Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудегі лирикалық шығармаларды оқытудың теориялық ... 7
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің психологиялық . педагогикалық бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Лирикалық шығармаларды оқытудың әдеби бастаулары мен теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің тәжірибелік барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудегі лирикалық шығармаларды оқытудың теориялық ... 7
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің психологиялық . педагогикалық бастаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Лирикалық шығармаларды оқытудың әдеби бастаулары мен теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің тәжірибелік барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Білім берудің қазіргі жағдайында үздіксіз білім беру және өзін - өзі сауаттандыру мәселесі аса өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Бұл ретте өзін - өзі сауаттандырудың тиімділігі білім берудің тиімділігі тәрізді, оқу дағдысының қалыптасуымен тікелей байланысты болып келеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу алғашқы кезеңдерінде оқу техникасына басча назар бөлінсе, келесі кезеңдерінде мәтінді түсінуі алдыңғы кезекке шығады. Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, негізінен, ұзақ жылдарға созылады. Бастауыш мектеп бағдарламасы оны сыныптан сыныпқа жетілдірудің жолдарын қарастырады және әр кезеңдегі оның қалыптасу деңгейі оқылған мәтіннің көлемі, оқу жылдамдығы, дұрыс оқу, оқығанды түсіну тәрізді көрсеткіштермен өлшенеді. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін сөйлеу әрекетінің спецификалық түрі ретінде А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя, А.Н.Соколов, Н.И.Жинкин, Т.Г.Егоров тәрізді психологтар мен психолингвистер қарастырады. Олар адамгершілік қасиетке тәрбиелеу негізгі кезеңдерін зерделеп, оқу үрдісіне қатысатын сөйлеу механизмдері мен олардың пәндік мазмұны, құрылымдық элементтері қаралады. Адамгершілікке тәрбиелеу және жетілдіруге байланысты туындаған сұрақтарды көптеген әдіскерлер өз еңбектерінде қарастырады. Педагог ғалымдардың зерттеулері бойынша бастауыш сыныпта оқушыларға әлем лирикалық шығармаларнің көрнекті шығармаларын оқыту, өлеңдер мен мысалдар, мақал-мәтелдер оқыту арқылы оқу дағдысы қалыптасатындығы туралы айтылады.
Қазақ ағартушыларының еңбектеріне тоқталатын болсақ, бұл мәселе төңірегінде М.Жұмабаев, А. Байтұрсынов құнды пікірлер айтады. А.Байтұрсынов: «Дағды адам әрекетінің қай –қайсысында да ерекше орын алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің санамыз қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырады» деп қорытады.
Ғалым С.Рахметова, П.Жаманқұлдың бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларында лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша дұрыс оқуға, түсініп оқуға, шапшаң оқуға және мәнерлеп оқуға назар аударылады.
Қазіргі таңда оқушылардың оқуға деген қызығушылығы күрт төмендеп кеткені ащы шындық. Бұған ақпарат көздерінің молдығы, оқушылардың бос уақытының аздығы, жаңа технологиялардың оқуға деген қажеттілікті кері ысырғандығы себеп болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз оқушылардың адамгершілікке қасиетке тәрбиелеу жолдарын іздеумен бірге олардың лирикалық шығармаларды оқуға деген ықыласын арттыру мәселесін де қарастырдық. Мұның өзі біздің зерттеуіміздің өзектілігін арттыра түседі. Білім беру саласындағы осындай өзекті мәселелерді қарастыра келіп, біз дипломдық жұмыстың тақырыбын «Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу» деп алдық.
Зерттеудің мақсаты. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу.
Тақырыптың өзектілігі. Білім берудің қазіргі жағдайында үздіксіз білім беру және өзін - өзі сауаттандыру мәселесі аса өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Бұл ретте өзін - өзі сауаттандырудың тиімділігі білім берудің тиімділігі тәрізді, оқу дағдысының қалыптасуымен тікелей байланысты болып келеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу алғашқы кезеңдерінде оқу техникасына басча назар бөлінсе, келесі кезеңдерінде мәтінді түсінуі алдыңғы кезекке шығады. Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, негізінен, ұзақ жылдарға созылады. Бастауыш мектеп бағдарламасы оны сыныптан сыныпқа жетілдірудің жолдарын қарастырады және әр кезеңдегі оның қалыптасу деңгейі оқылған мәтіннің көлемі, оқу жылдамдығы, дұрыс оқу, оқығанды түсіну тәрізді көрсеткіштермен өлшенеді. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін сөйлеу әрекетінің спецификалық түрі ретінде А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя, А.Н.Соколов, Н.И.Жинкин, Т.Г.Егоров тәрізді психологтар мен психолингвистер қарастырады. Олар адамгершілік қасиетке тәрбиелеу негізгі кезеңдерін зерделеп, оқу үрдісіне қатысатын сөйлеу механизмдері мен олардың пәндік мазмұны, құрылымдық элементтері қаралады. Адамгершілікке тәрбиелеу және жетілдіруге байланысты туындаған сұрақтарды көптеген әдіскерлер өз еңбектерінде қарастырады. Педагог ғалымдардың зерттеулері бойынша бастауыш сыныпта оқушыларға әлем лирикалық шығармаларнің көрнекті шығармаларын оқыту, өлеңдер мен мысалдар, мақал-мәтелдер оқыту арқылы оқу дағдысы қалыптасатындығы туралы айтылады.
Қазақ ағартушыларының еңбектеріне тоқталатын болсақ, бұл мәселе төңірегінде М.Жұмабаев, А. Байтұрсынов құнды пікірлер айтады. А.Байтұрсынов: «Дағды адам әрекетінің қай –қайсысында да ерекше орын алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің санамыз қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырады» деп қорытады.
Ғалым С.Рахметова, П.Жаманқұлдың бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларында лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша дұрыс оқуға, түсініп оқуға, шапшаң оқуға және мәнерлеп оқуға назар аударылады.
Қазіргі таңда оқушылардың оқуға деген қызығушылығы күрт төмендеп кеткені ащы шындық. Бұған ақпарат көздерінің молдығы, оқушылардың бос уақытының аздығы, жаңа технологиялардың оқуға деген қажеттілікті кері ысырғандығы себеп болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз оқушылардың адамгершілікке қасиетке тәрбиелеу жолдарын іздеумен бірге олардың лирикалық шығармаларды оқуға деген ықыласын арттыру мәселесін де қарастырдық. Мұның өзі біздің зерттеуіміздің өзектілігін арттыра түседі. Білім беру саласындағы осындай өзекті мәселелерді қарастыра келіп, біз дипломдық жұмыстың тақырыбын «Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу» деп алдық.
Зерттеудің мақсаты. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ақшолақов Т. “Көркем шығармаға талдау жасау”. –Алматы,1991
2. Аханов Т. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы, 1965
3. Ахметов С. Бастауыш кластарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. Алматы, “Рауан” 1994
4. Әбдірасілова Л.Ә. Әртүрлі жанрдағы мәтіндерді оқыту –Астана, 2003ж.
5. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілінің методикасы. –Алматы, 1965
6. Бозжанова К. Бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, –Алматы, 1989
7. Борисенко И. В. Методические уроки К. Д. Ушинского.// Начальная школа. – 1994. - №3, - с. 12-19.
8. Бітібаева Қ. «Әдебиетті оқыту әдістемесі» –Алматы,1991
9. Васильева М.С., Оморокова М. И., Светловская Н.Н. актуальные проблемы обучения чтению в начальных классах. – М., Педагогика, 1997
10. Венгер A. Л. / ОҚУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ. ҮНЕМІ АЛДЫНАН ШЫҒА КЕЛЕТІН СӘТСІЗДІК СИНДРОМЫ. / http://darina.kiev.ua
11. Горький М. О литературе. Москва, 1972
12. Данилов М.А. Дидактика средней школы, Москва-1975
13. Ералиева М. Дәстүрлі мектебімізді ізгілендіру жолдары. Қазақстан мектебі, № 10
14. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқу бағдарламалары. Алматы, 1995
15. Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған «Лирикалық шығармаларды оқу»пәні оқулығы.
16. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. –Алматы, Қазақ университеті, 1991
17. Жарықбаев. Психология. Алматы, 1993
18. Желдербаева С. «Мәнерлеп оқу», Алматы, 1993
19. Зайцев В.Н. Резервы обучения чтению. – М., Просвещение, 1991 г.
20. Қадырова Ә. Сараптау – білім сапасын жақсартудың кілті. Бастауыш мектеп, №1, 2004
21. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. Алматы, “РОНД” 2003
22. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы «Қазақстан мектебі» №2. 2004
23. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Алматы, 2002
24. Қаңтарбай С.Е. Бастауыш сыныпта оқу әрекетін қалыптастыру. Ақтөбе, 2001
25. Қарабаева Қ.Ә. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістемелік нұсқау, Ақтөбе, 2003ж.
26. Қобдикова Ж.У. Оқыту процесін технологияландыру. Алматы,2000
27. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. Педагогика, Алматы, 1998
28. Құлмағанбетова Б. Құрмалас сөйлемді оқытудың кейбір мәселелері. Алматы, 1963
29. Құрманбаева Г, Дүйсебаев С. Әдебиет сабақтарының үлгілері. Алматы, 1999
30. Лентес Н.С. “Способности и одаренность в детские годы” –Москва: Знание. 1984
31. Лернер И.Я. Проблема познавательных задач в обучении основам гуманитарных наук к пути ее исследования. Москва, 1972
32. Львов М.Р., Горецкий В.Г., Сосновская О.В. Методика преподавания русского языка в начальных классах. – М.: 2000.
33. Махамбетова С.Қ. Педагогика және педагогикалық технологиялар. Ақтөбе, 2003
34. Молдабеков Қ. Бастауыш класта тіл дамыту. –Алматы, 1993
35. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, ҚазПИ,1982
36. Нұржанова Ж. Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Алматы, 2007
37. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, Мектеп, 1987
38. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, Ана тілі, 1991
39. Рахметова С., Әбдікәрімова Т., Қабатаева Б. «Ана тілі 4
40. Рахметова С, Жаманқұл П, Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы 2 –сынып Алматы “Атамұра”, 2002
41. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясымен пунктуация жайында анықтағыш. Алматы, 1974
42. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993
43. Тілешова С. «Әдебиет сабақтарында мәнерлеп адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастыру». Алматы-1997
44. Тұранқұлова Д. “Көркемсөз оқу шеберлігі”. Алматы, 2001
45. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы, 2000
46. Ұзақбаев С. Татыры терең тәрбие. Алматы, 1995
47. Шаймерденова К.Ш. Қазіргі сабақ және оның өзекті мәселелері. Алматы, ОМБЖИ 1990
1. Ақшолақов Т. “Көркем шығармаға талдау жасау”. –Алматы,1991
2. Аханов Т. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы, 1965
3. Ахметов С. Бастауыш кластарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары. Алматы, “Рауан” 1994
4. Әбдірасілова Л.Ә. Әртүрлі жанрдағы мәтіндерді оқыту –Астана, 2003ж.
5. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілінің методикасы. –Алматы, 1965
6. Бозжанова К. Бастауыш мектепте оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, –Алматы, 1989
7. Борисенко И. В. Методические уроки К. Д. Ушинского.// Начальная школа. – 1994. - №3, - с. 12-19.
8. Бітібаева Қ. «Әдебиетті оқыту әдістемесі» –Алматы,1991
9. Васильева М.С., Оморокова М. И., Светловская Н.Н. актуальные проблемы обучения чтению в начальных классах. – М., Педагогика, 1997
10. Венгер A. Л. / ОҚУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ. ҮНЕМІ АЛДЫНАН ШЫҒА КЕЛЕТІН СӘТСІЗДІК СИНДРОМЫ. / http://darina.kiev.ua
11. Горький М. О литературе. Москва, 1972
12. Данилов М.А. Дидактика средней школы, Москва-1975
13. Ералиева М. Дәстүрлі мектебімізді ізгілендіру жолдары. Қазақстан мектебі, № 10
14. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқу бағдарламалары. Алматы, 1995
15. Жалпы білім беретін мектептің 4-сыныбына арналған «Лирикалық шығармаларды оқу»пәні оқулығы.
16. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. –Алматы, Қазақ университеті, 1991
17. Жарықбаев. Психология. Алматы, 1993
18. Желдербаева С. «Мәнерлеп оқу», Алматы, 1993
19. Зайцев В.Н. Резервы обучения чтению. – М., Просвещение, 1991 г.
20. Қадырова Ә. Сараптау – білім сапасын жақсартудың кілті. Бастауыш мектеп, №1, 2004
21. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. Алматы, “РОНД” 2003
22. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы «Қазақстан мектебі» №2. 2004
23. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Алматы, 2002
24. Қаңтарбай С.Е. Бастауыш сыныпта оқу әрекетін қалыптастыру. Ақтөбе, 2001
25. Қарабаева Қ.Ә. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістемелік нұсқау, Ақтөбе, 2003ж.
26. Қобдикова Ж.У. Оқыту процесін технологияландыру. Алматы,2000
27. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. Педагогика, Алматы, 1998
28. Құлмағанбетова Б. Құрмалас сөйлемді оқытудың кейбір мәселелері. Алматы, 1963
29. Құрманбаева Г, Дүйсебаев С. Әдебиет сабақтарының үлгілері. Алматы, 1999
30. Лентес Н.С. “Способности и одаренность в детские годы” –Москва: Знание. 1984
31. Лернер И.Я. Проблема познавательных задач в обучении основам гуманитарных наук к пути ее исследования. Москва, 1972
32. Львов М.Р., Горецкий В.Г., Сосновская О.В. Методика преподавания русского языка в начальных классах. – М.: 2000.
33. Махамбетова С.Қ. Педагогика және педагогикалық технологиялар. Ақтөбе, 2003
34. Молдабеков Қ. Бастауыш класта тіл дамыту. –Алматы, 1993
35. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, ҚазПИ,1982
36. Нұржанова Ж. Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Алматы, 2007
37. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, Мектеп, 1987
38. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, Ана тілі, 1991
39. Рахметова С., Әбдікәрімова Т., Қабатаева Б. «Ана тілі 4
40. Рахметова С, Жаманқұл П, Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы 2 –сынып Алматы “Атамұра”, 2002
41. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясымен пунктуация жайында анықтағыш. Алматы, 1974
42. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993
43. Тілешова С. «Әдебиет сабақтарында мәнерлеп адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастыру». Алматы-1997
44. Тұранқұлова Д. “Көркемсөз оқу шеберлігі”. Алматы, 2001
45. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы, 2000
46. Ұзақбаев С. Татыры терең тәрбие. Алматы, 1995
47. Шаймерденова К.Ш. Қазіргі сабақ және оның өзекті мәселелері. Алматы, ОМБЖИ 1990
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудегі
лирикалық шығармаларды оқытудың теориялық ... 7
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің
психологиялық – педагогикалық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
1.2 Лирикалық шығармаларды оқытудың әдеби бастаулары мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің тәжірибелік
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Білім берудің қазіргі жағдайында үздіксіз білім
беру және өзін - өзі сауаттандыру мәселесі аса өзекті мәселелердің біріне
айналып отыр. Бұл ретте өзін - өзі сауаттандырудың тиімділігі білім берудің
тиімділігі тәрізді, оқу дағдысының қалыптасуымен тікелей байланысты болып
келеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу алғашқы кезеңдерінде оқу
техникасына басча назар бөлінсе, келесі кезеңдерінде мәтінді түсінуі
алдыңғы кезекке шығады. Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, негізінен,
ұзақ жылдарға созылады. Бастауыш мектеп бағдарламасы оны сыныптан сыныпқа
жетілдірудің жолдарын қарастырады және әр кезеңдегі оның қалыптасу деңгейі
оқылған мәтіннің көлемі, оқу жылдамдығы, дұрыс оқу, оқығанды түсіну тәрізді
көрсеткіштермен өлшенеді. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін сөйлеу
әрекетінің спецификалық түрі ретінде А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя, А.Н.Соколов,
Н.И.Жинкин, Т.Г.Егоров тәрізді психологтар мен психолингвистер қарастырады.
Олар адамгершілік қасиетке тәрбиелеу негізгі кезеңдерін зерделеп, оқу
үрдісіне қатысатын сөйлеу механизмдері мен олардың пәндік мазмұны,
құрылымдық элементтері қаралады. Адамгершілікке тәрбиелеу және жетілдіруге
байланысты туындаған сұрақтарды көптеген әдіскерлер өз еңбектерінде
қарастырады. Педагог ғалымдардың зерттеулері бойынша бастауыш сыныпта
оқушыларға әлем лирикалық шығармаларнің көрнекті шығармаларын оқыту,
өлеңдер мен мысалдар, мақал-мәтелдер оқыту арқылы оқу дағдысы
қалыптасатындығы туралы айтылады.
Қазақ ағартушыларының еңбектеріне тоқталатын болсақ, бұл мәселе
төңірегінде М.Жұмабаев, А. Байтұрсынов құнды пікірлер айтады.
А.Байтұрсынов: Дағды адам әрекетінің қай –қайсысында да ерекше орын алады.
Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің
санамыз қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырады деп қорытады.
Ғалым С.Рахметова, П.Жаманқұлдың бастауыш сыныптарға арналған оқу
бағдарламаларында лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша дұрыс оқуға,
түсініп оқуға, шапшаң оқуға және мәнерлеп оқуға назар аударылады.
Қазіргі таңда оқушылардың оқуға деген қызығушылығы күрт төмендеп
кеткені ащы шындық. Бұған ақпарат көздерінің молдығы, оқушылардың бос
уақытының аздығы, жаңа технологиялардың оқуға деген қажеттілікті кері
ысырғандығы себеп болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз оқушылардың адамгершілікке
қасиетке тәрбиелеу жолдарын іздеумен бірге олардың лирикалық шығармаларды
оқуға деген ықыласын арттыру мәселесін де қарастырдық. Мұның өзі біздің
зерттеуіміздің өзектілігін арттыра түседі. Білім беру саласындағы осындай
өзекті мәселелерді қарастыра келіп, біз дипломдық жұмыстың тақырыбын
Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілікке тәрбиелеу деп алдық.
Зерттеудің мақсаты. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш
сынып оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысының жетілуі
және адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі сипаты ретінде бастауыш сыныпта
оқытылатын лирикалық шығармалар.
Зерттеу пәні. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып
оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері.
Зерттеудің болжамы: Егер лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша
лирикалық шығармаларды түсініп оқуына мән берілсе, онда оқушылардың
адамгершілік қасиеті қалыптасады.
Зерттеу міндеттері.
Аталған тақырып бойынша әдебиеттерді зерделеп, нақты мәселе бойынша ғалым
- әдіскерлер мен озат мұғалімдердің тәжірибелерін талдау;
Оқушылардың бойында қазіргі заманның талаптарын есепке ала отырып
адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастырудың міндеттері мен мазмұнын жас
ерекшелік тұрғысында айқындау;
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқу техникасының деңгейіне әсер ететін
негізгі әдіс – тәсілдері;
Эксперимент жұмыстары арқылы оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу
нәтижесін тексеру.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты
әдістерінің негізін салушы К.Д. Ушинский болды. Сонымен бірге жетекші
психолог И.Кант, Н.Бердяевтің философиялық концепцияларында, Л.Толстой, В.
Розонов, И. Бунаков, В.А.Сухомлинскийдің философиялық – педагогикалық
идеяларында адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі талданады.
Мәселенің деректік көзі. ҚР Білім туралы Заңы, пәндік оқу
бағдарламалары, оқулықтары, озық іс-тәжірибелер, автордың зерттеушілік іс-
әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Философиялық,
психологиялық және педагогикалық ғылымдардың жеке адамды дамыту туралы
ілімдері, оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастыру туралы
психологиялық-педагогикалық тұжырым, оқыту принциптері дипломдық
жұмысымызға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеп отырған проблема бойынша психологиялық,
ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдап, зерттеу, жүйелеу,
әңгімелесу, тәжірибелік эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы.
• Дипломдық жұмыста оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу ерекшеліктерін
ескере отырып қалыптастыру мүмкіндігі сипатталады.
• Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеужетілдіру
мәселелері бойынша ғалымдардың пікірлері жүйеленді;
• Оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу лирикалық шығармаларды
оқыту арқылы жетілдірудің ғылыми зерттелу деңгейі анықталды;
• Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері
айқындалды;
• Оқушылардың бойында лирикалық шығармаларды оқыту арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу оң нәтижелері анықталды. Дипломдық жұмыс бастауыш сынып
мұғалімдеріне, әдіскерлерге және жоғары оқу орнының студенттеріне
ұсынылады.
Практикалық базасы. Мұнайлы ауданы, Қызылтөбе -2, №6 орта мектебі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде дипломдық жұмыс бойынша психологиялық – педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынып, проблеманы әзірлеу, шешілу
деңгейлері, зерттеу әдістемелері, оқушылардың оқуға деген ынтасының артуына
теріс әсер ететін факторлар анықталды.
Екінші кезеңде зерттелетін мәселе бойынша мектеп мұғалімдерінің іс –
тәжірибелері талданып, оқушылардың білім мазмұнын жаңашаландыру,
адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты жүргізілетін жұмыс түрлерін әзірлеу,
анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент жұмыстарын жүргізу жүзеге
асырылды.
Үшінші кезеңде эксперимент қорытындылары жасалынып, жүйеленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппаратқа
(зертеудің нысаны, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы,
әдіснамалық негіздері, әдістері) сипаттама берілді. Зерттеу жұмысының
ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні ашып көрсетіледі.
“Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеудағы лирикалық
шығармаларды оқытудың теориялық негіздері” атты бірінші тарауда бастауыш
сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеу тарихи – педагогикалық
аспектілері, оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеутүрлі оқу технологиялары
арқылы қалыптастырудың ғылыми зерттелу деңгейі, жас ерекшеліктің
адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастырудағы ролі көрсетіліп, талдаулар
жасалады.
“Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілік қасиетке тәрбиелеу тәжірибедегі барысы” атты екінші тарауда
оқушылардың оқу техникасын жетілдіру әдістемесі, оқушылардың оқу
дағдыларын лирикалық шығармаларды оқыту арқылы қалыптастыру жолдары мен
құралдары қарастырылса, үшінші тарауда оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу
ұсынылған педагогикалық жүйе бойынша тәжірибелік – эксперимент жұмысының
нәтижелері қорытындыланады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми - әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Еліміздің әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру
стратегиясында Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Білім беру реформасы – Қазақстанның
бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса
маңызды құралдардың бірі, - деп ерекше бөліп көрсетті. Осыған орай әлемдік
жаһандану жағдайларына байланысты біздің елдегі жалпы білім беру
мектептерінің алдында оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеужетілдіру, өз
бетінше оқу, үздіксіз білім алу мәселелерін дамыту талабы тұр.
Оқушылардың бойына лирикалық шығармаларды оқыту арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу, жетілдіру, дамыту мәселесін зерттеу ең алдымен тарихи,
педагогикалық тұрғыдағы талдауды талап етеді.
1 Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеудің
психологиялық – педагогикалық бастаулары
Үшінші мыңжылдық табалдырығын аттаған сәтте, қоғамның аса маңызды
функцияларының бірі білім беру мен тәрбиесінің алға қойған мақсаттары да
жаңара түсуде. Бүгінгі күннің тәрбиесінің алдыңғы міндеті – бұл жан –
жақты, мәдениетті, жеке тұлғаны қалыптастыру. Жан – жақты мәдениетті
мәдениетті тұлғаны қалыптастыру ең алдымен әрбір адамның туған этносының
рухани адамгершілік мәдениетін, ұлттық құндылықтарын бойына сіңіру
мәселесімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында жеке тұлғаның
шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интелектін байыту міндеті көзделген[1].
Демек, жастарды терең білімді, жан-жақты мәдениетті және жалпы
азаматтық құндылықтарды саналы түрде бағалайтын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын тұлға ретінде тәрбиелеу уақыт талабынан туып отыр.
Қазақ халқы ертеден – ақ адамдар арасындағы сыйластық қарым-
қатынастарға ерекше көңіл бөлген. Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жеткен
халықтың асыл қазыналарының ішкі астарына зер салсақ, ата-бабамыз ұстанған
тәлім – тәрбиенің биік шоқтығына тап боламыз. Шыр етіп дүние есігін ашқан
сәбиден бастап, адамның қартайып о дүниеге аттанғанға дейінгі кезеңі
аралығында адам өмірі сол қоғамның заңдары мен ережелеріне тығыз байланысты
болады. Қай қоғамда да, қай заманға да тәрбиелі, білімді, адам қажет. Ұлы
бабамыз Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс,
тәрбиесіз берілген білім азаматтың қас жауы, ол келешекке, оның барлық
өміріне апат әкеледі,- деп тәрбиенің қызметін жоғары бағалайды, Ал тәрбие
мектебі этика мен мораль қағидаларына жүгінеді.
Этика термині көне грек тіліндегі этос деген сөзден шыққан. Ол
алғашқыда өмір сүру орны (адамдар қонысы, жануарлар үңгірі) деген
мағанаға ие болған. Кейінірек табиғатты қандай да бір тұрақты құбылысты,
мінез –құлықты, әдет – ғұрыпты басымырақ көрсетті. Грек тіліндегі этос
сөзіне үйлес латын тілінде сән, әдеп, мінез т.б. мағаналарын
білдіретін сөз болған. Ежелгі Рим философы Цецирон ол сөзден (моралдық) сын
есім жасалған. Сөйтіп, мораль деген сөз пайда болды. Адамгершілік
терминін алсақ ол мораль сөзінің үйлесімі болып табылды және ол
сөздіктерде ХVIII ғасырдың аяғында ғана жасала бастады.
Адамзат тарихына терең бойлаған әрбір саналы азамат небір өркениетті
елдердің рухани мұраларын дамытуға баса назар аударғанын айқын аңғарады.
Өйткені адам баласының материалдық игіліктерді тиімді игеруі оның ой-
өрісімен тығыз байланысты. Ал ой-өріс деген мәселе рухани дүниетаныммен,
рухани құндылықтармен астасқанда ғана мәуелі жемісін береді. Адамның рухани
дүниесі дегенде оның ұлттық құндылықтарды меңгеру деңгейін, адами
қасиеттерінің молдығын есепке аламыз. Адамның рухани әлемін кеңейтетін
құнды мұраларға ата-бабаларымыздан мирас болып келген мәдени игіліктер,
еліміздің интеллектуалдық қазыналары жатады. Қазақтың ақылы көзінде,
қасиеті сөзінде деп халық мақалында айтылғандай барлық асылдың бастауы сөз
өнеріне, ауыз әдебиетімізге барып тіреледі.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп
қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп
өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына
негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш
саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Оқушының келешекте алатын жалпы білімі мен арнаулы мамандығының іргетасы
осы бастауышта қаланады. Сондықтан, оның сипаты мен мазмұны, оқытудың
әдістері мен формалары қазіргі жағдайда жан-жақты талданып отыр. Өйткені,
баланың жеке ерекшеліктері, оның адамгершілігінің, белсенділігінің
қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда жүзеге аспады.
Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің,
жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі де осы бастауыш мектеп. Бастауыш
мектептің негізгі міндеті – жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын
қамтамасыз ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын
қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып
табылады. Лирикалық шығармалар оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
бірден-бір көзі ретінде қарастырған жөн. Балаға білім нұрын себумен қатар,
оның бойына адамгершілік қасиеттерді дарыту лирикалық шығармаларды оқыту
барысында асырылатыны сөзсіз. Бастауыш білім жүйесінде бұл мәселені шешетін
тұлға – Ұстаз.
Халқымыз әрқашан да ұстаз мәртебесін көтеріп, аса жоғары қастерлеп,
бағалаған. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға, Адамның адамшылығы
жақсы ұстаздан болады деп айтқан ұлы Абай. Ал чехтің педагогы
Я.А.Коменский: Мұғалім мәңгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі деп ұстаздар
қауымын жоғары бағалаған.
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу – әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларды
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойында
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналармен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын
қамтамасыз етуі керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп,
белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі
олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың
сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді
енгізіп, оны ұйым-дастыру формасын түрлендіріп отыру – мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің шеберлігі,
ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады.
Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім олар еліктейтін, үлгі ететін абыройлы
жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне,
адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да, жауапкершілігі мол, адал
да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға
білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады
Оқушылардың жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп оқуын қалыптастыру – бастауыш
білім берудің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл міндет өте
өзекті міндеттердің бірі, өйткені адамды тәрбиелеуде, дамытуда және білім
беруде оқудың алатын орны ерекше. Оқу дегеніміз балалардың өзін және
қоршаған ортаны тануына жәрдемдесетін терезе болып табылады. Оқу кіші
мектеп жасындағы оқушылардың атқаруға тиісті дағдысы ғана емес, оларды
тәрбиелейтін және дамытатын құрал болып табылады. Оқу іскерлігі мен дағдысы
оқушының сөйлеу және ойлау әрекетінің аса маңызды бір түрі ғана емес, білім
беру сипатына ие, мектептен және сыныптан тыс жағдайлардың бәрінде, сондай
– ақ барлық пәндерді игеру барысында қолданылатын іскерлік пен дағдының
күрделі кешені болып табылады. Соған сәйкес, жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп
адамгершілік қабілетінжетілдіру үшін жүйелі, мақсатты бағыттандырылған
жұмыстарды жүргізген жөн. Адамгершілікке тәрбиелеу білім беру саласы мен
балаларды оқыту мен тәрбиелеуде аса маңызды роль атқарады. Сондықтан да
жаңашыл ұстаздар мен әдіскер – ғалымдар оқушылардың адамгершілікке
тәрбиелеу және дамыту мәселесіне байланысты сандаған тәжірибелерді жасады.
Оқушылардың оқу және сөйлеу дағдысын жетілдіруге бағытталған заманауи
әдістемелер өткен дәуірдегі құнды әдістемелерді өзіне басшы етіп алып отыр.
Сондықтан біз дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеудің тарихи көзі етіп
адамгершілік қабілетін дамыту мәселесімен айналысқан жетекші психологтардың
еңбектерін, И.Кант, Н.Бердяевтің философиялық концепцияларын, Л.Толстой, В.
Розонов, К.Д.Ушинский, И. Бунаков, В.А.Сухомлинскийдің философиялық –
педагогикалық идеяларын пайдаландық. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты
әдістерінің негізін салушы К.Д. Ушинский болды. Ол көркем шығармаға
біздің балаларға өмірдің түрлі жақтарын көрсететін тереземіз тәрізді
қарауымыз керек екендігін айтты және баланың көркем шығарманы түсініп
оқуы жеткіліксіз, оны сезіне білуі керек деп баса көрсетті. Ушинский
әдістемесіндегі мұндай ереже оқудың танымдық маңызы зор екендігін
көрсетумен бірге оның оқырманға тигізетін эстетикалық әсерінің мәнін де
айқындайды. Ушинский оқу міндеттері ретінде оқытудың баланың ойлау
қабілетін дамытуы мен грамматикалық нормаларды меңгертуін де қосады. Ол
ғылыми – көпшілік мақалалары мен көркем шығарманы оқудың түрлі жолдарын
ұсынып, шығарманың түріне байланысты әңгіме жүргізудің түрлі принциптерін
құрастырады, фольклор мен мысал үлгісіндегі шығармалармен жұмыс жасаудың
спецификасы туралы нақты нұсқаулар береді.
Лирикалық шығармаларды оқу сабақтарында К.Д. Ушинский үлкен рольді
табиғаттың өмірін бақылай білуге беріп, оқу барысында көрнекіліктер
қолдануды талап етеді. Отандық тілді үйретуде көрнекілікті басты принцип
етіп ұстау керек деп санайды. К.Д. Ушинскийдің бұл жүйесі Түсіндірмелі
оқу деп аталады.
К.Д. Ушинскийдің ізбасарлары оның оқу техникасы мен мазмұндаудағы
образдық жаттығуларды алмастырып, оқушыны біліммен қаруландырып, жеке тұлға
ретінде дамытатын жаңа қызықты сабақтар жүйесін енгізу керек деген ойын
бөлісті.
30 – 50 жылдардағы әдістемеде мәтінді талдауға деген анықталған ұстаным
болды. Ол көркем шығарманың ғылыми – іскер мақалалармен салыстырғанда
өзіндік ерекшеліктері болуына негізделді. Онда шығармамен кезеңді түрде
жұмыс жасау қажеттігі, адамгершілікке тәрбиелеу жолдары, мәтінді бөлімдерге
бөле отырып талдау және оны кейін тұтастай қорыту, тіл дамыту үшін жүйелі
жұмыс жасау жолдары қарастырылды.
60 – 70 жылдары сыныпта оқу мазмұны мен оқу әдістеріне өзгерістер
енгізілді. Көркем мәтінді талдау әдістемесі жетілдірілді: орындау
жаттығулары азайып, шығармашылық жаттығулар – оқығанының төңірегіндегі жеке
ойын айтуға бағытталған шығармашылық жұмыстар көбейді, шығарманың жекелеген
бөліктерімен емес, тұтас мәтінмен жұмыс жасалды. Оқушылардың шығарманың
идеясы мен образдарын ашуда өз белсенділіктерін көрсетуі, мәтінмен жұмыс
жасау түрлерінің молдығы ескерілді. Осы уақытта кіші мектеп жасындағы
оқушылардың мәтінмен жұмыс жасау барысындағы іскерлігіне қойылатын талаптар
анықталып, 1 – 3 сынып оқушыларының оқу дағдыларына қойылатын талаптар
мейлінше айқындалды.
80 – жылдары үш жылдық мектептерге арналған лирикалық шығармаларды оқу
бағдарламалары жетілдіріліп, төрт жылдық мектепке арналған бағдарламалар
құрастырылды. Көркем шығарманы талдау жолдарын айқындайтын әдістемелік
ережелер құрастырылды. Онда төмендегі мәселелер қаралды:
1. Шығарма мазмұнын талдау мен дұрыс, жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп
адамгершілікке тәрбиелеу біртұтас үрдіс болып табылады (мәтіннің мазмұнын
түсінуге бағытталған тапсырмалар өз кезегінде адамгершілік қабілетін
жетілдіруге әсер етеді.
2. Шығарманың тақырыптық – идеялық негізін, образдарын, сюжеттік
желісін, композициясын, көркемдік құралдарын ашу оқушының сөздік қорын
молайтып, жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді.
3. Оқушылардың өмірлік тәжірибелерге сүйенуі шығарманың мазмұнын саналы
түрде қабылдауға ықпал етеді және оны дұрыс талдаудың қажетті шарты болып
табылады.
4. Лирикалық шығармаларды оқу оқушылардың танымдық әрекетін
белсенділендіретін құрал ретінде қаралып, оларды ұлғайту қоршаған шындықты
біле түсуге жәрдемдеседі.
5. Талдау шығарма авторы ұсынып отырған фактілерді оқушылардың өмір
тәжірибесімен салыстыруына әсер етіп, олардың ойларын, сезімін оятуы, өз
көзқарасын білдіруге деген ықыласын тудыруы тиіс. Қазіргі әдістемеде білім
беру мен тәрбиелеу міндеттері бірлікте қаралады. Шығарманың тақырыбы, оның
идеялық мазмұны, көркемдік құндылығы оқушыларды тәрбиелейтін бір құрал
болып табылады. Сондай – ақ, әдістемеде оқушылардың мәтінмен, кітаппен өз
бетінше жұмыс жасау дағдысын қалыптастыру тәсілдеріне көп мән беріледі.
Соңғы жылдарда жасалған зерттеулер тез оқудың ойлау процесінің
белсенділігін арттыратынын, бастауыш сыныптан бастап жоғары мектепке
дейінгі білім берудің қай кезеңінде болмасын оқу үрдісін жетілдіретін
құралдардың бірі болып табылатындығын баса көрсетуде.
Оқу техникасын жетілдіру – кіші мектеп жасындағы оқушыларға білім
берудегі басты міндеттердің бірі деп санайды. Оқушылардың адамгершілікке
тәрбиелеудан көп ретте оның жеке тұлға ретінде қалыптасуымен оның лирикалық
шығармаларды оқуға, мектепке, мұғалімге, жолдастарына, сынып ұжымына, өзіне
деген қарым – қатынасы тікелей байланысты болып келеді.
Өмір егер оқушы сауат ашу кезеңінде адамгершілік қабілетінқалыптастырса,
сынып ұжымында өзіндік орнын иеленіп, өзіне деген сенімі артатынын, ал
керісінше, адамгершілік қабілетінқалыптастыра алмаса, өзін кемшін сезініп,
өз күшіне, оқуда жетістікке жетуге деген сенімді жоғалтатынын, сынып
ұжымында елеусіз, тасада қалатынын байқатып жүр. Мұндай оқушы іштей уайымға
салынып, өз бойындағы бар мүмкіндіктерді көрсете алмайды, өзіннің бар
қабілетін толық жұмсап, игере алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілікке тәрбиелеудің немесе
жеткілікті дәрежеде жетілмеуі олардың бойында үнемі алдынан шыға келетін
сәтсіздік синдромын қалыптастыруы мүмкін. Ол туралы A.Л.Венгер
Психологиялық үнемі алдынан шыға келетін сәтсіздік синдромы мектепке
дейінгі жастан өтер кезде немесе бастауыш мектеп жасында болады. Осы
синдромдағы тұлға аралық даму жағдаятына ата-анасының баладан күткен
жетістіктеріне бала жетістіктерінің сәйкес келмеуі тән. Оның пайда болуы
баланың жеткен нәтижесіне ата-анасы немесе мұғалімі қанағаттанбауынан
басталады деп жазады
Үнемі алдынан шыға келетін сәтсіздікке тән әлеуметтік қоршаған орта
реакциясына ата-анасы мен тәрбиешісінің тұрақты жағымсыз бағасы, ескертуі,
наразылығы жатады. Нәтижесінде балада қатты алаңдаушылық пайда болады және
дамиды. Өзіне деген сенімдігі азаяды, өзін өзі бағалауы төмендейді. Үнемі
алдынан шыға келетін сәтсіздікке ұшыраған бастауыш сынып оқушысының
ұстанымы – өзін үмітсіз нашар оқушы ретінде санауы. Осы синдромның
психологиялық бейінінің негізгі ерекшеліктері осындай.
Психологтардың ойынша оқушылардың үлгерімінің артуына әсер ететін 200 -
ден астам факторлар бар екен. Олардың барлығын есепке алып отыру мүмкін
емес. Сондықтан мектеп мұғалімдері аса жиі ұшырасатын 40 – қа жуық факторға
баса назар аударуы керек. Әсіресе, оқушылардың оқу жылдамдығы ең басты
фактор болып табылады.
Жоғарыда айтылғандар адамгершілік қабілетінжетілдірудің бір ғана жолы.
Бұл мәселені бірнеше аспектіде қарастыруға болады.
Білім беру аспектісі: Оқушының сыныбы артқан сайын оқуға берілетін
тапсырмалардың көлемі де арта түседі. Оқу қарқыны төмен оқушының сабаққа
әзірленуге жіберетін уақыт мөлшері де артады. Бұл оның шаршауына, оқудан
зерігуіне алып келеді.
Даму аспектісі: Негізінен, көп оқитын оқушылар тез оқиды. Ал оқу
барысында олардың шұғыл жады жетіліп, зейінділігі артады. Осы екі көрсеткіш
оқушының ойлау бейімділігіне тікелей әсер етеді.
Тәрбие аспектісі: Сыныптағы тәрбие жұмысы мен оқушылардың
жауапкершілігі, белсенділігі өзара байланысты болып келеді. Мектеп өмірін
жіті бақылаған адам оқушылардың белсенділігі жыл сайын өзгеріп
отыратындығын байқайды. Егер 3-сыныпта оқушылар нашар оқыса, 4-сыныпта
олардың үлгерімі мен белсенділігі түсіп кетеді. Сыныптың басым бөлігі нашар
оқыса, сыныпта жақсы оқитын оқушының психологиясы емес,
қанағаттанарлыққа оқитын оқушының психологиясы басым түседі. Бұл
психология сынып оқушыларының көп бөлігіне әсер етіп, мұндай сыныптың
тәртібі де, ұйымшылдығы да төмендейді. Өйткені оқушылардың басым бөлігі 4
немесе 5 деген бағаға оқу қол жетпейтін жағдай деп ұғынады. Ал 2 деген
баға онсыз да қойылмайды. Оқушыларда оқысаң да, оқымасаң да бәрібір үш
аласың деген ой қалыптасады. Мұны бала сынып жоғарылаған сайын айқынырақ
сезіне түседі. Сол себепті оқуға деген қызығушылығы да болмайды. Тапсырманы
немқұрайлы орындап, кейде өз бетінше жұмыстарды орындамай да келеді.
Экономикалық аспект: Оқу дағдысы жетілмеген оқушының бойындағы көп
қабілеттері ашылмай қалады. Бұл оқушы уақытын текке жіберді деген сөз. Оқу
үрдісі өз мәнінде ұйымдастыруды қажет етеді.
Біз оптималды адамгершілік қасиетке тәрбиелеу қажеттілігін 4 аспектіде
қарастырдық. Бұл мысалдар оптималды адамгершілікке тәрбиелеу қажеттігін
дәлелдей түсетіні сөзсіз.
Бүгінгі таңда мектеп оқушыларының бойында кітап оқуға деген
қызығушылықтың күрт бәсеңдеп кеткендігі кім кімге де аян. Оқушылардың
бойында оқу машығына деген қызығушылық оқып отырған материалын терең
түсінгенде және оқырманның бойында лирикалық шығармаларды оқудың оқу-
танымдық мотивтері дамыған жағдайда ғана пайда болады. Оқырмандық
қызығушылықтың оянуына оқу тәсілін білу, мәтінді қорыта алу, оқу барысында
туындап отыратын білгілі бір іскерлік пен дағдыны игеруі де себепші болады.
Біз бастауыш сынып оқушыларының оқу сапасын арттырудың бір нұсқасы
адамгершілікке тәрбиелеумеңгертуді мақсатты түрде басқару деп түсінеміз.
Алдымен, оқу дағдысы деген ұғымның мағынасын ашайық. Оқу деген ұғымды
білім алу деген ұғыммен ауыстырмас үшін біз лирикалық шығармаларды оқу
деген терминді қолданамыз.
Лирикалық шығармаларды оқу – күрделі психофизиологиялық үдеріс болып
табылады. Ол жүзеге асу үшін көру, сөйлеу-қозғалыс, сөйлеу-есту
анализаторлары қатысады. Ғалым Б.Г. Ананьев Осы үдерістің негізінде екі
сигнал жүйесінің уақытша байланысы мен анализаторлардың өзара әректтесуінің
күрделі механизмі жатқандығы туралы айтады. Көрнекті ғалым Б.Д.
Эльконин лирикалық шығармаларды оқудың алғашқы қалыптасу кезеңіндегі күйін
сөздердің дыбыстық қалыптарын олардың графикалық моделіне қарап бейнелеу
үдерісі деп сипаттайды. Бұл алдымен бала бір әріпті көріп, оның қандай
дыбыс екенін анықтауы, кейін келесі тұрған әріптерді тануы деген сөз. Егер
келесі әріптерді тану барысында бала алғашқы әріптердің дыбысталуын есте
сақтаса ғана қандай буын, сөз, сөз тіркесі, сөйлем шыққандығын ұға алады.
Бұл кезеңдерден өту үшін балаға белгілі бір уақыт мерзімі керек.
Лирикалық шығармаларды оқу үдерісі тез арада қалыптастыруға болатын
үдеріс емес. Бұл арада оқушылардың жас ерекшелігін, қабілетін, мүмкіндігін
жіті ескермесе болмайды. Бұл үдерісте басты үш мәселені есте сақтау керек:
1. Нақты ұғымды қабылдау, оны түсіну. Шығармадағы кейіпкердің іс-
әрекетіне еліктеу арқылы оқушылар бойына ізглікті, адамгершілікті
қасиеттерді сіңіреді. Оқи білу дегеніміз, ең алдымен, әріптерге қарап
отырып, олар білдіретін сөзді тану деген сөз. Оқушы әріптерге қарап
отырып, осы әріптердің тізбегі білдіретін нақты сөзді есіне түсірірсе
немесе айта алса ғана лирикалық шығармаларды оқу басталады. Әріптерді
қабылдаудың бұл үдерісінде тек көру ғана емес, оқушының жады мен
елестетуі, ақылы да қатысады.
2. Оқылған сөздердің мазмұнын түсіну. Біз оқыған әрбір сөз біздің
санамызда осы сөздің мазмұнын айқындайтын қандай да бір өзгерістерді
тудырады. Бір жағдайда біздің санамызда белгілі бір нақты бейне пайда
болса, енді бірінде сезім, қажеттілік немесе логикалық үдеріс,
үшіншісінде осылардың барлығы аралас, ал төртіншісінде ешбір бейне мен
сезімсіз тек қабылданған сөздің жай ғана қайталануы немесе осы сөзбен
байланысты басқа сөз туындауы мүмкін.
3. Оқығанын бағалау. Кітапты оқи алу жеткіліксіз. Оқушылардың бойындағы
оқыған шығармасының мазмұнына сын көзбен қарау дағдысы дамытуды талап
етеді.
Лирикалық шығармаларды оқу мотивтерінің біріне қажеттілік жатады.
Лирикалық шығармаларды оқу ауызша сөйлеумен тікелей байланысты. Ауызекі
сөйлеудің арқасында мәнерлеп адамгершіліг қасиеті қалыптасады. Лирикалық
шығармаларды оқу барысында сөйлеу мәнері құралдары, сондай – ақ оқырмандар
арасындағы сөйлесу қатынасы мен мәтіннің мазмұнын беру үшін байланысқан
ауызша сөйлеу қолданылады. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың мәтінді
қабылдауы ересек оқырманның мәтінді қабылдауына сәйкес келмейді. Олардың
өзіне тән төмендегідей ерекшеліктері бар:
• Фрагменттілік, мәтінді қабылдауда тұтастықтың болмауы;
• Елестету мен жалпылама қабылдаудың әлсіздігі;
• өмір тәжірибесінің аздығы;
• баланың практикалық әрекетімен байланыс;
• анық байқалатын эмоционалдылық, шынайы уайымдау;
• сөйлеу қалпына емес, сөйлемге мән беру басымдығы;
• Сөйлемдегі көркемдік құралдарды толық және дұрыс түсінбеу;
• Қабылдаудың репродуктивті деңгейінің басым болуы.
Лирикалық шығармаларды оқуды оқу іскерлігі етіп қалыптастыру үшін осы
жағдайларды есте сақтаған жөн. Сондай – ақ оқушылардың таным әрекетін
есепке алған да жөн. 5 – 6 жасар балалардың логикалық ойлау қабілеті әлі
толық дамымайды. Ол көрнекілік - әрекеттік сипатта болып, әртүрлі пәндер
және олардың орынбасар – моделдерімен практикалық әрекеттесуін тірек етуді
талап етеді. Ары қарай ойлау жайлап көрнекілік – образдық сипат алып,
соңында логикалық абстрактілік ойлау туындайды. Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың таным әрекетінің бұл даму баспалдақтары оқу сипаттамасына да өз
ізін қалдырады. Қазіргі әдістемелік еңбектерде оқу дағдысы оқып отырған
мәтініне деген жеке көзқарасын қалыптастыра отырып, шығармадағы ойды түсіну
және баспа бетіндегі мәтінді айтудың автоматтандырылған іскерлік ретінде
ұғындырылады. Өз ретінде мұндай оқу әрекеті мәтінді оқығанға дейін, оқу
барысында және оқуды аяқтағаннан кейін ойлау қабілеті болу керектігіне
баса назар аударады. Міне, осындай адамгершілікке тәрбиелеу негізделген
ойланып оқу оқушыны мәдени дәстүрлерге жақындататын, әдебиет әлеміне
бойлатып, оның жеке тұлғасын дамытатын құралдардың бірі болып табылады.
Бұл ретте оқу дағдысы – бастауыш сынып оқушылары үшін жақсы оқудың кепілі
болып табылатындығын естен шығармағанымыз жөн.
Аталған сапалардың барлығы өзара байланысты болып келеді. Графикалық
белгілерді дұрыс атамайынша мәтіннің бірліктерін дұрыс ұғыну мүмкін емес,
ал мәтіннің жекелеген компоненттерінің ішкі байланысынсыз шығарманың
идеясын ұғыну мүмкін емес. Өз ретінде шығарманың жалпы мазмұнын түсіну оның
жекелеген элементтерін дұрыс оқуға жәрдемдеседі, ал дұрыс оқу мен мәтінді
түсіну мәнерлеп оқудың негізі болып табылады. Жүгіртіп оқу оқу қарқыны
болып табыла отырып, нақты бір жағдайларда мәнерліліктің құралы да болып
табылады. Сондықтан да оқырманды даярлау оқу дағдысының барлық төрт
қасиетімен бір мезгілде жұмыс жасауды есепке ала отырып құрылуы керек. Бұл
қатынас сауат ашу кезеңінде – ақ жүзеге асырылуы тиіс. Сондай – ақ, мұндай
жұмыс жүйесін көркем мәтіндерді оқыту барысындағы сабақтарда қолданған аса
маңызды.
Әдістемеде оқу дағдысы деген терминмен бірге оқу техникасы деген
термин де қатар қолданылады. Бұл термин біраз уақытқа дейін оқудың тек
техникалық жағы ретінде ғана қолданылып келді. Танымал психолог Т.Г.Егоров
өзінің “Балаларды оқуға үйрету психологиясының очерктері атты еңбегінде
лирикалық шығармаларды оқуды өзара байланысты үш әрекеттен: әріптік
белгілерді қабылдау, олар белгілейтін дыбыс немесе сөздерді дауыстап айту,
оқығанын қорытудан тұратын қызмет түрі ретінде қарастырады. Кіші мектеп
жасындағы оқушыларды бұл әрекеттер бірізділікпен өтеді. Алайда оқу
тәжірибесін жинақтау барысында бұл бөлшектер синтезделіп кетеді.
Берілген үзіндіден зерттеушінің оқу техникасын (лирикалық
шығармаларды оқуды қабылдау мен айту механизмі, дағдысы деп атайтындығын)
оқығанын қорытуға қарсы қоймайтындығы көрінеді. Лирикалық шығармаларды оқу
нәтижелі болу үшін барлық әрекеттер бір мезгілде атқарылуы тиіс. Бұл туралы
С.П. Редозубов: қазіргі таңда да лирикалық шығармаларды оқу сабақтарын екі
категорияға: оқу “техникасы” сабақтары және саналы, мәнелеп оқу сабақтары
деп бөлетін мұғалімдер кездеседі. Сабақты бұлай бөлу түбірімен қате және
қауіпті. Кез келген лирикалық шығармаларды оқу сабақтары саналы оқу
сабақтары болу керек деген пікі білдіреді.
Лирикалық шығармаларды оқу нәтижелі болу үшін мұғалім жоғарыда
аталған әрекеттерді жүзеге асырумен бірге оқушылардың адамгершілік қасиетке
тәрбиелеу кезеңдерін де жете білуі тиіс. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде
оқушылардың адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты үш кезеңі қарастырылады.
Олар: аналитикалық, синтетикалық және автоматизациялау кезеңдері. Оқытудың
аналитикалық кезеңі оқу үдерісінің үш компоненттерінің бөлек – бөлек
берілуімен сипатталады. Яғни оқушыдан нақты операцияларды орындау барысында
жеке – жеке күш жұмсауын талап етеді. Буынға бөліп оқу баланың адамгершілік
қасиетке тәрбиелеу бастапқы деңгейде – аналитикалық деңгейде екенін
көрсетеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу аналитикалық кезеңі сауат ашу
кезеңіне сәйкес келеді деген түсінік бар. Алайда мұғалім әрбір баланың даму
қарқыны, соның ішінде оқу дағдысының қалыптасу қарқыны әртүрлі екенін естен
шығармағаны дұрыс.
Синтетикалық кезеңде оқытудың барлық үш компоненттері жинақталады,
яғни оқығанын қабылдау, айту және қорыту бір мезгілде жүзеге асады.
Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу бұл кезеңінде оқушы сөзді тұтастай оқиды.
Мәтінге тиісінше интонация беріп оқу іскерлігі де осы кезеңге тән. Оқушының
мәтіннің жекелеген бірліктерін ұғынып қоюы жеткіліксіз. Мұғалім оқушының
оқып отырған үзіндіні тұтас мәтіннің мазмұнымен байланыстыра алу
іскерлігіне мән бергені дұрыс. Оқыған мәтініне тиісті интонация беру
іскерлігі оқушы санасында оқығанынының жалпы мағынасын сақтап тұра алған
жағдайда ғана жүзеге асады. Бұл іскерлік негізінен бастауыш мектептің
екінші сыныбында толық қалыптасады.
Автоматтандырылу кезеңі оқушының оқу техникасын автоматты түрде
меңгеіп, оқығанын толық түсінуімен сипатталады. Оқушының интеллектуалдық
күші оқыған мәтінінің мазмұны мен қалпын түсінуге бағытталады. Шығарманың
идеясын ұғу, көркемдік құралдарды сезіне білу осы кезеңге тән. Бұл кезеңде
оқушының іштей оқу дағдысы қалыптасады. Оқушылардың бұл деңгейге
жеткендігінің басты белгісіне өз бетінше оқыған шығармасына эмоционалды
көзқарасын білдіре алуы, мұғалімнің қосымша сұрақтарынсыз – ақ алғашқы
оқырмандық әсерлерімен бөлісуге деген тілегі, оқығанын талқылауға деген
ұмтылысы жатады. Мұғалім сыныпта төмендегідей жұмыс тәртібін қамтамасыз ете
алған жағдайда аналитикалық кезеңнен автоматтандырылған кезеңге дейінгі
мұндай жолды оқушы бастауыш мектептегі білім беру үрдісінде ешбір
кедергісіз меңгере алады:
1. Адамгершілікке тәрбиелеу қалыптастыратын жаттығулар күн сайын
жүргізілуі тиіс;
2. Оқуға берілетін мәтінді іріктеу кездейсоқ емес, мәтіннің әдеби
ерекшеліктерін және оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып жүргізілуі керек;
3. Мұғалім оқушының қате оқығанын болдырмайтын жұмыстарды жүйелі түрде
жүргізуі тиіс;
4. Мұғалімнің жұмысында оқу барысында жіберілген қателерді жөндеудің
мақсатты жүйесі қолдаылуы керек.
5. Күбірлеп оқу, оқығанын дыбыссыз артикульдеу, іштей оқу тәрізді бірнеше
сатыдан тұратын оқу дағдысы арнайы ұйымдастырылғаны жөн.
Оқу мен жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде әріптік – дыбыстық
талдау аса қажет, сол кезеңде біз қайталап айтуды қолданамыз. Мұғалім
кіші мектеп жасындағы оқушыларды іштей оқуға дағдыландыруда аса абай
болғаны жөн. Бұл жұмыс оқушының жеке қабілеттерін ескере отырып, 3 –
сыныпта ғана жай қарқынмен жүргізіле бастайды.
Қорыта айтқанда, оқушылардың адамгершілік қасиетке тәрбиелеу бірінші,
екінші, үшінші кезеңдерінің әрқайсысы өзіне тән қарқынмен жүргізіліп, әр
кезең белгілі бір мерзімге созылады. Алғашқы кезеңде әріптің әрбір элементі
қадағаланады. Осы кезеңде ата – аналар балалары туралы әріптерді біледі,
алайда оқығысы келмейді дегенді жиі айтады. Бұл жерде мұғалім оқығысы
келмейді және оқи алмайды дегенді есінде ұстағаны жөн. Бала 9 – 10 жасқа
келгенде ғана оның бойындағы әрекетті дербес реттеу механизмі қалыптасады.
Міне, осы мәселелер мұғалім тарапынан ескеріліп, осылармен байланысты жұмыс
түрлерін жүргізгенде ғана оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу
нәтижелі болады.
Қазақ классик жазушылары – С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин,
С.Мұқановтың қазақ даласындағы ұлы өзгерістерді мадақтаған алғашқы өлең-
жырларының балалар мен жасөспірімдерді жан-жақты тәрбиелеуде маңызы зор
екенін атап кетуге болады. Сәкен Сейфулиннің Балалар деген өлеңінде таяқ
мініп, жалаң аяқ жүгірген дала баласына ақын ұлы Отаны, туған жері туралы
әңгімелейді. Олардың қылыш безеп, тез тізіліп, Отан үшін күрескер
болуын тілейді. Сондай-ақ Кім басшы – аға халыққа? деген өлеңінде Сәкен
жөн білмей адасып, надандықта қалып отырған халыққа басшы болар адал,
ардагер ұлды аңсайды. Бұл өлеңдерде Жаңбыр, Бау-бақша өлеңдері ұғымына
жеңіл ойнақылығымен бейнелігімен қызықты.
Көбелектің көбін-ай,
Қызығын-айғ көгін-ай.
Бәрін ұстап алар ек,
Жолдастарды жоғын-ай, - деген бала ұғымының өзі қандай нанымды. Ал,
Қ.Ыдырысовтың Жаңбыр атты өлеңі арқылы табиғаттың қызықты көріністері –
аспанның ашу шақырып, найзағайдың бұлттарға атылуы, ақ жаңбырдың сабалап
құюы аяғында балағы,н түріп ап су сабалап жөнелген бала психологиясына
ұласады.
Ө.Тұрманжанов Көркем әдебиетті оқудың ерекшелігі атты еңбегінде:
Көркем әдебиет туындыларын оқу әрі ермек, әрі өрнек. Ермек дейтініміз: ол
ойнақы жеңіл оөқылады. Көркем әдебиет кітаптарындағы алуан-алуан, шым-
шытырық оқиғалар, сан қилы, сан түрлі адам мінездері мен әрекеттері,
күрестері мен күн көрістері, тіршілік тәсілдері, нені сүйіп, нені жек
көретіндері, неден жиреніп, неге ұмтылатындары көзіңізге көрініп,
көңіліңізге сезіліп, бойыңызға жеңіл сіңеді. Осыдардың жақсысына үйренесіз
де, жаманынан бой тартып жиренесіз. Өмірде қалай тұоуды, қалай өмр сүруді,
отбасынан, Отаныңызды қалай сүюді үйренесің. Отанға, өз ортаңа сүйікиті
болудан артық абырой бар ма? Осының бірн терең түсіінп, жақсы ұғынуыңа
көркем әдебиет кітабы зор көмегін тигізеді, - деп көһркем әдебиеттің ролін
атап көрсеткен. [98, -275 б.]. Жоғарыда зерттеуші ғалымдардың құнды
ойларын, көзқарастарын бастауыш сыныпта көркесм шыармаларды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануда, іріктеуде басшылыққа алдық.
Бұл бағытта ұлт қаламгерлері де ерен еңбек етті. Лирикалық шығармаларн
қойылатын негізгі талаптарға тоқталады.
1. Оның оқушысы - өзі оқи алмайтын, әдебиетті біреудің көмегімен
қабылдайтын оқушы. Әдебиет, оларға оқып беруге немесе мазмұнын айтуға
арналады. Балаларға арналып жазылатын шығарма мейлінше қысқа, әрі ұғымды,
әсерлі болып келуі керек. Оқушылар ұғымы әрі саяз, әрі қалқамалы үстірт
ұғым, әрі жадына көп нәрсені бірден қабылдай алмайды. Оларға жазылатын
шығармалар, міне, осыны қатты ескертетін болады. Сондықтан, оқушылар ге
арналған шығарма кілең қызықты іске, қимылға құрылуға тиісті.
2. Оқушылар ойы – бейнелі ой. Көбіне ол затты, құбылысты, сыртқы
түсіне, формасына қарап қабылдайды. Ендеше, жазушы оның көз алдына тұспалды
сөз, ұғым образын емес, нақты жанды образ әкелуі тиіс. Онсыз болмайды...
Оның ұғымының саяздығы тәжірибесіздігінің ғана жемісі екенін есте сақтау
керек. Оның ақылы түрлі ғибраттармен толтыра қоятиын қуыс ыдыс емес, лап
еткелі тұрған от, соны жанды сөзбен, бейнемен тұтата білуі керек. Шығарма
оның әрі ойын кеңейтуге көмектесіп, әрі тіл үйретсін...
3. Адамда болатын ыждаһатты (белсенділікті), енжар деп аталатын екі
түрлі зерденің оқушылар да тек соңғысы бар. Ол көңілі соққанда қинала,
әдейі оралып, күш жұмсап, осыны білейінші дегенге бара алмайды. Әдебиеттің
міндеті ересек оқушылар ті жаңа білімге, жаңа сезімге есік ашатын ыждаһатты
зердеге бірте-бірте тәрбиелеуге көмектесу болып табылады. Бұл арада да өте
шеберлік, үлкен психологтік керек. Неге десеңдер, шығарма суытады, ол
жалығып кетеді. Ал, егер ылғи енжарлы зердеге азық ұсыныла берсе, келе-келе
оқушылар те білуге деген талап сөніп, бойкүйездікке салынады. Кейін қайта
тәрбиелеу қиынға соғады, -деп ескерте отырып автор көркем шығармалардың
балалардың психологиялық ой-өрісіне, жас ерекшелігіне сай жазылумен бірге,
оның бала қиялын өрістетуіде таптырмайтын құрал екенін атап көрсеткен [99].
Белгілі әдебиет зерттеушісі Б.Ыбырайым Сырлы әлем атты ғылыми
еңбегінде фольклор жанрларының бірі мақал-мәтелдер туралы, жүйелі ой мен
алғыр зерденің, терең парасат пен ұшқыр шабыт, зерек зейіннің жемісі,
көрінісі, - деді. Ол баланың құлағына сіңіп, адамгершілік жолына бағыттап,
рухани есеюіне айрықша ықпал жасайды. Мақалдардың шындық өмірге жанасымы
мен болмыстың бейнелеу, өмірлік мәселені, құбылысты байыптап, дәл де терең
тұжырым жасау мен көкейге қонымдылығына қарай халытың ұлттық поэтикалық
ойлау ерекшелігін, автордың ой-өрісі мен рухани өмірлік тәжірибесін барлай
аламыз. Б.Ыбырайым бүгінгі балалар прозасында көркемдік ойды бейнелеуді
төмендегідей қарастырады. Олар:
- Балалардың өзіндік өмірін, өзіндік әлеуметтік тіршілігіне зер салу,
олардың тыныс тірлігінің талай мәселелері ересектердің әлеуметтік
моральдық атмосферасымен де байланысты екенін ескеру;
- Балалардың жан дүниесіне бойлауға ұмтылу, детальдарды, штрихтарды,
т.б. көркемдік құрал тәсідермен бояуларды кейіпкердің психологиясына
тереңдеп тануға жетелейтін кілт есебінде пайдалану, психологизмге
ден қою;
- Балалардың мінез-құлықтарынан туындайтын і-әрекеттердің эстетикалық-
педагогикалық мәніне назар аудару;
- Табиғат әлемі арқылы авторлық көркемдік ойды бейнелеу;Тарихи кезең,
тарихи тұлғалардың сыр-сипатына үңіліп, тағылымдық сәттерге назар
аудару, жас ұрпаққа Отаншылдық тәрбие беруге ұмтылу. Бүгінгі балалар
прозасында, онң ішінде балалар әңгімесіндегі көркемдік ойға
құйылатын негізгі арналар осылар , - деп тұжырым жасайды.
Бұл секілді саланы әдебиет зерттеушілері өзіндік ізденістерімен дамыта
түсті. Белгілі ғалым Б.Адамбаев Тозған қазды топтаған қарға жейді атты
еңбегінде халық ауыз әдебиетінің бір-біріне жақын, ұқсас екі жанрына
жататаны шешендік сөздер үлгілері мақал-мәтелдер жөнінде жүргізген
зерттеулер бойынша өзінің ой тұжырымдарын ұсынған. Автор онда мақал-
мәтелдердің маңызына тоқтала келіп: мақал дегеніміз – халықтың ғасырлар
бойы өмірден, табиғаттан көрген-білгендерін бейнелейтін шағын шығармасы сөз
өнері, - анықтама берген. Халық шығармаларының басқа түрлері сияқты мақал-
мәтелдерді де әу баста жеке адамдар шығарады, оны біреуінен естіп, жаттап
жаңғыртады, өңдейді, өзгертеді. Сөйтіп, олар бірте бірте жалпы ортақ
мұраға, халық шығармасына айналады. Демек, мақал-мәтелдерді халықтың
өмірден жасаған қорытындысы ақыл ой түйіні деуге болады [50]. Бастауыш
мектепте мақал-мәтелдерді пайдалануда оның мағынасын түсіндіруді,
оқушылардың тіліне дамытуда арнайы жүргізілген зерттеулер қорытындысына
сүйендік.
Зерттеуші ғалым С.Қирабаев балаларға арналған поэзияның, яғни өлеңнің
өзіндік ерекшеліктерін; тілінің жатық, идеясының анық болуында деп
көрсеткен. Сонымен қатар, ғалым оқушылар ге арнап кітап жазу мәселесін де
көтерген. Онда: Оқушы жас болған сайын ол оқитын кітаптың да көркемдік
дәрежесінің жоғары болуына, оның әр түрлі тақырыпқа жазылуына, қоғамдық
өміріміздің әр түрлі құбылыстарын жас жеткіншектерге жеткізіп айтып беруге
қысымшылық жасауға тиіс. Балаларға арналған кітаптың ерекшелігі – оның
мейлінше қарапайым, нақты, әдеби образға бөлене жазылуына байланысты.
Оқушылар дің кітаптары оларды әрі көңілдендіретін, қуанышқа бөлейтін, жеңіл
оқылатын, оның үстіне баланың санасын оятарлықтай ойға құрылу керек. Көркем
әдебиеттің басқа саласы сияқты ол да қайнаған өмірден алынып, образды түрде
жазылуға тиіс, - деп көрсетті [101]. Шын мәнінде, лирикалық шығармаларінң
көркемдік жағы басым болғанда ғана бастауыш сынып оқушыларын қызықтыра
алады. Біз зерттеу жұмысымызға көркем шығарманы іріктеуде автордың ұсынған
өлеңінің өзіндік ерекшеліктерін басты қағида етіп алдық.
Зерттеуші ғалым Қ.Матыжанов өз еңбегінде: ең алдымен балаларға
арналған халық шығармалары – балалар психологиясын. Көркемдік талғамын,
шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын асыл мұра. Ол өзінің бала қабілетіне
лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, тілінің нәрлілілігімен, музыкалық
сазымен, өнегеді мазмұнымен, ойындық жеңіл формасыме балалардың рухани
азығына айеалған бағалы тәрбие құралы деп ауыз әдебиетінің педагогикалық
құндылығын саралап бергенін көреміз [102].
Ғалым Ә.Табылдиев Халық тағылымы [103] атты еңбегінде Мақал мен
мәтелге өз тұрғысынан анықтама берген. Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде
атйлатын философиялық ой түйіндері, сөд мәйекгі. Мақалдар көбінесе өлеңдік
өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады. Қара сөзбен, яғни
шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның
тіленбей тб.. Мәтелдер негізінен тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты,
қара сөзде нұсқаулы сөз ретінде айтылады. Өлең сөздің патшасы т.б. Қазақ
халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудегі
лирикалық шығармаларды оқытудың теориялық ... 7
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің
психологиялық – педагогикалық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
1.2 Лирикалық шығармаларды оқытудың әдеби бастаулары мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің тәжірибелік
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Білім берудің қазіргі жағдайында үздіксіз білім
беру және өзін - өзі сауаттандыру мәселесі аса өзекті мәселелердің біріне
айналып отыр. Бұл ретте өзін - өзі сауаттандырудың тиімділігі білім берудің
тиімділігі тәрізді, оқу дағдысының қалыптасуымен тікелей байланысты болып
келеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу алғашқы кезеңдерінде оқу
техникасына басча назар бөлінсе, келесі кезеңдерінде мәтінді түсінуі
алдыңғы кезекке шығады. Оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу, негізінен,
ұзақ жылдарға созылады. Бастауыш мектеп бағдарламасы оны сыныптан сыныпқа
жетілдірудің жолдарын қарастырады және әр кезеңдегі оның қалыптасу деңгейі
оқылған мәтіннің көлемі, оқу жылдамдығы, дұрыс оқу, оқығанды түсіну тәрізді
көрсеткіштермен өлшенеді. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін сөйлеу
әрекетінің спецификалық түрі ретінде А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя, А.Н.Соколов,
Н.И.Жинкин, Т.Г.Егоров тәрізді психологтар мен психолингвистер қарастырады.
Олар адамгершілік қасиетке тәрбиелеу негізгі кезеңдерін зерделеп, оқу
үрдісіне қатысатын сөйлеу механизмдері мен олардың пәндік мазмұны,
құрылымдық элементтері қаралады. Адамгершілікке тәрбиелеу және жетілдіруге
байланысты туындаған сұрақтарды көптеген әдіскерлер өз еңбектерінде
қарастырады. Педагог ғалымдардың зерттеулері бойынша бастауыш сыныпта
оқушыларға әлем лирикалық шығармаларнің көрнекті шығармаларын оқыту,
өлеңдер мен мысалдар, мақал-мәтелдер оқыту арқылы оқу дағдысы
қалыптасатындығы туралы айтылады.
Қазақ ағартушыларының еңбектеріне тоқталатын болсақ, бұл мәселе
төңірегінде М.Жұмабаев, А. Байтұрсынов құнды пікірлер айтады.
А.Байтұрсынов: Дағды адам әрекетінің қай –қайсысында да ерекше орын алады.
Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің
санамыз қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырады деп қорытады.
Ғалым С.Рахметова, П.Жаманқұлдың бастауыш сыныптарға арналған оқу
бағдарламаларында лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша дұрыс оқуға,
түсініп оқуға, шапшаң оқуға және мәнерлеп оқуға назар аударылады.
Қазіргі таңда оқушылардың оқуға деген қызығушылығы күрт төмендеп
кеткені ащы шындық. Бұған ақпарат көздерінің молдығы, оқушылардың бос
уақытының аздығы, жаңа технологиялардың оқуға деген қажеттілікті кері
ысырғандығы себеп болып отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында біз оқушылардың адамгершілікке
қасиетке тәрбиелеу жолдарын іздеумен бірге олардың лирикалық шығармаларды
оқуға деген ықыласын арттыру мәселесін де қарастырдық. Мұның өзі біздің
зерттеуіміздің өзектілігін арттыра түседі. Білім беру саласындағы осындай
өзекті мәселелерді қарастыра келіп, біз дипломдық жұмыстың тақырыбын
Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілікке тәрбиелеу деп алдық.
Зерттеудің мақсаты. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш
сынып оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысының жетілуі
және адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі сипаты ретінде бастауыш сыныпта
оқытылатын лирикалық шығармалар.
Зерттеу пәні. Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып
оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері.
Зерттеудің болжамы: Егер лирикалық шығармаларды оқу пәні бойынша
лирикалық шығармаларды түсініп оқуына мән берілсе, онда оқушылардың
адамгершілік қасиеті қалыптасады.
Зерттеу міндеттері.
Аталған тақырып бойынша әдебиеттерді зерделеп, нақты мәселе бойынша ғалым
- әдіскерлер мен озат мұғалімдердің тәжірибелерін талдау;
Оқушылардың бойында қазіргі заманның талаптарын есепке ала отырып
адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастырудың міндеттері мен мазмұнын жас
ерекшелік тұрғысында айқындау;
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқу техникасының деңгейіне әсер ететін
негізгі әдіс – тәсілдері;
Эксперимент жұмыстары арқылы оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу
нәтижесін тексеру.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты
әдістерінің негізін салушы К.Д. Ушинский болды. Сонымен бірге жетекші
психолог И.Кант, Н.Бердяевтің философиялық концепцияларында, Л.Толстой, В.
Розонов, И. Бунаков, В.А.Сухомлинскийдің философиялық – педагогикалық
идеяларында адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі талданады.
Мәселенің деректік көзі. ҚР Білім туралы Заңы, пәндік оқу
бағдарламалары, оқулықтары, озық іс-тәжірибелер, автордың зерттеушілік іс-
әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Философиялық,
психологиялық және педагогикалық ғылымдардың жеке адамды дамыту туралы
ілімдері, оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастыру туралы
психологиялық-педагогикалық тұжырым, оқыту принциптері дипломдық
жұмысымызға негіз болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеп отырған проблема бойынша психологиялық,
ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді талдап, зерттеу, жүйелеу,
әңгімелесу, тәжірибелік эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы.
• Дипломдық жұмыста оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу ерекшеліктерін
ескере отырып қалыптастыру мүмкіндігі сипатталады.
• Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеужетілдіру
мәселелері бойынша ғалымдардың пікірлері жүйеленді;
• Оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу лирикалық шығармаларды
оқыту арқылы жетілдірудің ғылыми зерттелу деңгейі анықталды;
• Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері
айқындалды;
• Оқушылардың бойында лирикалық шығармаларды оқыту арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу оң нәтижелері анықталды. Дипломдық жұмыс бастауыш сынып
мұғалімдеріне, әдіскерлерге және жоғары оқу орнының студенттеріне
ұсынылады.
Практикалық базасы. Мұнайлы ауданы, Қызылтөбе -2, №6 орта мектебі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде дипломдық жұмыс бойынша психологиялық – педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынып, проблеманы әзірлеу, шешілу
деңгейлері, зерттеу әдістемелері, оқушылардың оқуға деген ынтасының артуына
теріс әсер ететін факторлар анықталды.
Екінші кезеңде зерттелетін мәселе бойынша мектеп мұғалімдерінің іс –
тәжірибелері талданып, оқушылардың білім мазмұнын жаңашаландыру,
адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты жүргізілетін жұмыс түрлерін әзірлеу,
анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент жұмыстарын жүргізу жүзеге
асырылды.
Үшінші кезеңде эксперимент қорытындылары жасалынып, жүйеленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, ғылыми аппаратқа
(зертеудің нысаны, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы,
әдіснамалық негіздері, әдістері) сипаттама берілді. Зерттеу жұмысының
ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні ашып көрсетіледі.
“Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеудағы лирикалық
шығармаларды оқытудың теориялық негіздері” атты бірінші тарауда бастауыш
сынып оқушыларының адамгершілік қасиетке тәрбиелеу тарихи – педагогикалық
аспектілері, оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеутүрлі оқу технологиялары
арқылы қалыптастырудың ғылыми зерттелу деңгейі, жас ерекшеліктің
адамгершілікке тәрбиелеуқалыптастырудағы ролі көрсетіліп, талдаулар
жасалады.
“Лирикалық шығармаларды оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
адамгершілік қасиетке тәрбиелеу тәжірибедегі барысы” атты екінші тарауда
оқушылардың оқу техникасын жетілдіру әдістемесі, оқушылардың оқу
дағдыларын лирикалық шығармаларды оқыту арқылы қалыптастыру жолдары мен
құралдары қарастырылса, үшінші тарауда оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеу
ұсынылған педагогикалық жүйе бойынша тәжірибелік – эксперимент жұмысының
нәтижелері қорытындыланады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми - әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Еліміздің әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру
стратегиясында Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Білім беру реформасы – Қазақстанның
бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса
маңызды құралдардың бірі, - деп ерекше бөліп көрсетті. Осыған орай әлемдік
жаһандану жағдайларына байланысты біздің елдегі жалпы білім беру
мектептерінің алдында оқушылардың адамгершілікке тәрбиелеужетілдіру, өз
бетінше оқу, үздіксіз білім алу мәселелерін дамыту талабы тұр.
Оқушылардың бойына лирикалық шығармаларды оқыту арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу, жетілдіру, дамыту мәселесін зерттеу ең алдымен тарихи,
педагогикалық тұрғыдағы талдауды талап етеді.
1 Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілікке тәрбиелеудің
психологиялық – педагогикалық бастаулары
Үшінші мыңжылдық табалдырығын аттаған сәтте, қоғамның аса маңызды
функцияларының бірі білім беру мен тәрбиесінің алға қойған мақсаттары да
жаңара түсуде. Бүгінгі күннің тәрбиесінің алдыңғы міндеті – бұл жан –
жақты, мәдениетті, жеке тұлғаны қалыптастыру. Жан – жақты мәдениетті
мәдениетті тұлғаны қалыптастыру ең алдымен әрбір адамның туған этносының
рухани адамгершілік мәдениетін, ұлттық құндылықтарын бойына сіңіру
мәселесімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында жеке тұлғаның
шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интелектін байыту міндеті көзделген[1].
Демек, жастарды терең білімді, жан-жақты мәдениетті және жалпы
азаматтық құндылықтарды саналы түрде бағалайтын, сол тұрғыда өз болмысын
таныта алатын тұлға ретінде тәрбиелеу уақыт талабынан туып отыр.
Қазақ халқы ертеден – ақ адамдар арасындағы сыйластық қарым-
қатынастарға ерекше көңіл бөлген. Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жеткен
халықтың асыл қазыналарының ішкі астарына зер салсақ, ата-бабамыз ұстанған
тәлім – тәрбиенің биік шоқтығына тап боламыз. Шыр етіп дүние есігін ашқан
сәбиден бастап, адамның қартайып о дүниеге аттанғанға дейінгі кезеңі
аралығында адам өмірі сол қоғамның заңдары мен ережелеріне тығыз байланысты
болады. Қай қоғамда да, қай заманға да тәрбиелі, білімді, адам қажет. Ұлы
бабамыз Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі тиіс,
тәрбиесіз берілген білім азаматтың қас жауы, ол келешекке, оның барлық
өміріне апат әкеледі,- деп тәрбиенің қызметін жоғары бағалайды, Ал тәрбие
мектебі этика мен мораль қағидаларына жүгінеді.
Этика термині көне грек тіліндегі этос деген сөзден шыққан. Ол
алғашқыда өмір сүру орны (адамдар қонысы, жануарлар үңгірі) деген
мағанаға ие болған. Кейінірек табиғатты қандай да бір тұрақты құбылысты,
мінез –құлықты, әдет – ғұрыпты басымырақ көрсетті. Грек тіліндегі этос
сөзіне үйлес латын тілінде сән, әдеп, мінез т.б. мағаналарын
білдіретін сөз болған. Ежелгі Рим философы Цецирон ол сөзден (моралдық) сын
есім жасалған. Сөйтіп, мораль деген сөз пайда болды. Адамгершілік
терминін алсақ ол мораль сөзінің үйлесімі болып табылды және ол
сөздіктерде ХVIII ғасырдың аяғында ғана жасала бастады.
Адамзат тарихына терең бойлаған әрбір саналы азамат небір өркениетті
елдердің рухани мұраларын дамытуға баса назар аударғанын айқын аңғарады.
Өйткені адам баласының материалдық игіліктерді тиімді игеруі оның ой-
өрісімен тығыз байланысты. Ал ой-өріс деген мәселе рухани дүниетаныммен,
рухани құндылықтармен астасқанда ғана мәуелі жемісін береді. Адамның рухани
дүниесі дегенде оның ұлттық құндылықтарды меңгеру деңгейін, адами
қасиеттерінің молдығын есепке аламыз. Адамның рухани әлемін кеңейтетін
құнды мұраларға ата-бабаларымыздан мирас болып келген мәдени игіліктер,
еліміздің интеллектуалдық қазыналары жатады. Қазақтың ақылы көзінде,
қасиеті сөзінде деп халық мақалында айтылғандай барлық асылдың бастауы сөз
өнеріне, ауыз әдебиетімізге барып тіреледі.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп
қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп
өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына
негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш
саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Оқушының келешекте алатын жалпы білімі мен арнаулы мамандығының іргетасы
осы бастауышта қаланады. Сондықтан, оның сипаты мен мазмұны, оқытудың
әдістері мен формалары қазіргі жағдайда жан-жақты талданып отыр. Өйткені,
баланың жеке ерекшеліктері, оның адамгершілігінің, белсенділігінің
қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда жүзеге аспады.
Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің,
жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі де осы бастауыш мектеп. Бастауыш
мектептің негізгі міндеті – жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын
қамтамасыз ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын
қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып
табылады. Лирикалық шығармалар оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
бірден-бір көзі ретінде қарастырған жөн. Балаға білім нұрын себумен қатар,
оның бойына адамгершілік қасиеттерді дарыту лирикалық шығармаларды оқыту
барысында асырылатыны сөзсіз. Бастауыш білім жүйесінде бұл мәселені шешетін
тұлға – Ұстаз.
Халқымыз әрқашан да ұстаз мәртебесін көтеріп, аса жоғары қастерлеп,
бағалаған. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға, Адамның адамшылығы
жақсы ұстаздан болады деп айтқан ұлы Абай. Ал чехтің педагогы
Я.А.Коменский: Мұғалім мәңгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі деп ұстаздар
қауымын жоғары бағалаған.
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу – әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларды
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойында
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналармен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын
қамтамасыз етуі керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп,
белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі
олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың
сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді
енгізіп, оны ұйым-дастыру формасын түрлендіріп отыру – мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің шеберлігі,
ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады.
Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім олар еліктейтін, үлгі ететін абыройлы
жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне,
адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да, жауапкершілігі мол, адал
да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға
білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады
Оқушылардың жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп оқуын қалыптастыру – бастауыш
білім берудің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл міндет өте
өзекті міндеттердің бірі, өйткені адамды тәрбиелеуде, дамытуда және білім
беруде оқудың алатын орны ерекше. Оқу дегеніміз балалардың өзін және
қоршаған ортаны тануына жәрдемдесетін терезе болып табылады. Оқу кіші
мектеп жасындағы оқушылардың атқаруға тиісті дағдысы ғана емес, оларды
тәрбиелейтін және дамытатын құрал болып табылады. Оқу іскерлігі мен дағдысы
оқушының сөйлеу және ойлау әрекетінің аса маңызды бір түрі ғана емес, білім
беру сипатына ие, мектептен және сыныптан тыс жағдайлардың бәрінде, сондай
– ақ барлық пәндерді игеру барысында қолданылатын іскерлік пен дағдының
күрделі кешені болып табылады. Соған сәйкес, жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп
адамгершілік қабілетінжетілдіру үшін жүйелі, мақсатты бағыттандырылған
жұмыстарды жүргізген жөн. Адамгершілікке тәрбиелеу білім беру саласы мен
балаларды оқыту мен тәрбиелеуде аса маңызды роль атқарады. Сондықтан да
жаңашыл ұстаздар мен әдіскер – ғалымдар оқушылардың адамгершілікке
тәрбиелеу және дамыту мәселесіне байланысты сандаған тәжірибелерді жасады.
Оқушылардың оқу және сөйлеу дағдысын жетілдіруге бағытталған заманауи
әдістемелер өткен дәуірдегі құнды әдістемелерді өзіне басшы етіп алып отыр.
Сондықтан біз дипломдық жұмысты жазу барысында зерттеудің тарихи көзі етіп
адамгершілік қабілетін дамыту мәселесімен айналысқан жетекші психологтардың
еңбектерін, И.Кант, Н.Бердяевтің философиялық концепцияларын, Л.Толстой, В.
Розонов, К.Д.Ушинский, И. Бунаков, В.А.Сухомлинскийдің философиялық –
педагогикалық идеяларын пайдаландық. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты
әдістерінің негізін салушы К.Д. Ушинский болды. Ол көркем шығармаға
біздің балаларға өмірдің түрлі жақтарын көрсететін тереземіз тәрізді
қарауымыз керек екендігін айтты және баланың көркем шығарманы түсініп
оқуы жеткіліксіз, оны сезіне білуі керек деп баса көрсетті. Ушинский
әдістемесіндегі мұндай ереже оқудың танымдық маңызы зор екендігін
көрсетумен бірге оның оқырманға тигізетін эстетикалық әсерінің мәнін де
айқындайды. Ушинский оқу міндеттері ретінде оқытудың баланың ойлау
қабілетін дамытуы мен грамматикалық нормаларды меңгертуін де қосады. Ол
ғылыми – көпшілік мақалалары мен көркем шығарманы оқудың түрлі жолдарын
ұсынып, шығарманың түріне байланысты әңгіме жүргізудің түрлі принциптерін
құрастырады, фольклор мен мысал үлгісіндегі шығармалармен жұмыс жасаудың
спецификасы туралы нақты нұсқаулар береді.
Лирикалық шығармаларды оқу сабақтарында К.Д. Ушинский үлкен рольді
табиғаттың өмірін бақылай білуге беріп, оқу барысында көрнекіліктер
қолдануды талап етеді. Отандық тілді үйретуде көрнекілікті басты принцип
етіп ұстау керек деп санайды. К.Д. Ушинскийдің бұл жүйесі Түсіндірмелі
оқу деп аталады.
К.Д. Ушинскийдің ізбасарлары оның оқу техникасы мен мазмұндаудағы
образдық жаттығуларды алмастырып, оқушыны біліммен қаруландырып, жеке тұлға
ретінде дамытатын жаңа қызықты сабақтар жүйесін енгізу керек деген ойын
бөлісті.
30 – 50 жылдардағы әдістемеде мәтінді талдауға деген анықталған ұстаным
болды. Ол көркем шығарманың ғылыми – іскер мақалалармен салыстырғанда
өзіндік ерекшеліктері болуына негізделді. Онда шығармамен кезеңді түрде
жұмыс жасау қажеттігі, адамгершілікке тәрбиелеу жолдары, мәтінді бөлімдерге
бөле отырып талдау және оны кейін тұтастай қорыту, тіл дамыту үшін жүйелі
жұмыс жасау жолдары қарастырылды.
60 – 70 жылдары сыныпта оқу мазмұны мен оқу әдістеріне өзгерістер
енгізілді. Көркем мәтінді талдау әдістемесі жетілдірілді: орындау
жаттығулары азайып, шығармашылық жаттығулар – оқығанының төңірегіндегі жеке
ойын айтуға бағытталған шығармашылық жұмыстар көбейді, шығарманың жекелеген
бөліктерімен емес, тұтас мәтінмен жұмыс жасалды. Оқушылардың шығарманың
идеясы мен образдарын ашуда өз белсенділіктерін көрсетуі, мәтінмен жұмыс
жасау түрлерінің молдығы ескерілді. Осы уақытта кіші мектеп жасындағы
оқушылардың мәтінмен жұмыс жасау барысындағы іскерлігіне қойылатын талаптар
анықталып, 1 – 3 сынып оқушыларының оқу дағдыларына қойылатын талаптар
мейлінше айқындалды.
80 – жылдары үш жылдық мектептерге арналған лирикалық шығармаларды оқу
бағдарламалары жетілдіріліп, төрт жылдық мектепке арналған бағдарламалар
құрастырылды. Көркем шығарманы талдау жолдарын айқындайтын әдістемелік
ережелер құрастырылды. Онда төмендегі мәселелер қаралды:
1. Шығарма мазмұнын талдау мен дұрыс, жүгіртіп, түсініп, мәнерлеп
адамгершілікке тәрбиелеу біртұтас үрдіс болып табылады (мәтіннің мазмұнын
түсінуге бағытталған тапсырмалар өз кезегінде адамгершілік қабілетін
жетілдіруге әсер етеді.
2. Шығарманың тақырыптық – идеялық негізін, образдарын, сюжеттік
желісін, композициясын, көркемдік құралдарын ашу оқушының сөздік қорын
молайтып, жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді.
3. Оқушылардың өмірлік тәжірибелерге сүйенуі шығарманың мазмұнын саналы
түрде қабылдауға ықпал етеді және оны дұрыс талдаудың қажетті шарты болып
табылады.
4. Лирикалық шығармаларды оқу оқушылардың танымдық әрекетін
белсенділендіретін құрал ретінде қаралып, оларды ұлғайту қоршаған шындықты
біле түсуге жәрдемдеседі.
5. Талдау шығарма авторы ұсынып отырған фактілерді оқушылардың өмір
тәжірибесімен салыстыруына әсер етіп, олардың ойларын, сезімін оятуы, өз
көзқарасын білдіруге деген ықыласын тудыруы тиіс. Қазіргі әдістемеде білім
беру мен тәрбиелеу міндеттері бірлікте қаралады. Шығарманың тақырыбы, оның
идеялық мазмұны, көркемдік құндылығы оқушыларды тәрбиелейтін бір құрал
болып табылады. Сондай – ақ, әдістемеде оқушылардың мәтінмен, кітаппен өз
бетінше жұмыс жасау дағдысын қалыптастыру тәсілдеріне көп мән беріледі.
Соңғы жылдарда жасалған зерттеулер тез оқудың ойлау процесінің
белсенділігін арттыратынын, бастауыш сыныптан бастап жоғары мектепке
дейінгі білім берудің қай кезеңінде болмасын оқу үрдісін жетілдіретін
құралдардың бірі болып табылатындығын баса көрсетуде.
Оқу техникасын жетілдіру – кіші мектеп жасындағы оқушыларға білім
берудегі басты міндеттердің бірі деп санайды. Оқушылардың адамгершілікке
тәрбиелеудан көп ретте оның жеке тұлға ретінде қалыптасуымен оның лирикалық
шығармаларды оқуға, мектепке, мұғалімге, жолдастарына, сынып ұжымына, өзіне
деген қарым – қатынасы тікелей байланысты болып келеді.
Өмір егер оқушы сауат ашу кезеңінде адамгершілік қабілетінқалыптастырса,
сынып ұжымында өзіндік орнын иеленіп, өзіне деген сенімі артатынын, ал
керісінше, адамгершілік қабілетінқалыптастыра алмаса, өзін кемшін сезініп,
өз күшіне, оқуда жетістікке жетуге деген сенімді жоғалтатынын, сынып
ұжымында елеусіз, тасада қалатынын байқатып жүр. Мұндай оқушы іштей уайымға
салынып, өз бойындағы бар мүмкіндіктерді көрсете алмайды, өзіннің бар
қабілетін толық жұмсап, игере алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілікке тәрбиелеудің немесе
жеткілікті дәрежеде жетілмеуі олардың бойында үнемі алдынан шыға келетін
сәтсіздік синдромын қалыптастыруы мүмкін. Ол туралы A.Л.Венгер
Психологиялық үнемі алдынан шыға келетін сәтсіздік синдромы мектепке
дейінгі жастан өтер кезде немесе бастауыш мектеп жасында болады. Осы
синдромдағы тұлға аралық даму жағдаятына ата-анасының баладан күткен
жетістіктеріне бала жетістіктерінің сәйкес келмеуі тән. Оның пайда болуы
баланың жеткен нәтижесіне ата-анасы немесе мұғалімі қанағаттанбауынан
басталады деп жазады
Үнемі алдынан шыға келетін сәтсіздікке тән әлеуметтік қоршаған орта
реакциясына ата-анасы мен тәрбиешісінің тұрақты жағымсыз бағасы, ескертуі,
наразылығы жатады. Нәтижесінде балада қатты алаңдаушылық пайда болады және
дамиды. Өзіне деген сенімдігі азаяды, өзін өзі бағалауы төмендейді. Үнемі
алдынан шыға келетін сәтсіздікке ұшыраған бастауыш сынып оқушысының
ұстанымы – өзін үмітсіз нашар оқушы ретінде санауы. Осы синдромның
психологиялық бейінінің негізгі ерекшеліктері осындай.
Психологтардың ойынша оқушылардың үлгерімінің артуына әсер ететін 200 -
ден астам факторлар бар екен. Олардың барлығын есепке алып отыру мүмкін
емес. Сондықтан мектеп мұғалімдері аса жиі ұшырасатын 40 – қа жуық факторға
баса назар аударуы керек. Әсіресе, оқушылардың оқу жылдамдығы ең басты
фактор болып табылады.
Жоғарыда айтылғандар адамгершілік қабілетінжетілдірудің бір ғана жолы.
Бұл мәселені бірнеше аспектіде қарастыруға болады.
Білім беру аспектісі: Оқушының сыныбы артқан сайын оқуға берілетін
тапсырмалардың көлемі де арта түседі. Оқу қарқыны төмен оқушының сабаққа
әзірленуге жіберетін уақыт мөлшері де артады. Бұл оның шаршауына, оқудан
зерігуіне алып келеді.
Даму аспектісі: Негізінен, көп оқитын оқушылар тез оқиды. Ал оқу
барысында олардың шұғыл жады жетіліп, зейінділігі артады. Осы екі көрсеткіш
оқушының ойлау бейімділігіне тікелей әсер етеді.
Тәрбие аспектісі: Сыныптағы тәрбие жұмысы мен оқушылардың
жауапкершілігі, белсенділігі өзара байланысты болып келеді. Мектеп өмірін
жіті бақылаған адам оқушылардың белсенділігі жыл сайын өзгеріп
отыратындығын байқайды. Егер 3-сыныпта оқушылар нашар оқыса, 4-сыныпта
олардың үлгерімі мен белсенділігі түсіп кетеді. Сыныптың басым бөлігі нашар
оқыса, сыныпта жақсы оқитын оқушының психологиясы емес,
қанағаттанарлыққа оқитын оқушының психологиясы басым түседі. Бұл
психология сынып оқушыларының көп бөлігіне әсер етіп, мұндай сыныптың
тәртібі де, ұйымшылдығы да төмендейді. Өйткені оқушылардың басым бөлігі 4
немесе 5 деген бағаға оқу қол жетпейтін жағдай деп ұғынады. Ал 2 деген
баға онсыз да қойылмайды. Оқушыларда оқысаң да, оқымасаң да бәрібір үш
аласың деген ой қалыптасады. Мұны бала сынып жоғарылаған сайын айқынырақ
сезіне түседі. Сол себепті оқуға деген қызығушылығы да болмайды. Тапсырманы
немқұрайлы орындап, кейде өз бетінше жұмыстарды орындамай да келеді.
Экономикалық аспект: Оқу дағдысы жетілмеген оқушының бойындағы көп
қабілеттері ашылмай қалады. Бұл оқушы уақытын текке жіберді деген сөз. Оқу
үрдісі өз мәнінде ұйымдастыруды қажет етеді.
Біз оптималды адамгершілік қасиетке тәрбиелеу қажеттілігін 4 аспектіде
қарастырдық. Бұл мысалдар оптималды адамгершілікке тәрбиелеу қажеттігін
дәлелдей түсетіні сөзсіз.
Бүгінгі таңда мектеп оқушыларының бойында кітап оқуға деген
қызығушылықтың күрт бәсеңдеп кеткендігі кім кімге де аян. Оқушылардың
бойында оқу машығына деген қызығушылық оқып отырған материалын терең
түсінгенде және оқырманның бойында лирикалық шығармаларды оқудың оқу-
танымдық мотивтері дамыған жағдайда ғана пайда болады. Оқырмандық
қызығушылықтың оянуына оқу тәсілін білу, мәтінді қорыта алу, оқу барысында
туындап отыратын білгілі бір іскерлік пен дағдыны игеруі де себепші болады.
Біз бастауыш сынып оқушыларының оқу сапасын арттырудың бір нұсқасы
адамгершілікке тәрбиелеумеңгертуді мақсатты түрде басқару деп түсінеміз.
Алдымен, оқу дағдысы деген ұғымның мағынасын ашайық. Оқу деген ұғымды
білім алу деген ұғыммен ауыстырмас үшін біз лирикалық шығармаларды оқу
деген терминді қолданамыз.
Лирикалық шығармаларды оқу – күрделі психофизиологиялық үдеріс болып
табылады. Ол жүзеге асу үшін көру, сөйлеу-қозғалыс, сөйлеу-есту
анализаторлары қатысады. Ғалым Б.Г. Ананьев Осы үдерістің негізінде екі
сигнал жүйесінің уақытша байланысы мен анализаторлардың өзара әректтесуінің
күрделі механизмі жатқандығы туралы айтады. Көрнекті ғалым Б.Д.
Эльконин лирикалық шығармаларды оқудың алғашқы қалыптасу кезеңіндегі күйін
сөздердің дыбыстық қалыптарын олардың графикалық моделіне қарап бейнелеу
үдерісі деп сипаттайды. Бұл алдымен бала бір әріпті көріп, оның қандай
дыбыс екенін анықтауы, кейін келесі тұрған әріптерді тануы деген сөз. Егер
келесі әріптерді тану барысында бала алғашқы әріптердің дыбысталуын есте
сақтаса ғана қандай буын, сөз, сөз тіркесі, сөйлем шыққандығын ұға алады.
Бұл кезеңдерден өту үшін балаға белгілі бір уақыт мерзімі керек.
Лирикалық шығармаларды оқу үдерісі тез арада қалыптастыруға болатын
үдеріс емес. Бұл арада оқушылардың жас ерекшелігін, қабілетін, мүмкіндігін
жіті ескермесе болмайды. Бұл үдерісте басты үш мәселені есте сақтау керек:
1. Нақты ұғымды қабылдау, оны түсіну. Шығармадағы кейіпкердің іс-
әрекетіне еліктеу арқылы оқушылар бойына ізглікті, адамгершілікті
қасиеттерді сіңіреді. Оқи білу дегеніміз, ең алдымен, әріптерге қарап
отырып, олар білдіретін сөзді тану деген сөз. Оқушы әріптерге қарап
отырып, осы әріптердің тізбегі білдіретін нақты сөзді есіне түсірірсе
немесе айта алса ғана лирикалық шығармаларды оқу басталады. Әріптерді
қабылдаудың бұл үдерісінде тек көру ғана емес, оқушының жады мен
елестетуі, ақылы да қатысады.
2. Оқылған сөздердің мазмұнын түсіну. Біз оқыған әрбір сөз біздің
санамызда осы сөздің мазмұнын айқындайтын қандай да бір өзгерістерді
тудырады. Бір жағдайда біздің санамызда белгілі бір нақты бейне пайда
болса, енді бірінде сезім, қажеттілік немесе логикалық үдеріс,
үшіншісінде осылардың барлығы аралас, ал төртіншісінде ешбір бейне мен
сезімсіз тек қабылданған сөздің жай ғана қайталануы немесе осы сөзбен
байланысты басқа сөз туындауы мүмкін.
3. Оқығанын бағалау. Кітапты оқи алу жеткіліксіз. Оқушылардың бойындағы
оқыған шығармасының мазмұнына сын көзбен қарау дағдысы дамытуды талап
етеді.
Лирикалық шығармаларды оқу мотивтерінің біріне қажеттілік жатады.
Лирикалық шығармаларды оқу ауызша сөйлеумен тікелей байланысты. Ауызекі
сөйлеудің арқасында мәнерлеп адамгершіліг қасиеті қалыптасады. Лирикалық
шығармаларды оқу барысында сөйлеу мәнері құралдары, сондай – ақ оқырмандар
арасындағы сөйлесу қатынасы мен мәтіннің мазмұнын беру үшін байланысқан
ауызша сөйлеу қолданылады. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың мәтінді
қабылдауы ересек оқырманның мәтінді қабылдауына сәйкес келмейді. Олардың
өзіне тән төмендегідей ерекшеліктері бар:
• Фрагменттілік, мәтінді қабылдауда тұтастықтың болмауы;
• Елестету мен жалпылама қабылдаудың әлсіздігі;
• өмір тәжірибесінің аздығы;
• баланың практикалық әрекетімен байланыс;
• анық байқалатын эмоционалдылық, шынайы уайымдау;
• сөйлеу қалпына емес, сөйлемге мән беру басымдығы;
• Сөйлемдегі көркемдік құралдарды толық және дұрыс түсінбеу;
• Қабылдаудың репродуктивті деңгейінің басым болуы.
Лирикалық шығармаларды оқуды оқу іскерлігі етіп қалыптастыру үшін осы
жағдайларды есте сақтаған жөн. Сондай – ақ оқушылардың таным әрекетін
есепке алған да жөн. 5 – 6 жасар балалардың логикалық ойлау қабілеті әлі
толық дамымайды. Ол көрнекілік - әрекеттік сипатта болып, әртүрлі пәндер
және олардың орынбасар – моделдерімен практикалық әрекеттесуін тірек етуді
талап етеді. Ары қарай ойлау жайлап көрнекілік – образдық сипат алып,
соңында логикалық абстрактілік ойлау туындайды. Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың таным әрекетінің бұл даму баспалдақтары оқу сипаттамасына да өз
ізін қалдырады. Қазіргі әдістемелік еңбектерде оқу дағдысы оқып отырған
мәтініне деген жеке көзқарасын қалыптастыра отырып, шығармадағы ойды түсіну
және баспа бетіндегі мәтінді айтудың автоматтандырылған іскерлік ретінде
ұғындырылады. Өз ретінде мұндай оқу әрекеті мәтінді оқығанға дейін, оқу
барысында және оқуды аяқтағаннан кейін ойлау қабілеті болу керектігіне
баса назар аударады. Міне, осындай адамгершілікке тәрбиелеу негізделген
ойланып оқу оқушыны мәдени дәстүрлерге жақындататын, әдебиет әлеміне
бойлатып, оның жеке тұлғасын дамытатын құралдардың бірі болып табылады.
Бұл ретте оқу дағдысы – бастауыш сынып оқушылары үшін жақсы оқудың кепілі
болып табылатындығын естен шығармағанымыз жөн.
Аталған сапалардың барлығы өзара байланысты болып келеді. Графикалық
белгілерді дұрыс атамайынша мәтіннің бірліктерін дұрыс ұғыну мүмкін емес,
ал мәтіннің жекелеген компоненттерінің ішкі байланысынсыз шығарманың
идеясын ұғыну мүмкін емес. Өз ретінде шығарманың жалпы мазмұнын түсіну оның
жекелеген элементтерін дұрыс оқуға жәрдемдеседі, ал дұрыс оқу мен мәтінді
түсіну мәнерлеп оқудың негізі болып табылады. Жүгіртіп оқу оқу қарқыны
болып табыла отырып, нақты бір жағдайларда мәнерліліктің құралы да болып
табылады. Сондықтан да оқырманды даярлау оқу дағдысының барлық төрт
қасиетімен бір мезгілде жұмыс жасауды есепке ала отырып құрылуы керек. Бұл
қатынас сауат ашу кезеңінде – ақ жүзеге асырылуы тиіс. Сондай – ақ, мұндай
жұмыс жүйесін көркем мәтіндерді оқыту барысындағы сабақтарда қолданған аса
маңызды.
Әдістемеде оқу дағдысы деген терминмен бірге оқу техникасы деген
термин де қатар қолданылады. Бұл термин біраз уақытқа дейін оқудың тек
техникалық жағы ретінде ғана қолданылып келді. Танымал психолог Т.Г.Егоров
өзінің “Балаларды оқуға үйрету психологиясының очерктері атты еңбегінде
лирикалық шығармаларды оқуды өзара байланысты үш әрекеттен: әріптік
белгілерді қабылдау, олар белгілейтін дыбыс немесе сөздерді дауыстап айту,
оқығанын қорытудан тұратын қызмет түрі ретінде қарастырады. Кіші мектеп
жасындағы оқушыларды бұл әрекеттер бірізділікпен өтеді. Алайда оқу
тәжірибесін жинақтау барысында бұл бөлшектер синтезделіп кетеді.
Берілген үзіндіден зерттеушінің оқу техникасын (лирикалық
шығармаларды оқуды қабылдау мен айту механизмі, дағдысы деп атайтындығын)
оқығанын қорытуға қарсы қоймайтындығы көрінеді. Лирикалық шығармаларды оқу
нәтижелі болу үшін барлық әрекеттер бір мезгілде атқарылуы тиіс. Бұл туралы
С.П. Редозубов: қазіргі таңда да лирикалық шығармаларды оқу сабақтарын екі
категорияға: оқу “техникасы” сабақтары және саналы, мәнелеп оқу сабақтары
деп бөлетін мұғалімдер кездеседі. Сабақты бұлай бөлу түбірімен қате және
қауіпті. Кез келген лирикалық шығармаларды оқу сабақтары саналы оқу
сабақтары болу керек деген пікі білдіреді.
Лирикалық шығармаларды оқу нәтижелі болу үшін мұғалім жоғарыда
аталған әрекеттерді жүзеге асырумен бірге оқушылардың адамгершілік қасиетке
тәрбиелеу кезеңдерін де жете білуі тиіс. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде
оқушылардың адамгершілік қасиетке тәрбиелеу басты үш кезеңі қарастырылады.
Олар: аналитикалық, синтетикалық және автоматизациялау кезеңдері. Оқытудың
аналитикалық кезеңі оқу үдерісінің үш компоненттерінің бөлек – бөлек
берілуімен сипатталады. Яғни оқушыдан нақты операцияларды орындау барысында
жеке – жеке күш жұмсауын талап етеді. Буынға бөліп оқу баланың адамгершілік
қасиетке тәрбиелеу бастапқы деңгейде – аналитикалық деңгейде екенін
көрсетеді. Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу аналитикалық кезеңі сауат ашу
кезеңіне сәйкес келеді деген түсінік бар. Алайда мұғалім әрбір баланың даму
қарқыны, соның ішінде оқу дағдысының қалыптасу қарқыны әртүрлі екенін естен
шығармағаны дұрыс.
Синтетикалық кезеңде оқытудың барлық үш компоненттері жинақталады,
яғни оқығанын қабылдау, айту және қорыту бір мезгілде жүзеге асады.
Адамгершілік қасиетке тәрбиелеу бұл кезеңінде оқушы сөзді тұтастай оқиды.
Мәтінге тиісінше интонация беріп оқу іскерлігі де осы кезеңге тән. Оқушының
мәтіннің жекелеген бірліктерін ұғынып қоюы жеткіліксіз. Мұғалім оқушының
оқып отырған үзіндіні тұтас мәтіннің мазмұнымен байланыстыра алу
іскерлігіне мән бергені дұрыс. Оқыған мәтініне тиісті интонация беру
іскерлігі оқушы санасында оқығанынының жалпы мағынасын сақтап тұра алған
жағдайда ғана жүзеге асады. Бұл іскерлік негізінен бастауыш мектептің
екінші сыныбында толық қалыптасады.
Автоматтандырылу кезеңі оқушының оқу техникасын автоматты түрде
меңгеіп, оқығанын толық түсінуімен сипатталады. Оқушының интеллектуалдық
күші оқыған мәтінінің мазмұны мен қалпын түсінуге бағытталады. Шығарманың
идеясын ұғу, көркемдік құралдарды сезіне білу осы кезеңге тән. Бұл кезеңде
оқушының іштей оқу дағдысы қалыптасады. Оқушылардың бұл деңгейге
жеткендігінің басты белгісіне өз бетінше оқыған шығармасына эмоционалды
көзқарасын білдіре алуы, мұғалімнің қосымша сұрақтарынсыз – ақ алғашқы
оқырмандық әсерлерімен бөлісуге деген тілегі, оқығанын талқылауға деген
ұмтылысы жатады. Мұғалім сыныпта төмендегідей жұмыс тәртібін қамтамасыз ете
алған жағдайда аналитикалық кезеңнен автоматтандырылған кезеңге дейінгі
мұндай жолды оқушы бастауыш мектептегі білім беру үрдісінде ешбір
кедергісіз меңгере алады:
1. Адамгершілікке тәрбиелеу қалыптастыратын жаттығулар күн сайын
жүргізілуі тиіс;
2. Оқуға берілетін мәтінді іріктеу кездейсоқ емес, мәтіннің әдеби
ерекшеліктерін және оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып жүргізілуі керек;
3. Мұғалім оқушының қате оқығанын болдырмайтын жұмыстарды жүйелі түрде
жүргізуі тиіс;
4. Мұғалімнің жұмысында оқу барысында жіберілген қателерді жөндеудің
мақсатты жүйесі қолдаылуы керек.
5. Күбірлеп оқу, оқығанын дыбыссыз артикульдеу, іштей оқу тәрізді бірнеше
сатыдан тұратын оқу дағдысы арнайы ұйымдастырылғаны жөн.
Оқу мен жазуға үйретудің алғашқы кезеңдерінде әріптік – дыбыстық
талдау аса қажет, сол кезеңде біз қайталап айтуды қолданамыз. Мұғалім
кіші мектеп жасындағы оқушыларды іштей оқуға дағдыландыруда аса абай
болғаны жөн. Бұл жұмыс оқушының жеке қабілеттерін ескере отырып, 3 –
сыныпта ғана жай қарқынмен жүргізіле бастайды.
Қорыта айтқанда, оқушылардың адамгершілік қасиетке тәрбиелеу бірінші,
екінші, үшінші кезеңдерінің әрқайсысы өзіне тән қарқынмен жүргізіліп, әр
кезең белгілі бір мерзімге созылады. Алғашқы кезеңде әріптің әрбір элементі
қадағаланады. Осы кезеңде ата – аналар балалары туралы әріптерді біледі,
алайда оқығысы келмейді дегенді жиі айтады. Бұл жерде мұғалім оқығысы
келмейді және оқи алмайды дегенді есінде ұстағаны жөн. Бала 9 – 10 жасқа
келгенде ғана оның бойындағы әрекетті дербес реттеу механизмі қалыптасады.
Міне, осы мәселелер мұғалім тарапынан ескеріліп, осылармен байланысты жұмыс
түрлерін жүргізгенде ғана оқушылардың бойында адамгершілікке тәрбиелеу
нәтижелі болады.
Қазақ классик жазушылары – С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин,
С.Мұқановтың қазақ даласындағы ұлы өзгерістерді мадақтаған алғашқы өлең-
жырларының балалар мен жасөспірімдерді жан-жақты тәрбиелеуде маңызы зор
екенін атап кетуге болады. Сәкен Сейфулиннің Балалар деген өлеңінде таяқ
мініп, жалаң аяқ жүгірген дала баласына ақын ұлы Отаны, туған жері туралы
әңгімелейді. Олардың қылыш безеп, тез тізіліп, Отан үшін күрескер
болуын тілейді. Сондай-ақ Кім басшы – аға халыққа? деген өлеңінде Сәкен
жөн білмей адасып, надандықта қалып отырған халыққа басшы болар адал,
ардагер ұлды аңсайды. Бұл өлеңдерде Жаңбыр, Бау-бақша өлеңдері ұғымына
жеңіл ойнақылығымен бейнелігімен қызықты.
Көбелектің көбін-ай,
Қызығын-айғ көгін-ай.
Бәрін ұстап алар ек,
Жолдастарды жоғын-ай, - деген бала ұғымының өзі қандай нанымды. Ал,
Қ.Ыдырысовтың Жаңбыр атты өлеңі арқылы табиғаттың қызықты көріністері –
аспанның ашу шақырып, найзағайдың бұлттарға атылуы, ақ жаңбырдың сабалап
құюы аяғында балағы,н түріп ап су сабалап жөнелген бала психологиясына
ұласады.
Ө.Тұрманжанов Көркем әдебиетті оқудың ерекшелігі атты еңбегінде:
Көркем әдебиет туындыларын оқу әрі ермек, әрі өрнек. Ермек дейтініміз: ол
ойнақы жеңіл оөқылады. Көркем әдебиет кітаптарындағы алуан-алуан, шым-
шытырық оқиғалар, сан қилы, сан түрлі адам мінездері мен әрекеттері,
күрестері мен күн көрістері, тіршілік тәсілдері, нені сүйіп, нені жек
көретіндері, неден жиреніп, неге ұмтылатындары көзіңізге көрініп,
көңіліңізге сезіліп, бойыңызға жеңіл сіңеді. Осыдардың жақсысына үйренесіз
де, жаманынан бой тартып жиренесіз. Өмірде қалай тұоуды, қалай өмр сүруді,
отбасынан, Отаныңызды қалай сүюді үйренесің. Отанға, өз ортаңа сүйікиті
болудан артық абырой бар ма? Осының бірн терең түсіінп, жақсы ұғынуыңа
көркем әдебиет кітабы зор көмегін тигізеді, - деп көһркем әдебиеттің ролін
атап көрсеткен. [98, -275 б.]. Жоғарыда зерттеуші ғалымдардың құнды
ойларын, көзқарастарын бастауыш сыныпта көркесм шыармаларды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануда, іріктеуде басшылыққа алдық.
Бұл бағытта ұлт қаламгерлері де ерен еңбек етті. Лирикалық шығармаларн
қойылатын негізгі талаптарға тоқталады.
1. Оның оқушысы - өзі оқи алмайтын, әдебиетті біреудің көмегімен
қабылдайтын оқушы. Әдебиет, оларға оқып беруге немесе мазмұнын айтуға
арналады. Балаларға арналып жазылатын шығарма мейлінше қысқа, әрі ұғымды,
әсерлі болып келуі керек. Оқушылар ұғымы әрі саяз, әрі қалқамалы үстірт
ұғым, әрі жадына көп нәрсені бірден қабылдай алмайды. Оларға жазылатын
шығармалар, міне, осыны қатты ескертетін болады. Сондықтан, оқушылар ге
арналған шығарма кілең қызықты іске, қимылға құрылуға тиісті.
2. Оқушылар ойы – бейнелі ой. Көбіне ол затты, құбылысты, сыртқы
түсіне, формасына қарап қабылдайды. Ендеше, жазушы оның көз алдына тұспалды
сөз, ұғым образын емес, нақты жанды образ әкелуі тиіс. Онсыз болмайды...
Оның ұғымының саяздығы тәжірибесіздігінің ғана жемісі екенін есте сақтау
керек. Оның ақылы түрлі ғибраттармен толтыра қоятиын қуыс ыдыс емес, лап
еткелі тұрған от, соны жанды сөзбен, бейнемен тұтата білуі керек. Шығарма
оның әрі ойын кеңейтуге көмектесіп, әрі тіл үйретсін...
3. Адамда болатын ыждаһатты (белсенділікті), енжар деп аталатын екі
түрлі зерденің оқушылар да тек соңғысы бар. Ол көңілі соққанда қинала,
әдейі оралып, күш жұмсап, осыны білейінші дегенге бара алмайды. Әдебиеттің
міндеті ересек оқушылар ті жаңа білімге, жаңа сезімге есік ашатын ыждаһатты
зердеге бірте-бірте тәрбиелеуге көмектесу болып табылады. Бұл арада да өте
шеберлік, үлкен психологтік керек. Неге десеңдер, шығарма суытады, ол
жалығып кетеді. Ал, егер ылғи енжарлы зердеге азық ұсыныла берсе, келе-келе
оқушылар те білуге деген талап сөніп, бойкүйездікке салынады. Кейін қайта
тәрбиелеу қиынға соғады, -деп ескерте отырып автор көркем шығармалардың
балалардың психологиялық ой-өрісіне, жас ерекшелігіне сай жазылумен бірге,
оның бала қиялын өрістетуіде таптырмайтын құрал екенін атап көрсеткен [99].
Белгілі әдебиет зерттеушісі Б.Ыбырайым Сырлы әлем атты ғылыми
еңбегінде фольклор жанрларының бірі мақал-мәтелдер туралы, жүйелі ой мен
алғыр зерденің, терең парасат пен ұшқыр шабыт, зерек зейіннің жемісі,
көрінісі, - деді. Ол баланың құлағына сіңіп, адамгершілік жолына бағыттап,
рухани есеюіне айрықша ықпал жасайды. Мақалдардың шындық өмірге жанасымы
мен болмыстың бейнелеу, өмірлік мәселені, құбылысты байыптап, дәл де терең
тұжырым жасау мен көкейге қонымдылығына қарай халытың ұлттық поэтикалық
ойлау ерекшелігін, автордың ой-өрісі мен рухани өмірлік тәжірибесін барлай
аламыз. Б.Ыбырайым бүгінгі балалар прозасында көркемдік ойды бейнелеуді
төмендегідей қарастырады. Олар:
- Балалардың өзіндік өмірін, өзіндік әлеуметтік тіршілігіне зер салу,
олардың тыныс тірлігінің талай мәселелері ересектердің әлеуметтік
моральдық атмосферасымен де байланысты екенін ескеру;
- Балалардың жан дүниесіне бойлауға ұмтылу, детальдарды, штрихтарды,
т.б. көркемдік құрал тәсідермен бояуларды кейіпкердің психологиясына
тереңдеп тануға жетелейтін кілт есебінде пайдалану, психологизмге
ден қою;
- Балалардың мінез-құлықтарынан туындайтын і-әрекеттердің эстетикалық-
педагогикалық мәніне назар аудару;
- Табиғат әлемі арқылы авторлық көркемдік ойды бейнелеу;Тарихи кезең,
тарихи тұлғалардың сыр-сипатына үңіліп, тағылымдық сәттерге назар
аудару, жас ұрпаққа Отаншылдық тәрбие беруге ұмтылу. Бүгінгі балалар
прозасында, онң ішінде балалар әңгімесіндегі көркемдік ойға
құйылатын негізгі арналар осылар , - деп тұжырым жасайды.
Бұл секілді саланы әдебиет зерттеушілері өзіндік ізденістерімен дамыта
түсті. Белгілі ғалым Б.Адамбаев Тозған қазды топтаған қарға жейді атты
еңбегінде халық ауыз әдебиетінің бір-біріне жақын, ұқсас екі жанрына
жататаны шешендік сөздер үлгілері мақал-мәтелдер жөнінде жүргізген
зерттеулер бойынша өзінің ой тұжырымдарын ұсынған. Автор онда мақал-
мәтелдердің маңызына тоқтала келіп: мақал дегеніміз – халықтың ғасырлар
бойы өмірден, табиғаттан көрген-білгендерін бейнелейтін шағын шығармасы сөз
өнері, - анықтама берген. Халық шығармаларының басқа түрлері сияқты мақал-
мәтелдерді де әу баста жеке адамдар шығарады, оны біреуінен естіп, жаттап
жаңғыртады, өңдейді, өзгертеді. Сөйтіп, олар бірте бірте жалпы ортақ
мұраға, халық шығармасына айналады. Демек, мақал-мәтелдерді халықтың
өмірден жасаған қорытындысы ақыл ой түйіні деуге болады [50]. Бастауыш
мектепте мақал-мәтелдерді пайдалануда оның мағынасын түсіндіруді,
оқушылардың тіліне дамытуда арнайы жүргізілген зерттеулер қорытындысына
сүйендік.
Зерттеуші ғалым С.Қирабаев балаларға арналған поэзияның, яғни өлеңнің
өзіндік ерекшеліктерін; тілінің жатық, идеясының анық болуында деп
көрсеткен. Сонымен қатар, ғалым оқушылар ге арнап кітап жазу мәселесін де
көтерген. Онда: Оқушы жас болған сайын ол оқитын кітаптың да көркемдік
дәрежесінің жоғары болуына, оның әр түрлі тақырыпқа жазылуына, қоғамдық
өміріміздің әр түрлі құбылыстарын жас жеткіншектерге жеткізіп айтып беруге
қысымшылық жасауға тиіс. Балаларға арналған кітаптың ерекшелігі – оның
мейлінше қарапайым, нақты, әдеби образға бөлене жазылуына байланысты.
Оқушылар дің кітаптары оларды әрі көңілдендіретін, қуанышқа бөлейтін, жеңіл
оқылатын, оның үстіне баланың санасын оятарлықтай ойға құрылу керек. Көркем
әдебиеттің басқа саласы сияқты ол да қайнаған өмірден алынып, образды түрде
жазылуға тиіс, - деп көрсетті [101]. Шын мәнінде, лирикалық шығармаларінң
көркемдік жағы басым болғанда ғана бастауыш сынып оқушыларын қызықтыра
алады. Біз зерттеу жұмысымызға көркем шығарманы іріктеуде автордың ұсынған
өлеңінің өзіндік ерекшеліктерін басты қағида етіп алдық.
Зерттеуші ғалым Қ.Матыжанов өз еңбегінде: ең алдымен балаларға
арналған халық шығармалары – балалар психологиясын. Көркемдік талғамын,
шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын асыл мұра. Ол өзінің бала қабілетіне
лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, тілінің нәрлілілігімен, музыкалық
сазымен, өнегеді мазмұнымен, ойындық жеңіл формасыме балалардың рухани
азығына айеалған бағалы тәрбие құралы деп ауыз әдебиетінің педагогикалық
құндылығын саралап бергенін көреміз [102].
Ғалым Ә.Табылдиев Халық тағылымы [103] атты еңбегінде Мақал мен
мәтелге өз тұрғысынан анықтама берген. Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде
атйлатын философиялық ой түйіндері, сөд мәйекгі. Мақалдар көбінесе өлеңдік
өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады. Қара сөзбен, яғни
шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның
тіленбей тб.. Мәтелдер негізінен тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты,
қара сөзде нұсқаулы сөз ретінде айтылады. Өлең сөздің патшасы т.б. Қазақ
халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz