Тарихи аңыздарды оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тарихи аңыздарды оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту (қосымша оқу құралы ретінде 4 класс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Тарихи аңыздардың тәлім.тәрбиелік, оқу.танымдық,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту байланысты жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тарихи аңыздарды оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту (қосымша оқу құралы ретінде 4 класс) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Тарихи аңыздардың тәлім.тәрбиелік, оқу.танымдық,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту байланысты жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш-қабілет болуы керек. Ол күш-білімде, тәрбиеде, іс-әрекетте. Демек жаңа кезеңде адамды өмір мол деңгейде білім беру деген сөз.
Олай болса халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын,
тұрмыс-тіршідігін жан-жақты білумен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер
өткізіп алатындай көркемдік шеберлік пен эстетикалық талғам қажет.
Елім деп еңіреп туған ерлерін, қол бастаған батырларын ардақтау, олар
дүние салғанда қастерлеп қою- барлық халықта бұрыннан келе жатқан салт
екені мәлім. Осы бір дәстүр көшпенділер өміріңде басқа ешбір халыққа
ұқсамайтын өзіндік бір бағытта дамыды. Көне түркілер заманыңда V-VIII
ғасырлар тасқа жазылған мәтіндердің көбі жеке батырларға, ел басқарған,
жорық жасаған сарбаздарға, солардың ерлігі суреттелгендігін көреміз.
Осы негізгі бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының
кажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты
жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы
бейнелеп қыбылдауна кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын,
дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Жас ұрпақ ата – бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы
мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен алғырлығынан, тәлім
тәрбиесі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін
болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуне әзір.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын
дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың
өзектілігі шығады.
Тарихи аңыздарды көмекші арқылы оқыту жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
Оқушылардың ауызша сөйлеу қалыптастыратын бірден-бір оқу қуралы
ретінде зерттеу нысаны ретінде таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардың оқу процесі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың бастауыш сыныпта тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпта оқушылардың тарихи аңыздадың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау. аңыздардың тарихи негіздері мен фольклорлық сипатын кеңінен талдау, зерделеу.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептен тарихи аңыздарды оқыту
жолдарын, сондай-ақ тарихи аңыздарды тиімді қосымша оку құралы ретінде
тиімді пайдалансақ, оқушыларды ауызша сөйлеуге үйрете аламыз.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау.
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш-қабілет болуы керек. Ол күш-білімде, тәрбиеде, іс-әрекетте. Демек жаңа кезеңде адамды өмір мол деңгейде білім беру деген сөз.
Олай болса халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын,
тұрмыс-тіршідігін жан-жақты білумен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер
өткізіп алатындай көркемдік шеберлік пен эстетикалық талғам қажет.
Елім деп еңіреп туған ерлерін, қол бастаған батырларын ардақтау, олар
дүние салғанда қастерлеп қою- барлық халықта бұрыннан келе жатқан салт
екені мәлім. Осы бір дәстүр көшпенділер өміріңде басқа ешбір халыққа
ұқсамайтын өзіндік бір бағытта дамыды. Көне түркілер заманыңда V-VIII
ғасырлар тасқа жазылған мәтіндердің көбі жеке батырларға, ел басқарған,
жорық жасаған сарбаздарға, солардың ерлігі суреттелгендігін көреміз.
Осы негізгі бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының
кажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты
жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы
бейнелеп қыбылдауна кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын,
дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Жас ұрпақ ата – бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы
мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен алғырлығынан, тәлім
тәрбиесі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін
болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуне әзір.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын
дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың
өзектілігі шығады.
Тарихи аңыздарды көмекші арқылы оқыту жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
Оқушылардың ауызша сөйлеу қалыптастыратын бірден-бір оқу қуралы
ретінде зерттеу нысаны ретінде таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардың оқу процесі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың бастауыш сыныпта тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпта оқушылардың тарихи аңыздадың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау. аңыздардың тарихи негіздері мен фольклорлық сипатын кеңінен талдау, зерделеу.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептен тарихи аңыздарды оқыту
жолдарын, сондай-ақ тарихи аңыздарды тиімді қосымша оку құралы ретінде
тиімді пайдалансақ, оқушыларды ауызша сөйлеуге үйрете аламыз.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1."Қазақ энциклопедиясы", VI-том
2.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
3.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
4.Қазақ энциклопедиясы
5.Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009ISBN 978-601-01-0268-2
6.Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, 299-шы бет
7.Қазақ Совет Энциклопедиясы 4-том, 445-бет
8. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647. Дастанов.О «Әулиелі» жерлер туралы шындық . Алматы, 1967. 52-53бб.
9. Тұяқбаев.М.Қ. Ұмыт қалған әулиелер //«Қожа Ахмет Ясауи мұралары мен ілімінің зерттелу мәселелері» атты ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. Түркістан, 2008. 111-112бб.
10. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11.Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
12.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
13.Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8
14.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
15.Күнқожаев Н.»Адам және қоғам » »А»Рауан 1997ж,44бет.
16.Қуаныш.Махамбет »Оқшы атадағы 7 әулие » Қ ,2003ж,11бет
17.Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы ,А,1998ж 470бет
18.Әуезов. М »шығармалар» ,А, »жазушы» 1969ж,11т,480 бет
19.Қазақстан тарихы »10 сынып » 160бет
20.Қуаныш.М »Оқшы атадағы 7 әулие» қ,2003ж,26бет
21.Қ.Р.Ұ.ҒА Сирек қолжазбалар қоры папка №333/11дәптер. Толысбай Кенжалы.
22.Қуаныш Т »Оқшыдағы 7 әулие » қ,2202ж,67бет
23. Әуезов М. Әдебиет тарихы. А., 1991.-240 бет.
24. Досмұхамедұлы Х. Аламан (Құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғандар – Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов)- Алматы: Ана тілі, 1991.-176 бет
25. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы (Құрастырып, алғы сөзін жазған Т. Қоңыратбаев). –Алматы: Ана тілі, 1991.-288 бет.
26. Халид Құрбанғали Тауарих хамса (Бес тарих). Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. -Алматы: Қазақстан, 1992.- 304 бет
27. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие//Соб. соч. 5-ти т.т.2. А., 1985.-416 с. /148-166/.
28. Древняя Казань глазами историков и современников. Казань, 1996.
29.Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды М., 1973.
30. Григорьев А.П., Григорьев В.П. Коллекция золотординских документов ХIҮ века из Венеций. М., 2002.-276 с.
31. ҚРҰҒА Сирек қолжазбалар қоры, Папка №910, №5 дәптер.
32.Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в ХІІІ-ХIV в.в. М., Наука, 1985.-244 с.
33. Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М: Издательская фирма «Восточная литература РАН», 2002.- 752с.
34. Валиханов Ч.Ч. Заметки при чтении книги проф. И.Н. Березина «Ханские ярлыки»// Соб. соч. 5-ти т. т1 А., 1984. -432с. /104-114/
35. Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата, 1969.
36. Сикалиев А.И.-М. Ногайский героический эпос. Черкесск, 1994. -322с.
37. Сәкен Сейфуллин. Шығармалары. 6-том. А., 1964, «Қазақтың мем-к көркем әдебиет баспасы». - /266-269/.
38. Хусаинов Г.Б. Башкирская литература ХI-ХҮIII вв. Уфа: Ғилем, 1996.-192 с.
39. Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы// Қазақ фольклорының тарихилығы А., 1994.-312бет / 82-129 /.
40. Амантай Шәріп. Қазақ поэзиясы: утопия мен антиутопия.// «Жұлдыз» журналы №9 1998. /184-193/.
41. Омарұлы Б. Тарихпен тамырлас толғамдар (Асан Қайғы мен Бұқар жыраудың ұлт келешегін болжаған өлеңдері хақында) // «Ұлт тағылымы» журналы, №1 2000, 56-66 б.
42. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. А., «Ғылым», 1976. -200бет
43. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. Л., 1976.
1."Қазақ энциклопедиясы", VI-том
2.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
3.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
4.Қазақ энциклопедиясы
5.Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009ISBN 978-601-01-0268-2
6.Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, 299-шы бет
7.Қазақ Совет Энциклопедиясы 4-том, 445-бет
8. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647. Дастанов.О «Әулиелі» жерлер туралы шындық . Алматы, 1967. 52-53бб.
9. Тұяқбаев.М.Қ. Ұмыт қалған әулиелер //«Қожа Ахмет Ясауи мұралары мен ілімінің зерттелу мәселелері» атты ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. Түркістан, 2008. 111-112бб.
10. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11.Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
12.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
13.Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8
14.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
15.Күнқожаев Н.»Адам және қоғам » »А»Рауан 1997ж,44бет.
16.Қуаныш.Махамбет »Оқшы атадағы 7 әулие » Қ ,2003ж,11бет
17.Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы ,А,1998ж 470бет
18.Әуезов. М »шығармалар» ,А, »жазушы» 1969ж,11т,480 бет
19.Қазақстан тарихы »10 сынып » 160бет
20.Қуаныш.М »Оқшы атадағы 7 әулие» қ,2003ж,26бет
21.Қ.Р.Ұ.ҒА Сирек қолжазбалар қоры папка №333/11дәптер. Толысбай Кенжалы.
22.Қуаныш Т »Оқшыдағы 7 әулие » қ,2202ж,67бет
23. Әуезов М. Әдебиет тарихы. А., 1991.-240 бет.
24. Досмұхамедұлы Х. Аламан (Құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғандар – Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов)- Алматы: Ана тілі, 1991.-176 бет
25. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы (Құрастырып, алғы сөзін жазған Т. Қоңыратбаев). –Алматы: Ана тілі, 1991.-288 бет.
26. Халид Құрбанғали Тауарих хамса (Бес тарих). Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. -Алматы: Қазақстан, 1992.- 304 бет
27. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие//Соб. соч. 5-ти т.т.2. А., 1985.-416 с. /148-166/.
28. Древняя Казань глазами историков и современников. Казань, 1996.
29.Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды М., 1973.
30. Григорьев А.П., Григорьев В.П. Коллекция золотординских документов ХIҮ века из Венеций. М., 2002.-276 с.
31. ҚРҰҒА Сирек қолжазбалар қоры, Папка №910, №5 дәптер.
32.Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в ХІІІ-ХIV в.в. М., Наука, 1985.-244 с.
33. Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М: Издательская фирма «Восточная литература РАН», 2002.- 752с.
34. Валиханов Ч.Ч. Заметки при чтении книги проф. И.Н. Березина «Ханские ярлыки»// Соб. соч. 5-ти т. т1 А., 1984. -432с. /104-114/
35. Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата, 1969.
36. Сикалиев А.И.-М. Ногайский героический эпос. Черкесск, 1994. -322с.
37. Сәкен Сейфуллин. Шығармалары. 6-том. А., 1964, «Қазақтың мем-к көркем әдебиет баспасы». - /266-269/.
38. Хусаинов Г.Б. Башкирская литература ХI-ХҮIII вв. Уфа: Ғилем, 1996.-192 с.
39. Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы// Қазақ фольклорының тарихилығы А., 1994.-312бет / 82-129 /.
40. Амантай Шәріп. Қазақ поэзиясы: утопия мен антиутопия.// «Жұлдыз» журналы №9 1998. /184-193/.
41. Омарұлы Б. Тарихпен тамырлас толғамдар (Асан Қайғы мен Бұқар жыраудың ұлт келешегін болжаған өлеңдері хақында) // «Ұлт тағылымы» журналы, №1 2000, 56-66 б.
42. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. А., «Ғылым», 1976. -200бет
43. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. Л., 1976.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тарихи аңыздарды оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту (қосымша оқу құралы ретінде 4 класс) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Тарихи аңыздардың тәлім-тәрбиелік, оқу-танымдық,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту байланысты жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш-қабілет болуы керек. Ол күш-білімде, тәрбиеде, іс-әрекетте. Демек жаңа кезеңде адамды өмір мол деңгейде білім беру деген сөз.
Олай болса халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын,
тұрмыс-тіршідігін жан-жақты білумен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер
өткізіп алатындай көркемдік шеберлік пен эстетикалық талғам қажет.
Елім деп еңіреп туған ерлерін, қол бастаған батырларын ардақтау, олар
дүние салғанда қастерлеп қою- барлық халықта бұрыннан келе жатқан салт
екені мәлім. Осы бір дәстүр көшпенділер өміріңде басқа ешбір халыққа
ұқсамайтын өзіндік бір бағытта дамыды. Көне түркілер заманыңда V-VIII
ғасырлар тасқа жазылған мәтіндердің көбі жеке батырларға, ел басқарған,
жорық жасаған сарбаздарға, солардың ерлігі суреттелгендігін көреміз.
Осы негізгі бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының
кажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты
жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы
бейнелеп қыбылдауна кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын,
дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Жас ұрпақ ата - бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы
мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен алғырлығынан, тәлім
тәрбиесі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін
болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуне әзір.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын
дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың
өзектілігі шығады.
Тарихи аңыздарды көмекші арқылы оқыту жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
Оқушылардың ауызша сөйлеу қалыптастыратын бірден-бір оқу қуралы
ретінде зерттеу нысаны ретінде таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардың оқу процесі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың бастауыш сыныпта тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпта оқушылардың тарихи аңыздадың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау. аңыздардың тарихи негіздері мен фольклорлық сипатын кеңінен талдау, зерделеу.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептен тарихи аңыздарды оқыту
жолдарын, сондай-ақ тарихи аңыздарды тиімді қосымша оку құралы ретінде
тиімді пайдалансақ, оқушыларды ауызша сөйлеуге үйрете аламыз.
Зерттеу әдістері:
oo Ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау.
Әңгімелесу, педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Зерттеу міндеттері: Қазақ фольклорындағы сан-қырлы мол мұралардың бірі болып табылатын аңыздарды жүйелеп зерттеу. Фольклор ғылымында берілген бағалар мен көзқарас-пікірлердің мәні мен маңызын анықтау, аңыздардағы тұрақты мотивтердің қатарын анықтау және фольклорлық циклизация құбылыстарын талдау
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Еуразияның сайын даласындағы Алтай мен Орал таулары арасындағы ұлан байтақ далалық өлкелерді көшпелі тірлік мұратымен еркін жайлаған қазақ халқының ұлттық мәдени кескін-келбеті мен болмысының белгілері мен дүниетанымының ескі іздері, тарихи танымы мен әлеуметтік ой-пікірлерінің сұрыпталып сақталған бай қазынасы, сөз жоқ, оның фольклорлық мұрасын таныту.
Ұлттың рухы бейнеленген мұра халықтың асыл қазыналарының бірі екендігін тәуелсіздік мұраты жолында жаңа экономикалық және саяси-әлеуметтік реформаларды қарқынды жүргізіп жатқан еліміздің Үкіметі ескеріп, елдің еңсесі көтеріле бастаған уақытта рухани өмірдегі кем-кемтіктітүзеуге бет бұрды. Сол тірліктің айқын көрінісінің бірі - Қазақстан Республикасы Үкіметі арнайы қаржы бөліп қабылдаған Мәдени мұра бағдарламасы.
Рухани мұраның түрлі салаларын бөліп-жармай тұтас қарастыратын Мәдени мұра бағдарламасының бір нысанасы - халқымыздың фольклорлық мұраларын халық игілігіне жарату.Қазақ фольклорындағы асыл рухани қазыналардың бір шоғыры Асан Қайғы
туралы аңыздарда шоғырланған. Асан Қайғы туралы аңыздар - қазақ халқының сан ғасырлық әлеуметтік аңсарын, өмірдегі зор мұраты мен күйінішін бейнелеген рухани мұра. Қазақ халқының басынан өткен тарихын
зерттеуде, дүниетанымын, арман-тілегін тануда Асан туралы аңыздардың
мәні зор.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлім мен жеті
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тараудан, әр тарау бойынша жалпы қорытындыдан әдістемелік нұсқаулардан. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектідігі мақсаты, міндеті, пәні, болжамы, әдістері туралы айтылады.
Бірінші тарауда, тарихи аңыздарды оқыту арқылы, оқушылардың сөйлеу тілін дамыту теориялық негізі көрсетілген.
Екінші тарауда, тарихи аңыздар арқылы оқыту барысында, егер аңыздарды қосымша оқу құрал ретінде оқытуға арналған, тәжірибелік педагогикалық эксперимент қамтылған.
Жалпы қорытында, тарихи аңыздарды қосымша оқу құралы ретінде жүргізілетін жұмыстардың әдістемелік нұсқауы берілген. Сонында дипломдық жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізбесі берілген.
0.1. Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің, оның ішінде, тіл дамыту саласының орыс тілімен салыстырғанда тәжірибесі көп емес. Баланың сөйлеу тілін дамытуға өз кездерінде барлық ұлы педагогтар, халықтық педагогика үлкен мән беріп отырғаны белгілі. Я.А.Коменскийден бастап, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин сынды ұлы педагогтардың еңбектеріне тіл дамыту мәселесі айқын көрінеді. Қазақ халқының сөз өнеріне, оған баланы тәрбиелеуге, сол арқылы танымы мен ойладының да дамуына үлкен мән беретіні белгілі. Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл игертудің әдістемесінің негізін қалады.
Ол сондай бай, өткір ана тілін елемеуді қою керек деп ақыл айтатын.
Ол қазақ сөздерінің, мысалдарының жұмбақтары мен ертегілердің өткірлігін,
шеберлігін көрсете өрістетіп меңгеру керек дейтін() Ы.Алтынсарин қазақ
ауызекі сөйлеу әдісін көбірек қолдануды өз мұғалімдеріне ескертіп отырған.
Осы жылдардағы методткалық әдебиеттерге тән басты сипат - оқушының
тілін дамытуды көздеген әдістердің кең түрлі берілуі.
Баланың тілін дамыту дегеніміз - ойлауын дамыту. Оқушының ойлау
дағдысын көрсететін белгі - олардың ойлау операцияларын іске асыра білуі,
бұған теңеу, анализ, синтез, әдістері жатады. Қазақ тілін оқыту методикасының классиктері: С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, Қ.Басымов,
Ғ.Бегалиев, Ө.Сәдуақасовтардың еңбектерді де тіл дамыту методикасының
дамуына өз үлестерін қосқан еді.
Тіл дамытудағы негізгі жұмыс түрлері
1 Сұрақ беру арқылы әңгіме жасау.
2 Бір нәрсе жайында балаға хабар айтқызу, қысқаша сөйлету.
3 Оқыған әңгіме, мақала туралы сөйлету жаздыру.
4 Суретке қаратып сөйлету, жаздыру
5 Көркем әдебиет оқыту
6 Ойынан шығарма жаздыру
7 Қатынас қағаздарын жаздырып үйрету.
Тіл дамыту жөнінде істелетін жұмыстар ана тілі сабағымен тілін дамыту үшін - теңі материалдар береді - екен 30-жылдардың аяғына таман, қазақ тілін оқытуда үмтылыс болғаны байқалады. Бұл жағдайдың дұрыс жағымен бірге бір жақты болғандығын айтып өтуге болады. 1930 жылғы Жаңа мектеп (№5) журналында 1- басқыш қазақ мектебінде ана тілінің бағдарламасы берілген. Онда 1- басқыштың бірінші жылдарында Тіл ширату деп аталатын екінші, үшінші жылдарында Тіл ширату және Тіл бақылау сабақтары өткізілетін болған.
Тіл дамыту жаттығуларының грамматика сабақтарында әрдайым жүргізіліп отыруы қажет екендігіне еш талас жоқ, дегенмен арнайы тіл дамыту сабақтарының ролін жлққа шығарып, тіл сабақтарының барлық мақсатын тек қана жылдардан басталғандай.
Оқушылардың сөйлеу тілін әдебиет сабақтарындағы материалдармен
байланысты жүргізу жолдарын өзінің кандидаттық диссартациясында
С.Тлешева ұсынады.
Тіл дамыту жұмысын ойдағыдай жүргізілуі үшін, қазақ тілі мұғалім бірнеше басты мәселелерді білуі керек. Олардың ішінде: оқушылардың тіл
мәдениетін дамытуға бүкіл мектеп коллективі қатынасу керектігі, тіл дамыту
жұмыстарының бастауыш кластардан бастап сабақтастықпен жүргізілуі
керек екендігі көрсетілген.
Тіл дамыту проблемасы 1970 жылы Алматы қаласында өткен қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері, методистері, лингвист-ғалымдар қатынасқан
ғылыми-методикалық конференцияда кең түрде қарастырылған болатын. Бұл
жұмыс та - өмір талабынан туған нарсе. Қауымның жалпы мәдениеті көтерілген сайын өмірдің сала-салсында қолданылатын тілдің де мәдениетін
көтеріп, сөйлейтін я жазатын адамнан ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі әуезді
етіп құруды қалайды.
Бұл үшін, әрине, оқушының тілін жазуша да, аузша да дамыту қажет. Соңғы кезде балаларға ана тілінің стилистикасын білдіру, ана тілінің байлығын игерту, оның мүмкіндіктерін пайдалана да, жұмсайда алуға машықтаныру мәселесімен байланысты, жаңа программаға Тіл мәдениеті және стилистика тіл ширату деп аталынады. Бұл еңбекте тіл дамыту мәселелері арнайы сөз етілмегенімен, көрсетілген жұмысы тәсілдері мен жолдары грамматикалық тақырыпты оқушыларға игерту арқылы тіл дамыту методикасын жасауға негіз бола алады деп ойламыз. Қазақ тілін оқыту барысында тіл дамыту мәселесінің шешілуіне біз методикалық әдебиеттерді талдау жасай отырып, көптеген құнды ойлар- пікірлер таба аламыз, жалпы келесі міндетіміз - қазақ тілін оқыту бағдарламаларында тіл дамыту мәселесі қаншалықты шешіліп отырғанына арнайы шолу жасау.
Қосымша теру керек
Мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысының өзінің программасы,
жаттығу түрлері сондай - ақ методикасы болады.
Бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынандай
мақсаттарды көздейді.
1.Оқушылардың ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды ажырата білу және оларды жинақтап, өз беттерімен қорытынды жасай білу.
2.Оқушылар қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс айтып және жазып бере алатындай дәрежеге жетуі тиіс.
3.Қазақ тіл ғылымының зерттеу жұмыстарының негізінде оқушылардың жазу
тілін дамытуға, сөйлеу шеберліктерін жақсартуға септігі тиетін жұмыстарды,
әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының оңай да тиімді жолдарын іріктеп ұсынып, олрды орындату.
4.Тіл дамыту жұмыстары арқылы балаларды өз Отанына шын берілген патриот, бір - біріне достық, бауырластық сезімге, коммунизм құру жолында
саналы да, белсенді еңбек етуге тәрбиелеу.
5.Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын , тамаша сырлы, көркем
де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп құрметтей білуге тәрбиелеу. Қорыта айтқанда, тіл дамыту жұмысына қойылатын талаптар да балаларға білім беру, іскерлікке үйрету және олардың білімін дамыту мақсаттарын көздейді. Осындай мақсаттарды жүзеге асыру барысында мұғалім белгілі бір методикалық талаптарға сүйенеді.
Оқушылардың тілін дамыту жұмысы мектептерде негізінен балаларды
мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету арқылы орындалатын болғандықтан, бұл жұмыстарға қойылатын методикалық талаптарды көрсетелік. Ол талаптардың негізгі бастылары мынадай:
1.Берілген тақырыптың мазмұнын ашып көрсете білу, оқушы өзінің жинаған
материалын, берілген тақырыптағы негізгі ойды анықтайтындай етіп іріктеуі
қажет.
2.Жазылған жұмыстың мазмұны болуы.Жұмыстың мазмұнды болуы да материалды жинау оның ішінде негізгілерін түсініп, іріктеп ала білуіне байланысты.
3.Оқушы түсінгенін ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен жүйелі түрде
баяндауға тиіс.Алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс ұйымдастырылып, сапалы түрде өткізуі қажет.Оқушы әуелі не жөнінде, одан кейін нені айтатынын толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алуға тиіс.Сөз, сөйлем
қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан сақ болған жөн.
4.Оқушылар сөзді, айтатын ойын дәлме - дәл анық білдіретіндей етіп іріктеп,
таңдап қолданғаны дұрыс.(мысалы, 3-класс оқушысы) Мәншүк тексі бойынша мазмұндама жазғанда, жазудың жаңбырша жаудырған оғы деген
тіркесті сол қалпында беруге тырысып, жаудың тамаша жаудырған оғы деп
жазған.Мұндай қателерге жол бермеу үшін сөз іріктеу, сөйлем құрастыру т.б.
тексті анализдеу, синтездеу жұмысына дұрыс мән берген жөн.
5.Артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуға тиіс.
6.Оқушы сөйлегенде болсын сөйлемдерді белгілі формада (тұлғада)құрастыратын болсын.Яғни бір сөйлем өткен шақта, екінші бір сөйлем келер шақта тұрмасын.
7.Оқушылардың жазба жұмыстарында ауызекі сөйлеуде қолданылатын сөздердің болғаны дұрыс.
8.Жазба жұмыстарын жетілдіруді міндетті түрде меңгерген болуға тиіс.Жұмыстарының пунктуациясық, лексикалық қателерін оқушы мұқият
қарап , тексеріп шығатын болсын, мұнда тіпті кейбірқате құрастырылған сөйлемдерді де жөндеуге жол беріледі.
Сөйтіп, бастауыш класс оқушыларының тіл дамыту жұмыстарына
қойылатын негізгі методикалық талаптардың негізгілерін айттық.Тіл дамыту
жұмыстарын жүргізу барысында, сөз жоқ, жоғарыда көрсетілген талаптар
басшылыққа алынады.
Тіл дамыту негізі- ой дамыту
Тіл дамыту жұмысы-күрделі де творчестволық процесс. Бала тілін дамытуда басты назар аударылатын - олардың орындаған жаттығуларының
мазмұндылығы, жүйілілігі, анықтылығы, мәрелілігі, тазалығы, өрнектей түрлендіре алулышылығы және грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық орфоэпиялық қатесіздігі. Бұл күшті эмоцияны, сезімталдық
талап етеді. Механикалық жаттау мен шаблондық - тіл дамытудың қа жауы
деуге болады. Себебі соңғылар естің жұмысына негізделетіп, ойлауды іске,
асырылады. Көптеген зерттеулерге қарағанда, нашар оқитын көпшілігінің
тілдері нашар дамыған, ойларын дұрыс жеткізе алмайды.Керісінше, тілі жақсы дамыған бала ойын да дәл, шебер жеткізеді, оқуды да ойдағыдай меңгереді, олардың табиғат пен қоғамдағы күрделі байланыстарды дұрыс тану мүмкіндігі де соғұрлым мол болады.
Тілді меңгеру барысында бала қорытынды жасайды, жалпылау, нақтылау, абстракциялау сияқты ойлау операцияларын қолданады.Балалар тілді үлкендермен және басқа балалармен қарым - қатынас жасау барысында , сөйлеу әрекеті арқылы меғгереді.Ендеше баламен сөйлеуде мұғалімдердің, ата - аналардың тіл шеберлігі, бала тіліне үлкен ілтипатпен қараушылығы орасан зор роль атқарады.
Сөйлеу арқылы бала тек басқа адамдармен қарым - қатынас жасап қана
қоймайды, сонымен бірге айналасын да таниды.Сөйлеуді меңгеру - шындықты меңгеру тәсілі.Олай болса баланың сөз байлығы оның түрлі елестері мен ұғымына, өмір тәжірибесіне байланысты.Сөйлеуге үйрену барысында бала тек тілдік материалға ғана мұқтаж болмайды, сонымен қатар
негізгі материалдың да қажеттігі күшейеді.
Тіл дамыту үш салаға бөлінеді:
1.Сөздік жұмысы;
2.Сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3.Байланысыра сөйлеуге үйрету жұмысы;
Бұл жұмыстар бір - бірімен байланыстырыла, қатар жүргізіледі.Әсіресе байланыстыра сөйлеуге үйрету жұмысында қалған екеуінде (сөздік және сөз тіркесі мен сөйлем құрау жұмысында) үйренген білім ,икемділік, шеберліктері ұштасады, яғни ойлау , жүйелеу, текст дұрыстау , материал жинау , орфографиялық шеберліктері іске асырылады.Әрбір орындалатын
жаңа жаттығу бұрынғы өтілгенмен байланысты бола отырып , сәл ғана болса
да бір жаңалық қосуға тиіс.Мұндай байланыс грамматика мен орфография
курсында оңай анықталады.Ал тіл дамытуда бұл жұмыс оңайға түспейді.
Методиканың нені , қалай үйрету керек деген дәстүрлі сұрағы тіл дамытуда үнемі көрінбейді.Соның салдарынан кейбір жағдайларда тілдік
жаттығулар белгілі бір бағыт - бағдарсыз, нақты мақсатсыз жүргізіледі. Ендеше тіл дамыту сабақтарында жүргізілетін әрбір жаттығудың нақты мақсатын анықтап , оны өткендегімен салыстырғанда қандай жаңа шеберлік , машық, білім беретінін анықтау қажет.Мысал үшін бір шығармада балалар сипаттау элементімен таныстырылса , ал онан кейінгі шығармада сипаттау элементтерін алдыңғыға қарағанда көбірек қамтитындай болуға тиіс.
Жалпы сөйлеу дегеніміздің өзі адамның ойын, білгенін, сезімін екінші
біреуге жеткізу үшін, яғни қарым - қатынас жасау үшін тіл арқылы байланысу болып табылады.Мысалы әңгімелесу, баяндама жасау, артистердің сахнада сөйлеуі, оқушының класта сұраққа жауап беруі, ғылыми
еңбек, телеграмма, хат т.б. жағдайларға қарай сөйлеу түрлі - түрлі формаларда көрініп отырады.(жолдасымен сөйлескеннің өзінде де түрлі формада іске асады:сырласу, ақылдасу, көрген - білгендерін айту, кеңес беру
ренішін білдіру т.б.).Ендеше тіл дамытуға басшылық жасауда мұғалімдер
сөйлеу түрлерін, оның әрқайсысына тән ерекшеліктерді жақсы білуге
тиіс.[1,191]
Сырттай сөйлеу жоғарыда көрсетілгендей , ауызша және жазбаша ,сондай - ақ дталогтық және монологтық болып бөлінеді.Ал ішкі сөйлеу - ойша сөйлеу, сөйлеудің бұл түрі де тіл материалы арқылы іске асады, бірақ
сырттай белгілері болмағандықтан ішкі сөйлеу деп аталады.Мұнда адам өз
ойымен өзі сөйлейді.Сөйлеудің бұл түрі толық грамматикалық формада.
Алайда балалардың да ішкі жан дүниесіне енуге болады.
Оқушылар өз пікірлерін әуелі ойша жобалайды, сөйлемді ойша құрастырып
алады, кейде тіпті өзіне - өзі сыбырлап айтады.Осыдан кейін ғана сыртқы
сөйлеуге айналдырады.Ішкі сөйлеу әсеріне жазбаша мазмұндама, шығарма
жазу жұмыстарына дайындық кезінде күшейеді:балалар не жөнінде жазу ,
қандай сөздер қолдану , сөйлемді қалай құрастыру керектігін
ойланады.Кейде тіпті текстің бөліктерін де ойша құрастырып алады.Мұндай
ойша дайындық балалардың сөйлеу әрекеттері мен шеберліктерін жетілдіре
түседі.
Егер ішкі сөйлеу адамның өзіне бағытталатын болса , сыртқы сөйлеу біреуге ба.ытталады.Сыртқы сөйлеуді екінші біреу қабылдайды.Сондықтан да оған қойылатын талап өте жоғары.
Диалогтық сөйлеу екі немесе бірнеше адамның арасында болғандықтан түрлі жағдай коммуникативті актініайларға , әркімнің көңіл - күйіне байланысты толымсыз, сұраулы , лепті сөйлемдер, одағай , шылаулар , мақал - мәтелдер көп кездеседі.Осыған орай, тілдің дыбыстық жағын дұрыс игеру, сөйлегенде мінез - құлық мәдениетінің жоғары болуы, дұрыс сөйлеуге йдеттену, кішіпейілділік, зейін мен көзқарас мәнері , жаңа жағдайда адамның өзін ұстауы т.б. толвп жатқан мәселелер тіл дамыту жұмысында іске асырылады.Мектептерде диалогтың жасанды түрі іске асады.Әдетте мұғалім мен оқушының арасындағы әңгімелесуді диалог дегенімізбен , мұнда сөйлемдер толық болады.Бастауыш кластарда кейбір балалар ұялшақ болады
да,мұғалімнің сұрағына кейде жауап қайтармайды.Мұндай балалармен мектепке келген алғашқы күннен бастап дұрыс жұмыс ұйымдастыру керек.
Егер мұғалім 1 - кластан бастап әрбір оқушыны батыл қатты дауыспен,
анық, ашық сөйлеуді үнемі қадағалап , қолға алса ,онан әрі сөйлеу әдеттері
тиісті дәрежеде қалыптаса бастайды.Әсіресе 1 - класта сөздердің анық
айтылуына , оқыту жұмыстарына көбірек айтқызуға , түрлі тақпақтар оқыту
жұмыстарына қатты назар аударылады.
Сыртқы сөйлеу екі жақты процесс:оған коммуникативтік актінің ең кемі екеуі қатысады.Сыртқы сөйлеу, сонымен қатар, айту - тыңдау - оқу, жазу болып та бөлінеді.Тыңдау мен оқу , яғни сөйлеуді қабылдаудың түрлері бола тұрып, адам өмірінде айту мен жазудан кем орын алмайды.Айтуда сөйлеп тұрған адамның ойы сқздің қабыққа еніп, акустикалық, комплекстердің көмегімен , яғни дыбыстық сөз, сөз тіркестері, сөйлемдердің көмегімен бейнеленеді.
Ал тыңдауда бұл процесс керісінше жүреді:тыңдап отырған адамның
қабылдаған акустикалық комплекстері өзіне белгілі ережелер арқылы да,
олар бір - бірімен байланысу арқылы түсініледі.
Осындай процестер ойлаудың мазмұнын тіл таңбалары арқылы жазба түрде білдіру барысында да , жүреді, ал оқуда бұл процесс керісінше орындалады.Мұнда оқуда болсын, жазуда болсын, ауызша айтылған акустикалық жағдай міндетті емес,яғни кейбір сөздер , тіпті сөйлемдердің өзі
де қалдырылып кетуі мүмкін:іштен оқығанда сөзді, олардың тұлғалары мен
байланыстарын белгілейтін графикалық таңбалар тікелей ішкі сөйлеуге ,
ойлауға, бейнелер мен схемаларға айналады да, оқып отырған адам текстің
мазмұнын ғана ұғынады.Жазуда ойлау , ішкі сөйлеу , бірден , акустикасыз ,
графикалық таңбалар арқылы ңһіске асады,бұл процесс сананың бақылауымен жұріп отыратындықтан , қиындық , келдіретіндей жаңдай
болса, ереже арқылы немесе естіртіп сөйлеу арқылы тексерілуі мүмкін.
Айту , тыңдау, жазу және оқудағы анағұрлым маңызды нәрсе адам өз ойын , білгенін , ниетін дұрыс білдіре алуы ,сондай - ақ біреудің ойын дұрыс түсіне алуы болып табылады.
Монолог бір адамның сөзі болғандықтан , ерік күшін қажет етеді.Бұған
әжептәуір дайындық керек.Мысалы, бақылау бойынша әңгіме айту үшін бала
екі - үш күндей дайындалады.
Монологтық сөйлеуде жанрлық ерекшеліктер (сипаттау, хабарлау,пайымдау т.б.),стильдік ерекшеліктер (баяндама ,көркем, баспасөз т.б.) болады.Монолог бүкіл қауымға арналады.Сондықтан ол диалог сияқты бір немесе бірнеше адамға ғана емес, бүкіл жұртшылыққа (оқушыларына немесе тыңдаушыларына) түсінікті болуға тиіс.
Оқушылар ионологтық сөйлеуге күнделікті оқу - тәрбие жұмыстарында үйренеді.Мектепте түрлі хабарламалар жасау, мазмұндама, шығармалар құрастыру, класта газет шығару , оқыған кітаптары жқнінде класс журналына пікірлерін жазу, пионер жиынына дайындалу, мектеп радиосынан сөйлеу т.б. жұмыстарды орындау барысында монологтық сөйлеу машықтары қалыптасып , беки береді.Тіл дамыту балаға тек жаттығулар мен мазмұндама, шығарма жұмыстарын орындау арқылы ғана емес, сонымен қатар сөйлеу баланың өзін көрсететін құралына айналып, оны қуанып, көңілін шарықтатып болуға тиіс.Егер оқушы сөйлеуге мұқтажданса , оны сөйлеуге немесе жазуға итермелейтін түрткі туса, тіл дамыту жұмысын да ойдағыдай нәтижеге жеткеніміз деп есептеуге болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық мүмкіндіктерін жан -
жақты эерттеуші психологтар (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т.б.) бұл жастағы
балаларды абстракты ойлауға үйретуге болатындығын дәлелдейді.
Абстракт ойлауда маңызды роль атқаратын ұғым болып есептеледі.Ұғымда
заттар мен құбылыстардың ең негізгі белгілері жинақталып беріледі.Ұғым
арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады.Ұғым
сөзбен белгіленедіде, сөз арқылы қарым - қатынас үшін қажет материалдық қабыққа енеді.
Ұғымды білдіретін сөзді меңгеру ойлауға көмектеседі.
Ұғымдық ойлау бастауыш кластарда қалыптасады да, адамның бүкіл өмір
бойына дамиды,жетіледі.
Сөйтіп , тілді меңгеру сөз байлығын арттыру және грамматикалық
формаларды игеру ойдың дамуына алғы шарт жасайды.Психолог Н.И.Жинкин: Сөйлеу - интеллектінің даму каналы ... . тіл неғұрлым ерте
меңгерілсе , білім де соғұрлым оңай және толық меңгеріледі! - десе , ұлы
педагог К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген бала тарихтв ,
географияны , жпрптылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде ,
теореманы , математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл осындай күйге ұшырайды.Ана тілі...басқа пәндердің бәріне қатысы бар және
олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын , басты , өзекті пән екені енді түсінікті емес пе - деп көрсетеді.Білім , фактілер - ойлау материалы.Ендеше
бұл канал арқылы тілдің дамуы , сөз жоқ , ойды дамытады.
Алайда тіл дамытуды ой дамытумен біртұтас нәрсе деп қарау дұрыс болмас
еді.Ойлау сөйлеуден әлдеқайда кең , өйткені ол тек тілге ғана
сүйенбейді.Ойлау жұмысы байқау, бақылау барысында басқа да әрекеттер
үстінде күрделене отырып , сөйлеуді байытады, күрделендіреді.Ойлау
жұмысы сөйлеуді көтермелейді.Екінші жағынан , тілдің дамуының өзі ойдың
дамуына қолайлы жағдай жасайды.Баланың меңгерген жаңа сөздері
шындықтағы мәнді білдіреді.Мұның өзі ойлау мен сөйлеудің байланысын
қамтамасыз етеді.Мысалы бастауыш класс оқушыларының балтатұмсық,
тоқылдақ сияқты құс аттары үйретіледі.Олар бұл құстарды өмірі көрген жоқ,
сондықтан да құстардың ешбір білгілерін білмейді.Дегенмен балалар табиғат
туралы , орман немесе құстар жөніндегі әңгімелерінде оларды атайды,
жазады тіпті ешбір қате жібермейді, ұмытпастай етіп, жақсылап жаттап та
алады.Бірақ осы сөздер олардің санасына мазмұнсыз қонған, яғни бұл сөздер
туралы балаларда қалыптасқан ұғым жоқ, сондықтан ол сөздер дәні жоқ
қауыз сияқты, мазмұнсыз, құр қабық дәрежесінде ғана меңгерілген; бұл
жерде тіл бар, ой жоқ.
К.Д.Ушинский қандай дегенмен тілді меңгерсе, бала ертеме , кешпе ұғымды
меңгеруге мәжбүр болатынын айтады.Шындығында да дәл осылай.Ал ұлы
физиолог И.П.Павлов: (сансыз көп сөзбен тітіркендіру, бір жағынан, бізді
шындықтан алыстатты, сондықтан да біз өзіміздің шындыққа көз
қарасымызды бұрмаламас үшін мұны үнемі есте сақтауға тиіспіз.Екінші
жағынан , тап сөз бізді адам етті) - деп көрсетеді. Егер сөз бала санасында
мазмұнмен толтырылмаса, біз нағыз көк мылжыңдарды , бос сылдыр сөз
шешендерді тәрбиелейміз.
Мектептерде көбінесе мынадай жағдайлар көзге түседі:оқушы материалды
түсіндім дейді;ол тіпті сол материал бойынша кейбір амалдарды іске асыру
да (сурет салу, пластилинмен түрлі бейнелер жаау т.б.) мүмкін.Ал сол
материалды әңгімелеуге келгенде ол ібден бейшаралық халге ұшырайды.Тілі
күрмеліп, күмілжіп, сүрініп - қабынып сөз таба алмай қиналады.Бұл неліктен? Мұны елемеуге болама? Оның себебі бала осы тақырыпқа жататын ұғымдарды , әсіресе ол ұғымдардың арасындағы байланыстары
толық меңгере алмаған.
Егер оқушы өз щйын тіл қабығына енгізе алмаса, ойдың өзінде ол қылық болғаны.Егер адам ойын екінші біреуге анық және түсінікті білдіре алса , оның ойының толық, дәл болғандығы.Кейбір лекторлар тақырыптағы байланыстарды , тіпті .Өз ойларының қателіктерін лекция оқу немесе пікір алысу, барысында байқаған. Ендеше сөйлеу ойлауды түзейді, жетілдіреді, дамытады. Тіл мен ой дамытудың біл-бірімен ара-қатынасы, диалектикалық байланысы, міне, осындай.
Балалардың ойын дамыту үшін негізінен мынадай жұмыстар іске асы
Тіл дамыту дегеніміз Н.И.Жинкиннің сөзімен айтқанда, есту, сөйлеу
анализаторының іске қосылуы, олардың ассоциациялық байланыстармен
толығуы. Бұл толығу адамдардың тілдік қарым-қатынасы процесінде жүзеге
асады. Сөйлеу, ой алмасу қажеттілігі сөйлеудің мазмұнын ғана емес, түрімен
де анықталады.
Сөйлесу аясы кеңіген сайын, сөйлеу материалдарды күрделене түспек, ал бұл жағдай өз кезегінде мол сөздік қорды, оның белсенділігін, осыған лайық грамматикалық жүйенің болуын қажет етеді.
Оқушылардың тілін дамыту әдістемесінің теориялық негізінде біз тіл мен ойлаудың байланысын, сөйлеудің тууын зерттеген логикалық және методткалық, дидактикалық, педагогикалық-психология мәлеметтерін аламыз. Сын есімді оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту әдістемесін анықтау үшін, ең алдымен, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жалпы грамматиканы оқытумен байланысты тіл дамыту мәселесі қалай қойылып, қалай шешіліп отырғанын анықтау мақсатымен шолу жасаймыз.
Бұл әдістің екінші мақсаты-алдымызға қойған өз міндетіміздің тиімді
нәтижемен шешілуі-үшін, қазір қолымызда не бар, нендей мәселелер өз шешімін күтуде, қандай жолдармен жүргенде тәжірибеміз жақсы нәтижелі болады деген мәселенің басын ашып алу.
Мәтін - нақты сөйлеу процесінің шығармашылық құралы
Біз бір нәрсе туралы әңгімелесеміз,болмаса бір нәрсені сипаттағымыз,бір нәрсеге сендіргіміз келсе,немесе бір нәрседен бас тартқымыз келеді.
Әңгіме оқушыларға мәтін мазмұнын меңгеруде ескеретін жайлар
болмақ.Күнделікті іс - тәжірибе барысында мәтіннің мазмұнын,жәй - күйін,мақсатын ұғындыруда мақсатқа қол жеткізу жолдарын қарастырамыз.Қазіргі оқушылардың білімге бет бұрысы бұдан бес,алты жылғыдан өзгеше,өйткені ақпарат көзі көп.Бұрынғыдай бұйығы емес,кедергілерді ескермейді,ойлағанын айтып айтуға,тез жауап қайтаруға
бейім.Сабақ барысында мәтін мазмұнына сәйкес үнемі сұрақтар қойып,түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын айтқызу ,жазғызу,жауап бергізу оқушыларды толықтырып,жібереді.Оқытушының
бойы мақсаты мәтін,мазмұны арқылы сөйлеу,тілін дамыту.Мәтін үй жұмысы
үшін де қолайлы.Мәтіндегі сөйлем байланысы әр ауан болып келетіндіктен,мәтінді абзацтау,онады тақырыпшалардыанықтау,тақырыпта
қанша сөйлем бар екендігі байқауоқушыға қиындық тудырмайды.Ал мәтіннің мазмұнын ауызша айту.
Тілдің қатынас құралы болып қызмет атқаруы сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отырады,Ал мұның өзі адамдардың сөйлеу әрекеті болғандықтан психология ғылымының зерттеу обьектісіне айналады.
Сөйлеу әрекеті алдымен ішкі және сыртқы сөйлеу деп аталатын үлкен екі түрге,сонан кейін сырттай сқйлеудің өзі ауызша және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді.Сөйлеудің бұл түрлері бір - бірімен диалектикалық тығыз
байланыста іске асып отырады.Өйткені олардың физиологиялық негізі бір,ол
негіз - ми жарты шарларының қабығындағы екінші сигнал системалары.Олардың негізінде сөйлеу оргондарының қозғалысынан шығатын кинестетикалық сезімдер жатыр.Кинестетикалық түйсікке негізделген шығарма мен мазмүндама жазу балалардың қабылдауын дамытып,ой өрісін кеңейтеді,тілін дамытады,оларды қиял шыңына шарықтатып,тәтті сезімге бөлейді.
Психологтардың анықтауынша,бастауыш класс щқушыларының қиял
дүниесіне бой ұруы,әр түрлі оқиғаларға кездесуге құштарлығы,өзін ертегі
кейіпкерлерінің орнына қойып,ойға алғанын іске асыруға әрекет жасауы басым болады. Олардың бұл ерекшеліктерін творчестволықжұмысқа пайдаланудың зор маңызы бар.Қиялдың шарықтап дамуының ең жоғары
сатысы творчестволық әрекетпен тығыз байланысты болады. Қиял екі түрлі:пассивтік және активтік.Ал активтік қиялдың өзі қайта жасау,творчестволық болып екіге бөлінеді. Шығарма,мазмұндама жұмыстары активтік қиялдың екі түрін де дамытады.Өйткені кітап оқу,түрлі
суреттер,диафильмдер көру арқылы алуан түрлі оқиғаларды көз алдына елестету - қайта жасау қиялының көрінісі болса,бала қиялының бетін шындыққа бұрып,іс - әрекетіне өз ойынан шығарғанын,өздігінен тапқандарын қосып дамытуға,толықтыруға үйрету творчестволық қиялдың
дамуына әсер етеді.
Осыған байланысты,шығарма (әсіресе еркін тақырыпқа),сондай - ақ мазмұндама жұмыстарын тұрлендіріп жүргізудің оқушыларды творчестволық жұмысқа үйретуде атқаратын ролінің зор екені келіп шығады.
Шығарма мен мазмұндама психикалық таным процестерінің қызметін,
түйсік,қабылдау,зейін,ес,ойлау,қиял ды күшейтеді,әсіресе ой қызметінің
белсенділігін арттырып,мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын
анализдеу,синтездеу әрекетін күшейтеді,анализаторлардың мидағы ұштарының арасында туып жататын уақытын нерв байланыстарын жасайды
және жетілдіре түседі.
Шығарма мен мазмұндама жүргізуге дайындалу барысында,әсіресе 1 - класс оқушыларының психикасында 1 - сигнал системасының қызметі басым
болғандықтан,балалардың өмірде көрген - білгендеріне,заттың тікелей өзін
көрсетіп,сол жөнінде қабылдауларына,оқиғаны бақылау қабілеттеріне сүйену
қажет.
Тексті алдын ала синтездеу жұмысына ерекше назар аударған жөн.Өйткені тексті алдын ала синтездеудің,яғни жазбас бұрын тексті жобалап алудың қате жібермеу үшін де тигізер пайдасы мол.Жазу процесінің аналитикалық және синтетикалық жағы неден көрінеді?
1. Сөз таңдағанда оқушы әңгімелегелі
отырған оқиғаға сай келетін сөздерді таңдап ала білсе,бұл - аналитикалық
процесс,ал осы сөздерді текстің ішіне енгізуі синтетикалық процес болып
есептеледі.
2. Сөйлем құрастыруа - анализ - субьектілер мен предикаттарды
іріктеп және заттың белгілерін көрсететін сөздерді іріктеп алу;ал синтез - осылардың сөйлем ішінде орын - орнына қойып орналастыру.
3.Текст құрастыруда анализ - тұтас,тексті бірнеше бөлімдерді бір - бірімен жалғастыру.Жазуға дайындық кезінде текске жоспар жасау - анализ арқылы іске асса,сол жасалған жоспар бойынша толық тексті құрастырып айтып не жазып беру синтетикалық процесс болып табылады.
4.Шығарма жазу барысында анализ үнемі синтезден бұрын жүреді, анализдің бұрын келуі синтезге жол ашады.5.Психология оқулықтарында бастауыш мектеп жасындағы балалардың қабылдауы эмоциямен,сезіммен сабақтас жүретіні айтылады.Сондықтан мазмұндамаға алынатын текстер мен
шығармаға ұсынылатын материалдар балаларға болатын көңілділік, сезімталдық, қызығушылық, еліктегіштік сияқты қасиеттер ескеріле іріктелуге тиіс. Бастауыш мектептерде оқушыларды мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету жұмыстарында да,басқа пәндердегі сияқты,оның ғылымилығы,теорияның практикамен байланыстығы, көрнекілік , саналылық, түсініктілік, оқушылардың белсенділігін арттыру және жүйелілік принципі ескеріледі.
Шығарма мен мазмұндама материалдарын іріктеуде оқушылардың
жас ерекшеліктері және бұрыннан бар білім қоры мен машықтары,
шеберліктері есепке алынумен бірге.
4 - кластағы программалық талаптар ескеріліп отырады.
Бұл жұмыстарда оқушылардыңбелсенділігін арттыру мен сапалылықтыжүзеге асыру үшін балаларды өз ойының барысын байқауға , біреудің айтқанын тыңдай білуге, айналадағы өздерін қоршаған табиғаттағы өзгерістерді бақылай білуге, заттар мен құбылыстарды салыстырып, олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды таба білуге үйрету жұмыстары жүргізіледі.Сонымен қатар оқушыларды мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету барысында оларға қандай машықтар берілуге тиіс екені белгіленуі қажет.Өйткені оқушының бойында бар қасиетті пайдаланып, оларды жаңа әдетке тәрбиелейтінімізді біліп алмайынша, жұмыстан белгілі бір нәтиже күту қиын.Машықтың физиологиялық механизмі жоғары нерв жүйесіне бағынатын шартты рефлекстер, ол бірінші сигнал системасының қатысымен екінші сигналдық системада жасалады.Ендеше әдетке бала механикалық түрде емес, саналы түрде жаттығады.
1.2 Қазақ тілі мен әдебиетінен жүргізілетін жазбаша жұмыстар
Қай класста болмасын, қазақ тілі мен әдебиет пәндерінен жүргізілетін
жазбаша жұмыстардың практикалық дағдыға үйрету үлкен кезінде-ақ басталып, грамматикалық жаттығу орындау барысында күрделене түседі. Ал, арнайы жазба жұмыстардың диктант, мазмұндама және шығарма деп аталатын негізгі түрлері - бұрыннан қалыптасқан жүйелер.
1.ДИКТАНТ- тіл сабағына жүргізілетін жазу жұмысының басты бір саласы. Бастауыш кластарда кемінде айына 1 рет диктант жазу ұсынылуы тиіс. Тәжірибелі мұғалімдер жаңа материал өтілетін сабақтың белгілі бір кезенінде шағын диктант жаздыртады. Диктанттың жиі жаздырылуы, қателерімен жұмыс жүргізілуі - сауат көтерудің алғы шарты. Көздеген мақсаты, орындалу тәсілі және көлеміне қарай диктант көру диктанты, шығармашылық диктант, ерікті диктант, өздік диктант, ескеру диктанты, бақылау диктанты болып бөлінеді.Көру диктанты - Грамматикалық белгілі бір ереже түсіндірілген соң, класта жаттығу жұмыстарының қалай орындалатыны және қиын сөздердің жазылуы көрсетілуі тиіс. Көргені бойынша есте сақтай отырып, тексті жазуға кіріседі.
Бұған 15-20 минутын ғана ұстау қажет. Көру диктанты есту сезімімен байланыстырылады. Алдымен, көру диктантының тексі оқылады. Онан соң сөйлемдер жеке-жеке оқылып, негізгі объектінің бар-жоғы қарастырылады.Обьект бар сөйлем тақтаға жазылады,асты сызылады.Оның ережесі,жазылуы түсіндіріледі.Оқушылар қайталайды.Мұнан соң тағы оқиды бір да,оқушылар сөйлемді жазады.Сонан соң тақтадағы жабулы сөйлем ашылады,оқушылар қателерін түзетеді.
2.Шығармашылық диктант.
Мұны өткізгенде,сөйлем құрау,сөздерді сөйлемге енгізу сияқты текстер
ұсынылады.Бұл көбінесе жаттығу түрінде жүргізіледі.Кейде сөйлемдегі сөздердің орындарын ауыстырып,оларды орын - орындарына қойып жазу тапсырылады.Егер сөздер түгел атау тұлғада алынып,олардың байланысын келтіріп,сөйлем құрау тапсырылса,мұндай жұмыстың оқушыларға тигізетін пайдасы зор болады.Одан соң құраған сөйлемдерін оқытып,қателерін өздеріне тапқызған дұрыс.
3.Ерікті диктант.
Бұл оқушыларға сөздік жасалуы мен грамматикалық ерекшеліктерін үйрету мақсатында жүргізіледі.Бұның өткізілуінде ерекшелік сол - диктант тексін мұғалім тұтас оқып шығады.Текстегі обьект сөздерге назар аударылады.Оларды оқушылардың өздеріне тапқызған дұрыс,кейде мұғалім көмектеседі.Содан кейін обьект сөздер тақтаға жазылады.Диктант тексі тағы бір рет оқылады.Оқушылар тақтаға жазылған сөздерді пайдаланып,тексті өздігінен жазып шығады.Бұл жағынан ерікті диктант мазмұндама жазуғаәзірлейді.Оқушылар сөйлемді өз еркінше құрайтындықтан да бұл ерікті диктант боп аталады.
4.Өздік диктант.
Мұндай диктанттар оқушылардың есте сақтау қабілетін арттырады.Оқушылар өздері жатқа білетін өлең шумақтары мен прозалық сөздерді қағазға түсіреді. Мұның да үйретушілік жағы басым болады.Өздңк диктантқа алынатын текст күнібұрын хабарланады.Обьект сөздер мен тыныс белгілеріне назар аударылуы ескеріледі.Ол үшін оқушылар
тексті түгел жатқа білуі тиіс.
5.Ескерту диктанты.
Бұл оқушылардың өтілген материалдарын алған білімін жетілдіре түсуге себін тигізеді. Ескерту диктантын жаздырудан бұрын текст талданып,обьект сөздер ерекшеленеді,түсініктер беріледі.Оқушылар керек етсе,қиын сөздер тақтаға жазылады.Мұны класта оқушылардың бір - біріне тексертуге де боладв.Диктанттың бұл түрі кейде түсіндірмелі деп те аталады.
6.Бақылау диктанты.
Жұмыстың бұл түрі бір тақырыпты өткеннен кейін жүргізіледі.Тақырып бойынша оқушыларға сұрақтар беріліп,олардың ұғымы қорытылады.Соңынан бақылау диктанты алынады.Бұл диктант екі мақсатта жүргізіледі.
А)тақырыптық бақылау диктанты;
Ә)тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты;
Тақырыптық бақылау диктанты оқушылардың белгілі бір тақырыптан алған білімдерін сынау үшін алынады.Сол тақырыпқа байланысты обьект сөздер мол беріледі.Тоқсандық не жылдық бақылау диктанты үшін алынған текст тоқсан ішінде не жыл бойында өтілген материалды қамтиды.Әрине,барлық тақырыптардың қамтылуы мүмкін емес,алайда негізгі материалдар ескерілгені дұрыс.Мұны жаздырғанда текст Тұтас бір рет оқылады.Диктант мазмұнын қалай түсінгендіктері байқаладв.Сонан соң жеке - жеке сөйлемдер жаздырылады.Әр сөйлем екі рет оқылады.Ұзақ сөйлем дауыс жігі бойынша бөлініп оқылады.Тексті оқығанда орфоэпиялық принцип сақталынпды.Текст жазылып біткен соң,тағы бір рет оқылады.
Бақылау диктанты үшін сөз саны мынандай:
IV класта - 80 - 90 сөз;
V класта - 90 - 100сөз;
VI класта - 100 - 110сөз;
VII класта - 120 - 130сөз;
VIII класта - 140 - 150сөз;
IX - X кластарда - 170 - 190сөз;
Жазба жұмыстарының бір түрі - МАЗМҰНДАМА!Жазбаша мазмұндау кезінде әңгіменің мазмұны ашылуымен бірге,орфографиялық жағынан сауатты жазылуы,тыныс белгілерінің де дұрыс қойылуы қосымша талап
етіледі.Ауызша мазмұндау мен жазбаша мазмұндау қатар жүргізілмеуі
мектеп практикаксында жиі кездеседі.
Жазбаша мазмұндаманың тексі көлем жағасынан аз болғаны дұрыс.Яғни әр кластағы диктанттың сөз санымен 20 - 25 сөз артық болуы
тиіс.Мазмұндаудың екі түрі бар.
1.Мазмұнын сақтап мазмұндау.
2.Еркін қолдау.
Текст мазмұнын сақтап мазмұндату - жазбаша мазмұндаманың ең негізгі жолы.Мазмұндауда оқушы текстің мазмұнын ұққанымен,жеке сөйлемдердің құрылысын ұмытып қалуы мүмкін.Олар ұмытылған сөйлемді өз сөзімен беруге тырысады.Кейбір оқушылар мазмұнын білсе де, оқиғаның баяндау ретін шатастырады.Мұндай жағдайда нәтиже жақсы бола бермейді.
Мазмұндама текстері оқушыларға тәрбие берелік болып сұрыпталғаны
жөн.Мазмұндама дайын текст арқылы ғана емес,кейде сурет арқылы да өткізіледі.Бұл шығарма жазуға төселдірудің алғашқы баспалдақтары.
Шығарма жазу.Шығарма жаздырмастан бұрын оның ерекшелігін,құрылысын нақтылы түсіндіріп алу керек.Шығарма - оқушылардың өзіндік шығармашылық еңбегі.Тақырыпты толық аша білу үшін,материал іздеуге,оны таңдай білуге,өз шығармашылығын жатық стильмен әдеби тілде
жаза білуге үйретілуі тиіс.
Шығарма жазудағы басты межелер:
1.Сөз сұрыптау(Бұл үшін оқушының сөздік қорын байыту жұмысы
мұқиятталуы ескеріледі).
2.Сөйлем құрау.(Сөйлемдегі сөздердің бір - бірімен дұрыс
байланысуы,орнын таба қолдану)
3.Сөйлем мен сөйлем,абзац пен абзац арасындағы байланыс.(ой
байланысы),келесі сөйлем алдыңғы сөйлемдегі ойдың жалғасы екендігін
немесе абзац пен абзацтағы ойлар да бір - бірімен тұтаса байланысатын
ерекше үйретіп алу қажет.
4.Стиль тазалығы.(Бір сөзді немесе бір ойды орынсыз
қайталамау).(Қыстырма сөздерді орынсыз кіргізе бермеу).
5.Ой бағдарлылығы.(өзін - өзі есеп беру,өзін - өзі сынау,байқау).
6.Тақырыпты жете меңгеру (оқушының білім алуға құштарлығы,тиісті
әдебиеттерді түсіне оқуы,оны ақыл елегінен өткізу,өмір құбылыстарын
зерделей білуі).
7.Өзі жазатын тақырыпта айтпақ ойын,оның баяндалу жүйесін,көлем -
мөлшерін алдын ала топшылай білу.
8.Шығарма (оның мазмұнын мегзетерліктей эпиграф сөздер қолдана білу).
9.Шығарма тақырыбын ашуға қажетті оның жоспарын жасай білу.
10.Шығарманың кіріспе бөлімі мен негізгі бөлімінің арасындағы байланысты
қиюластыра білу.
11.Қорытынды пікірін,өзінің шығармаға көзқарасын,алған әсерін шығармаға
көзқарасын,алған әсерін пацымдытүрде сипаттай білуі.
12.Тақырыптың тәрбиелік иәнін аша білу.
Шығарма жазуға үйрету өте - күрделі де қиын жұмыс.Бұған төселдіру
оқушыларға көптеген жазу,жаттығу жұмыстарын беруді қажет етеді.
Шығармаға рецензия берілуі тиіс.Онда әр оқушыға тән қателер мен
кемшіліктер нақтылы көрсетілгені дұрыс. Шығарманы бағалауда оның
мазмұны,сөз қолданысы шешуші роль атқаратыны есімізде болғаны абзал.
1.3 Тарихи аңыздар - халық ауыз әдебиетінің мол мұрасы
Аңыздың халық ауыз әдебиетінің ұсақ проза жанрына жататын аңыздардар мазмұны - өзінің тазалығымен, шынайылығымен, ғасырлар бойы жиналған тәрбиелік мұратымен құнды. Ол - ұрпақ тәрбиесі мен шыққан білімнің қайнар көзі. Аңыздарға кеңірек тоқталып, аңыздардың табиғатына тән, жанына жақын талдаулар жасалынып, көңілге қонымды, ойға оралымды, қазыналы пікірлер айтылады. Тарихи аңыздардың қатарын толықтырып, зерттеп, оқушы қауымға жеткізу - бүгунгі күн талабының кезек күттірмес міндеті. Тарихи аңыздар сипатын толықтыруды М. Әуезовтен бастап белгілі ғалымдар Р.Бердібаев А.Сейдімбеков өз еңбектерінде арнайы тоқталып, өз пікірлерін білдіріп, ой түркі салып жүрді. Яғни ол қандай пікір екенің айта кетсек, ол тарихи аңыздар қатарын шежірелік аңыздар, яғни этногездік және жер - су аттары жайындағы аңыздар. Шежірелік аңыздарға қазақ халқының үш жүзі, оның ру тайпаларының қалай пайда болып, өсіп-өнгендігі туралы әңгімелерді жатқызамыз.
Мысалы, Керейт руының қалай өсіп-өнгендігі туралы аңыз былай
баяндалады.
Ертеде жаугершілік замаңда олар өздерін керейт деп атаймайды екен.
Олардың аттары тәңір ұлдары екен. Бір күні елге тосыннан жау шауып тәңір ұлдары бала-шаға, қатын-қалаш демей аяусыз қырып салады.
Бесіктегі баланы, яғни ауыр ананы өлтіріп тайпаның үрім-бұтағын жойып
жіберуді көздейді.Тосыннан тап берген жау көздеген мақсатына жетеді. Бірақ
көк тәңірі ұлдарының бойжеткен қызы гүл тере жұрып, ауылдан ұзап кетіп
қырғыннан аман қалады. Тұған елдің, ата-ананың аяусыз қырылғанын көрген
қыз есі ауып, құла түзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тарихи аңыздарды оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамыту (қосымша оқу құралы ретінде 4 класс) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Тарихи аңыздардың тәлім-тәрбиелік, оқу-танымдық,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту байланысты жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш-қабілет болуы керек. Ол күш-білімде, тәрбиеде, іс-әрекетте. Демек жаңа кезеңде адамды өмір мол деңгейде білім беру деген сөз.
Олай болса халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын,
тұрмыс-тіршідігін жан-жақты білумен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер
өткізіп алатындай көркемдік шеберлік пен эстетикалық талғам қажет.
Елім деп еңіреп туған ерлерін, қол бастаған батырларын ардақтау, олар
дүние салғанда қастерлеп қою- барлық халықта бұрыннан келе жатқан салт
екені мәлім. Осы бір дәстүр көшпенділер өміріңде басқа ешбір халыққа
ұқсамайтын өзіндік бір бағытта дамыды. Көне түркілер заманыңда V-VIII
ғасырлар тасқа жазылған мәтіндердің көбі жеке батырларға, ел басқарған,
жорық жасаған сарбаздарға, солардың ерлігі суреттелгендігін көреміз.
Осы негізгі бастауыш сынып әдебиеттік оқу пәнінің тіл туралы оқушының
кажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамытып, ойын жазбаша сауатты
жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз өрнектері арқылы
бейнелеп қыбылдауна кеңінен жол ашатын, танымдық қиялын,
дамытушылық мүмкіндіктері мол.
Жас ұрпақ ата - бабамыздан қалған мәдени мұра ертегілерінің өн бойындағы
мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен алғырлығынан, тәлім
тәрбиесі мен үлгі өнегесінен, нәр алары анық. Ертеңіміз жастар деп білетін
болсақ, сол жастар жас шыбық, қалай исең солай иілуне әзір.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын ертегілерді оқу барысында
әдістемелік нұсқаулар баршылық дегенмен, оқушының ертегі арқылы қиялын
дамыту жолдары жеткілікті зерттелген деуге болмайды. Осыдан тақырыптың
өзектілігі шығады.
Тарихи аңыздарды көмекші арқылы оқыту жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
Оқушылардың ауызша сөйлеу қалыптастыратын бірден-бір оқу қуралы
ретінде зерттеу нысаны ретінде таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардың оқу процесі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың бастауыш сыныпта тарихи аңыздарды оқыту барысында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныпта оқушылардың тарихи аңыздадың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау. аңыздардың тарихи негіздері мен фольклорлық сипатын кеңінен талдау, зерделеу.
Зерттеу болжамы: егер бастауыш мектептен тарихи аңыздарды оқыту
жолдарын, сондай-ақ тарихи аңыздарды тиімді қосымша оку құралы ретінде
тиімді пайдалансақ, оқушыларды ауызша сөйлеуге үйрете аламыз.
Зерттеу әдістері:
oo Ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, оқулыққа,
бағдарламаға талдау жасау.
Әңгімелесу, педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Зерттеу міндеттері: Қазақ фольклорындағы сан-қырлы мол мұралардың бірі болып табылатын аңыздарды жүйелеп зерттеу. Фольклор ғылымында берілген бағалар мен көзқарас-пікірлердің мәні мен маңызын анықтау, аңыздардағы тұрақты мотивтердің қатарын анықтау және фольклорлық циклизация құбылыстарын талдау
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Еуразияның сайын даласындағы Алтай мен Орал таулары арасындағы ұлан байтақ далалық өлкелерді көшпелі тірлік мұратымен еркін жайлаған қазақ халқының ұлттық мәдени кескін-келбеті мен болмысының белгілері мен дүниетанымының ескі іздері, тарихи танымы мен әлеуметтік ой-пікірлерінің сұрыпталып сақталған бай қазынасы, сөз жоқ, оның фольклорлық мұрасын таныту.
Ұлттың рухы бейнеленген мұра халықтың асыл қазыналарының бірі екендігін тәуелсіздік мұраты жолында жаңа экономикалық және саяси-әлеуметтік реформаларды қарқынды жүргізіп жатқан еліміздің Үкіметі ескеріп, елдің еңсесі көтеріле бастаған уақытта рухани өмірдегі кем-кемтіктітүзеуге бет бұрды. Сол тірліктің айқын көрінісінің бірі - Қазақстан Республикасы Үкіметі арнайы қаржы бөліп қабылдаған Мәдени мұра бағдарламасы.
Рухани мұраның түрлі салаларын бөліп-жармай тұтас қарастыратын Мәдени мұра бағдарламасының бір нысанасы - халқымыздың фольклорлық мұраларын халық игілігіне жарату.Қазақ фольклорындағы асыл рухани қазыналардың бір шоғыры Асан Қайғы
туралы аңыздарда шоғырланған. Асан Қайғы туралы аңыздар - қазақ халқының сан ғасырлық әлеуметтік аңсарын, өмірдегі зор мұраты мен күйінішін бейнелеген рухани мұра. Қазақ халқының басынан өткен тарихын
зерттеуде, дүниетанымын, арман-тілегін тануда Асан туралы аңыздардың
мәні зор.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлім мен жеті
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тараудан, әр тарау бойынша жалпы қорытындыдан әдістемелік нұсқаулардан. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектідігі мақсаты, міндеті, пәні, болжамы, әдістері туралы айтылады.
Бірінші тарауда, тарихи аңыздарды оқыту арқылы, оқушылардың сөйлеу тілін дамыту теориялық негізі көрсетілген.
Екінші тарауда, тарихи аңыздар арқылы оқыту барысында, егер аңыздарды қосымша оқу құрал ретінде оқытуға арналған, тәжірибелік педагогикалық эксперимент қамтылған.
Жалпы қорытында, тарихи аңыздарды қосымша оқу құралы ретінде жүргізілетін жұмыстардың әдістемелік нұсқауы берілген. Сонында дипломдық жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізбесі берілген.
0.1. Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мәселелерінің теориялық негіздеріне шолу
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің, оның ішінде, тіл дамыту саласының орыс тілімен салыстырғанда тәжірибесі көп емес. Баланың сөйлеу тілін дамытуға өз кездерінде барлық ұлы педагогтар, халықтық педагогика үлкен мән беріп отырғаны белгілі. Я.А.Коменскийден бастап, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин сынды ұлы педагогтардың еңбектеріне тіл дамыту мәселесі айқын көрінеді. Қазақ халқының сөз өнеріне, оған баланы тәрбиелеуге, сол арқылы танымы мен ойладының да дамуына үлкен мән беретіні белгілі. Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл игертудің әдістемесінің негізін қалады.
Ол сондай бай, өткір ана тілін елемеуді қою керек деп ақыл айтатын.
Ол қазақ сөздерінің, мысалдарының жұмбақтары мен ертегілердің өткірлігін,
шеберлігін көрсете өрістетіп меңгеру керек дейтін() Ы.Алтынсарин қазақ
ауызекі сөйлеу әдісін көбірек қолдануды өз мұғалімдеріне ескертіп отырған.
Осы жылдардағы методткалық әдебиеттерге тән басты сипат - оқушының
тілін дамытуды көздеген әдістердің кең түрлі берілуі.
Баланың тілін дамыту дегеніміз - ойлауын дамыту. Оқушының ойлау
дағдысын көрсететін белгі - олардың ойлау операцияларын іске асыра білуі,
бұған теңеу, анализ, синтез, әдістері жатады. Қазақ тілін оқыту методикасының классиктері: С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, Қ.Басымов,
Ғ.Бегалиев, Ө.Сәдуақасовтардың еңбектерді де тіл дамыту методикасының
дамуына өз үлестерін қосқан еді.
Тіл дамытудағы негізгі жұмыс түрлері
1 Сұрақ беру арқылы әңгіме жасау.
2 Бір нәрсе жайында балаға хабар айтқызу, қысқаша сөйлету.
3 Оқыған әңгіме, мақала туралы сөйлету жаздыру.
4 Суретке қаратып сөйлету, жаздыру
5 Көркем әдебиет оқыту
6 Ойынан шығарма жаздыру
7 Қатынас қағаздарын жаздырып үйрету.
Тіл дамыту жөнінде істелетін жұмыстар ана тілі сабағымен тілін дамыту үшін - теңі материалдар береді - екен 30-жылдардың аяғына таман, қазақ тілін оқытуда үмтылыс болғаны байқалады. Бұл жағдайдың дұрыс жағымен бірге бір жақты болғандығын айтып өтуге болады. 1930 жылғы Жаңа мектеп (№5) журналында 1- басқыш қазақ мектебінде ана тілінің бағдарламасы берілген. Онда 1- басқыштың бірінші жылдарында Тіл ширату деп аталатын екінші, үшінші жылдарында Тіл ширату және Тіл бақылау сабақтары өткізілетін болған.
Тіл дамыту жаттығуларының грамматика сабақтарында әрдайым жүргізіліп отыруы қажет екендігіне еш талас жоқ, дегенмен арнайы тіл дамыту сабақтарының ролін жлққа шығарып, тіл сабақтарының барлық мақсатын тек қана жылдардан басталғандай.
Оқушылардың сөйлеу тілін әдебиет сабақтарындағы материалдармен
байланысты жүргізу жолдарын өзінің кандидаттық диссартациясында
С.Тлешева ұсынады.
Тіл дамыту жұмысын ойдағыдай жүргізілуі үшін, қазақ тілі мұғалім бірнеше басты мәселелерді білуі керек. Олардың ішінде: оқушылардың тіл
мәдениетін дамытуға бүкіл мектеп коллективі қатынасу керектігі, тіл дамыту
жұмыстарының бастауыш кластардан бастап сабақтастықпен жүргізілуі
керек екендігі көрсетілген.
Тіл дамыту проблемасы 1970 жылы Алматы қаласында өткен қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері, методистері, лингвист-ғалымдар қатынасқан
ғылыми-методикалық конференцияда кең түрде қарастырылған болатын. Бұл
жұмыс та - өмір талабынан туған нарсе. Қауымның жалпы мәдениеті көтерілген сайын өмірдің сала-салсында қолданылатын тілдің де мәдениетін
көтеріп, сөйлейтін я жазатын адамнан ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі әуезді
етіп құруды қалайды.
Бұл үшін, әрине, оқушының тілін жазуша да, аузша да дамыту қажет. Соңғы кезде балаларға ана тілінің стилистикасын білдіру, ана тілінің байлығын игерту, оның мүмкіндіктерін пайдалана да, жұмсайда алуға машықтаныру мәселесімен байланысты, жаңа программаға Тіл мәдениеті және стилистика тіл ширату деп аталынады. Бұл еңбекте тіл дамыту мәселелері арнайы сөз етілмегенімен, көрсетілген жұмысы тәсілдері мен жолдары грамматикалық тақырыпты оқушыларға игерту арқылы тіл дамыту методикасын жасауға негіз бола алады деп ойламыз. Қазақ тілін оқыту барысында тіл дамыту мәселесінің шешілуіне біз методикалық әдебиеттерді талдау жасай отырып, көптеген құнды ойлар- пікірлер таба аламыз, жалпы келесі міндетіміз - қазақ тілін оқыту бағдарламаларында тіл дамыту мәселесі қаншалықты шешіліп отырғанына арнайы шолу жасау.
Қосымша теру керек
Мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысының өзінің программасы,
жаттығу түрлері сондай - ақ методикасы болады.
Бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынандай
мақсаттарды көздейді.
1.Оқушылардың ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды ажырата білу және оларды жинақтап, өз беттерімен қорытынды жасай білу.
2.Оқушылар қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс айтып және жазып бере алатындай дәрежеге жетуі тиіс.
3.Қазақ тіл ғылымының зерттеу жұмыстарының негізінде оқушылардың жазу
тілін дамытуға, сөйлеу шеберліктерін жақсартуға септігі тиетін жұмыстарды,
әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының оңай да тиімді жолдарын іріктеп ұсынып, олрды орындату.
4.Тіл дамыту жұмыстары арқылы балаларды өз Отанына шын берілген патриот, бір - біріне достық, бауырластық сезімге, коммунизм құру жолында
саналы да, белсенді еңбек етуге тәрбиелеу.
5.Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын , тамаша сырлы, көркем
де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп құрметтей білуге тәрбиелеу. Қорыта айтқанда, тіл дамыту жұмысына қойылатын талаптар да балаларға білім беру, іскерлікке үйрету және олардың білімін дамыту мақсаттарын көздейді. Осындай мақсаттарды жүзеге асыру барысында мұғалім белгілі бір методикалық талаптарға сүйенеді.
Оқушылардың тілін дамыту жұмысы мектептерде негізінен балаларды
мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету арқылы орындалатын болғандықтан, бұл жұмыстарға қойылатын методикалық талаптарды көрсетелік. Ол талаптардың негізгі бастылары мынадай:
1.Берілген тақырыптың мазмұнын ашып көрсете білу, оқушы өзінің жинаған
материалын, берілген тақырыптағы негізгі ойды анықтайтындай етіп іріктеуі
қажет.
2.Жазылған жұмыстың мазмұны болуы.Жұмыстың мазмұнды болуы да материалды жинау оның ішінде негізгілерін түсініп, іріктеп ала білуіне байланысты.
3.Оқушы түсінгенін ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен жүйелі түрде
баяндауға тиіс.Алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс ұйымдастырылып, сапалы түрде өткізуі қажет.Оқушы әуелі не жөнінде, одан кейін нені айтатынын толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алуға тиіс.Сөз, сөйлем
қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан сақ болған жөн.
4.Оқушылар сөзді, айтатын ойын дәлме - дәл анық білдіретіндей етіп іріктеп,
таңдап қолданғаны дұрыс.(мысалы, 3-класс оқушысы) Мәншүк тексі бойынша мазмұндама жазғанда, жазудың жаңбырша жаудырған оғы деген
тіркесті сол қалпында беруге тырысып, жаудың тамаша жаудырған оғы деп
жазған.Мұндай қателерге жол бермеу үшін сөз іріктеу, сөйлем құрастыру т.б.
тексті анализдеу, синтездеу жұмысына дұрыс мән берген жөн.
5.Артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуға тиіс.
6.Оқушы сөйлегенде болсын сөйлемдерді белгілі формада (тұлғада)құрастыратын болсын.Яғни бір сөйлем өткен шақта, екінші бір сөйлем келер шақта тұрмасын.
7.Оқушылардың жазба жұмыстарында ауызекі сөйлеуде қолданылатын сөздердің болғаны дұрыс.
8.Жазба жұмыстарын жетілдіруді міндетті түрде меңгерген болуға тиіс.Жұмыстарының пунктуациясық, лексикалық қателерін оқушы мұқият
қарап , тексеріп шығатын болсын, мұнда тіпті кейбірқате құрастырылған сөйлемдерді де жөндеуге жол беріледі.
Сөйтіп, бастауыш класс оқушыларының тіл дамыту жұмыстарына
қойылатын негізгі методикалық талаптардың негізгілерін айттық.Тіл дамыту
жұмыстарын жүргізу барысында, сөз жоқ, жоғарыда көрсетілген талаптар
басшылыққа алынады.
Тіл дамыту негізі- ой дамыту
Тіл дамыту жұмысы-күрделі де творчестволық процесс. Бала тілін дамытуда басты назар аударылатын - олардың орындаған жаттығуларының
мазмұндылығы, жүйілілігі, анықтылығы, мәрелілігі, тазалығы, өрнектей түрлендіре алулышылығы және грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық орфоэпиялық қатесіздігі. Бұл күшті эмоцияны, сезімталдық
талап етеді. Механикалық жаттау мен шаблондық - тіл дамытудың қа жауы
деуге болады. Себебі соңғылар естің жұмысына негізделетіп, ойлауды іске,
асырылады. Көптеген зерттеулерге қарағанда, нашар оқитын көпшілігінің
тілдері нашар дамыған, ойларын дұрыс жеткізе алмайды.Керісінше, тілі жақсы дамыған бала ойын да дәл, шебер жеткізеді, оқуды да ойдағыдай меңгереді, олардың табиғат пен қоғамдағы күрделі байланыстарды дұрыс тану мүмкіндігі де соғұрлым мол болады.
Тілді меңгеру барысында бала қорытынды жасайды, жалпылау, нақтылау, абстракциялау сияқты ойлау операцияларын қолданады.Балалар тілді үлкендермен және басқа балалармен қарым - қатынас жасау барысында , сөйлеу әрекеті арқылы меғгереді.Ендеше баламен сөйлеуде мұғалімдердің, ата - аналардың тіл шеберлігі, бала тіліне үлкен ілтипатпен қараушылығы орасан зор роль атқарады.
Сөйлеу арқылы бала тек басқа адамдармен қарым - қатынас жасап қана
қоймайды, сонымен бірге айналасын да таниды.Сөйлеуді меңгеру - шындықты меңгеру тәсілі.Олай болса баланың сөз байлығы оның түрлі елестері мен ұғымына, өмір тәжірибесіне байланысты.Сөйлеуге үйрену барысында бала тек тілдік материалға ғана мұқтаж болмайды, сонымен қатар
негізгі материалдың да қажеттігі күшейеді.
Тіл дамыту үш салаға бөлінеді:
1.Сөздік жұмысы;
2.Сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3.Байланысыра сөйлеуге үйрету жұмысы;
Бұл жұмыстар бір - бірімен байланыстырыла, қатар жүргізіледі.Әсіресе байланыстыра сөйлеуге үйрету жұмысында қалған екеуінде (сөздік және сөз тіркесі мен сөйлем құрау жұмысында) үйренген білім ,икемділік, шеберліктері ұштасады, яғни ойлау , жүйелеу, текст дұрыстау , материал жинау , орфографиялық шеберліктері іске асырылады.Әрбір орындалатын
жаңа жаттығу бұрынғы өтілгенмен байланысты бола отырып , сәл ғана болса
да бір жаңалық қосуға тиіс.Мұндай байланыс грамматика мен орфография
курсында оңай анықталады.Ал тіл дамытуда бұл жұмыс оңайға түспейді.
Методиканың нені , қалай үйрету керек деген дәстүрлі сұрағы тіл дамытуда үнемі көрінбейді.Соның салдарынан кейбір жағдайларда тілдік
жаттығулар белгілі бір бағыт - бағдарсыз, нақты мақсатсыз жүргізіледі. Ендеше тіл дамыту сабақтарында жүргізілетін әрбір жаттығудың нақты мақсатын анықтап , оны өткендегімен салыстырғанда қандай жаңа шеберлік , машық, білім беретінін анықтау қажет.Мысал үшін бір шығармада балалар сипаттау элементімен таныстырылса , ал онан кейінгі шығармада сипаттау элементтерін алдыңғыға қарағанда көбірек қамтитындай болуға тиіс.
Жалпы сөйлеу дегеніміздің өзі адамның ойын, білгенін, сезімін екінші
біреуге жеткізу үшін, яғни қарым - қатынас жасау үшін тіл арқылы байланысу болып табылады.Мысалы әңгімелесу, баяндама жасау, артистердің сахнада сөйлеуі, оқушының класта сұраққа жауап беруі, ғылыми
еңбек, телеграмма, хат т.б. жағдайларға қарай сөйлеу түрлі - түрлі формаларда көрініп отырады.(жолдасымен сөйлескеннің өзінде де түрлі формада іске асады:сырласу, ақылдасу, көрген - білгендерін айту, кеңес беру
ренішін білдіру т.б.).Ендеше тіл дамытуға басшылық жасауда мұғалімдер
сөйлеу түрлерін, оның әрқайсысына тән ерекшеліктерді жақсы білуге
тиіс.[1,191]
Сырттай сөйлеу жоғарыда көрсетілгендей , ауызша және жазбаша ,сондай - ақ дталогтық және монологтық болып бөлінеді.Ал ішкі сөйлеу - ойша сөйлеу, сөйлеудің бұл түрі де тіл материалы арқылы іске асады, бірақ
сырттай белгілері болмағандықтан ішкі сөйлеу деп аталады.Мұнда адам өз
ойымен өзі сөйлейді.Сөйлеудің бұл түрі толық грамматикалық формада.
Алайда балалардың да ішкі жан дүниесіне енуге болады.
Оқушылар өз пікірлерін әуелі ойша жобалайды, сөйлемді ойша құрастырып
алады, кейде тіпті өзіне - өзі сыбырлап айтады.Осыдан кейін ғана сыртқы
сөйлеуге айналдырады.Ішкі сөйлеу әсеріне жазбаша мазмұндама, шығарма
жазу жұмыстарына дайындық кезінде күшейеді:балалар не жөнінде жазу ,
қандай сөздер қолдану , сөйлемді қалай құрастыру керектігін
ойланады.Кейде тіпті текстің бөліктерін де ойша құрастырып алады.Мұндай
ойша дайындық балалардың сөйлеу әрекеттері мен шеберліктерін жетілдіре
түседі.
Егер ішкі сөйлеу адамның өзіне бағытталатын болса , сыртқы сөйлеу біреуге ба.ытталады.Сыртқы сөйлеуді екінші біреу қабылдайды.Сондықтан да оған қойылатын талап өте жоғары.
Диалогтық сөйлеу екі немесе бірнеше адамның арасында болғандықтан түрлі жағдай коммуникативті актініайларға , әркімнің көңіл - күйіне байланысты толымсыз, сұраулы , лепті сөйлемдер, одағай , шылаулар , мақал - мәтелдер көп кездеседі.Осыған орай, тілдің дыбыстық жағын дұрыс игеру, сөйлегенде мінез - құлық мәдениетінің жоғары болуы, дұрыс сөйлеуге йдеттену, кішіпейілділік, зейін мен көзқарас мәнері , жаңа жағдайда адамның өзін ұстауы т.б. толвп жатқан мәселелер тіл дамыту жұмысында іске асырылады.Мектептерде диалогтың жасанды түрі іске асады.Әдетте мұғалім мен оқушының арасындағы әңгімелесуді диалог дегенімізбен , мұнда сөйлемдер толық болады.Бастауыш кластарда кейбір балалар ұялшақ болады
да,мұғалімнің сұрағына кейде жауап қайтармайды.Мұндай балалармен мектепке келген алғашқы күннен бастап дұрыс жұмыс ұйымдастыру керек.
Егер мұғалім 1 - кластан бастап әрбір оқушыны батыл қатты дауыспен,
анық, ашық сөйлеуді үнемі қадағалап , қолға алса ,онан әрі сөйлеу әдеттері
тиісті дәрежеде қалыптаса бастайды.Әсіресе 1 - класта сөздердің анық
айтылуына , оқыту жұмыстарына көбірек айтқызуға , түрлі тақпақтар оқыту
жұмыстарына қатты назар аударылады.
Сыртқы сөйлеу екі жақты процесс:оған коммуникативтік актінің ең кемі екеуі қатысады.Сыртқы сөйлеу, сонымен қатар, айту - тыңдау - оқу, жазу болып та бөлінеді.Тыңдау мен оқу , яғни сөйлеуді қабылдаудың түрлері бола тұрып, адам өмірінде айту мен жазудан кем орын алмайды.Айтуда сөйлеп тұрған адамның ойы сқздің қабыққа еніп, акустикалық, комплекстердің көмегімен , яғни дыбыстық сөз, сөз тіркестері, сөйлемдердің көмегімен бейнеленеді.
Ал тыңдауда бұл процесс керісінше жүреді:тыңдап отырған адамның
қабылдаған акустикалық комплекстері өзіне белгілі ережелер арқылы да,
олар бір - бірімен байланысу арқылы түсініледі.
Осындай процестер ойлаудың мазмұнын тіл таңбалары арқылы жазба түрде білдіру барысында да , жүреді, ал оқуда бұл процесс керісінше орындалады.Мұнда оқуда болсын, жазуда болсын, ауызша айтылған акустикалық жағдай міндетті емес,яғни кейбір сөздер , тіпті сөйлемдердің өзі
де қалдырылып кетуі мүмкін:іштен оқығанда сөзді, олардың тұлғалары мен
байланыстарын белгілейтін графикалық таңбалар тікелей ішкі сөйлеуге ,
ойлауға, бейнелер мен схемаларға айналады да, оқып отырған адам текстің
мазмұнын ғана ұғынады.Жазуда ойлау , ішкі сөйлеу , бірден , акустикасыз ,
графикалық таңбалар арқылы ңһіске асады,бұл процесс сананың бақылауымен жұріп отыратындықтан , қиындық , келдіретіндей жаңдай
болса, ереже арқылы немесе естіртіп сөйлеу арқылы тексерілуі мүмкін.
Айту , тыңдау, жазу және оқудағы анағұрлым маңызды нәрсе адам өз ойын , білгенін , ниетін дұрыс білдіре алуы ,сондай - ақ біреудің ойын дұрыс түсіне алуы болып табылады.
Монолог бір адамның сөзі болғандықтан , ерік күшін қажет етеді.Бұған
әжептәуір дайындық керек.Мысалы, бақылау бойынша әңгіме айту үшін бала
екі - үш күндей дайындалады.
Монологтық сөйлеуде жанрлық ерекшеліктер (сипаттау, хабарлау,пайымдау т.б.),стильдік ерекшеліктер (баяндама ,көркем, баспасөз т.б.) болады.Монолог бүкіл қауымға арналады.Сондықтан ол диалог сияқты бір немесе бірнеше адамға ғана емес, бүкіл жұртшылыққа (оқушыларына немесе тыңдаушыларына) түсінікті болуға тиіс.
Оқушылар ионологтық сөйлеуге күнделікті оқу - тәрбие жұмыстарында үйренеді.Мектепте түрлі хабарламалар жасау, мазмұндама, шығармалар құрастыру, класта газет шығару , оқыған кітаптары жқнінде класс журналына пікірлерін жазу, пионер жиынына дайындалу, мектеп радиосынан сөйлеу т.б. жұмыстарды орындау барысында монологтық сөйлеу машықтары қалыптасып , беки береді.Тіл дамыту балаға тек жаттығулар мен мазмұндама, шығарма жұмыстарын орындау арқылы ғана емес, сонымен қатар сөйлеу баланың өзін көрсететін құралына айналып, оны қуанып, көңілін шарықтатып болуға тиіс.Егер оқушы сөйлеуге мұқтажданса , оны сөйлеуге немесе жазуға итермелейтін түрткі туса, тіл дамыту жұмысын да ойдағыдай нәтижеге жеткеніміз деп есептеуге болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық мүмкіндіктерін жан -
жақты эерттеуші психологтар (В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т.б.) бұл жастағы
балаларды абстракты ойлауға үйретуге болатындығын дәлелдейді.
Абстракт ойлауда маңызды роль атқаратын ұғым болып есептеледі.Ұғымда
заттар мен құбылыстардың ең негізгі белгілері жинақталып беріледі.Ұғым
арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады.Ұғым
сөзбен белгіленедіде, сөз арқылы қарым - қатынас үшін қажет материалдық қабыққа енеді.
Ұғымды білдіретін сөзді меңгеру ойлауға көмектеседі.
Ұғымдық ойлау бастауыш кластарда қалыптасады да, адамның бүкіл өмір
бойына дамиды,жетіледі.
Сөйтіп , тілді меңгеру сөз байлығын арттыру және грамматикалық
формаларды игеру ойдың дамуына алғы шарт жасайды.Психолог Н.И.Жинкин: Сөйлеу - интеллектінің даму каналы ... . тіл неғұрлым ерте
меңгерілсе , білім де соғұрлым оңай және толық меңгеріледі! - десе , ұлы
педагог К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген бала тарихтв ,
географияны , жпрптылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде ,
теореманы , математикалық бір есепті өз сөзімен айтып бере алмай, дәл осындай күйге ұшырайды.Ана тілі...басқа пәндердің бәріне қатысы бар және
олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын , басты , өзекті пән екені енді түсінікті емес пе - деп көрсетеді.Білім , фактілер - ойлау материалы.Ендеше
бұл канал арқылы тілдің дамуы , сөз жоқ , ойды дамытады.
Алайда тіл дамытуды ой дамытумен біртұтас нәрсе деп қарау дұрыс болмас
еді.Ойлау сөйлеуден әлдеқайда кең , өйткені ол тек тілге ғана
сүйенбейді.Ойлау жұмысы байқау, бақылау барысында басқа да әрекеттер
үстінде күрделене отырып , сөйлеуді байытады, күрделендіреді.Ойлау
жұмысы сөйлеуді көтермелейді.Екінші жағынан , тілдің дамуының өзі ойдың
дамуына қолайлы жағдай жасайды.Баланың меңгерген жаңа сөздері
шындықтағы мәнді білдіреді.Мұның өзі ойлау мен сөйлеудің байланысын
қамтамасыз етеді.Мысалы бастауыш класс оқушыларының балтатұмсық,
тоқылдақ сияқты құс аттары үйретіледі.Олар бұл құстарды өмірі көрген жоқ,
сондықтан да құстардың ешбір білгілерін білмейді.Дегенмен балалар табиғат
туралы , орман немесе құстар жөніндегі әңгімелерінде оларды атайды,
жазады тіпті ешбір қате жібермейді, ұмытпастай етіп, жақсылап жаттап та
алады.Бірақ осы сөздер олардің санасына мазмұнсыз қонған, яғни бұл сөздер
туралы балаларда қалыптасқан ұғым жоқ, сондықтан ол сөздер дәні жоқ
қауыз сияқты, мазмұнсыз, құр қабық дәрежесінде ғана меңгерілген; бұл
жерде тіл бар, ой жоқ.
К.Д.Ушинский қандай дегенмен тілді меңгерсе, бала ертеме , кешпе ұғымды
меңгеруге мәжбүр болатынын айтады.Шындығында да дәл осылай.Ал ұлы
физиолог И.П.Павлов: (сансыз көп сөзбен тітіркендіру, бір жағынан, бізді
шындықтан алыстатты, сондықтан да біз өзіміздің шындыққа көз
қарасымызды бұрмаламас үшін мұны үнемі есте сақтауға тиіспіз.Екінші
жағынан , тап сөз бізді адам етті) - деп көрсетеді. Егер сөз бала санасында
мазмұнмен толтырылмаса, біз нағыз көк мылжыңдарды , бос сылдыр сөз
шешендерді тәрбиелейміз.
Мектептерде көбінесе мынадай жағдайлар көзге түседі:оқушы материалды
түсіндім дейді;ол тіпті сол материал бойынша кейбір амалдарды іске асыру
да (сурет салу, пластилинмен түрлі бейнелер жаау т.б.) мүмкін.Ал сол
материалды әңгімелеуге келгенде ол ібден бейшаралық халге ұшырайды.Тілі
күрмеліп, күмілжіп, сүрініп - қабынып сөз таба алмай қиналады.Бұл неліктен? Мұны елемеуге болама? Оның себебі бала осы тақырыпқа жататын ұғымдарды , әсіресе ол ұғымдардың арасындағы байланыстары
толық меңгере алмаған.
Егер оқушы өз щйын тіл қабығына енгізе алмаса, ойдың өзінде ол қылық болғаны.Егер адам ойын екінші біреуге анық және түсінікті білдіре алса , оның ойының толық, дәл болғандығы.Кейбір лекторлар тақырыптағы байланыстарды , тіпті .Өз ойларының қателіктерін лекция оқу немесе пікір алысу, барысында байқаған. Ендеше сөйлеу ойлауды түзейді, жетілдіреді, дамытады. Тіл мен ой дамытудың біл-бірімен ара-қатынасы, диалектикалық байланысы, міне, осындай.
Балалардың ойын дамыту үшін негізінен мынадай жұмыстар іске асы
Тіл дамыту дегеніміз Н.И.Жинкиннің сөзімен айтқанда, есту, сөйлеу
анализаторының іске қосылуы, олардың ассоциациялық байланыстармен
толығуы. Бұл толығу адамдардың тілдік қарым-қатынасы процесінде жүзеге
асады. Сөйлеу, ой алмасу қажеттілігі сөйлеудің мазмұнын ғана емес, түрімен
де анықталады.
Сөйлесу аясы кеңіген сайын, сөйлеу материалдарды күрделене түспек, ал бұл жағдай өз кезегінде мол сөздік қорды, оның белсенділігін, осыған лайық грамматикалық жүйенің болуын қажет етеді.
Оқушылардың тілін дамыту әдістемесінің теориялық негізінде біз тіл мен ойлаудың байланысын, сөйлеудің тууын зерттеген логикалық және методткалық, дидактикалық, педагогикалық-психология мәлеметтерін аламыз. Сын есімді оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту әдістемесін анықтау үшін, ең алдымен, қазақ тілін оқыту әдістемесінде жалпы грамматиканы оқытумен байланысты тіл дамыту мәселесі қалай қойылып, қалай шешіліп отырғанын анықтау мақсатымен шолу жасаймыз.
Бұл әдістің екінші мақсаты-алдымызға қойған өз міндетіміздің тиімді
нәтижемен шешілуі-үшін, қазір қолымызда не бар, нендей мәселелер өз шешімін күтуде, қандай жолдармен жүргенде тәжірибеміз жақсы нәтижелі болады деген мәселенің басын ашып алу.
Мәтін - нақты сөйлеу процесінің шығармашылық құралы
Біз бір нәрсе туралы әңгімелесеміз,болмаса бір нәрсені сипаттағымыз,бір нәрсеге сендіргіміз келсе,немесе бір нәрседен бас тартқымыз келеді.
Әңгіме оқушыларға мәтін мазмұнын меңгеруде ескеретін жайлар
болмақ.Күнделікті іс - тәжірибе барысында мәтіннің мазмұнын,жәй - күйін,мақсатын ұғындыруда мақсатқа қол жеткізу жолдарын қарастырамыз.Қазіргі оқушылардың білімге бет бұрысы бұдан бес,алты жылғыдан өзгеше,өйткені ақпарат көзі көп.Бұрынғыдай бұйығы емес,кедергілерді ескермейді,ойлағанын айтып айтуға,тез жауап қайтаруға
бейім.Сабақ барысында мәтін мазмұнына сәйкес үнемі сұрақтар қойып,түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын айтқызу ,жазғызу,жауап бергізу оқушыларды толықтырып,жібереді.Оқытушының
бойы мақсаты мәтін,мазмұны арқылы сөйлеу,тілін дамыту.Мәтін үй жұмысы
үшін де қолайлы.Мәтіндегі сөйлем байланысы әр ауан болып келетіндіктен,мәтінді абзацтау,онады тақырыпшалардыанықтау,тақырыпта
қанша сөйлем бар екендігі байқауоқушыға қиындық тудырмайды.Ал мәтіннің мазмұнын ауызша айту.
Тілдің қатынас құралы болып қызмет атқаруы сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып отырады,Ал мұның өзі адамдардың сөйлеу әрекеті болғандықтан психология ғылымының зерттеу обьектісіне айналады.
Сөйлеу әрекеті алдымен ішкі және сыртқы сөйлеу деп аталатын үлкен екі түрге,сонан кейін сырттай сқйлеудің өзі ауызша және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді.Сөйлеудің бұл түрлері бір - бірімен диалектикалық тығыз
байланыста іске асып отырады.Өйткені олардың физиологиялық негізі бір,ол
негіз - ми жарты шарларының қабығындағы екінші сигнал системалары.Олардың негізінде сөйлеу оргондарының қозғалысынан шығатын кинестетикалық сезімдер жатыр.Кинестетикалық түйсікке негізделген шығарма мен мазмүндама жазу балалардың қабылдауын дамытып,ой өрісін кеңейтеді,тілін дамытады,оларды қиял шыңына шарықтатып,тәтті сезімге бөлейді.
Психологтардың анықтауынша,бастауыш класс щқушыларының қиял
дүниесіне бой ұруы,әр түрлі оқиғаларға кездесуге құштарлығы,өзін ертегі
кейіпкерлерінің орнына қойып,ойға алғанын іске асыруға әрекет жасауы басым болады. Олардың бұл ерекшеліктерін творчестволықжұмысқа пайдаланудың зор маңызы бар.Қиялдың шарықтап дамуының ең жоғары
сатысы творчестволық әрекетпен тығыз байланысты болады. Қиял екі түрлі:пассивтік және активтік.Ал активтік қиялдың өзі қайта жасау,творчестволық болып екіге бөлінеді. Шығарма,мазмұндама жұмыстары активтік қиялдың екі түрін де дамытады.Өйткені кітап оқу,түрлі
суреттер,диафильмдер көру арқылы алуан түрлі оқиғаларды көз алдына елестету - қайта жасау қиялының көрінісі болса,бала қиялының бетін шындыққа бұрып,іс - әрекетіне өз ойынан шығарғанын,өздігінен тапқандарын қосып дамытуға,толықтыруға үйрету творчестволық қиялдың
дамуына әсер етеді.
Осыған байланысты,шығарма (әсіресе еркін тақырыпқа),сондай - ақ мазмұндама жұмыстарын тұрлендіріп жүргізудің оқушыларды творчестволық жұмысқа үйретуде атқаратын ролінің зор екені келіп шығады.
Шығарма мен мазмұндама психикалық таным процестерінің қызметін,
түйсік,қабылдау,зейін,ес,ойлау,қиял ды күшейтеді,әсіресе ой қызметінің
белсенділігін арттырып,мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын
анализдеу,синтездеу әрекетін күшейтеді,анализаторлардың мидағы ұштарының арасында туып жататын уақытын нерв байланыстарын жасайды
және жетілдіре түседі.
Шығарма мен мазмұндама жүргізуге дайындалу барысында,әсіресе 1 - класс оқушыларының психикасында 1 - сигнал системасының қызметі басым
болғандықтан,балалардың өмірде көрген - білгендеріне,заттың тікелей өзін
көрсетіп,сол жөнінде қабылдауларына,оқиғаны бақылау қабілеттеріне сүйену
қажет.
Тексті алдын ала синтездеу жұмысына ерекше назар аударған жөн.Өйткені тексті алдын ала синтездеудің,яғни жазбас бұрын тексті жобалап алудың қате жібермеу үшін де тигізер пайдасы мол.Жазу процесінің аналитикалық және синтетикалық жағы неден көрінеді?
1. Сөз таңдағанда оқушы әңгімелегелі
отырған оқиғаға сай келетін сөздерді таңдап ала білсе,бұл - аналитикалық
процесс,ал осы сөздерді текстің ішіне енгізуі синтетикалық процес болып
есептеледі.
2. Сөйлем құрастыруа - анализ - субьектілер мен предикаттарды
іріктеп және заттың белгілерін көрсететін сөздерді іріктеп алу;ал синтез - осылардың сөйлем ішінде орын - орнына қойып орналастыру.
3.Текст құрастыруда анализ - тұтас,тексті бірнеше бөлімдерді бір - бірімен жалғастыру.Жазуға дайындық кезінде текске жоспар жасау - анализ арқылы іске асса,сол жасалған жоспар бойынша толық тексті құрастырып айтып не жазып беру синтетикалық процесс болып табылады.
4.Шығарма жазу барысында анализ үнемі синтезден бұрын жүреді, анализдің бұрын келуі синтезге жол ашады.5.Психология оқулықтарында бастауыш мектеп жасындағы балалардың қабылдауы эмоциямен,сезіммен сабақтас жүретіні айтылады.Сондықтан мазмұндамаға алынатын текстер мен
шығармаға ұсынылатын материалдар балаларға болатын көңілділік, сезімталдық, қызығушылық, еліктегіштік сияқты қасиеттер ескеріле іріктелуге тиіс. Бастауыш мектептерде оқушыларды мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету жұмыстарында да,басқа пәндердегі сияқты,оның ғылымилығы,теорияның практикамен байланыстығы, көрнекілік , саналылық, түсініктілік, оқушылардың белсенділігін арттыру және жүйелілік принципі ескеріледі.
Шығарма мен мазмұндама материалдарын іріктеуде оқушылардың
жас ерекшеліктері және бұрыннан бар білім қоры мен машықтары,
шеберліктері есепке алынумен бірге.
4 - кластағы программалық талаптар ескеріліп отырады.
Бұл жұмыстарда оқушылардыңбелсенділігін арттыру мен сапалылықтыжүзеге асыру үшін балаларды өз ойының барысын байқауға , біреудің айтқанын тыңдай білуге, айналадағы өздерін қоршаған табиғаттағы өзгерістерді бақылай білуге, заттар мен құбылыстарды салыстырып, олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды таба білуге үйрету жұмыстары жүргізіледі.Сонымен қатар оқушыларды мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету барысында оларға қандай машықтар берілуге тиіс екені белгіленуі қажет.Өйткені оқушының бойында бар қасиетті пайдаланып, оларды жаңа әдетке тәрбиелейтінімізді біліп алмайынша, жұмыстан белгілі бір нәтиже күту қиын.Машықтың физиологиялық механизмі жоғары нерв жүйесіне бағынатын шартты рефлекстер, ол бірінші сигнал системасының қатысымен екінші сигналдық системада жасалады.Ендеше әдетке бала механикалық түрде емес, саналы түрде жаттығады.
1.2 Қазақ тілі мен әдебиетінен жүргізілетін жазбаша жұмыстар
Қай класста болмасын, қазақ тілі мен әдебиет пәндерінен жүргізілетін
жазбаша жұмыстардың практикалық дағдыға үйрету үлкен кезінде-ақ басталып, грамматикалық жаттығу орындау барысында күрделене түседі. Ал, арнайы жазба жұмыстардың диктант, мазмұндама және шығарма деп аталатын негізгі түрлері - бұрыннан қалыптасқан жүйелер.
1.ДИКТАНТ- тіл сабағына жүргізілетін жазу жұмысының басты бір саласы. Бастауыш кластарда кемінде айына 1 рет диктант жазу ұсынылуы тиіс. Тәжірибелі мұғалімдер жаңа материал өтілетін сабақтың белгілі бір кезенінде шағын диктант жаздыртады. Диктанттың жиі жаздырылуы, қателерімен жұмыс жүргізілуі - сауат көтерудің алғы шарты. Көздеген мақсаты, орындалу тәсілі және көлеміне қарай диктант көру диктанты, шығармашылық диктант, ерікті диктант, өздік диктант, ескеру диктанты, бақылау диктанты болып бөлінеді.Көру диктанты - Грамматикалық белгілі бір ереже түсіндірілген соң, класта жаттығу жұмыстарының қалай орындалатыны және қиын сөздердің жазылуы көрсетілуі тиіс. Көргені бойынша есте сақтай отырып, тексті жазуға кіріседі.
Бұған 15-20 минутын ғана ұстау қажет. Көру диктанты есту сезімімен байланыстырылады. Алдымен, көру диктантының тексі оқылады. Онан соң сөйлемдер жеке-жеке оқылып, негізгі объектінің бар-жоғы қарастырылады.Обьект бар сөйлем тақтаға жазылады,асты сызылады.Оның ережесі,жазылуы түсіндіріледі.Оқушылар қайталайды.Мұнан соң тағы оқиды бір да,оқушылар сөйлемді жазады.Сонан соң тақтадағы жабулы сөйлем ашылады,оқушылар қателерін түзетеді.
2.Шығармашылық диктант.
Мұны өткізгенде,сөйлем құрау,сөздерді сөйлемге енгізу сияқты текстер
ұсынылады.Бұл көбінесе жаттығу түрінде жүргізіледі.Кейде сөйлемдегі сөздердің орындарын ауыстырып,оларды орын - орындарына қойып жазу тапсырылады.Егер сөздер түгел атау тұлғада алынып,олардың байланысын келтіріп,сөйлем құрау тапсырылса,мұндай жұмыстың оқушыларға тигізетін пайдасы зор болады.Одан соң құраған сөйлемдерін оқытып,қателерін өздеріне тапқызған дұрыс.
3.Ерікті диктант.
Бұл оқушыларға сөздік жасалуы мен грамматикалық ерекшеліктерін үйрету мақсатында жүргізіледі.Бұның өткізілуінде ерекшелік сол - диктант тексін мұғалім тұтас оқып шығады.Текстегі обьект сөздерге назар аударылады.Оларды оқушылардың өздеріне тапқызған дұрыс,кейде мұғалім көмектеседі.Содан кейін обьект сөздер тақтаға жазылады.Диктант тексі тағы бір рет оқылады.Оқушылар тақтаға жазылған сөздерді пайдаланып,тексті өздігінен жазып шығады.Бұл жағынан ерікті диктант мазмұндама жазуғаәзірлейді.Оқушылар сөйлемді өз еркінше құрайтындықтан да бұл ерікті диктант боп аталады.
4.Өздік диктант.
Мұндай диктанттар оқушылардың есте сақтау қабілетін арттырады.Оқушылар өздері жатқа білетін өлең шумақтары мен прозалық сөздерді қағазға түсіреді. Мұның да үйретушілік жағы басым болады.Өздңк диктантқа алынатын текст күнібұрын хабарланады.Обьект сөздер мен тыныс белгілеріне назар аударылуы ескеріледі.Ол үшін оқушылар
тексті түгел жатқа білуі тиіс.
5.Ескерту диктанты.
Бұл оқушылардың өтілген материалдарын алған білімін жетілдіре түсуге себін тигізеді. Ескерту диктантын жаздырудан бұрын текст талданып,обьект сөздер ерекшеленеді,түсініктер беріледі.Оқушылар керек етсе,қиын сөздер тақтаға жазылады.Мұны класта оқушылардың бір - біріне тексертуге де боладв.Диктанттың бұл түрі кейде түсіндірмелі деп те аталады.
6.Бақылау диктанты.
Жұмыстың бұл түрі бір тақырыпты өткеннен кейін жүргізіледі.Тақырып бойынша оқушыларға сұрақтар беріліп,олардың ұғымы қорытылады.Соңынан бақылау диктанты алынады.Бұл диктант екі мақсатта жүргізіледі.
А)тақырыптық бақылау диктанты;
Ә)тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты;
Тақырыптық бақылау диктанты оқушылардың белгілі бір тақырыптан алған білімдерін сынау үшін алынады.Сол тақырыпқа байланысты обьект сөздер мол беріледі.Тоқсандық не жылдық бақылау диктанты үшін алынған текст тоқсан ішінде не жыл бойында өтілген материалды қамтиды.Әрине,барлық тақырыптардың қамтылуы мүмкін емес,алайда негізгі материалдар ескерілгені дұрыс.Мұны жаздырғанда текст Тұтас бір рет оқылады.Диктант мазмұнын қалай түсінгендіктері байқаладв.Сонан соң жеке - жеке сөйлемдер жаздырылады.Әр сөйлем екі рет оқылады.Ұзақ сөйлем дауыс жігі бойынша бөлініп оқылады.Тексті оқығанда орфоэпиялық принцип сақталынпды.Текст жазылып біткен соң,тағы бір рет оқылады.
Бақылау диктанты үшін сөз саны мынандай:
IV класта - 80 - 90 сөз;
V класта - 90 - 100сөз;
VI класта - 100 - 110сөз;
VII класта - 120 - 130сөз;
VIII класта - 140 - 150сөз;
IX - X кластарда - 170 - 190сөз;
Жазба жұмыстарының бір түрі - МАЗМҰНДАМА!Жазбаша мазмұндау кезінде әңгіменің мазмұны ашылуымен бірге,орфографиялық жағынан сауатты жазылуы,тыныс белгілерінің де дұрыс қойылуы қосымша талап
етіледі.Ауызша мазмұндау мен жазбаша мазмұндау қатар жүргізілмеуі
мектеп практикаксында жиі кездеседі.
Жазбаша мазмұндаманың тексі көлем жағасынан аз болғаны дұрыс.Яғни әр кластағы диктанттың сөз санымен 20 - 25 сөз артық болуы
тиіс.Мазмұндаудың екі түрі бар.
1.Мазмұнын сақтап мазмұндау.
2.Еркін қолдау.
Текст мазмұнын сақтап мазмұндату - жазбаша мазмұндаманың ең негізгі жолы.Мазмұндауда оқушы текстің мазмұнын ұққанымен,жеке сөйлемдердің құрылысын ұмытып қалуы мүмкін.Олар ұмытылған сөйлемді өз сөзімен беруге тырысады.Кейбір оқушылар мазмұнын білсе де, оқиғаның баяндау ретін шатастырады.Мұндай жағдайда нәтиже жақсы бола бермейді.
Мазмұндама текстері оқушыларға тәрбие берелік болып сұрыпталғаны
жөн.Мазмұндама дайын текст арқылы ғана емес,кейде сурет арқылы да өткізіледі.Бұл шығарма жазуға төселдірудің алғашқы баспалдақтары.
Шығарма жазу.Шығарма жаздырмастан бұрын оның ерекшелігін,құрылысын нақтылы түсіндіріп алу керек.Шығарма - оқушылардың өзіндік шығармашылық еңбегі.Тақырыпты толық аша білу үшін,материал іздеуге,оны таңдай білуге,өз шығармашылығын жатық стильмен әдеби тілде
жаза білуге үйретілуі тиіс.
Шығарма жазудағы басты межелер:
1.Сөз сұрыптау(Бұл үшін оқушының сөздік қорын байыту жұмысы
мұқиятталуы ескеріледі).
2.Сөйлем құрау.(Сөйлемдегі сөздердің бір - бірімен дұрыс
байланысуы,орнын таба қолдану)
3.Сөйлем мен сөйлем,абзац пен абзац арасындағы байланыс.(ой
байланысы),келесі сөйлем алдыңғы сөйлемдегі ойдың жалғасы екендігін
немесе абзац пен абзацтағы ойлар да бір - бірімен тұтаса байланысатын
ерекше үйретіп алу қажет.
4.Стиль тазалығы.(Бір сөзді немесе бір ойды орынсыз
қайталамау).(Қыстырма сөздерді орынсыз кіргізе бермеу).
5.Ой бағдарлылығы.(өзін - өзі есеп беру,өзін - өзі сынау,байқау).
6.Тақырыпты жете меңгеру (оқушының білім алуға құштарлығы,тиісті
әдебиеттерді түсіне оқуы,оны ақыл елегінен өткізу,өмір құбылыстарын
зерделей білуі).
7.Өзі жазатын тақырыпта айтпақ ойын,оның баяндалу жүйесін,көлем -
мөлшерін алдын ала топшылай білу.
8.Шығарма (оның мазмұнын мегзетерліктей эпиграф сөздер қолдана білу).
9.Шығарма тақырыбын ашуға қажетті оның жоспарын жасай білу.
10.Шығарманың кіріспе бөлімі мен негізгі бөлімінің арасындағы байланысты
қиюластыра білу.
11.Қорытынды пікірін,өзінің шығармаға көзқарасын,алған әсерін шығармаға
көзқарасын,алған әсерін пацымдытүрде сипаттай білуі.
12.Тақырыптың тәрбиелік иәнін аша білу.
Шығарма жазуға үйрету өте - күрделі де қиын жұмыс.Бұған төселдіру
оқушыларға көптеген жазу,жаттығу жұмыстарын беруді қажет етеді.
Шығармаға рецензия берілуі тиіс.Онда әр оқушыға тән қателер мен
кемшіліктер нақтылы көрсетілгені дұрыс. Шығарманы бағалауда оның
мазмұны,сөз қолданысы шешуші роль атқаратыны есімізде болғаны абзал.
1.3 Тарихи аңыздар - халық ауыз әдебиетінің мол мұрасы
Аңыздың халық ауыз әдебиетінің ұсақ проза жанрына жататын аңыздардар мазмұны - өзінің тазалығымен, шынайылығымен, ғасырлар бойы жиналған тәрбиелік мұратымен құнды. Ол - ұрпақ тәрбиесі мен шыққан білімнің қайнар көзі. Аңыздарға кеңірек тоқталып, аңыздардың табиғатына тән, жанына жақын талдаулар жасалынып, көңілге қонымды, ойға оралымды, қазыналы пікірлер айтылады. Тарихи аңыздардың қатарын толықтырып, зерттеп, оқушы қауымға жеткізу - бүгунгі күн талабының кезек күттірмес міндеті. Тарихи аңыздар сипатын толықтыруды М. Әуезовтен бастап белгілі ғалымдар Р.Бердібаев А.Сейдімбеков өз еңбектерінде арнайы тоқталып, өз пікірлерін білдіріп, ой түркі салып жүрді. Яғни ол қандай пікір екенің айта кетсек, ол тарихи аңыздар қатарын шежірелік аңыздар, яғни этногездік және жер - су аттары жайындағы аңыздар. Шежірелік аңыздарға қазақ халқының үш жүзі, оның ру тайпаларының қалай пайда болып, өсіп-өнгендігі туралы әңгімелерді жатқызамыз.
Мысалы, Керейт руының қалай өсіп-өнгендігі туралы аңыз былай
баяндалады.
Ертеде жаугершілік замаңда олар өздерін керейт деп атаймайды екен.
Олардың аттары тәңір ұлдары екен. Бір күні елге тосыннан жау шауып тәңір ұлдары бала-шаға, қатын-қалаш демей аяусыз қырып салады.
Бесіктегі баланы, яғни ауыр ананы өлтіріп тайпаның үрім-бұтағын жойып
жіберуді көздейді.Тосыннан тап берген жау көздеген мақсатына жетеді. Бірақ
көк тәңірі ұлдарының бойжеткен қызы гүл тере жұрып, ауылдан ұзап кетіп
қырғыннан аман қалады. Тұған елдің, ата-ананың аяусыз қырылғанын көрген
қыз есі ауып, құла түзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz