-Казаки;9-ый попул. Справочник. Алматы, 1998-Т. 9. 287-288.
12.Толстой.Л.И. Чем люди живы.Собр.сочинений. Москва, 1982.
13.Омарова.Р.С. Халық тәлімі-тәрбие бастауы\\ Қазақстан мектебі, 2000, №7.
14. Шакаримова.Ш.Ш. Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдардың маңызы.\\ Білім 2007. 48-51б.
15.Сыдықов.М.Е. Жеткіншектердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы. \\ Білім 2007. 25-28б.
16.Омарова.Р.С. Шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру технологиясы.- Ақтөбе 2007.
17.Төлеубекова.Р.К. Халықтық педагогика адамгершілік бастауы \\ Ұлағат, Алматы, 1996.№4, 60-61б.
18.Каплиева.А.Қ. Білім жүйесіндегі рухани-адамгершілік құндылықтар.\\ Қазақстан мектебі. Алматы, 2002,№ 2, 52-54б.
19.Психология. Адамзат ақыл-ой қазынасы. 10том, Алматы, Таймас баспа үйі, 2005.
20.Әбиев.Ж, Бабаев.С, Құдиярова.А –Педагогика. Дарын-Алматы 2004.
21.Каплиева.А.Қ. Оқушыларға рухани адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбие беру мәселелері.\\ Білім берудегі менеджмент. Алматы, 2002, №4, 126-128б.
22.Әдістемелер жинағы
23.Қазақстан Республикасындағы Білім туралы Заңнама.- Алматы: Юрист,2002.
24.Әлімбаев.М. Халық- ғажап тәлімгер. –Алматы: Рауан,1994.
25.Әшімханов. Д. Бес арыс.-Алматы: Жалын, 1992.
26.Омарова.Р.С, Нұрмұханова.Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері.- Ақтөбе, 2007.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030 «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.
2.Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудін ғылыми-педагогикалық негіздері. Қ.Р. Алматы 2001.
3.Каплиева.А.Қ. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыру. Диссертация. Атырау 2003.
4.Өтебаева.Ә.Т. Рухани-адамгершілік тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы.//Білім. 2007, 44-47б.
5.Жұмабаев.М. Педагогика.-Алматы; Ана тілі, 1992.
6.Мұқанғалиев.Е. Өміртану ізгілік-Адамгершіліктің белгісі\\ Жалын, 2007,
№12, 86-89 б.
7.Әбілова.З, Қалиева.Қ. Этнопедагогика оқулығы -Алматы;1999.
8.Баширова.Ж, Өтебаева.А. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының ықпалы \\ Өзіндік таным, 2007, №2, 12-14б.
9.Есжанов.А.Е. Қазақ халқының ұлттық рухани құндылықтары жайында \\ Білім 2006, 5-7б.
10.Өтебаева.Ә. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің шарттары \\ Қазақстан мектебі, 2006, №10, 70-73б.
11.Ахмет Иүгенеки Қазақтар-Казаки;9-ый попул. Справочник. Алматы, 1998-Т. 9. 287-288.
12.Толстой.Л.И. Чем люди живы.Собр.сочинений. Москва, 1982.
13.Омарова.Р.С. Халық тәлімі-тәрбие бастауы\\ Қазақстан мектебі, 2000, №7.
14. Шакаримова.Ш.Ш. Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдардың маңызы.\\ Білім 2007. 48-51б.
15.Сыдықов.М.Е. Жеткіншектердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы. \\ Білім 2007. 25-28б.
16.Омарова.Р.С. Шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру технологиясы.- Ақтөбе 2007.
17.Төлеубекова.Р.К. Халықтық педагогика адамгершілік бастауы \\ Ұлағат, Алматы, 1996.№4, 60-61б.
18.Каплиева.А.Қ. Білім жүйесіндегі рухани-адамгершілік құндылықтар.\\ Қазақстан мектебі. Алматы, 2002,№ 2, 52-54б.
19.Психология. Адамзат ақыл-ой қазынасы. 10том, Алматы, Таймас баспа үйі, 2005.
20.Әбиев.Ж, Бабаев.С, Құдиярова.А –Педагогика. Дарын-Алматы 2004.
21.Каплиева.А.Қ. Оқушыларға рухани адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбие беру мәселелері.\\ Білім берудегі менеджмент. Алматы, 2002, №4, 126-128б.
22.Әдістемелер жинағы
23.Қазақстан Республикасындағы Білім туралы Заңнама.- Алматы: Юрист,2002.
24.Әлімбаев.М. Халық- ғажап тәлімгер. –Алматы: Рауан,1994.
25.Әшімханов. Д. Бес арыс.-Алматы: Жалын, 1992.
26.Омарова.Р.С, Нұрмұханова.Г.Е. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері.- Ақтөбе, 2007.
Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізнде қалыптастыру.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушылардың рухани – адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастырудың теориясы
1.1 Рухани – адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық
–психологиялық әдебиеттердегі
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Рухани – адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі,
деңгейлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Рухани – адамгершілік құндылықтардың негізгі
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Оқушылардың рухани – адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік- эксперимент нәтижелері
2.1 Орта сынып оқушыларының рухани – адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
2.2 Рухани–адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселердің бірі.
Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру – үлкен
қажеттілік екені, Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында жан -жақты негізделген.[1]
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-
бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала
жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік
қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен
нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтар мен қатар мейірімсіз, қатегез
жастар ауылдан да орын алды. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне,
олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым –қатынаста өмір сүруіне
жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар
тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы
зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасы жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке
адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті
қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау -міндеті ерекше
аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы,
тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.[2]
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі
және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен
руханилық мәселесімен тікелей байланысты қарастылып, осы кезге дейін күн
тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын күшейте
түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
Адамгершілік ұғымының педагогикалық термин ретінде ғылыми тұрғыда
қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал руханилық ұғымының мәні әртүрлі
салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ғылымында
категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік
тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу обекътісі болып отырғаны баршаға
белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен
көзқарастары (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Қожа-Ахмет-
Иассауи, Абай Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, т.б).
Сонымен қатар рухани-адамгершілік құндылықтар жайында А.Қ.
Каплиева, Р.К.Төлеубекова, Р.С.Омарованың т.б еңбектеріне сүйене отырып
зерттедік.
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының
рухани-адамгершілігін қалыптастыру мәселелері біркелкі зерттелінгендігін
айқындайды.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде
ұйымдастырып, жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр. Сондықтанда дипломдық жұмыстың
тақырыбын Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу пәні - жоғары класс оқушыларының рухани- адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсатты - білім беруде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруда теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - Егер, ғұламалар мен ағартушылар, қоғам
қайраткерлері заман ғалымдарының еңбектеріндегі рухани-адамгершілік
құндылықтары жүйеге келтіріліп, тағылымдық мүмкіндіктеріне қарай
жіктеліп,мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізіліп, рухани-адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру мақсатында пайдаланылса, онда рухани-
адамгершілік құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық сана-сезімі жоғары,
инабатты, адамгершілігі мол, рухани жан-дүниесі бай, рухы биік жеке тұлға
қалыптастыруға мүмкіндік туындайды. Себебі мектептің оқу-тәрбие үрдісі,
тәрбиелік шаралар, мектептен тыс тәрбиелік жұмыс мазмұны рухани-
адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы бүкіл мектептің тыныс-
тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
2. Рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын
анықтау;
3.Оқушылардың рухани-адамгершілігі құндылықтарын қалыптастырудың
өлшемдерін, көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау;
4.Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде зерттеу.
Жетекші идея - рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде оқушылардың
ұлттық және жалпы азаматтық құндылыққа негізделген тәрбие кеңістігін құру
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырып, өмірді құндылық ретінде
бағалауға бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - философиялық,
танымдық ілімі, жеке тұлғаның даму теориясы, құндылықтар теориясы, іс-
әрекет теориясы, қазіргі жетекші философиялық қағидалар, ізгіліктілік,
демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік. Адамгершілік, рухани және
мәдени құндылықтар жөніндегі ұлттық тәлім-тәрбие теориясы.
Зерттеу көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері ресми материалдармен құжаттар
(Қ.Р.Конституциясы, Білім беру туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясы Этномәдени білім беру тұжырымдамасы,
т.б), оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен озат педагогтардың іс-
тәжірбиелері.
Зерттеу әдістері - зерттелініп отырған мәселеге байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; оқушыларға сауалнама
жүргізу; пікірталас, әңгіме өткізу; теориялық жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру, алынған
нәтежелерді статикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезең – зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді,мектеп құжаттары зерделенді,
рухани-адамгершілік құндылықтар тәрбиесіне байланысты педагогикалық,
психологиялық тәжірибелер жинақталып, сараланды.
Екінші кезең - оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және
әдістемелік әдебиеттер талданып, рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға арналған оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді түрлері
айқындалды, қажетті дидактикалық тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулар
жасалады.
Үшінші кезең - рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға байланысты
эксперимент жұмыстары бойынша педагогикалық ой-пікірлер жүйеге келтірілді,
әдістеменің тиімділігі тексеріліп, нәтежелері дипломдық жұмыстың мазмұнына
енгізілді және тұжырымдар жасаланып, қорытындыланды.
Зерттеу базасы. Эксперимент Ақтөбе қаласындағы №33 мектепте
өткізілді. Экспериментке 56 оқушы, оның ішінде 28 эксперимент тобында, 28
бақылау тобында өтті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық пәні ;
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың
теориялық негіздерін айқындадық.
2. Рухани – адамгершілік құндылықтар, ұғымдарының мәні мен мазмұны
анықталды.
3. Оқушылардың рухани –адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
моделі жасалды.
4. Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірбие жүзінде зерттедік.
Зерттеудің практикалық мәні.
- Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда тәжірбиелі-эксперимент жұмысында сынақтан өтті.
- Өмір тәжірибесі туралы ойлау тесті алынды;
- Мақал-мәтел тест әдістемесі өткізілді;
- Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру бағдарламасы;
Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие
процесінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты,
мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы.
Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздері атты бірінші тарауда бастауыш сынып оқушыларының
рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәнін теориялық тұрғыдан
негіздеп, рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеудің
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, жоғары класс
оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру үрдісінің
теориялық негіздері айқындалды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталған тәжірибелік-эксперимент нәтижелері атты екінші тарауда
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, әдістемелер жүргізілді. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың динамикасы анықталып, жұмыс
нәтижелерінің эксперименттік қорытындылары шығарылды.
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастырудың теориясы.
1.1 Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы.
Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан оның бүкіл халқы
экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, ғылымы, білімі қоғамның жаңа
даму белесінде. 15 жылдық тарихымызға көз жіберсек, қоғам мен экономиканың
дамуы ашық сипатқа ие болды. Демократиялық бағыт кең өріс алып, адамға жан-
жақты саяси, діни таңдау еркіндігі, құқығы, еркін ойлау, еркін сөйлеу
құқығы жүзеге асырылды.
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік ақпараттық, білім және ғылым
кеңістігіне халықаралық талаптар мен стандартқа және ұлттық ерекшелікке сай
үйлесімді жетілдірудің жолдарын қарастыруда. Атап айтқанда, Қазақстанның
болашақ дамуына арналған Қазақстан-2030 бағдарламасында тәуелсіз мемлекет
құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі
және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім
алуы қажеттілігіне баса назар аударылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің
II съезінде өткен он жыл Қазақстан үшін ерекше жыл болғанын, елімізде шын
мәніндегі егеменді және тәуелсіз мемлекет құрылғанын атай отырып,
экономиканы реформалаудың негізінен аяқталғанына және Еуропа одағына
Қазақстан нарықтық экономика елі болып танылғанына талдау жасады, ғылым мен
білім саласындағы түйінді мәселерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің
мынадай өзекті 3 бағытын атап көрсетеді;
- бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болғандықтан,
олармен жүйелі жұмыс жүргізуге баса назар аудару;
- Қазақстанда жүріп жатқан аса ауқымды өзгерістерге байланысты
педагогикадық кадрлар даярлау жүйесін құру қажеттігін ашып, ең алдымен
бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің
бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу
тәрізді, ең жоғары адамгершілік қасиет-сапаларымен ықпал жасай отырып,
тәрбиелеу;
- жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын
проблема білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Сол себепті бүгінгі таңда реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы
үшін мұғалім, тәрбиеші, оқушылардың адамгершілік тәрбиесі жөнінде ғылыми-
теориялық білімі болуы керектігіне және өзін-өзі дамытудың субъектісіне
айналу қажеттігіне назар аудару.[3]
Сондықтан біз өз зертеуімізді қазіргі кезеңге байланысты жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың кейбір
мәселелерін қазіргі педагогика ғылымының жаңа бағытына сай, қарастыруды
көздедік.
Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде, жеке тұлғаны
қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алғаны белгілі.
Қазақ халқы жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-
ақ зор мән беріп, ұрпақ тәрбиесінде халық ауыз әдебиетінің шығармашылығына
сүйеніп, соны тірек еткен. Мәселен, халқымыздың мақал-мәтелдері жай ғана
айтылған ұйқас сөздер емес, олардың бәрінің тәрбиелік, адамгершілік мәні
болған. Бұған; Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Заманына қарай
амалы, Адамды заманы билейді, Әдептілік ар-ұят-адамдықтың белгісі,
Сақалды адам сағынды сындырмас, деген тәрізді кісілік қасиеттерді,
парасаттылықты арқау еткен мақал-мәтелдер дәлел бола алады.[4]
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты кұндылық-
өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді рухани
толықтыру. Адам өмірінің мәні –маңызды іс-әрекет пен мақсат, мұрат, күш-
қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік
қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады.
Демек,еліміздегі қоғамымыздағы ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-
адамды құндылық ретінде бағалау. Құндылық – адамдық қасиеттің өлшемі,оның
жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға
қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр
пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық мәселесі сонау Сократ заманынан бастау алады. Сократтың
игілік деген ұғымды жеке бөліп, оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа
жақындатқаны (С.Нұрмұратов). Сократ заманынан бастау алған құндылық
мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне
философиялық сипатта қарастырылып келеді.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы-аксиология
деп атайды. Аксиология (ахіа-грекше құндылық, логос-ілім, ғылым)
құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар(Лотце, Коген) берген.
Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар (Гекель, Кант,
Ницще, Кассирер т.б) Мәселен, Э.Кассирер құндылық - бұл адамның ішкі
дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем - деп түсіндіреді. Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігінде; Құндылық - нарқы жоғарылылық, қымбаттылық,
бағалылық- деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында;
Құндылық-объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым - деп атап көрсетеді. Құндылық объектінің
адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен
тұрады; пәндік және саналық.[5]
Пәнділік құндылықтарға – заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан
мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы,
адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи
және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы
құндылыққа-қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі
нормалар кіреді. Пәндік құндылық-баға берудің обьектісі. Субьективтік
құндылық - олардың өлшемімен әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте;
Құндылық-құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық - қазына, байлық.
Құндылықтың қалыптасу негізі - адам болмысының өзегін құрайтын құбылыс.
Адам болмысының өзегі - тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, адамның
күрделі табиғатына сай, өмір сүрудің түпкі себептерін әрі қарай қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін құрайтын рухани- адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізі болады. Бұл негіз адам бойына рухани адамгершілікті
қалыптастыруда тірек болатын құндылыққа саяды. Адам өзінің бойында нағыз
адами қасиеттерді дамытып, өзін -өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой
көмегімен жинаған білімдерін адамгершілікпен ұштастырғанда ғана руханилыққа
жетеді, өйткені адамгершілік-адамның рухани арқауы. Сондықтанда жаңашылдық
білім мен тәрбие беру барысында оқушылардың рухани -адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру қажет.[6]
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл
адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет
Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б) мен ағартушылар
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев) ғалым -педагогтар (Ж..Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, т.б) еңбектеріндегі
рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани,
мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Мәселен, Әл-Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп, өз
қабілеттін шындап өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады - десе, Қожа Ахмет
Йассауи Адамның жетілуінің нәтижесі - оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы
дариды. Сыр бойының ХII ғасырдағы білімді оқымысты, ақын Ахмет Иүгенеки
ойынша, адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес, оларда
моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу арқылы
қалыптасады дейді.
Ғасырларда өмір сүріп, сол дәуірдің озық өнер туындысын дүниеге
әкелген баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың Құтадғу білік еңбегі де рухани-
адамгершілік тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда да өз
өнегесін берері даусыз. Ондағы Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік -
адамға ауадай қажет, Қайда жүрсең де ерлікпен қатар ақкөңілділікте керек
деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы адамгершілік қасиеттерге
тәрбиелеп,жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады.
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамгершілікке тәрбиелеу әдісінде, ұлттық
құндылықтың негізгі ретінде тиым сөздердің мәнін аша отырып Қырық бірге
жұғыспау, Жетіге тиіспеу, Он екіден айырылмау, деген мағыналы
ережелерді ұсынады. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уалиханов рухани адамгершілік
сезімді әсемдік болмыстан, сұлулық негізін - табиғат жаратылысынан іздеп,
адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігін айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу
проблемасындағы атап көрсеткен құндылығы, иман, әділдік, адалдық,
ақкөңілдік, сыпайылық-шын берілгендік, адал-ниет, өсиет, жомарттық,
кеңпейілдік, үнемді - орынды жұмсау.
Абайдың рухани әлемінің арқауы оның негізгі зерттеу обьектісі - адам.
Ол адамның мінез құлқын, адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді өмір
бойы басты идея етіп ұстап, оны кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін
айқындаған. Абайдың бүкіл шығармашылығы жастарға адам бол, азамат бол,
қатарыңнан қалма деген философиялық қағидада негізделген философиялық,
педагогикалық, психологиялық көзқарасында адамгершілігі мол адам – қоғамға
ең пайдалы адам деген ой тұжырымдаған.
Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген адамгершілік мәселелерін талдап
жүйелесек; біріншіден, өз шығармаларында олардың адам бойындағы ең асыл
қасиеттерді дәріптеуі бүгінгі ұрпақтың дүниетанымын кеңейте түсуге
көмектеседі; екіншіден, қоғамның даму тарихын адамгершілік тұрғыдан
қабылдай білуге, талдау жасауға, терең түсіне білуге үйретеді; үшіншіден,
олардың еңбектері жастардың адамгершілік мінез-құлықтарының қалыптасуына
бағдар береді; төртіншіден, ғұламалардың рухани қазынасы қазіргі жастардың
адамды сүйе білу, адамды тану талғамын қалыптастыруға септігін тигізіп,
адами жетілуіне, үйлесімді дамуына негіз болады.
Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы рухани
адамгершілік құндылыққа бастаған қағидалары қазірі таңда өз мәнін жойған
жоқ. Одан кейінгі ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым-педагогтар
еңбектерінде рухани адамгершілік идеяларын кеңінен уағыздап көптеген мәдени
деректер қалдырды. Мәселен Ш.Құдайбердиевтің Үш анық шығармасы жан мен
тәннің өз ара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа, мейірімділікке,
парасатылыққа шақырады.
М.Жұмабаев Педагогика оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, адам болып дамуына жанына рухани азық
беретін, тәрбие қажеттігін ғылыми тұрғыдан негіздеді. Адамның мінез-
құлқынан сезімнің (ұялу, еліктегіш, намыс, достық т.б. сезімдері ) алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет сапалардың - адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасу
ерекшелігін ғылыми негізінде саралап айқындады. Демек, М.Жұмабаев
адамгершілікті мінез-құлықтың қалыптасуын психология ғылымының жетістіктері
арқылы негіздеп көрсете білді. Шыр етіп дүниеге келген періште сәбиге адами
асыл қасиеттер ана сүтімен, берісі бесіктен дариды десек. Әсте асылық
айтпаған болар едік. Ал, қаз баласының тәрбиесінің ошағы саналатын – мектеп
тәрбиесі бала бойында ізгі қасиеттердің қалыптасуында үлкен де, маңызды
роль атқаратыны даусыз. Асылы, тәрбиенің негізгі – іргетасы адамгершілік
тәрбиесіне байланысты. Өйткені, адам бойындағы мыңдаған қасиеттердің ішінде
негізгі орын алатын қасиет-адамгершілік қасиет. Бұл – аксиома. Ұлттық
тәрбиенің негізгі-адамгершілік, еңбек тәрбиесі - дейді Мағжан Жұмабаев.
Десе дегендей-ақ,шынында адамгершілік тәрбиеге баланы сәби шақтан дұрыстап
озық түрде баулу керек.
Рухани деген ұғымның мән-мағынасы қаншалықты терең екендігін
С.Торайғыров пен Әбіш Кекілбайұлы сынды атақты жазушылардың мына
айтқандарын оқыған азаматтар өздері де түсіне жатар деп есептейміз.
С.Торайғыров: Адамның өсуі жолында екі азық бар; бірі - дене азығы,
яғни материалдық азық, адамның тіршілігі үшін жағдайлар жасауы; екінші-
рухты азықтандыратын ар азығы; ол әділдік болса ғана өседі, көріктене
түседі десе, Әбіш Кекілбайұлы; Жалпақ әлемді аузыңа қарату үшін рухани
ерлік, жалпақ әлеміне қысылмай, қымтырылмай қарау үшін рухани байлық
керек, дейді.
Екі жазушының да айтып отырғаны - ар азығы мен рухани байлық. Ар мен
рух өсесің, өркендейсің, ғаламдастыруға жұтылмайсың, жалпақ әлемді аузыңа
қаратасың деп отыр олар. Жетесіз болмасақ, осы ғибраттан көп нәрсені түюге
болады.
Зерттеушілердің құндылық, рухани-адамгершілік құндылық, рухани,
адамгершілік,ұғымдарының мағыналарын негізге ала отырып, өз анықтамамызды
беруге ұмтылды.
Құндылық - ұғымын адам бола білу, қадір-қасиетті сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез-құлық, білімі, білігі ) мен өмір сүру жолын
білу деп түсінеміз.
Рухани –адамгергілік құндылықтар - дегеніміз адамның ішкі жан-
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын, сипаттайтын
оның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, әлеуметтену дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі –деп білеміз.
Өйткені, рухани – адамгершілік құндылық адам санасында орын алып,
сана арқылы игеріліп, іс-әрекетке жетелейді. Сондықтан, біз үшін
құндылықтың өзегі –Адам, тәрбиесі – Адам болуға ұмтылыс жасау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе
жатқан күрделі мәселенің бірі.
Елімізде жүріп жатқан терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер адамдардың бір-біріне деген көзқарасын өзгертіп, келеңсіз
жағдайлардың өрбуіне, рухани адамгершілік құндылықтардың төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Ал ол өз кезегінде жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізуді талап
етеді. Бүгінгі таңда жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізу үшін жаңа Қазақстан
құру жағдайында рухани-адамгершілігі мол және дамыған тұлға қалыптастырудың
маңызы зор.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап,әлемнің бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес жолын
таңдап алды.Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен кіруі үшін
ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалтырмауымыз керек. Себебі, бүгінгі
балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ, бәсекеге
қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ
тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін, жалпы орта білім беретін мектептің
педагогикалық құрылымның негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке
тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту-жалпы
білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік
сапа-қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса,соншалықты маңыздыды да.
Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани дағдысын
қалыптастырады. Яғни ол - адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін
көрсететін, адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы
мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде
ұйымдастырып, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру
қажеттілігін айқындап отыр.
Қазір тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлер шақ туды. Әрине, бала
тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып көрген емес. Бірақ, бүгінгідей
қоғамның аласапыран шағында исі адам баласын адамгершілік тәрбиеге баулу
өте-мөте маңызды мәселе болмақ.Осыған орай, бүгінгі таңда мектеп
оқушыларына адамгершілік тәрбие беру мақсатында (АТАМЕКЕН) бағдарламасы
қабылданған. Бағдарламада Салт, Асыл мұра, (Бабалар өсиеті, Қыз бен
жігіт, Заманай, Достық, Ата-ана, Қайырымдылық, Сөнбес жұлдыз
атты тәрбиелік мәніне орай топтастырылған бөлімдер бар. Олардың қай-
қайсысы болмасын бала бойында асыл да, ізгі қасиеттердің қалыптасуына үлкен
септігін тигізері даусыз. Біздің қоғамда игілікті шараларды қабылдау мен
енгізу бар да, оның жүзеге асуын талап ету, қадағалау жағы ақсап жатады,
ақиқатын айтсақ. Егер біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, көп
болып жұмыла осы бағдарламаның өз дәрежесінде іске асырсақ тамшыдай
үлесімізді қосар болсақ, ұлтымыздың жұлдызының жоғары болуына, еліміздің
еңселі де іргелі, өркениетті ел қатарына сатылауына мол үлес қосқан болар
едік.Осы бағыттарды іске асыруда төмендегі әдіс тәсілдерді пайдалану қажет
деп білеміз.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы
дәстүр атаулыны жинақтап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасиеттерге
баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Тәрбие мәселесін ұстаздар қауымының мойнына арта салумен іс бітпейді.
Оның нәтижелі болу ата-аналар мен қоғамдық ортаның тәрбие ісінен шет қалмай
белсене араласуына,адам тәрбиелеудегі жауапгершілікті бірлесе көтеріп,
жұмыла істеуіне тікелей байланысты. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заң жобасының 35-бабында; Ата-аналар балалардың өмірі мен
оқуы үшін олардың денсаулықтарын, рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуын,
адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті делінген.
Мұндай жағдайларда отбасылық дәстүрлердің тәрбиеге тигізер ықпалы зор.
Білім министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында былай деп жазылған;
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениетін жетілдіру әділетті
қоғамның басты міндеті.
Қазақ халқы-рухани зор байлықтың мұрагері. Өткенді жақсы білмейінше,
келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен пара-
пар! деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа
қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан,
адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай
жаңа бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз
қажет.Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдениеті жоғары,
адамгершілікке бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттың
ұлы көшіне ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір
сүре аламыз. Рухани адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының
бойына дарыту үшін ең алдымен, олардың саналығын көтеру; екіншіден,
адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден,
оқушының бойына жағымды мінез-құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі
сіңдіріп отыру қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері
өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді
екендігін,өзінің жүріс тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада
қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасу қажеттігін
түсінуі, оларды халықаралық аренеда қолданып келе жатқан өзара сыйластық
пен құрмет тұтынушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды
басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі
адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі.
Өйткені кешегі күні өткен тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа
немесе жалпы адамзатқа тән құндылықтар деп бағаланып келген рухани-
адамгершілік тұғырлар ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда.
Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік,
нарық, пайда, ғаламдану, қулық, бәсекелестік, т.с.с жатқызылып жүр. Дей
тұрғанмен, жалпы адамзат дамуына аса қажет еңбектену, салауатты өмір
сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін еркінділігі, өркениеттілікке ұмтылу,
ұлтаралық қатынас мәдиенетін қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні
құрметтеу, ар-ұят, төзімділік, жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан
тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары өз мәні мен маңызын жоймағаны анық.
Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы шынайы рухани адамгершілік тәрбиесі
оны қоршаған ортада, от басында,мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-
қатынаста, жолдастар арасында, көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді.
Рухани адамгершілік тәрбие - жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына
игілікті әсер ететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін
жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге
болады.
Жаңашыл білім беруде рухани-адамгершілік құндылықтың адамның ортамен
қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы,
сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жүйе. Бұл жүйенің сапасы төмендегідей
бөлімдерден тұрады.
Білімділік сапа-бұл зепдені байытып, ойлауды белгілі бір дәрежеге
көтеру үшін керек дүние. Сол кезде Сократ Менің білетінім ешнәрсені де
білмейтіндігім - дегені адамның әлі де ғалам құптясынан бейхабар екенін
көрсетеді. Қазіргі ақпарат ағыны заманында адам баласы күнде естіген,
көрген - білгендерін қорытуға өз білімдері арқылы үлес қосуға мәжбүр болып
отыр. Сондықтан алған білімді жинақтауда сандық нәтежеден гөрі, оның
сапалық жағына көп мән берілсе, адамға өмір өз пайдасын тигізеді.
Имандылық сапа- немесе рухани күштердің адал жанды қолдайтынына
сенім, болашаққа деген үміт, адамды, табиғат және бүкіл әлемді жан –тәнімен
сүйе білуі.
Эстетикалық сапа - бұл адамның жан сұлулығы, ой тазалығы, іс-қимыл
мен ниетінің ақтық үйлесімділігі. Мәселен, өте қас шебер үшін өз жүрегінің
әмірімен жасалған өнер әрқашанда адам жанына әсер етері сөзсіз, сондықтан
руханилықтың әсемдікпен байланысы да адам үшін құндылық болып есептеледі.
Психологиялық сапа - бұл адам бойындағы жандүние, жүрек жылуын
қалыптастыру қажеттілігі арқылы мейірімділікке, жылылыққа, сұлулыққа
әкелетін дүние. Бұл физиологиялық қажеттілік емес, бұл психологиялық
ерекшеліктерден туындайтын адами қасиет.
Өнерлілік сапа - өнерге құндылық ретінде дұрыс қатынасты қалыптастыру
қажеттілігін туғызуы. Өнер арқылы адам бойындағы дарындылықты әлемге
танытады.
Шығармашылық сапа – бұл адамның бүкіл әлемді тануға ұмтылысы, оны тек
бейнелеп қана қоймай, әрі қарай жетілдіріп, дамытуға тырысуы. Бұл сапа
қызметі адамның өмірдегі орнын біліп, мәнін түсініп, сол арқылы санасын
қалыптастырып, күнделікті өмірдегі дағдыға айналдыра отырып, рухани-
адамгершілікке тәрбиелеуде маңызы үлкен. Осы сапа негізінде адамның рухани-
адамгершілік дағдысын қалыптастыруға ықпал жасайтын құндылықтардың жүйесі
құрылады.
1.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемдері, деңгейлері
Қоғамдық қатынастарының өзгеруіне орай , білім беру жүйесі де жаңа
кезеңде, күрделі өзгерістерге бет бұрады. Қазіргі таңда білім берудегі ең
негізгі мәселесі – адам проблемасы, оны жан –жақты тұлғаландыру және
жетілдіре өсіріп өркендету, мұны педагогика ғылымы-гуманистік бағытта
дамыту деп түсіндіреді.
Гуманизм (ізгілік ) жалпы алғанда дүниетаным принципі десек, бұл адам
өз мүмкіншілігін түсіну, өмір сүру жолындағы құқығы мен сенімі, өмірдегі
өзіндік жолы, адам өмірінің рухани дамуы, өзінің өмірдегі орны, атқаратын
қызметі, дүниенің күрделі құрылымы – құндылыққа саяды.
Бұл құрылым төмендегідей білім мен танымнан тұрады;
- Өмірлік философияның мәнін іздеу (адам өмірі, өмірдің мәнін
іздеу, өмірді жақсартуға ұмтылыу, өмір сүру т.б.)
- Адамның өзін-өзі тану (өз мүмкіндерін түсіну, өзіне-өзі
жақсылық тілеу, адамдарға көмектесу т.б.)
- Рухани даму ( өзінің ішкі мүмкіндіктерін ескере отырып, рухани
дүниесіне қажеттіліктер іздеу, жетілу, өсу арқылы бүкіл дүниені
жетілдіру).
Сондықтан, жас ұрпақ бойына жалпы адамзаттық құндылықтарды (рухани,
адамгершілік, жауапкершілік т.б.) сіңіру – адам өмірінің құндылығын, рухани
үйлесімділігін, адами ізгілігін, өмірге деген құлшынысын қалыптастыру болып
табылады .
Б.С.Гершунскийдің Философия образования ХХI–го века атты
еңбегінде; Рухани–адамгершілік құндылықтардың сапалық деңгейінің
төмендеуі, өркениет пен дүниетанымның тұйыққа тірелуінде. ХХI-ші ғасыр
қоғамдық өмірдің жүйесін; білім, дін, ғылымды қамтитыны сөзсіз. Келешекте
білім беру арқылы білім мен сенімнің арасындағы алшақтықты жоюға
болатындығын және білім арқылы материалдық және рухани әлемді тану
көзделеді-деген болатын.
Олай болса, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу науқанды іс деп
түсінбей, дамыған мемлекеттер білім беру жүйесінде қалыптасқан неше түрлі
ойын түрінде өткізілетін өзгерістерді бастан өткермей, оны тарихи келешек
ретінде дәстүрге айналдырып, рухани–адамгершілік құндылықтар арқылы
оқушылардың адамгершілік дағдыларын қалыптастыру мүмкін емес
екендігіне көз жеткіздік.
Білім беру саласындағы рухани –адамгершілік құндылықтың негізі
-өмірге деген ерік, табиғатқа сүйіспеншілік, адамзаттың бірігуі, адамның
өмірі мен адам санасы тәрбиесінің мәнінде.
Білім берудегі нәтиже – негізгі мектеп бітіруші түлектің жеке тұлға
ретінде өмірде адам болып қалыптасуы. Бұл рухани–адамгершілік
құндылықтардың білім беру мазмұнындағы негізгі мақсаты –біртұтас жүйені
қалыптастыру. Құндылықтарды білім беру үрдісіне енгізудің адамзаттық мәні
үлкен, зерттеу барысында жетекші теориядан туындайтын талаптарға сәйкес,
оқушылардың рухани–адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудағы
мүмкіншілігін ашып, оны жинақтау үшін модель жасауға мүмкіндік туды.
Модель термині, латынның modues сөзінен шыққан, ол өлшем,
әдіс, бейне деген ұғымдарды көрсетеді. Жалпы педагогикада модельдеудің
неше түрлі формалары бар, біз соның ең қолайлы, біздің зерттеуіміздегі
тиімді интегративті кешенді, көп құрылымды, көп жақты түрін пайдаланып,
модельдеудің теориялық әдісін басшылыққа алдық.
Модельдің негізгі бағыты – мақсаты, принциптері, қағидалары,
нормативтік негіздері, мазмұны, әдіс-құрал түрлері мен нәтиже сипатында
қарастырылды. (Кесте -2)
Осы модельдің өмірдегі жүзеге асыру жолдарын анықтағанда, біз
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыруда
педагогикалық эксперимент жүйесін жасаудың маңызын алғы шарт ретінде
қарастырдық. Бұл төмендегідей өлшемдер, көрсеткіштер мен деңгейлер бірлігін
құрайды; (Кесте-3) эмоциялық-сезімдер қасиеттері - оқушылардың дағдыларын
рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыруда, басты орын алатын
қажеттілік, қызығушылық, сезім, белсенділік сияқты қасиеттердің
маңызын,орнын түсінеді ;
- өзіндік санасы–оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда, саналы көзқарас қатынасының болуы, рухани-
адамгершілікке тәрбиелеуде әлеуметтік ортаның маңызын білуі;
- сенім-мұраттары – оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруда, ұлттық құндылықтарға баға бере отырып
адамгершілік қасиеттердегі құндылықтардың мүмкіндіктерін
бағалайды;
- іс-әрекетінің сипаты-оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтар
негізінде қалыптасқан Адам мүмкіндігі айқындалады.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде-оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтар негізінде қалыптасу деңгейлерін (Кесте3) анықтадық.
Нәтижесінде жоғарғы деңгейде- рухани-адамгершілік құндылықтардың мәнін
жете меңгерген, (өзіндік сана, сенім-мұраттары, эмоциялық сезімдері )
қалыптасқан, өмір сүру жолдарын түсінетін, оны өмірде іс-әрекетте қолдана
алатындығын көрсетсе, жеткілікті деңгейде-рухани адамгершілік
құндылықтардың мәні, мағынасы бар деп ескермейді, адамгершілік
құндылықтарды білгенмен күнделікті өмірде сақтамайтындығын көрсетті. Ал,
төмен деңгейде - рухани адамгершілік құндылықтың мәні туралы ұғымы аз,
адамгершілік құндылықтарды ескермейді, оны өзіне жасалуға тиісті тәрбие
ретінде қабылдайтындығын көрсетті.
Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай
өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен
тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән
құндылықтар деп бағаланып келген рухани-адамгершілік тұғырлар ауыстырылып,
заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі
басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық,
бәсекелестік, т.с.с жатқызылып жүр. Дей тұрғанмен, жалпы адамзат дамуына
аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін
еркінділігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдиенетін
қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік,
жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары
өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер
бойындағы шынайы рухани адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, от
басында,мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында,
көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани адамгершілік тәрбие -
жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсер ететін, оның
тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен,
шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге болады.
Жаңашыл білім беруде рухани-адамгершілік құндылықтың адамның ортамен
қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы,
сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жүйе. Бұл жүйенің сапасы төмендегідей
бөлімдерден тұрады.
Білімділік сапа-бұл зепдені байытып, ойлауды белгілі бір дәрежеге көтеру
үшін керек дүние. Сол кезде Сократ Менің білетінім ешнәрсені де
білмейтіндігім - дегені адамның әлі де ғалам құптясынан бейхабар екенін
көрсетеді. Қазіргі ақпарат ағыны заманында адам баласы күнде естіген,
көрген - білгендерін қорытуға өз білімдері арқылы үлес қосуға мәжбүр.
1.3.Рухани-адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық шарттары оқушылардың
рухани байлығы мен әлеуметтік ахуалын қамтиды. Мұны мектепте, отбасында
оқушының ақыл-ойы, жүріс-тұрысы мен мінез-құлқына әсер ететін, оның
бойындағы қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туғызатын шынайы жағдайлар
деуге болады. Яғни, туындаған жағдай жағымды болса, оның әсері де пайдалы
әрі тиімді, жағымсыз болса, ол қауіп қатер тудыруы мүмкін. Сондықтан
мектеп рухани-адамгершілікті, қасиет-құндылықты тәрбие беру барысында
мұғалімдердің, ата-аналардың ықпалын арттыратын мынандай педагогикалық
шарттарды белгілеп алуы тиіс; мотивациялық- мақсаттылық, ғылыми-
әдістемелік, әлеуметтік, тұлғалық, интеллектуалды-эмоциялық, танымдық-
шығармашылық, ақпараттық.
Бұл үшін, біріншіден, мұғалім рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі
алдына қоятын мақсатты анықтап алмағы ләзім. Педагогика ғылымының
жүздеген жылдардан бергі тәжірбиесіне сүйенсек, баланы рухани-
адамгершілікті болуға тәрбиелеу өте қиын үрдіс. Себебі, қазіргі таңда
рухани-адамгершілік қасиеттердің құндылығы төмендеп, озбырлық, арсыздық,
үятсыздық, көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік, т.б белең алып,
осындай мінезі бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар адамдарға
қарағанда тәуір секілді болып көрінеді. Бірақ сырттан қарағанда олардың
жағдайы жақсы болғанмен, әлемді ұстап тұрған жақсылық пен жақсы
адамдардың арқасында екенін олар іштей мойындайды.
Адамның адамгершілік түйсігі-оның эмоциялық танымы мен мінезіне де
байланысты болатын күрделі құбылыс. Адамгершілік қасиеттер басқа да
қоғамдық таным түрлерімен байланысты болады. Ол, әсіресе, құқықпен тығыз
байланысты. Рухани-адамгершілік тәрбиесі оқушылардың өзін-өзі дұрыс ұстауын
қамтамасыз етеді. Яғни, қазіргі уақытта рухани-адамгершілік тәрбиесін
қалыптастыру мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар
қалыптасып отыр.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің екінші шарты біртұтас педагогикалық
үрдіс ретінде танымдық, жастық қарым-қатынасқа қарай, нормаларға сай жүзеге
асырылуы керек. Өйткені,адамның адамның танымындағы тұлғаның ар-ожданы,
сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы мінезінің қалыптасуы
біртұтас педагогикалық үрдістің нәтижесі болып табылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің үшінші шарты; эмоциялық сезімдер,
уайым, шынайы адамгершілік қатынастар мен олардың бір-бірімен байланысы
және барлық аламгершілік сезімдердің тұтас түсінігі. Рухани-адамгершілік
нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік ынтасына байланысты
қалыптасады. Ал адамдық сезім рухани адамгершіліктің қалыптасуына әсер
ететін жүйелік бастау болып саналады. Демек рухани-адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие және бұл ұғым адамгершілік шарттарына
бағынышты болады.
Педагогтің балалардың субъективті адамгершілік ауанын көрсететін
адамдық әлемін білуі төртінші шарт. Осының барлығы рухани-адамгершілік
тәрбиені түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама-қайшылықты игеру
адамдық қасиетті тұлғаның қалыптасуына ықпал етеді. Педагогикалық үрдістегі
рухани-адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама-қайшылықтарды,
сұрақтарды, мәселелерді шешуде маңызы зор.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің нәтижесі-бесінші шарты. Ол тұлғаның
қоғамдық ағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады.Рухани-адамгершілік тәрбие–дұрыс дағдылар мен өзін- өзі ұстау
дағдыларының нормалары. Бұл ұжымдағы қарым- қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады.
Алтыншыдан, рухани-адамгершілік тәрбие жөнінде сөз еткенде баланың
ерік-жігеріне, өзін-өзі бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол оның
белсенді өмірінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуына әсер етеді.
Жетіншіден, рухани- адамгершілік тәрбиесінде баланың өзін-өзі
тәрбиелеуі мен өзіндік іс-әрекеті болса, онда ол жақсы көмек.
Мектептегі, ұжымдағы,отбасындағы рухани–адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке деген қызығуын, т.б.нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі жеке тұлғалылық ,адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың және бірі
–кешенділік. Бұл педагогикалық үрдісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлығының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Әрбір мұғалім жасөспірім тәрбиесінде рухани-адамгершілік тәрбиені
меңгертіп отыруы тиіс. Демек, шәкірттеріне әлем туралы ғылыми таным тәсілін
меңгертіп, шығармашылыққа баулуы қажет. Бұл туралы француз жазушысы әрі
ойшылы Антуан де Сент-Экзюпери Әлемде сезімін оятуға ешкім
жәрдемдеспеген көп адам бар. Адамның адамгершілік негізін ояту, өмірдегі
ең таңдаулы қасиеттерді келтіру, ең алдымен, мұғалімдерге жүктеледі. Мұның
өзі үлкен тәрбиелік мәселе деп бекер айтпаған.
Рухани адамгершілік құндылығы дамыған тұлға қалыптастыру бағыттарының
мазмұнын сипаттайтын болсақ, ол негізгі ол алты бағытты қамтиды;
1. Танымдық бағыт-таным мәдениеті, интелект, білімнің біртұтастығы,
жеке тұлғаның дүниетанымы, ойлау мәдениеті, өзін өзі жетілдіру, ой-өрісінің
кеңдігі, шығармашылық іске бейімділігі,сындарлы ойлау білу,білгірлік
таныту, сананы жетілдіру, баға беру қабілеттерінен құралады. Танымдық
бағыттың негізгі мақсаты-рухани құндылықтар негізінде әрбір тұлғаның жеке
шығармашылық қабілеттерін дамыту тәрбиелеу.
2.Ал ұлттық бағыттың мақсаты-рухани құндылықтар негізінде
адамзаттылыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негізнде қалыптастыру.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушылардың рухани – адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастырудың теориясы
1.1 Рухани – адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық
–психологиялық әдебиеттердегі
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Рухани – адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемі,
деңгейлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Рухани – адамгершілік құндылықтардың негізгі
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Оқушылардың рухани – адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастыруға бағытталған тәжірибелік- эксперимент нәтижелері
2.1 Орта сынып оқушыларының рухани – адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
2.2 Рухани–адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар нәтижелері және оларды талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселердің бірі.
Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру – үлкен
қажеттілік екені, Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030
жолдауында жан -жақты негізделген.[1]
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-
бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала
жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік
қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен
нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтар мен қатар мейірімсіз, қатегез
жастар ауылдан да орын алды. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне,
олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым –қатынаста өмір сүруіне
жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар
тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы
зор болары сөзсіз.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Ал Қазақстан Республикасы жалпы білім беру тұжырымдамасында жеке
адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті
қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау -міндеті ерекше
аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы,
тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.[2]
Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі
және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен
руханилық мәселесімен тікелей байланысты қарастылып, осы кезге дейін күн
тәртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын күшейте
түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған.
Адамгершілік ұғымының педагогикалық термин ретінде ғылыми тұрғыда
қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал руханилық ұғымының мәні әртүрлі
салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ғылымында
категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-адамгершілік
тәрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу обекътісі болып отырғаны баршаға
белгілі.
Рухани-адамгершілік құндылықтар мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтар ой-пікірлері мен
көзқарастары (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Қожа-Ахмет-
Иассауи, Абай Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, т.б).
Сонымен қатар рухани-адамгершілік құндылықтар жайында А.Қ.
Каплиева, Р.К.Төлеубекова, Р.С.Омарованың т.б еңбектеріне сүйене отырып
зерттедік.
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының
рухани-адамгершілігін қалыптастыру мәселелері біркелкі зерттелінгендігін
айқындайды.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде
ұйымдастырып, жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр. Сондықтанда дипломдық жұмыстың
тақырыбын Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу пәні - жоғары класс оқушыларының рухани- адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу мақсатты - білім беруде оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтарын қалыптастыруда теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - Егер, ғұламалар мен ағартушылар, қоғам
қайраткерлері заман ғалымдарының еңбектеріндегі рухани-адамгершілік
құндылықтары жүйеге келтіріліп, тағылымдық мүмкіндіктеріне қарай
жіктеліп,мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізіліп, рухани-адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру мақсатында пайдаланылса, онда рухани-
адамгершілік құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық сана-сезімі жоғары,
инабатты, адамгершілігі мол, рухани жан-дүниесі бай, рухы биік жеке тұлға
қалыптастыруға мүмкіндік туындайды. Себебі мектептің оқу-тәрбие үрдісі,
тәрбиелік шаралар, мектептен тыс тәрбиелік жұмыс мазмұны рухани-
адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы бүкіл мектептің тыныс-
тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
2. Рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын
анықтау;
3.Оқушылардың рухани-адамгершілігі құндылықтарын қалыптастырудың
өлшемдерін, көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау;
4.Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірибе жүзінде зерттеу.
Жетекші идея - рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде оқушылардың
ұлттық және жалпы азаматтық құндылыққа негізделген тәрбие кеңістігін құру
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырып, өмірді құндылық ретінде
бағалауға бағыттайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - философиялық,
танымдық ілімі, жеке тұлғаның даму теориясы, құндылықтар теориясы, іс-
әрекет теориясы, қазіргі жетекші философиялық қағидалар, ізгіліктілік,
демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік. Адамгершілік, рухани және
мәдени құндылықтар жөніндегі ұлттық тәлім-тәрбие теориясы.
Зерттеу көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері ресми материалдармен құжаттар
(Қ.Р.Конституциясы, Білім беру туралы Заңы, Қазақстан Республикасының
Қазақстан-2030 даму стратегиясы Этномәдени білім беру тұжырымдамасы,
т.б), оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен озат педагогтардың іс-
тәжірбиелері.
Зерттеу әдістері - зерттелініп отырған мәселеге байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; оқушыларға сауалнама
жүргізу; пікірталас, әңгіме өткізу; теориялық жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру, алынған
нәтежелерді статикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезең – зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді,мектеп құжаттары зерделенді,
рухани-адамгершілік құндылықтар тәрбиесіне байланысты педагогикалық,
психологиялық тәжірибелер жинақталып, сараланды.
Екінші кезең - оқу жоспарлары, бағдарламалар, оқу пәндері және
әдістемелік әдебиеттер талданып, рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға арналған оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың тиімді түрлері
айқындалды, қажетті дидактикалық тапсырмалар, әдістемелік нұсқаулар
жасалады.
Үшінші кезең - рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға байланысты
эксперимент жұмыстары бойынша педагогикалық ой-пікірлер жүйеге келтірілді,
әдістеменің тиімділігі тексеріліп, нәтежелері дипломдық жұмыстың мазмұнына
енгізілді және тұжырымдар жасаланып, қорытындыланды.
Зерттеу базасы. Эксперимент Ақтөбе қаласындағы №33 мектепте
өткізілді. Экспериментке 56 оқушы, оның ішінде 28 эксперимент тобында, 28
бақылау тобында өтті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық пәні ;
1. Білім беру үрдісінде рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың
теориялық негіздерін айқындадық.
2. Рухани – адамгершілік құндылықтар, ұғымдарының мәні мен мазмұны
анықталды.
3. Оқушылардың рухани –адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық
моделі жасалды.
4. Қазіргі кезеңде оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудың тиімділігін тәжірбие жүзінде зерттедік.
Зерттеудің практикалық мәні.
- Жоғары класс оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда тәжірбиелі-эксперимент жұмысында сынақтан өтті.
- Өмір тәжірибесі туралы ойлау тесті алынды;
- Мақал-мәтел тест әдістемесі өткізілді;
- Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру бағдарламасы;
Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие
процесінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты,
мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы.
Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
теориялық негіздері атты бірінші тарауда бастауыш сынып оқушыларының
рухани-адамгершілік құндылық ұғымдарының мәнін теориялық тұрғыдан
негіздеп, рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеудің
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, жоғары класс
оқушыларының рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру үрдісінің
теориялық негіздері айқындалды.
Оқушыларға рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға
бағытталған тәжірибелік-эксперимент нәтижелері атты екінші тарауда
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, әдістемелер жүргізілді. Бастауыш сынып оқушыларының рухани-
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың динамикасы анықталып, жұмыс
нәтижелерінің эксперименттік қорытындылары шығарылды.
1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қазақтың ұлттық мұралары
негізінде қалыптастырудың теориясы.
1.1 Рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттердегі таралуы.
Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан оның бүкіл халқы
экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, ғылымы, білімі қоғамның жаңа
даму белесінде. 15 жылдық тарихымызға көз жіберсек, қоғам мен экономиканың
дамуы ашық сипатқа ие болды. Демократиялық бағыт кең өріс алып, адамға жан-
жақты саяси, діни таңдау еркіндігі, құқығы, еркін ойлау, еркін сөйлеу
құқығы жүзеге асырылды.
Жаңа үшінші мыңжылдықта алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік ақпараттық, білім және ғылым
кеңістігіне халықаралық талаптар мен стандартқа және ұлттық ерекшелікке сай
үйлесімді жетілдірудің жолдарын қарастыруда. Атап айтқанда, Қазақстанның
болашақ дамуына арналған Қазақстан-2030 бағдарламасында тәуелсіз мемлекет
құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі
және ел экономикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын тәрбие, білім
алуы қажеттілігіне баса назар аударылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің
II съезінде өткен он жыл Қазақстан үшін ерекше жыл болғанын, елімізде шын
мәніндегі егеменді және тәуелсіз мемлекет құрылғанын атай отырып,
экономиканы реформалаудың негізінен аяқталғанына және Еуропа одағына
Қазақстан нарықтық экономика елі болып танылғанына талдау жасады, ғылым мен
білім саласындағы түйінді мәселерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің
мынадай өзекті 3 бағытын атап көрсетеді;
- бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болғандықтан,
олармен жүйелі жұмыс жүргізуге баса назар аудару;
- Қазақстанда жүріп жатқан аса ауқымды өзгерістерге байланысты
педагогикадық кадрлар даярлау жүйесін құру қажеттігін ашып, ең алдымен
бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің
бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу
тәрізді, ең жоғары адамгершілік қасиет-сапаларымен ықпал жасай отырып,
тәрбиелеу;
- жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын
проблема білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Сол себепті бүгінгі таңда реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы
үшін мұғалім, тәрбиеші, оқушылардың адамгершілік тәрбиесі жөнінде ғылыми-
теориялық білімі болуы керектігіне және өзін-өзі дамытудың субъектісіне
айналу қажеттігіне назар аудару.[3]
Сондықтан біз өз зертеуімізді қазіргі кезеңге байланысты жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың кейбір
мәселелерін қазіргі педагогика ғылымының жаңа бағытына сай, қарастыруды
көздедік.
Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде, жеке тұлғаны
қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алғаны белгілі.
Қазақ халқы жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-
ақ зор мән беріп, ұрпақ тәрбиесінде халық ауыз әдебиетінің шығармашылығына
сүйеніп, соны тірек еткен. Мәселен, халқымыздың мақал-мәтелдері жай ғана
айтылған ұйқас сөздер емес, олардың бәрінің тәрбиелік, адамгершілік мәні
болған. Бұған; Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Заманына қарай
амалы, Адамды заманы билейді, Әдептілік ар-ұят-адамдықтың белгісі,
Сақалды адам сағынды сындырмас, деген тәрізді кісілік қасиеттерді,
парасаттылықты арқау еткен мақал-мәтелдер дәлел бола алады.[4]
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты кұндылық-
өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді рухани
толықтыру. Адам өмірінің мәні –маңызды іс-әрекет пен мақсат, мұрат, күш-
қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік
қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады.
Демек,еліміздегі қоғамымыздағы ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-
адамды құндылық ретінде бағалау. Құндылық – адамдық қасиеттің өлшемі,оның
жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға
қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр
пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық мәселесі сонау Сократ заманынан бастау алады. Сократтың
игілік деген ұғымды жеке бөліп, оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа
жақындатқаны (С.Нұрмұратов). Сократ заманынан бастау алған құндылық
мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне
философиялық сипатта қарастырылып келеді.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы-аксиология
деп атайды. Аксиология (ахіа-грекше құндылық, логос-ілім, ғылым)
құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар(Лотце, Коген) берген.
Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар (Гекель, Кант,
Ницще, Кассирер т.б) Мәселен, Э.Кассирер құндылық - бұл адамның ішкі
дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем - деп түсіндіреді. Қазақ тілінің
түсіндірмелі сөздігінде; Құндылық - нарқы жоғарылылық, қымбаттылық,
бағалылық- деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында;
Құндылық-объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін
философиялық-социологиялық ұғым - деп атап көрсетеді. Құндылық объектінің
адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен
тұрады; пәндік және саналық.[5]
Пәнділік құндылықтарға – заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен
шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан
мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы,
адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи
және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы
құндылыққа-қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі
нормалар кіреді. Пәндік құндылық-баға берудің обьектісі. Субьективтік
құндылық - олардың өлшемімен әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте;
Құндылық-құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық - қазына, байлық.
Құндылықтың қалыптасу негізі - адам болмысының өзегін құрайтын құбылыс.
Адам болмысының өзегі - тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, адамның
күрделі табиғатына сай, өмір сүрудің түпкі себептерін әрі қарай қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін құрайтын рухани- адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізі болады. Бұл негіз адам бойына рухани адамгершілікті
қалыптастыруда тірек болатын құндылыққа саяды. Адам өзінің бойында нағыз
адами қасиеттерді дамытып, өзін -өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой
көмегімен жинаған білімдерін адамгершілікпен ұштастырғанда ғана руханилыққа
жетеді, өйткені адамгершілік-адамның рухани арқауы. Сондықтанда жаңашылдық
білім мен тәрбие беру барысында оқушылардың рухани -адамгершілік
құндылықтарын қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру қажет.[6]
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл
адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет
Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б) мен ағартушылар
(Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев) ғалым -педагогтар (Ж..Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, т.б) еңбектеріндегі
рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани,
мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Мәселен, Әл-Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп, өз
қабілеттін шындап өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады - десе, Қожа Ахмет
Йассауи Адамның жетілуінің нәтижесі - оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы
дариды. Сыр бойының ХII ғасырдағы білімді оқымысты, ақын Ахмет Иүгенеки
ойынша, адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес, оларда
моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу арқылы
қалыптасады дейді.
Ғасырларда өмір сүріп, сол дәуірдің озық өнер туындысын дүниеге
әкелген баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың Құтадғу білік еңбегі де рухани-
адамгершілік тәрбиелік маңызы мол көнекөз дүние ретінде бүгінгі таңда да өз
өнегесін берері даусыз. Ондағы Салқындылық, тұрақтылық, мінезділік -
адамға ауадай қажет, Қайда жүрсең де ерлікпен қатар ақкөңілділікте керек
деген сөздер арқылы Жүсіп Баласағұни жақсы адамгершілік қасиеттерге
тәрбиелеп,жұртты жаман мінез, жат қылықтардан аулақ болуға шақырады.
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы адамгершілікке тәрбиелеу әдісінде, ұлттық
құндылықтың негізгі ретінде тиым сөздердің мәнін аша отырып Қырық бірге
жұғыспау, Жетіге тиіспеу, Он екіден айырылмау, деген мағыналы
ережелерді ұсынады. Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уалиханов рухани адамгершілік
сезімді әсемдік болмыстан, сұлулық негізін - табиғат жаратылысынан іздеп,
адам мен табиғат құндылығының үйлесімділігін айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде рухани адамгершілікке тәрбиелеу
проблемасындағы атап көрсеткен құндылығы, иман, әділдік, адалдық,
ақкөңілдік, сыпайылық-шын берілгендік, адал-ниет, өсиет, жомарттық,
кеңпейілдік, үнемді - орынды жұмсау.
Абайдың рухани әлемінің арқауы оның негізгі зерттеу обьектісі - адам.
Ол адамның мінез құлқын, адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді өмір
бойы басты идея етіп ұстап, оны кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін
айқындаған. Абайдың бүкіл шығармашылығы жастарға адам бол, азамат бол,
қатарыңнан қалма деген философиялық қағидада негізделген философиялық,
педагогикалық, психологиялық көзқарасында адамгершілігі мол адам – қоғамға
ең пайдалы адам деген ой тұжырымдаған.
Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген адамгершілік мәселелерін талдап
жүйелесек; біріншіден, өз шығармаларында олардың адам бойындағы ең асыл
қасиеттерді дәріптеуі бүгінгі ұрпақтың дүниетанымын кеңейте түсуге
көмектеседі; екіншіден, қоғамның даму тарихын адамгершілік тұрғыдан
қабылдай білуге, талдау жасауға, терең түсіне білуге үйретеді; үшіншіден,
олардың еңбектері жастардың адамгершілік мінез-құлықтарының қалыптасуына
бағдар береді; төртіншіден, ғұламалардың рухани қазынасы қазіргі жастардың
адамды сүйе білу, адамды тану талғамын қалыптастыруға септігін тигізіп,
адами жетілуіне, үйлесімді дамуына негіз болады.
Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы рухани
адамгершілік құндылыққа бастаған қағидалары қазірі таңда өз мәнін жойған
жоқ. Одан кейінгі ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым-педагогтар
еңбектерінде рухани адамгершілік идеяларын кеңінен уағыздап көптеген мәдени
деректер қалдырды. Мәселен Ш.Құдайбердиевтің Үш анық шығармасы жан мен
тәннің өз ара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа, мейірімділікке,
парасатылыққа шақырады.
М.Жұмабаев Педагогика оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, адам болып дамуына жанына рухани азық
беретін, тәрбие қажеттігін ғылыми тұрғыдан негіздеді. Адамның мінез-
құлқынан сезімнің (ұялу, еліктегіш, намыс, достық т.б. сезімдері ) алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет сапалардың - адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасу
ерекшелігін ғылыми негізінде саралап айқындады. Демек, М.Жұмабаев
адамгершілікті мінез-құлықтың қалыптасуын психология ғылымының жетістіктері
арқылы негіздеп көрсете білді. Шыр етіп дүниеге келген періште сәбиге адами
асыл қасиеттер ана сүтімен, берісі бесіктен дариды десек. Әсте асылық
айтпаған болар едік. Ал, қаз баласының тәрбиесінің ошағы саналатын – мектеп
тәрбиесі бала бойында ізгі қасиеттердің қалыптасуында үлкен де, маңызды
роль атқаратыны даусыз. Асылы, тәрбиенің негізгі – іргетасы адамгершілік
тәрбиесіне байланысты. Өйткені, адам бойындағы мыңдаған қасиеттердің ішінде
негізгі орын алатын қасиет-адамгершілік қасиет. Бұл – аксиома. Ұлттық
тәрбиенің негізгі-адамгершілік, еңбек тәрбиесі - дейді Мағжан Жұмабаев.
Десе дегендей-ақ,шынында адамгершілік тәрбиеге баланы сәби шақтан дұрыстап
озық түрде баулу керек.
Рухани деген ұғымның мән-мағынасы қаншалықты терең екендігін
С.Торайғыров пен Әбіш Кекілбайұлы сынды атақты жазушылардың мына
айтқандарын оқыған азаматтар өздері де түсіне жатар деп есептейміз.
С.Торайғыров: Адамның өсуі жолында екі азық бар; бірі - дене азығы,
яғни материалдық азық, адамның тіршілігі үшін жағдайлар жасауы; екінші-
рухты азықтандыратын ар азығы; ол әділдік болса ғана өседі, көріктене
түседі десе, Әбіш Кекілбайұлы; Жалпақ әлемді аузыңа қарату үшін рухани
ерлік, жалпақ әлеміне қысылмай, қымтырылмай қарау үшін рухани байлық
керек, дейді.
Екі жазушының да айтып отырғаны - ар азығы мен рухани байлық. Ар мен
рух өсесің, өркендейсің, ғаламдастыруға жұтылмайсың, жалпақ әлемді аузыңа
қаратасың деп отыр олар. Жетесіз болмасақ, осы ғибраттан көп нәрсені түюге
болады.
Зерттеушілердің құндылық, рухани-адамгершілік құндылық, рухани,
адамгершілік,ұғымдарының мағыналарын негізге ала отырып, өз анықтамамызды
беруге ұмтылды.
Құндылық - ұғымын адам бола білу, қадір-қасиетті сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез-құлық, білімі, білігі ) мен өмір сүру жолын
білу деп түсінеміз.
Рухани –адамгергілік құндылықтар - дегеніміз адамның ішкі жан-
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын, сипаттайтын
оның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, әлеуметтену дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі –деп білеміз.
Өйткені, рухани – адамгершілік құндылық адам санасында орын алып,
сана арқылы игеріліп, іс-әрекетке жетелейді. Сондықтан, біз үшін
құндылықтың өзегі –Адам, тәрбиесі – Адам болуға ұмтылыс жасау.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе
жатқан күрделі мәселенің бірі.
Елімізде жүріп жатқан терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
өзгерістер адамдардың бір-біріне деген көзқарасын өзгертіп, келеңсіз
жағдайлардың өрбуіне, рухани адамгершілік құндылықтардың төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Ал ол өз кезегінде жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізуді талап
етеді. Бүгінгі таңда жас ұрпақ тәрбиесін жаңаша жүргізу үшін жаңа Қазақстан
құру жағдайында рухани-адамгершілігі мол және дамыған тұлға қалыптастырудың
маңызы зор.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап,әлемнің бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес жолын
таңдап алды.Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен кіруі үшін
ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалтырмауымыз керек. Себебі, бүгінгі
балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ, бәсекеге
қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ
тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін, жалпы орта білім беретін мектептің
педагогикалық құрылымның негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке
тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту-жалпы
білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік
сапа-қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса,соншалықты маңыздыды да.
Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани дағдысын
қалыптастырады. Яғни ол - адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін
көрсететін, адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы
мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін
айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет
бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде
ұйымдастырып, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру
қажеттілігін айқындап отыр.
Қазір тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлер шақ туды. Әрине, бала
тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып көрген емес. Бірақ, бүгінгідей
қоғамның аласапыран шағында исі адам баласын адамгершілік тәрбиеге баулу
өте-мөте маңызды мәселе болмақ.Осыған орай, бүгінгі таңда мектеп
оқушыларына адамгершілік тәрбие беру мақсатында (АТАМЕКЕН) бағдарламасы
қабылданған. Бағдарламада Салт, Асыл мұра, (Бабалар өсиеті, Қыз бен
жігіт, Заманай, Достық, Ата-ана, Қайырымдылық, Сөнбес жұлдыз
атты тәрбиелік мәніне орай топтастырылған бөлімдер бар. Олардың қай-
қайсысы болмасын бала бойында асыл да, ізгі қасиеттердің қалыптасуына үлкен
септігін тигізері даусыз. Біздің қоғамда игілікті шараларды қабылдау мен
енгізу бар да, оның жүзеге асуын талап ету, қадағалау жағы ақсап жатады,
ақиқатын айтсақ. Егер біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, көп
болып жұмыла осы бағдарламаның өз дәрежесінде іске асырсақ тамшыдай
үлесімізді қосар болсақ, ұлтымыздың жұлдызының жоғары болуына, еліміздің
еңселі де іргелі, өркениетті ел қатарына сатылауына мол үлес қосқан болар
едік.Осы бағыттарды іске асыруда төмендегі әдіс тәсілдерді пайдалану қажет
деп білеміз.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы
дәстүр атаулыны жинақтап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасиеттерге
баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Тәрбие мәселесін ұстаздар қауымының мойнына арта салумен іс бітпейді.
Оның нәтижелі болу ата-аналар мен қоғамдық ортаның тәрбие ісінен шет қалмай
белсене араласуына,адам тәрбиелеудегі жауапгершілікті бірлесе көтеріп,
жұмыла істеуіне тікелей байланысты. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заң жобасының 35-бабында; Ата-аналар балалардың өмірі мен
оқуы үшін олардың денсаулықтарын, рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуын,
адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті делінген.
Мұндай жағдайларда отбасылық дәстүрлердің тәрбиеге тигізер ықпалы зор.
Білім министірлігінің тәлім-тәрбие тұжырымдамасында былай деп жазылған;
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениетін жетілдіру әділетті
қоғамның басты міндеті.
Қазақ халқы-рухани зор байлықтың мұрагері. Өткенді жақсы білмейінше,
келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен пара-
пар! деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа
қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан,
адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай
жаңа бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз
қажет.Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдениеті жоғары,
адамгершілікке бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттың
ұлы көшіне ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір
сүре аламыз. Рухани адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының
бойына дарыту үшін ең алдымен, олардың саналығын көтеру; екіншіден,
адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден,
оқушының бойына жағымды мінез-құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі
сіңдіріп отыру қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері
өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді
екендігін,өзінің жүріс тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада
қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасу қажеттігін
түсінуі, оларды халықаралық аренеда қолданып келе жатқан өзара сыйластық
пен құрмет тұтынушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды
басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі
адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі.
Өйткені кешегі күні өткен тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа
немесе жалпы адамзатқа тән құндылықтар деп бағаланып келген рухани-
адамгершілік тұғырлар ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда.
Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік,
нарық, пайда, ғаламдану, қулық, бәсекелестік, т.с.с жатқызылып жүр. Дей
тұрғанмен, жалпы адамзат дамуына аса қажет еңбектену, салауатты өмір
сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін еркінділігі, өркениеттілікке ұмтылу,
ұлтаралық қатынас мәдиенетін қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні
құрметтеу, ар-ұят, төзімділік, жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан
тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары өз мәні мен маңызын жоймағаны анық.
Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы шынайы рухани адамгершілік тәрбиесі
оны қоршаған ортада, от басында,мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-
қатынаста, жолдастар арасында, көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді.
Рухани адамгершілік тәрбие - жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына
игілікті әсер ететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін
жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге
болады.
Жаңашыл білім беруде рухани-адамгершілік құндылықтың адамның ортамен
қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы,
сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жүйе. Бұл жүйенің сапасы төмендегідей
бөлімдерден тұрады.
Білімділік сапа-бұл зепдені байытып, ойлауды белгілі бір дәрежеге
көтеру үшін керек дүние. Сол кезде Сократ Менің білетінім ешнәрсені де
білмейтіндігім - дегені адамның әлі де ғалам құптясынан бейхабар екенін
көрсетеді. Қазіргі ақпарат ағыны заманында адам баласы күнде естіген,
көрген - білгендерін қорытуға өз білімдері арқылы үлес қосуға мәжбүр болып
отыр. Сондықтан алған білімді жинақтауда сандық нәтежеден гөрі, оның
сапалық жағына көп мән берілсе, адамға өмір өз пайдасын тигізеді.
Имандылық сапа- немесе рухани күштердің адал жанды қолдайтынына
сенім, болашаққа деген үміт, адамды, табиғат және бүкіл әлемді жан –тәнімен
сүйе білуі.
Эстетикалық сапа - бұл адамның жан сұлулығы, ой тазалығы, іс-қимыл
мен ниетінің ақтық үйлесімділігі. Мәселен, өте қас шебер үшін өз жүрегінің
әмірімен жасалған өнер әрқашанда адам жанына әсер етері сөзсіз, сондықтан
руханилықтың әсемдікпен байланысы да адам үшін құндылық болып есептеледі.
Психологиялық сапа - бұл адам бойындағы жандүние, жүрек жылуын
қалыптастыру қажеттілігі арқылы мейірімділікке, жылылыққа, сұлулыққа
әкелетін дүние. Бұл физиологиялық қажеттілік емес, бұл психологиялық
ерекшеліктерден туындайтын адами қасиет.
Өнерлілік сапа - өнерге құндылық ретінде дұрыс қатынасты қалыптастыру
қажеттілігін туғызуы. Өнер арқылы адам бойындағы дарындылықты әлемге
танытады.
Шығармашылық сапа – бұл адамның бүкіл әлемді тануға ұмтылысы, оны тек
бейнелеп қана қоймай, әрі қарай жетілдіріп, дамытуға тырысуы. Бұл сапа
қызметі адамның өмірдегі орнын біліп, мәнін түсініп, сол арқылы санасын
қалыптастырып, күнделікті өмірдегі дағдыға айналдыра отырып, рухани-
адамгершілікке тәрбиелеуде маңызы үлкен. Осы сапа негізінде адамның рухани-
адамгершілік дағдысын қалыптастыруға ықпал жасайтын құндылықтардың жүйесі
құрылады.
1.2 Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу өлшемдері, деңгейлері
Қоғамдық қатынастарының өзгеруіне орай , білім беру жүйесі де жаңа
кезеңде, күрделі өзгерістерге бет бұрады. Қазіргі таңда білім берудегі ең
негізгі мәселесі – адам проблемасы, оны жан –жақты тұлғаландыру және
жетілдіре өсіріп өркендету, мұны педагогика ғылымы-гуманистік бағытта
дамыту деп түсіндіреді.
Гуманизм (ізгілік ) жалпы алғанда дүниетаным принципі десек, бұл адам
өз мүмкіншілігін түсіну, өмір сүру жолындағы құқығы мен сенімі, өмірдегі
өзіндік жолы, адам өмірінің рухани дамуы, өзінің өмірдегі орны, атқаратын
қызметі, дүниенің күрделі құрылымы – құндылыққа саяды.
Бұл құрылым төмендегідей білім мен танымнан тұрады;
- Өмірлік философияның мәнін іздеу (адам өмірі, өмірдің мәнін
іздеу, өмірді жақсартуға ұмтылыу, өмір сүру т.б.)
- Адамның өзін-өзі тану (өз мүмкіндерін түсіну, өзіне-өзі
жақсылық тілеу, адамдарға көмектесу т.б.)
- Рухани даму ( өзінің ішкі мүмкіндіктерін ескере отырып, рухани
дүниесіне қажеттіліктер іздеу, жетілу, өсу арқылы бүкіл дүниені
жетілдіру).
Сондықтан, жас ұрпақ бойына жалпы адамзаттық құндылықтарды (рухани,
адамгершілік, жауапкершілік т.б.) сіңіру – адам өмірінің құндылығын, рухани
үйлесімділігін, адами ізгілігін, өмірге деген құлшынысын қалыптастыру болып
табылады .
Б.С.Гершунскийдің Философия образования ХХI–го века атты
еңбегінде; Рухани–адамгершілік құндылықтардың сапалық деңгейінің
төмендеуі, өркениет пен дүниетанымның тұйыққа тірелуінде. ХХI-ші ғасыр
қоғамдық өмірдің жүйесін; білім, дін, ғылымды қамтитыны сөзсіз. Келешекте
білім беру арқылы білім мен сенімнің арасындағы алшақтықты жоюға
болатындығын және білім арқылы материалдық және рухани әлемді тану
көзделеді-деген болатын.
Олай болса, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу науқанды іс деп
түсінбей, дамыған мемлекеттер білім беру жүйесінде қалыптасқан неше түрлі
ойын түрінде өткізілетін өзгерістерді бастан өткермей, оны тарихи келешек
ретінде дәстүрге айналдырып, рухани–адамгершілік құндылықтар арқылы
оқушылардың адамгершілік дағдыларын қалыптастыру мүмкін емес
екендігіне көз жеткіздік.
Білім беру саласындағы рухани –адамгершілік құндылықтың негізі
-өмірге деген ерік, табиғатқа сүйіспеншілік, адамзаттың бірігуі, адамның
өмірі мен адам санасы тәрбиесінің мәнінде.
Білім берудегі нәтиже – негізгі мектеп бітіруші түлектің жеке тұлға
ретінде өмірде адам болып қалыптасуы. Бұл рухани–адамгершілік
құндылықтардың білім беру мазмұнындағы негізгі мақсаты –біртұтас жүйені
қалыптастыру. Құндылықтарды білім беру үрдісіне енгізудің адамзаттық мәні
үлкен, зерттеу барысында жетекші теориядан туындайтын талаптарға сәйкес,
оқушылардың рухани–адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудағы
мүмкіншілігін ашып, оны жинақтау үшін модель жасауға мүмкіндік туды.
Модель термині, латынның modues сөзінен шыққан, ол өлшем,
әдіс, бейне деген ұғымдарды көрсетеді. Жалпы педагогикада модельдеудің
неше түрлі формалары бар, біз соның ең қолайлы, біздің зерттеуіміздегі
тиімді интегративті кешенді, көп құрылымды, көп жақты түрін пайдаланып,
модельдеудің теориялық әдісін басшылыққа алдық.
Модельдің негізгі бағыты – мақсаты, принциптері, қағидалары,
нормативтік негіздері, мазмұны, әдіс-құрал түрлері мен нәтиже сипатында
қарастырылды. (Кесте -2)
Осы модельдің өмірдегі жүзеге асыру жолдарын анықтағанда, біз
оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыруда
педагогикалық эксперимент жүйесін жасаудың маңызын алғы шарт ретінде
қарастырдық. Бұл төмендегідей өлшемдер, көрсеткіштер мен деңгейлер бірлігін
құрайды; (Кесте-3) эмоциялық-сезімдер қасиеттері - оқушылардың дағдыларын
рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде қалыптастыруда, басты орын алатын
қажеттілік, қызығушылық, сезім, белсенділік сияқты қасиеттердің
маңызын,орнын түсінеді ;
- өзіндік санасы–оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда, саналы көзқарас қатынасының болуы, рухани-
адамгершілікке тәрбиелеуде әлеуметтік ортаның маңызын білуі;
- сенім-мұраттары – оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруда, ұлттық құндылықтарға баға бере отырып
адамгершілік қасиеттердегі құндылықтардың мүмкіндіктерін
бағалайды;
- іс-әрекетінің сипаты-оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтар
негізінде қалыптасқан Адам мүмкіндігі айқындалады.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде-оқушылардың рухани-адамгершілік
құндылықтар негізінде қалыптасу деңгейлерін (Кесте3) анықтадық.
Нәтижесінде жоғарғы деңгейде- рухани-адамгершілік құндылықтардың мәнін
жете меңгерген, (өзіндік сана, сенім-мұраттары, эмоциялық сезімдері )
қалыптасқан, өмір сүру жолдарын түсінетін, оны өмірде іс-әрекетте қолдана
алатындығын көрсетсе, жеткілікті деңгейде-рухани адамгершілік
құндылықтардың мәні, мағынасы бар деп ескермейді, адамгершілік
құндылықтарды білгенмен күнделікті өмірде сақтамайтындығын көрсетті. Ал,
төмен деңгейде - рухани адамгершілік құндылықтың мәні туралы ұғымы аз,
адамгершілік құндылықтарды ескермейді, оны өзіне жасалуға тиісті тәрбие
ретінде қабылдайтындығын көрсетті.
Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай
өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен
тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән
құндылықтар деп бағаланып келген рухани-адамгершілік тұғырлар ауыстырылып,
заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі
басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық,
бәсекелестік, т.с.с жатқызылып жүр. Дей тұрғанмен, жалпы адамзат дамуына
аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін
еркінділігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдиенетін
қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік,
жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары
өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер
бойындағы шынайы рухани адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, от
басында,мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында,
көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани адамгершілік тәрбие -
жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсер ететін, оның
тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен,
шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге болады.
Жаңашыл білім беруде рухани-адамгершілік құндылықтың адамның ортамен
қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты, санасы,
сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жүйе. Бұл жүйенің сапасы төмендегідей
бөлімдерден тұрады.
Білімділік сапа-бұл зепдені байытып, ойлауды белгілі бір дәрежеге көтеру
үшін керек дүние. Сол кезде Сократ Менің білетінім ешнәрсені де
білмейтіндігім - дегені адамның әлі де ғалам құптясынан бейхабар екенін
көрсетеді. Қазіргі ақпарат ағыны заманында адам баласы күнде естіген,
көрген - білгендерін қорытуға өз білімдері арқылы үлес қосуға мәжбүр.
1.3.Рухани-адамгершілік құндылықтардың негізгі шарттары.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық шарттары оқушылардың
рухани байлығы мен әлеуметтік ахуалын қамтиды. Мұны мектепте, отбасында
оқушының ақыл-ойы, жүріс-тұрысы мен мінез-құлқына әсер ететін, оның
бойындағы қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туғызатын шынайы жағдайлар
деуге болады. Яғни, туындаған жағдай жағымды болса, оның әсері де пайдалы
әрі тиімді, жағымсыз болса, ол қауіп қатер тудыруы мүмкін. Сондықтан
мектеп рухани-адамгершілікті, қасиет-құндылықты тәрбие беру барысында
мұғалімдердің, ата-аналардың ықпалын арттыратын мынандай педагогикалық
шарттарды белгілеп алуы тиіс; мотивациялық- мақсаттылық, ғылыми-
әдістемелік, әлеуметтік, тұлғалық, интеллектуалды-эмоциялық, танымдық-
шығармашылық, ақпараттық.
Бұл үшін, біріншіден, мұғалім рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі
алдына қоятын мақсатты анықтап алмағы ләзім. Педагогика ғылымының
жүздеген жылдардан бергі тәжірбиесіне сүйенсек, баланы рухани-
адамгершілікті болуға тәрбиелеу өте қиын үрдіс. Себебі, қазіргі таңда
рухани-адамгершілік қасиеттердің құндылығы төмендеп, озбырлық, арсыздық,
үятсыздық, көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік, т.б белең алып,
осындай мінезі бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар адамдарға
қарағанда тәуір секілді болып көрінеді. Бірақ сырттан қарағанда олардың
жағдайы жақсы болғанмен, әлемді ұстап тұрған жақсылық пен жақсы
адамдардың арқасында екенін олар іштей мойындайды.
Адамның адамгершілік түйсігі-оның эмоциялық танымы мен мінезіне де
байланысты болатын күрделі құбылыс. Адамгершілік қасиеттер басқа да
қоғамдық таным түрлерімен байланысты болады. Ол, әсіресе, құқықпен тығыз
байланысты. Рухани-адамгершілік тәрбиесі оқушылардың өзін-өзі дұрыс ұстауын
қамтамасыз етеді. Яғни, қазіргі уақытта рухани-адамгершілік тәрбиесін
қалыптастыру мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар
қалыптасып отыр.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің екінші шарты біртұтас педагогикалық
үрдіс ретінде танымдық, жастық қарым-қатынасқа қарай, нормаларға сай жүзеге
асырылуы керек. Өйткені,адамның адамның танымындағы тұлғаның ар-ожданы,
сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы мінезінің қалыптасуы
біртұтас педагогикалық үрдістің нәтижесі болып табылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің үшінші шарты; эмоциялық сезімдер,
уайым, шынайы адамгершілік қатынастар мен олардың бір-бірімен байланысы
және барлық аламгершілік сезімдердің тұтас түсінігі. Рухани-адамгершілік
нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік ынтасына байланысты
қалыптасады. Ал адамдық сезім рухани адамгершіліктің қалыптасуына әсер
ететін жүйелік бастау болып саналады. Демек рухани-адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие және бұл ұғым адамгершілік шарттарына
бағынышты болады.
Педагогтің балалардың субъективті адамгершілік ауанын көрсететін
адамдық әлемін білуі төртінші шарт. Осының барлығы рухани-адамгершілік
тәрбиені түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама-қайшылықты игеру
адамдық қасиетті тұлғаның қалыптасуына ықпал етеді. Педагогикалық үрдістегі
рухани-адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама-қайшылықтарды,
сұрақтарды, мәселелерді шешуде маңызы зор.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінің нәтижесі-бесінші шарты. Ол тұлғаның
қоғамдық ағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады.Рухани-адамгершілік тәрбие–дұрыс дағдылар мен өзін- өзі ұстау
дағдыларының нормалары. Бұл ұжымдағы қарым- қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады.
Алтыншыдан, рухани-адамгершілік тәрбие жөнінде сөз еткенде баланың
ерік-жігеріне, өзін-өзі бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол оның
белсенді өмірінде, сөз бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз
тұжырымына адал қалуына әсер етеді.
Жетіншіден, рухани- адамгершілік тәрбиесінде баланың өзін-өзі
тәрбиелеуі мен өзіндік іс-әрекеті болса, онда ол жақсы көмек.
Мектептегі, ұжымдағы,отбасындағы рухани–адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке деген қызығуын, т.б.нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі жеке тұлғалылық ,адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың және бірі
–кешенділік. Бұл педагогикалық үрдісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлығының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Әрбір мұғалім жасөспірім тәрбиесінде рухани-адамгершілік тәрбиені
меңгертіп отыруы тиіс. Демек, шәкірттеріне әлем туралы ғылыми таным тәсілін
меңгертіп, шығармашылыққа баулуы қажет. Бұл туралы француз жазушысы әрі
ойшылы Антуан де Сент-Экзюпери Әлемде сезімін оятуға ешкім
жәрдемдеспеген көп адам бар. Адамның адамгершілік негізін ояту, өмірдегі
ең таңдаулы қасиеттерді келтіру, ең алдымен, мұғалімдерге жүктеледі. Мұның
өзі үлкен тәрбиелік мәселе деп бекер айтпаған.
Рухани адамгершілік құндылығы дамыған тұлға қалыптастыру бағыттарының
мазмұнын сипаттайтын болсақ, ол негізгі ол алты бағытты қамтиды;
1. Танымдық бағыт-таным мәдениеті, интелект, білімнің біртұтастығы,
жеке тұлғаның дүниетанымы, ойлау мәдениеті, өзін өзі жетілдіру, ой-өрісінің
кеңдігі, шығармашылық іске бейімділігі,сындарлы ойлау білу,білгірлік
таныту, сананы жетілдіру, баға беру қабілеттерінен құралады. Танымдық
бағыттың негізгі мақсаты-рухани құндылықтар негізінде әрбір тұлғаның жеке
шығармашылық қабілеттерін дамыту тәрбиелеу.
2.Ал ұлттық бағыттың мақсаты-рухани құндылықтар негізінде
адамзаттылыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz