Халық ойындар теориясы мен проблемасының педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Халық ойындар теориясы мен проблемасының
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуі
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың маңызы ... ... ... ..7
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, олардың педагогикалық құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық ережелі ойындардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Ұлттық сөз ойындарының оқыту процессінде қолданылуы
2.1 1.сынып оқушыларының жүйелі сөйлеуі және грамматикалық
сөйлеу тілі деңгейіне анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32 2.2 Ойынның жас кезеңіне сай жинақталуы, ұлттық сөз ойындарын
оқыту процессінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3
2.4 Тәжірибелік қорытынды эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қолданылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Халық ойындар теориясы мен проблемасының
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуі
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың маңызы ... ... ... ..7
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, олардың педагогикалық құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық ережелі ойындардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Ұлттық сөз ойындарының оқыту процессінде қолданылуы
2.1 1.сынып оқушыларының жүйелі сөйлеуі және грамматикалық
сөйлеу тілі деңгейіне анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32 2.2 Ойынның жас кезеңіне сай жинақталуы, ұлттық сөз ойындарын
оқыту процессінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3
2.4 Тәжірибелік қорытынды эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қолданылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Баланы дамытатын,өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті-ойын. Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың осындай тәрбие
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-дәстүрімен де тілімен , мәдениетімен , өнерімен , психологиялық ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-той үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені танып білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі шаруашылық мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес,басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа , ол тот баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап,сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға
беруге болады.
Сондықтан қазіргі кезде «балалар этнографиясы» сияқты ғылыми бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде ауыз екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні бүгінге дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге сүйенсек қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде Италия елінің саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына Маңғол тарихын таныстыру
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-дәстүрімен де тілімен , мәдениетімен , өнерімен , психологиялық ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-той үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені танып білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі шаруашылық мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана емес,басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа , ол тот баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап,сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға
беруге болады.
Сондықтан қазіргі кезде «балалар этнографиясы» сияқты ғылыми бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде ауыз екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні бүгінге дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге сүйенсек қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде Италия елінің саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына Маңғол тарихын таныстыру
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Ұзақбаев С.А., Бахтиярова Г.Р. Халық ойындарын бастауыш сыныптарда пайдалану.Әдістемелік нұсқаулар – Алматы,1997. – 28б.
2.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы – Алматы, 28 б.
3.Қазақ жұмбақтары. Жинақ – Алматы: Ана тілі, 1993 – 112 б.
4.Ғабдуллин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті – Алматы, 1974 – 320 б.
5.Ісләмжанұлы К. Рухани уыз. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 143 б.
6.Төтенбаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Қайнар, 1994.-144 б
7.Жолдасбекова С.А. бастауыш класс оқушыларының қолданбалы сәндік өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: Пед.ғыл. канд. ... дис. Автореф. – Алматы,1993.-27б.
8.Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. Ғыл. Канд. ... автореф. – Алматы, 1994. 24 б.
9.Әбдікәрімов А. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру(Баян-Өлгий өлкесінде қазақ мектептері бастауыш класстарының тәжірибиесінен): Пед.ғыл.канд. ... дис. Автреф. – Алматы,1995. -23б.
10.Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. ... дис. Автреф. – Алматы,1995. – 23б.
11.Бактигулова Л.Б. Национальная музыка в нравственном воспитании младших школьников( на примере уроков музыки в школах КазССР): Дис. ...канд. Пед.Наук.- Москва,1989. – 114с.
12.Оразалиев М:А: Бастауыш сынып оқушылыарының қазақ халық аспаптық музыкасына қызығушылығын қалыптастыру:Пед. ғыл. канд. ...дис. Автореф. – Алматы,1998. – 23б.
13.Кишкашбаев Т.А. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казахской народной инструментальной музыки: Автореф. Дис. ...канд. пед.наук – Алма-Ата.1992.27 с.
14.Философиялық сөздік / едкол.:Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ:Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. – Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 1996. -525 б.
15.Ұзақбаев С.,Қожахметов К. Жоғарғы мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы. – Алматы:Өнер,1998. – 48 б. –Қаз.,орысша.
16.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. – Алматы,1965.
17.Ұзақбаев С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстурі. – Алматы:Білім, 1990. 32 б.
18. Педагогика: Педагогика институттарының программалары.Алматы:Республикалық оқу – методикалық кабинеті, 1988. 87б. – Алматы: Рауан, 1995. – 168б.
19.Диваев Ә. Тарту / Құраст. Ф.Оразаева. –Алматы: Ана тілі, 1992. – 256б.
20.Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы Қайнар, 1996. 288б.
21.Менжанова А.К. Педучилищедегі практиканы ұйымдастыру. – Алматы, 1988. 30б.
22. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнографиясы.Оқу бағдарламасы. – Жамбыл. 1992.- 17б.
23. Узакбаев С.А. Кожахматова К.Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. – Алматы. 1997. 81с.
24 Узакбаев С.А., Кожахметова К.Ж. Концепция этнопедагогического образования студентов школы. – Алматы, 1997. 19с.
25.Қазақтың тәлімдік ой-пікірі анатологисы / Құрас.:Қ.Жарықбаев, С.Қалиев –Алматы: Рауан, 1994. 320б.
26.Тәлім тәрбие хрестоматиясы / Құрас.: С Қалиев, Р.Ізтұрғанова, Г.Жексембаева. –Алматы: Рауан, 1996. 104б.
27. «Қазақ этнопедагогикасы» арнайы пәні бойынша колледждер мен лицей, гимназияларға арналған бағдарлама /Құраст.: С.Қалиев. – Алматы, 1996. 22б.
28. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997. -141б.
29.Педагогика / Под ред. С.П. Баранова, В.А.Сластенина. – Москва: Просвещение, 1986. -332с.
30. Қоянбаев Р.М. Білім беру және оқыту теориясы. – Алматы, 1990. – 130б.
31.Қоянбаев Р.М. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1991.- 143б.
32.Қоянбаев Р.М. Бастауыш мектеп педагогикасының жалпы негіздері. – Алматы, 1992. -105б.
33.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕАУ, 1998. 378б.
34.Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984.
35.С.Ф.Егоров. – Москва: Педагогика, 1988.- 528 с.
36.Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. – Алматы:Рауан, 1994. – 144б.
37.Ақ сандық, көксандық:Балалар фольклоры / Құраст.: Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1998. 256б.
38.Арғынбаев Х. Қазақ халқының өнері. – Алматы , 1987. 128б.
39.Толыбеков С. Қазақ шежіресі. – Алматы:Қазақстан, 1992. 144б.
40.Қазақ халқының салт-дәстүрлері / Құраст.: С.Қалиев, М.Оразаев, М.Смаилова –Алматы: Рауан, 1994. -221 б.
41. Ата-салтыңды аяла / Құраст.: Н.Ақбаев – Алматы: Ана тілі,1998. – 160 б.
42.Жұмабаев М. Педагогика, - Алматы : Ана тілі, 1992. 106 б.
45. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан / Аударған: М.Жанғалин,Қ.Сағындықов. –Алматы:Мектеп, 1983. 256 б.
46. Ұзақбаева С.А. Тамыры терң тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. -232б.
47. Мұқанова Б.Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу-тәрбие процесінде пайдалану:пед. ғыл. канд.... дис. – Алматы; 1998. -173б.
48.Сағындықов Е. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в І –ҮІ классах казахской школы:Автореф.дис...канд.пед.наук. –Алма-Ата,1988. – 25с.
49. Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников: Автореф.дис...канд.пед.наук. – Алматы,1997. -23 с.
50.Қисымова А.Қ. Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру:Пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы;1994-29 б.
51.Әбдіғапбарова Ұ.М. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау:пед.ғыл.канд...дис. автореф. –Алматы,1998. 23 б.
52.Мұқанова Б.Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу-тәрбие процесінде пайдалану:пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы. 1998.- 24 б.
53. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу – тәрбиежұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас): пед. ғыл. канд...дис.автореф. – Алматы. 1993.-23 б.
54.Жарықбаев Қ.Б. Аталар сөзі –ақылдың көзі. – Алматы: Қазақстан, 1980. 120б.
55.Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі. – Алматы:Мектеп, 1988. – 135 б.
56.Наурызбай Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы:Ана тілі, 1995. 12 б.
57.Қожахметова К.Ж. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики:Автореф.дис...докт.пед.наук.- Алматы,1998. 46с.
58. Антология педагогической мысли Казахстана / Сост.: К.Б. Жарикбаев, С.К.Калиев. – Алматы:Рауан,1995. 512 с.
59.Волков Г.Н.Этнопедагогика. – Чебоксары: Чувашское кн.изд., 1974. 276 с.
60.Измайлов А.Э. Народная педагогика. Педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. –Москва:Педагогика, 1991.-256 с.
61.Мухамбаева А.Х.Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияния на воспитание детей и молодежи:Автореф.дис...канд.пед.наук. –Москва,1974. 27с.
62. Қуанышева Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры средствами национальных игр:Автореф.дис...канд.пед.наук. – Алма-Ата, 1992.- 24с.
63. Алимбеков А.Формирование у будущих учителей готовности к эстетическому воспитанию младших школьников на прогрессивных традициях народной педагогики:Автореф.дис...канд.наук. – М.,1990. - 17с.
64.Болатпаев Қ.Қ Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау процесіне халықтық педагогиканы қолдану.Пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы,1995.- 24б.
65.Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы, 1969. -246 б.
66.Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы: Қазақстан, 1972.-124 б.
67.Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы:
68.Қазақ фольклорының эстетикасы / Әлібеков Ш. –Алматы:Рауан, 1991. 128 б.
69.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. -25ақпан. 8б.
70.Қазақстан Республикасының Заңы // Қазақстан мұғалімі. 1992, 21 ақпан. -№8. – 4б.
71.Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1993. - 32б.
72.Виноградов Г.С. Народная педагогика. – Иркутск, 1926. – 293 с.
73.Қалиев С.Қ. Қазақтың халық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері:Пед.ғыл.докт...дис.автореф. – Алматы, 1996.-65б.
74.Балтабаева М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитанияучащейся молодежи средствами казахской традийионной художественной культуры : Автореф. Дис…. Докт.пед.наук – Алматы, 1994. – 68с.
75. Жарықбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане.: Автореф.дис. ..докт. пед.наук. – Киев, 1982. – 51 с.
76. Ұзақбаева С.А. Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие. Пед.ғыл.докт…дис.автореф. – Алматы, 1993. 46 б.
77. Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы зтнокультурного образования школьников. Автореф. Дис…докт.пед. наук. –Алматы, 1997. – 45с.
78.Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: пед.ғыл.канд…дис.автореф. – Алматы, 1993. – 24б.
79.Асанова Ұ.О. Қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру: пед.ғыл.канд. автореф. –Алматы, 1994. 24б.
80. Магауова А.С.Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики в учебно-воспитательном процессе.
81Волков Г.Н. Педагогика жизни. – Чебоксары: Чуваш.кн.изд., 1989. – 334с.
1.Ұзақбаев С.А., Бахтиярова Г.Р. Халық ойындарын бастауыш сыныптарда пайдалану.Әдістемелік нұсқаулар – Алматы,1997. – 28б.
2.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы – Алматы, 28 б.
3.Қазақ жұмбақтары. Жинақ – Алматы: Ана тілі, 1993 – 112 б.
4.Ғабдуллин М. Қазақ халық ауыз әдебиеті – Алматы, 1974 – 320 б.
5.Ісләмжанұлы К. Рухани уыз. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 143 б.
6.Төтенбаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы: Қайнар, 1994.-144 б
7.Жолдасбекова С.А. бастауыш класс оқушыларының қолданбалы сәндік өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: Пед.ғыл. канд. ... дис. Автореф. – Алматы,1993.-27б.
8.Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. Ғыл. Канд. ... автореф. – Алматы, 1994. 24 б.
9.Әбдікәрімов А. Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру(Баян-Өлгий өлкесінде қазақ мектептері бастауыш класстарының тәжірибиесінен): Пед.ғыл.канд. ... дис. Автреф. – Алматы,1995. -23б.
10.Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. ... дис. Автреф. – Алматы,1995. – 23б.
11.Бактигулова Л.Б. Национальная музыка в нравственном воспитании младших школьников( на примере уроков музыки в школах КазССР): Дис. ...канд. Пед.Наук.- Москва,1989. – 114с.
12.Оразалиев М:А: Бастауыш сынып оқушылыарының қазақ халық аспаптық музыкасына қызығушылығын қалыптастыру:Пед. ғыл. канд. ...дис. Автореф. – Алматы,1998. – 23б.
13.Кишкашбаев Т.А. Музыкально-эстетическое воспитание школьников средствами казахской народной инструментальной музыки: Автореф. Дис. ...канд. пед.наук – Алма-Ата.1992.27 с.
14.Философиялық сөздік / едкол.:Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ:Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. – Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 1996. -525 б.
15.Ұзақбаев С.,Қожахметов К. Жоғарғы мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы. – Алматы:Өнер,1998. – 48 б. –Қаз.,орысша.
16.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. – Алматы,1965.
17.Ұзақбаев С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстурі. – Алматы:Білім, 1990. 32 б.
18. Педагогика: Педагогика институттарының программалары.Алматы:Республикалық оқу – методикалық кабинеті, 1988. 87б. – Алматы: Рауан, 1995. – 168б.
19.Диваев Ә. Тарту / Құраст. Ф.Оразаева. –Алматы: Ана тілі, 1992. – 256б.
20.Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы Қайнар, 1996. 288б.
21.Менжанова А.К. Педучилищедегі практиканы ұйымдастыру. – Алматы, 1988. 30б.
22. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнографиясы.Оқу бағдарламасы. – Жамбыл. 1992.- 17б.
23. Узакбаев С.А. Кожахматова К.Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. – Алматы. 1997. 81с.
24 Узакбаев С.А., Кожахметова К.Ж. Концепция этнопедагогического образования студентов школы. – Алматы, 1997. 19с.
25.Қазақтың тәлімдік ой-пікірі анатологисы / Құрас.:Қ.Жарықбаев, С.Қалиев –Алматы: Рауан, 1994. 320б.
26.Тәлім тәрбие хрестоматиясы / Құрас.: С Қалиев, Р.Ізтұрғанова, Г.Жексембаева. –Алматы: Рауан, 1996. 104б.
27. «Қазақ этнопедагогикасы» арнайы пәні бойынша колледждер мен лицей, гимназияларға арналған бағдарлама /Құраст.: С.Қалиев. – Алматы, 1996. 22б.
28. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1997. -141б.
29.Педагогика / Под ред. С.П. Баранова, В.А.Сластенина. – Москва: Просвещение, 1986. -332с.
30. Қоянбаев Р.М. Білім беру және оқыту теориясы. – Алматы, 1990. – 130б.
31.Қоянбаев Р.М. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1991.- 143б.
32.Қоянбаев Р.М. Бастауыш мектеп педагогикасының жалпы негіздері. – Алматы, 1992. -105б.
33.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕАУ, 1998. 378б.
34.Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. –Алматы: Мектеп, 1984.
35.С.Ф.Егоров. – Москва: Педагогика, 1988.- 528 с.
36.Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. – Алматы:Рауан, 1994. – 144б.
37.Ақ сандық, көксандық:Балалар фольклоры / Құраст.: Ш.Ибраев. – Алматы: Жазушы, 1998. 256б.
38.Арғынбаев Х. Қазақ халқының өнері. – Алматы , 1987. 128б.
39.Толыбеков С. Қазақ шежіресі. – Алматы:Қазақстан, 1992. 144б.
40.Қазақ халқының салт-дәстүрлері / Құраст.: С.Қалиев, М.Оразаев, М.Смаилова –Алматы: Рауан, 1994. -221 б.
41. Ата-салтыңды аяла / Құраст.: Н.Ақбаев – Алматы: Ана тілі,1998. – 160 б.
42.Жұмабаев М. Педагогика, - Алматы : Ана тілі, 1992. 106 б.
45. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан / Аударған: М.Жанғалин,Қ.Сағындықов. –Алматы:Мектеп, 1983. 256 б.
46. Ұзақбаева С.А. Тамыры терң тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. -232б.
47. Мұқанова Б.Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу-тәрбие процесінде пайдалану:пед. ғыл. канд.... дис. – Алматы; 1998. -173б.
48.Сағындықов Е. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в І –ҮІ классах казахской школы:Автореф.дис...канд.пед.наук. –Алма-Ата,1988. – 25с.
49. Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников: Автореф.дис...канд.пед.наук. – Алматы,1997. -23 с.
50.Қисымова А.Қ. Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру:Пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы;1994-29 б.
51.Әбдіғапбарова Ұ.М. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау:пед.ғыл.канд...дис. автореф. –Алматы,1998. 23 б.
52.Мұқанова Б.Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу-тәрбие процесінде пайдалану:пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы. 1998.- 24 б.
53. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу – тәрбиежұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас): пед. ғыл. канд...дис.автореф. – Алматы. 1993.-23 б.
54.Жарықбаев Қ.Б. Аталар сөзі –ақылдың көзі. – Алматы: Қазақстан, 1980. 120б.
55.Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі. – Алматы:Мектеп, 1988. – 135 б.
56.Наурызбай Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. – Алматы:Ана тілі, 1995. 12 б.
57.Қожахметова К.Ж. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики:Автореф.дис...докт.пед.наук.- Алматы,1998. 46с.
58. Антология педагогической мысли Казахстана / Сост.: К.Б. Жарикбаев, С.К.Калиев. – Алматы:Рауан,1995. 512 с.
59.Волков Г.Н.Этнопедагогика. – Чебоксары: Чувашское кн.изд., 1974. 276 с.
60.Измайлов А.Э. Народная педагогика. Педагогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана. –Москва:Педагогика, 1991.-256 с.
61.Мухамбаева А.Х.Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияния на воспитание детей и молодежи:Автореф.дис...канд.пед.наук. –Москва,1974. 27с.
62. Қуанышева Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры средствами национальных игр:Автореф.дис...канд.пед.наук. – Алма-Ата, 1992.- 24с.
63. Алимбеков А.Формирование у будущих учителей готовности к эстетическому воспитанию младших школьников на прогрессивных традициях народной педагогики:Автореф.дис...канд.наук. – М.,1990. - 17с.
64.Болатпаев Қ.Қ Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау процесіне халықтық педагогиканы қолдану.Пед.ғыл.канд...дис.автореф. – Алматы,1995.- 24б.
65.Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы, 1969. -246 б.
66.Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер. – Алматы: Қазақстан, 1972.-124 б.
67.Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы:
68.Қазақ фольклорының эстетикасы / Әлібеков Ш. –Алматы:Рауан, 1991. 128 б.
69.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. -25ақпан. 8б.
70.Қазақстан Республикасының Заңы // Қазақстан мұғалімі. 1992, 21 ақпан. -№8. – 4б.
71.Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1993. - 32б.
72.Виноградов Г.С. Народная педагогика. – Иркутск, 1926. – 293 с.
73.Қалиев С.Қ. Қазақтың халық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері:Пед.ғыл.докт...дис.автореф. – Алматы, 1996.-65б.
74.Балтабаева М.Х. Основы музыкально-эстетического воспитанияучащейся молодежи средствами казахской традийионной художественной культуры : Автореф. Дис…. Докт.пед.наук – Алматы, 1994. – 68с.
75. Жарықбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане.: Автореф.дис. ..докт. пед.наук. – Киев, 1982. – 51 с.
76. Ұзақбаева С.А. Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие. Пед.ғыл.докт…дис.автореф. – Алматы, 1993. 46 б.
77. Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы зтнокультурного образования школьников. Автореф. Дис…докт.пед. наук. –Алматы, 1997. – 45с.
78.Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: пед.ғыл.канд…дис.автореф. – Алматы, 1993. – 24б.
79.Асанова Ұ.О. Қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру: пед.ғыл.канд. автореф. –Алматы, 1994. 24б.
80. Магауова А.С.Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики в учебно-воспитательном процессе.
81Волков Г.Н. Педагогика жизни. – Чебоксары: Чуваш.кн.изд., 1989. – 334с.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Халық ойындар теориясы мен проблемасының
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуі
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың
маңызы ... ... ... ..7
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, олардың педагогикалық құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық ережелі ойындардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...24
2 Ұлттық сөз ойындарының оқыту процессінде қолданылуы
2.1 1-сынып оқушыларының жүйелі сөйлеуі және грамматикалық
сөйлеу тілі деңгейіне
анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Ойынның жас кезеңіне сай жинақталуы, ұлттық сөз
ойындарын
оқыту процессінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
2.3
2.4 Тәжірибелік қорытынды
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
1 Халықтық ойындар теориясы мен проблемаларының педагогикалық,психологиялық
әдістемелік зерттеу
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың маңызы
Баланы дамытатын,өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті-ойын.
Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық
құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың
осындай тәрбие
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп
тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-
дәстүрімен де тілімен , мәдениетімен , өнерімен , психологиялық
ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан
мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-
той үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені
танып білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы
екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған
өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз
ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы
материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша
атадан балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі
шаруашылық мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен
қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана
емес,басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы
ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін
атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа , ол тот
баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын
сәбилердің қиялын қозғап,сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық
беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда
жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты
көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға
беруге болады.
Сондықтан қазіргі кезде балалар этнографиясы сияқты ғылыми
бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде
ауыз екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні
бүгінге дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге
сүйенсек қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде
Италия елінің саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына
Маңғол тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен
Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірде мекендеген ру тайпалардың
тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын сауықтары жайлы көптеген этнографиялық
материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австриялық
И.И.Новокамскийдің орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы П.С.Палстың,
венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Картуцканың, неміс
ғалымы А.Гумбольдың, поляк халқының өкілдері А.Янушкеевич, С.Гросс,
Б.Зеленский тағы басқа жазбаларынан кездестіреміз.Одан кейінгі кезеңде
қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған және оның ішінде
ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Э.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов,Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Е.Букин, О. Эмжанов тағы басқалары
болады.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен жеке
нұсқауларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын оны жоғары бағалап,
көшпеліхалықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді.Осындай
жылы лебіз ,құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына
жазған бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді
өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі халықтың
біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа
емес. Мен өмірде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша
материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында
болғандықтан да солай болуы керек деген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк
халқының өкілі революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып
келіп қазақ даласына тап болған,өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен
хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген
кітаптың авторы А.Янушкеевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей
отырып,олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады.
Сонымен бірге А.Янушкеевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып оның
табиғатпен астасып, халық тұрмысымен әдет ғұрыптарымен, қоршаған ортамен
байланысып жатқанын сөз етеді.
Халқымыздың мәдени құндылықтары және тәрбие құралдарының құрамдас
бөлігі-ұлт ойындары. Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру,
Қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді.
Ойын оны дамытады , тәрбиелейді,өсіреді.Тәрбиелеу және білім беру ісінде
де ойын-негізгі құрал,тәсіл, амал.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті ойын болса, мектеп
табалдырығының алғашқы сатысында да ол жетекші фактор ретінде байқалады.
Кіші мектеп оқушысы даму және қалыптасудың қайшылықтарын шешуде,өмірдің
жаңа сатысы мектепте оқуға бейімделуде, ойын мен бірегей жүреді.
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы
уақытта көптеген ғылыми ,әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді.
Ойынның теориясы негізінде Ф.Фребель,Н.К.Крупская
классификациясынан басталып Р.Жуковская,Н.Е.Михайленко,Н.А.Коро ткова
Н.П.Нечаева зерттеулері. Ұлттық ойын проблемалары аясында итальян
зертеушілері бағытын көрсеткен.Қазіргі ұлттық зерттеулер А.Бүркітбаев,
Д.Жолымбетов Е.Сағындыков ,Кұралбекұлы,А.Молдағарин,М.Тұрыпке лдина
Б.Тотенаева еңбектері оның оқыту және тәрбие мәселесіндегі құндылығын аша
түседі.
М. Тұрсынкелдина, А.Бүркітбаева, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық
ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік-тәрбиелік
маңызын дәлелдейді. С.Қалиев, А.Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт
ойындарын оқыту процессінде қолдану мүмкіндіктері зерттеледі.
Қазақ халқының фальклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев
өзінің Қырғызқазақ балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет ғұрып
бойынша жас ерекшіліктеріне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа
бөледі.
Бір жастан жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін –
бозбала, ал он бестен отызға дейін –жігіт.
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны
және жігіттер ойыны деп үш топқа бөледі.Сонымен бірге Э.Диваев ойыншықтар
туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер
балалар саздан жасайтын аңдар турлері бар екенін айтады.Сонымен бірге ұлт
ойындарының тарихы туралы мәліметтер қартардың аузынан да жинақталған.
Олар ойындар түрлерін айта келе олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді. Олар:
Шығыс Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар,
Төлеужанов, Омаровтар.
С.Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты
есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бірнеше ретатап өтеді. Осы ойын
туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдоххин 1940 ж. Москвадан шыққан
Труды института востоковедениежинағының 2 санында, бұл 5 санымен
есептеудің ерекше жолы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі
ойын деп көрсетеді.
Сондай-ақ Б.Төтентаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында
Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ
мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер
береді.
Жалпы ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі деп VІІ-ІХ ғ. Кезеңдерді
айтуға болады. Осылайша қазақтың ұлт ойындары жөніндегі деректербасылым
беттерінен жарық көріп, дамып отырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер жалпы зерттеу жұмысының теориялық
негізгі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеу мақсаты:Бастауыш сыныпқа баларды оқыту процесінде
қолданылатын ұлттық сөз ойындарын жинақтау,
топтастыру, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу міндеті :
1. Ұлттық сөз ойындары тарихына байланысты психологиялық
педагогикалық әдістемелік талдау
жасау , жинақтау;
2. Ұлттық сөз ойындарын практикалық қолданунәтижесінде 1 сынып
оқушыларын байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін
бекіту,жаңа білімділік жетістіктерге жетудің деңгейін
3. анықтау.
4. Бастауыш сыныптың педагогикалық процесінесай жинақталған ойын жүйесін
бағдарламаға енгізуді ұсыну.
5. Ұлттық сөз ойындарын оқыту процесінде
тиімділігінтәжірибелікэкспериментт дәлелдеу.
Ғылыми болжам Бастауыш сыныпты оқыту процесінде ұлттық сөз
ойындарын қолдану оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуінің грамматикалық
құрылымын бекітудің, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздік қорын
молайтудың бір тәсілі бола алады, егерде;
- ана тілі сабақтарында жаңа білім беру мазмұнын ұлттық сөз ойындарын
қолдану арқылы жандандырса;
- сауат ашу сабақтарында жаңа дыбыспен таныстыру ұлттық сөз ойындары
арқылы бекітілсе;
- сөйлем ішіндегі сөздердің мәнін ажырата білуге (тура және ауыспалы
мағыналары) мәтін баяндаудың түрлерін меңгеруде ауызша-жазбаша
шығарма құрастыруда, ұлт ерекшілігін білдіретін шұрайлы сөздерді
жаңғыртып, олардың мағынасын саналы ұғындыру үшін сөз ойындары
қолданылса.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми әдістері
қолданылады:
- Әдебиеттерге талдау, бақылау, тәжірибелік эксперимент, алынған
қорытындыларды статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы төмендегі бөлімдерден
тұрады:
- Кіріспеде тақырыптың өзектілігі , мақсаты, міндеті, зерттеу пәні,
ғылыми болжам беріледі.
- Зерттеу жұмысының І бөлімінде зерттеу талабына сай психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалады.
- ІІ бөлімінде зерттеу экспериментінің мақсаты, міндеті, қорытындысы
шығарылады. Сонымен қатар жұмыста қорытынды, әдебиеттер, қосымша
материалдар берілген.
Тәжірибелік зерттеу экспериментінде Ақтау қаласы М.Әбдіхалықов
атындағы мектептің 1 б сыныбы оқушылары қатысты.Эксперимент моделі
ІІІ кезеңнен тұрады;
І кезеңде оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуі, грамматикалық
тіл құрылымы, сөздік қорының деңгейіне анықтама жүргізеді.
ІІ кезеңде арнайы жүйеленген ұлттық сөз ойындары арқылы жаңа
жетістіктерге жетуге бағыт жасалады. Анна тілі және сауат ашу
сабақтарында ұлттық сөз ойындары қолданылады.
ІІІ кезеңде алыңған ойындар жүйесінің тиімділігі қайта тексеру
экспериментінде дәлелденеді
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, Олардың педагогикалық
құндылығы
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына байланысты туып дамып келеді.
Ұлттық ойындар өте ертеде туып , оның көшіп-қону тұрмыс жағдайларына
үйлесімді жасалған.Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының көпшілігі
көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнай
беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық
ерекшілігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи
дарынын шындай түсетінін біліп, ойынға халық ерекше мән берген.Қазақтың
халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті батылдықты, шапшандықты, ептілікті,
тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы басқаша мінез құлықтың
ерекшіліктерімен бірге күш-қуатмолдығын, білік күшін, дененің сомдалып
шығуын қажет етеді.
Сонымен қатар бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы
принциптеріне негізделген.
Мысалы: Бәйге, ол үшін алдын-ала дайындалады осы бәйгеге әзірленген
кезде қасында болған бала осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық
мектебін өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың халыұтықтық ойындары тек
ойын-сауықтық жағынан емес , ол спорт, ол-өнер, ол шаруашылық, тәжірбиелік
маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз
қуу. Алтын қабақ ату, жамбы ату, тағы басқада спорттық сипатпен бірге үлкен
тәрбиелік маңызға ие.Үлкен мерекелерде халықтың Көк-пары, Қыз бөрі,
сияқты спорттық ойындары ойналған.
Халықтық ойындар тақырыпқа өте бай және әралуан, мазмұны бай
келеді. Олардың басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жаңуарлар әлемін,
аншылықты бейнелейді, халықтыңөмірін көрсететіндей түсінік береді. Қазақ
халқы әрқашан кештер өткізіп ойын сауық жасаған. Олардың ескі дәстүрі
бойынша жыл басы наурыз айынан басталып, үлкен мейрам, ойын той ретінде
өтіп отырған.
Әр ауылдың бәсеке, өнер жарысы ретінде алдымен ойын түрінде
басталған. Бұл ойындар халықты қуантып отырған, олардың мазмұны да әр
алуан.
Ойындарға халық өте мән берген. Халықтың қай ойыны болса да айтыс,
өлең жырымен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға ерелі өнеге беріп, қатты
әсер еткен. Дүниені танып білуге, арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып ,
қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс әрекет әдет-ғұрыпқа
қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуықоюланып,
баланың, жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіндік
туғызып отырған.
Ойын барысында балалардың шығармашылығы орындалып, ойын үстінде
жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балардың тілін дамытудада маңызы
өте зор. Себебі халықтың қай ойынын алсақ та көбінесе бұл ойындар өлең
шумақтармен араласып отырып, олардың шешендікке тәрбиелеп отырған. Қазақ
ойындарын ойнаған балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдің
музыкасын ұғынған. Халқымыздың ойындарының көбі ойын үстінде тілдің ішкі
иімдерін, халықтың ойлау жүйелерін сөз қолдану әдістерін, сөйлеу
дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп еркін білуге
мүмкіншілік болған. Кейде осы суырып салма ақындар да осы ойындар үстінде
өмірге келген.
Хаклықтық ойындар барысында мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар орындалып отырған. Олардың астарында қоғамдық әлеуметтік терең
ой бар. Кез келген ойындар халық өмірінің тікелей де, шартты да
жинақталған көшірмесін көруге болады. Олардың ішінде әлеуметтік жағдайда
хан, хан жақсы ма? Орынды тап, Қамалды қорғау, адамдар арасындағы
қарым қатынасқа Серік-серік, Кім ұрды?, Белбеу тастау, Ақ-серек-
көксероек еңбек-кәсіп шаруашылыққа Қалай айтуды білемін, Ақ байпақ,
Көк сиыр, Ай құлақ, аңшылыққа Аңшылар, тағы басқаша байланысты пайда
болған ойындарды ажырату қиын емес. Әсіресе халықтың ойындарының ішінде аң,
құс, жануарлардың дауысына, жүріс тұрысына еліктеп. Қимылын қайталау,
бақташылық, аңшы-лық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой сезімдерінің
көрінісін балалар ойындарынан көптеп кездестіреміз себебі кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шаруашылық пен тұрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан,адамзат қоғамындағы, балауса дәіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақта. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығу салты,әскери қақтығыстары, тайпа, ру
көсемдерін тағайындау әдеттері, ойын мазмұнында сақталған.
Аңшылар, Маралымқаш ойындарында аңды жан-жақтан қоршап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетеді.
Даусынан бір Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болған.Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың
өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол-
жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарында Жамбы ату, Теңге ілу,
Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу,
АТ үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Әсіресе Қарагие ойынындағы биіктігін де , ара қашықтығын да бір
метрден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір
қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау, бұл ойын соғыс өнеріне баулу мен
қатар , рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі жорыққа аттанар
алдында осыған ұқсасрәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған.
Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар
халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және
эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден-бір тиімді жолы. Ойындар арқылы
балалардың тәні де, жан дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік
отрасында өзін-өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орнын
сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай
қызметтерінің ішінде айрықша орын алатыны – шаруашылыққа,еңбекке,и кәсіпке
баулу.Қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты
болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында қойшы,
қасқыр, ит (Айқұлақ, Қақұлақ), түйе, бота ( Түйе-Түйе), сиыр, бұзау
( Көк сиыр), теке ( Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы
қарым-қатынасты көрсету –көшпелі тұрмыс –тіршілігінен туған. Төрт түлік
пен басқа да үй жануарларының негізгі жауы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде
қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы
көрініс береді.
Көшпелі тұрмыс- тіршіліктің негізінде пайда болған мал
шаруашылығымен сабақтас асық ойындары да қазақ даласындакең тараған. Түрлі
–түсті бояумен боялған асықтармен қорғасын құйып, арнайы даярланған сақамен
сан түрлі ойындар ойналған.Кейінгі жылдары олардың көбі ұмытылса, енді
біреулері жаңа тәртіппен ойналады. Балалар, мысалы, Наурыз мейрамында
ойналатын ұлттық ойындарының бірі болған асық ойынының өзі бірнеше түрге
бөлінге: Үш табан, Шеңбер, Хан талапай, Төрт асық. Бұл ойындар
балаларды жан-жақты дамытқан, әрі шаттандырып көңілдерін көтеруге себебші
болған.
Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та қозғалып жүріп
те ойналатын түрлері аса көп.Олардың арасынантүрлі заттарды пайдалану
арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-
қозғалыстарыменбайланысты өрбіген.Ондай заттар айнала қоршаған ортада және
тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине тағы да сол
сияқты болып келедіКейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға
тазартылып боялған асықтарды, түрлі ойын асықтарды, қуыршақтарды, ертеректе
қолданылған сиырдың түлеген жүніненжасаған допты, жонылған және кесілген
ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қарасөз, не өлең тақпақтармен қосақталып
айтылады. Сөз тіркестері ойынның кезекті шартын іс-әрекеттің себебін
түсіндірген.
Мысалы, Асау мәстек ойынында керілген арқанның үстінде отырып,
жерден еңкейіп тақия алуды былай түсіндірген:
-Әй, ер екенін білейік,
Ешкі сойып берейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Құламасаң теңкейіп,
Ерлігіңе сенейін!
Ойын шартын қабылдаған бала:
Үйретемін көріңіз ,
Маған таяқ беріңіз!- деп
ортаға шығады.
Ойын жүргізушісі оған:
- Міне, саған, таяқ,
Үшке дейін санақ
Бір... екі... үш- деп жауап
берелі.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында не ара-арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын ойын аз.
Ойындардың енді бір тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды
балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ, сөз ойындары кейде қимыл-
әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек,
ТымпиТымпи, Ақ серек-Көксерек сияқты ойындара сөз кейде іс-әрекетке
жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық
ойындардың басты мақсаты – балаларға дұрыс сөйлеуді, түрлі құбылыстарды, іс-
әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен,
тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-
жануарлардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуғадағдыландыратын
Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдіретінЕгер,
айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен
сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты.
Бірден сөз табуды қажет ететін Орамал тастау ойындвары тіл ұстартуға
бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да
лайықты.
Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады.
Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының ойнау шарты, қабылданған
ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзініңмазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады.
Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болады. Жас баланың қолын
ұстай отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп , бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау, алдандыру мақсатында айтылатын бұл ойын
көбінесе нәрестелерді жұбату жырларына жатқызылады. Бірақ санамақтардасұрақ
түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін, үлкендер мен
баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл-әрекеттері бар. Бұл ойын
жырынегізінен оң-солынәлі танымаған бір-үш жастағы сәбилерге
арналған.Санамақтарға қызметі бойынша жақын тұрған ойын жырларының келесі
бір түрінде сұрамақ жатады.Бұл көбінесе 7-8 жасар балалар ортасында сұрақ-
жауап түрінде орындалады. Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат
құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі ретінде.
Түрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, ролін, кімнің ойынға
кіріп, кімнің шығатынын, кімнін басқаратынын белгілеу үшін балалар арасында
арнайы такпактар айтылады.Оларды қаламақ деп атаған. Қаламақта айтылатын
сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сәйкес болуы шарт емес, тіпті олар
мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол-тақпақ сөздерінің рет-ретімен
айтылғанда кімге кезегі келгенінен байланысты қызметтерді бөлісу үшін
орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын,
көлемі шағын. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі
шағын, ұйқасы мығым, ойнақы жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін
қайталайтын бір арнасы – айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшіліктері
формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен ,
айтыс ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты
өлең шығару жоқ . тексі көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Сыртқы
формасы болмаса, айтыс ойындары айтысқа қарағанда шығуы, орындалуы бойынша
мүлдем басқаша.Мұнда балалар белгілі бір рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр,
жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз болып айтысады.Сондықтан айтыс
ойындары жаттап айтылатын драммалық фольклорға өте жақын.
Балардың ойын жырлары мен ойындарының аздап өзгешелеу тұратын, бірақ іс
жүзінде ойынның қызметін атқаратын жанрға жаңылтпаштар мен есеп ойындарын
жатқызуға болады.Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ жанр,
балар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарған қаламақ айту арқылы
тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып,ойынға қатысушылардың
шапшаң қайталауын талап еткен.Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды
қыран күлкіге батырумен бірге, дәл қайталамаған ойыншы айып тартатын
болған. Жаңылтпаштар кейде кезектесіп отырып та айтылған. Кім аз ұпай
жинаса, сол өз өнерін көрсеткен.Ал есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап
ойлануды қажет ететін айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен
шешуі негізіненкөшпелі тұрмыс тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылық
саясаткерліктің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1.2 Ұлттық ережелі ойындардың жіктелуі
Ұлттық ережелі ойындар – оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл-
ойын дамытып, танымс-түсініктерді ажыратудағы әдістердің бірі. Ұлттық
ережелі ойындар да өзінің педагогикалық мәнімен өте құнды деп есептейді..
Әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғартқыштыққа ,
батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді. Мәселең, М.Тұрыскелдина
құрастырған Кел, ойнайық жинағы халықтық ойындарының сан алуандылығының
мәні мен мазмұнын толық сипаттайды. Ұлттық ойындарда ереже бойынша
ойналатын ойындар екі топқа бөлінеді:
1.Қимылды ойындар
2.Ойлуға әрекеттелуші ойындар.
Өзінің атынан көрініп тұрғандай , ақыл-ой жұмсауды қажет ететін
ойындар, жұмбақ шешу, айтысу, қойылған сұраққа жайап, дамытушы ойындар. Бұл
ойындардың қай-қайсысын да талдап қарасақ , олардың мәні мынада:
1. Ақыл-ойды дамытушы ойындар баланың дүние туралы түсінігін
нығайтып, бекітіп,
2. Ойынға жетелеуші ойындар ойлай білуге баулып, сөздік қорын
өсіреді, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін
меңгеруін, қабылдауын, талдауын, салыстыруын, тиісті қорытынды, тұжырым
жасай білуін керек етеді. Бұл ойындар баланың пікірін сөзбен жеткізуін
талап етеді.
Ойындар балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып
табылады. Ойлауға жетелеуші ойындар ережелерді балалардан ұстамдылықты,
өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Бұл ойындардың көпшілігі
ойынға қатысушылардың көлденең іс-әрекетіне тыйым салып , іс-әрекетті
тежеуді талап етеді, Ғажайып дорба, Сиқырлы қапшық, Не өзгерді,
Қанша ойындарында заттың қандай екенін айтқанша көзді ашуға болмайды. Ойын
ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік-мінезін, адалдығын, шыншылдығын
тәрбиелеуге көмектеседі. Ережелі ойынның мазмұны баланың түсінігін,
моральдық сезімін тәрбиелеуге де ықпалы мол. Кімге не керек ойыны арқылы
мамандық туралы баланың түсінігін айқындап, сол мамандықты құрметтей
білудің мәніне тәрбиелейді.
Халықтық педагогика ережелі халық ойындары баланы жан-жақты
тәрбиелеудің басты құралы деп санайды. Халықтың тәлім-тәрбиелік ұлағаты бұл
ойындарға төмендегідей талаптар қояды:
1. Әрбір ережесі бар ұлт ойындары баладан ақылы мен ойлауын, бекітетін
жаттығу
Іспеттес болу керек;
2. Ережесі бар ұлттық ойындары баладан сол ақыл мен ойды жұмсауды талап
ететіндей қызғылықты болуы керек.
3. Қызықтырушы ойындар баланы алға қойған мақсатын орындауға ұмтылдыруы
тиіс.
Ережелі ойындар жүйесін белгілеуде Г.Дүкенбаеваның ролі зор. Баланың
тілін дамытып, айналасын таныстырарлықтай бірнеше ойындарды белгілеп, оны
ғылыми-педагогикалық жағынан талдап берді. Г.Дүкенбаева өңдеген ойындар
өмірдібақылауға үйретумен қатар, тілін дамытуда, білім беруде, ЕС пен
зейінін жаттықтыруда, ерік-жігерін, аңғарғыштығын, дағдыларын
қалыптастыруда бағасы зор.
Ережелі ұлттық ойындар анна тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктер
мен жануарларды әр алуан заттың қасиетін білуде де пайданылады. Бұл
ойындардың негізгі мазмұндары балабақшаға арналған бағдарламаларда
анықталыу тиіс. Сонымен осы кезеңдегі барлық зерттеулерді салыстыра келе
ережелі халық ойындарының төмендегі түрлерін ажыратуға болады (
Е.сағындықов, Ш. Ыбыраев):
1.Ойлауға жетелеуші немесе ойменкелетін ойындар.
2. Халықтық сөз ойындары.
Халық ойлауға жетелеуші немесе оймен келетін ойындарға есеп ойындарын
жатқызған. Қазір бұл ойындар дамытушы деген атпен кең тараған.
Халық ішіндегі есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет
ететін айрықша өнер. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі
тұрмыс-тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылықтың, саясаткерлердің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.Ауызша есеп қиын болған жағдайда,оған
арнайы жол көрсететін түсініктемелер берілген. Есептің шешуі
табылмағанда,күні бұрынғы келісім бойынша жеңілген ойыншы айып тартқан.
Ұлттық есеп ойындарының бір өзгешілігі-оларда кеңінен халықтың өлең-жырлары
да , көркем қара сөзі де кеңінен пайдаланылған. Мұндай ойындар топқа
бөлініп те, жеке адамдар арасында да ойнала берген. Ал балалар арасында кең
ойналатын асық ойындары да түріне қарай ойлауға жетелеушіойындарға
жатқызылған.
Педагогика ғылымының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы
еңбегінде ұлттық ойындарды жоғары бағалап былай дейді: Әрбір ұлттық аса
қызық тұрмыс ойындары бар. Қазақ халқында ойын-сауық, тұрмыс-салт
ойындары,дене шынықтыру, спорт ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары
атауға болатыны, яғни баланың өмірінде ерекше орын алатын ойындардың бірі-
оймен ойналатын дамытушы ойындар.
Ережелі ойындардың бір түрі – дамытушы ойындар. Дамытушы ойындар тәрбие
және оқыту процесінде маңызды роль атқарады. Дамытушы ойындар баланың мінез-
құлқын, ақыл-ойын дамытуда, балада тапқырлық , төзімділік, ізденімпаздық
,белсенділік сияқты адамгершілік қасиеттенің бала бойында өрбуіне өз
көмегін тигізеді.Қазақ халқының ақыл-ойға жетелеуші есеп шындары үлкен
тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер.Есеп ойнының мазмұны
мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршіліктің , мал шаруашылығы мен
аңшылық саясаткерлердің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1906ж.этнограф Н.Пантусов Тоғызқұмалақ ойынының ойнау ережесін қағаз
бетіне түсіріп , оның логикалық ойлауды, математикалық, философиялық
ойлауды дамыту мақсатында жасалғандығы туралы айтады.
Ақыл-ойды дамытатын Он бір қара жұмбақ деген тәрбиелік маңызы зор
ойын түрін айтуға болады. Оның басты ерекшілігі есеп сұрақтарын қою арқылы
баланың ойлау қабілетін дамытады. Бұл ойындар балардың санмен қатар ұлттық
бұйымдармен таныстырады. Сонымен қатар балардың сөздік қорын байытады.
Жалпы осы дамытушы ойындар бала –бақшасында оқыту процесінде қолданылса,
көптеген жетістіктерге жете алтынымыз сөзсіз.Бірақ, бұл,негізінен,
тәрбиелеу тарапынан білімділік пен ізденімпаздықты талап етеді.
1.3 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың маңызы
Бұл сөздік ойындарының негізгі мақсаты балалардың дұрыс сөйлеуін
қалыптастыру, түрлі құбыластарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп
сипаттауды үйрету , сөйлегенде шешен тапқыр болуға тәрбиелеу. Ұлттық
ойындар баларды жан-жақты дамытып, олардың жалпы психалық дамуының,
мектепке даярлануының және жалпы бүкіл болашақ өмірге әзірленуінің
маңызды құралы.Отбасы, балабақша, бастауыш мектеп – бала дүниеге келгеннен
кейінгі тәрбие, білім алатын алғашқы баспалдақтар болып табылады.
Негізінен, бұлардың бір-бірімен байланысты жүйелілігі қандай болса,
нәтиженің де мазмұны болатыны сөзсіз. Бұл байланыстан жан-жақты жүзеге
асады, оған түрлі тәрбие жұмыстары, сабақтар тағы басқа жұмыстар жатады.
Бастауышты оқытуда жас ерекшіліктеріне сай оны басқа сабақтарына
байланыстыра отырып әртүрлі ұлттық ойындарды кеңінен пайдалану бүгінгі күн
талаптарының бірі. Баланың жеке басының даму ерекшілігін отбасы
тәрбиесінің жеке өзіндік сипатын тәрбиесінің өзі жетебілуі тиіс. Осының
негізінде тәрбие жұмысын ұлттық дәстүрге сәйкес жүргізуі керек делінсе,
тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау , ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты қасиеттері қалыптасқан адамды
тәрбиелеу болып табылады.
Ұлттық ойындар бала тәрбиесінде негізгі екі жауапты рольді атқарады:
біріншіден, жаттықтыру жасап ұлт ойындарын ойнаған кезде дене дамуы
жақсарса, екіншіден, ұлт ойындарының мазмұнын, ойлау тәртібін түсіндірген
кезде ұлттық әдет-ғұрпымыздан, өткен өмірімізден хабар алуға болады.Ұлт
ойындарын , ата-бабаларымыздан мұра болып келе жатқан ойындарының кез
келгенін балаларға үйретіп, оны оқыту және тәрбиелеу істерінде
пайдалансақ, көптеген жетістіктерге жетуге болады.Халықтық ойындардың
оқыту процесіндегі орны ерекше.Соның ішінде тіл дамытудағы ролін ерекше
атап кетуге болады. М.Горькийдің сөзімен айтатын болсақ, бала сөзбен
ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің музыкасын ұғынады.
Нақтылап айтатын болсақ, халықтық ойындар, жалпы ойынның қай түрі
болсын тілді меңгерудің негізгі құралдарының бірі деп айтуға болады. Ойын
үстінде бала ешнәрсеге тәуелді болмайды. Ол өзін еркін ұстайды, ал
еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Сондықтан да ойын
интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де пайдалануға
болады деген сөз.
Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін,халықтың ойлау жүйелерін ,
тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп, еркін білуге
мүмкіншілік алады. Біздің қос тілді республикамызда орыс тілінде, қазақ
тілін де үйренуге әр ұлт балаларының өз ана тілдерін, басқа ұлт тілдерін
де меңгеруіне ойынның тигізер пайдасы зор деп айтсақ қателеспейміз.
Халықтық ұлт ойындарының тағы бір айтып кететін ерекшілігі-оған сөздің
араласып келіп отыратындығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары
кездеспесе, оны ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ
айтып, өлең оқып, ән салады.Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде
өмірге келеді. Осы ойындар үстінде, сонымен қатар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалып отырады.
Әр ұлт халықтарының фольклорындағы бұл түрлері әрқашан бала тілін
ұстартып, шешендікке тәрбиелеуде, сонымен қатар жақсы, жаманды айырып,
адамгершілік қасиеттеріне тәрбиелеуде маңызы зор. Халық ойындарына үзбей
қатынасып, машықталған адам үнемі ізденісте, толғаныста жүреді. Оның
осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді. Жалпы осы
сөз ойындарының ішіндегі балалар тілін ұстарда, дұрыс сөйлеп, шешендікке
тәрбиелеуді ойын-жырларын атап өтуге болады.
Сонымен қорыта айтсақ, халықтық сөз ойындары мазмұнының
ерекшіліктеріне қарай жас ерекшіліктерін есепке ала отырып төмендегіше
топтастырылады:
1.Санамақ сөздік ойыны;
2. Сұрамақ сөздік ойыны;
3. Қаламақ сөздік ойыны;
4. Айтыс ойындары;
5. Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаштарды негіздеуші сөз ойындары.
Осы ойын жырларының бір түрі-санамақ.. Санамақ-жас баланың қолын ұстап
отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп, бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау мақсатында айтылатын бұл ойын көбінесе
нәрестелерді жұбату (уату, потешки) жырларына жатқызылып жүр. Бірақ
санамақта сұрақ түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін,
үлкендер мен баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл әрекеттері болады.
Жалпы бұл ойын жыры негізінен оң-солын әлі толық танымаған бір жастағы
сәбилерге арналып айтылады.
Мысалы: Саусақ санау
Қуыр-қуыр, қуырмаш,
Балапанға бидай шаш
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе есік аш,
Қасқыр келсе мықтап бас.
Мына жерде қой бар,
Мына жерде ешкі бар,
Мына дерде сиыр бар,
Мына жерде түйе бар,
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкі бар,
Қытық! Қытық!
Міне, осылайша санамақты аяқтап, нәрестенің алақанын қызықтап көңілін
көтеріп отырған.
Ойын жырларының келесі түрі сұрамақ.
Сұрамақ қызметі бойынша санамаққа ұқсас. Бұл көбінесе 7-8 жасқа
дейінгі балалар ортасында сұрақ-жауап ( диалог) түрінде орындалады.
Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат құбылыстарына балалардың өзінше
берген жауап түсінігі ретінде көрінеді. Сұрамақ деп аты айтып тұрғандай,
бұл жерде сұрақ беріледі де, оған жауап айтылады. Санамақтан ерекшелігі
бұл жерде бала тілі дамыған, яғни сұраққа жауап бере алады. Сұрамаққа
балабақшадан таныс Бақа өлеңін келтіруге болады.
Мысалы: -Бақа, бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ,
Көзің неден тостақ,
Бұтың неге талтақ?
-Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ.
Қырдан қарауылкөп қарап
Көзім содан тостақ
Көп көсіліп үйімде,
Бұтым содан талтақ..
Сұрамақ та бала тілін дамытуда қолайлы.Балалар әртүрлі ойындар
ойнайды. Олар әркімнің атқаратын қызметін, орнын, ролін, кімнің ойынға
кіріп, кімнің ойыннан шығатынын, кімнің басқаратынын белгілеу үшін балалар
арасында арнайы тақпақтар айтылады. Оларды қаламақ деп атайды
(жеребьевка). Қаламаққа айтылатын сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке
сәйкес болуы шарт емес. Тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Қаламақ-
тақпақ сөздерінің рет-ретімен айтылғанда кімге кезегі келгеніне
байланысты қызметтерді бөлісу үшін орындатылады. Мұндай тақпақтар
құрылысы қарапайым тез жатталатын, көлемі шағын, ұйқасы мығым, ойнақы
жолдардан құралады. Бұл негізінен мектепке дейінгі және мектеп балаларына
арналады Мысалы:
Бір, екі,
Жердің беті
Сары шымшық
Тез ұшып шық!
Келесі ойын жырларының, балалар ойындарының, үлкендер фольклорына
үндес келетін, соның үлгісін қайталайтын бір түрі – айтыс ойындары. Олар
орындалу ерекшіліктері формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты
айтыстарға жақын , бірақ ,айтыс ойындарының өзіндік белгілері жоқ емес,
бұларда жанынан табан астында өлең шығарып айту жоқтың қасы, тексі
көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Мұнда балалар белгілі бір
рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр, жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз
болып айтысады.Сондықтан да айтыс ақындық өнерден гөрі, жаттап айтылатын
драмалық фольклорға өте жақын. Айтыс ойынының орындалуы рольдерге жіктелуі
қажет ететін, қысқа жинақы, молшы топтың алдында көруге және тыңдауға
лайықты шығарылған айтыс ойындары драмалық фольклор ретінде қарастыруға
болады.
Мысалы: Төрт түліктің кеңесі
Сиыр - қалың қорық нуға бітем,
қоры үзілген қуға бітем.
Қой - күнгейлі қара тасқа бітем
Шаруа қуған басқа бітем.
Жылқы - бетегелі белге бітем,
Найза ұстаған ерге бітем.
Түйе - жалмаң құшақты сорға бітем
ел ішіндегі зорға бітем.
Келесі баланың ойын жырлары мен ойындарынан аз да болса өзгешелеу
тұратын, бірақ іс жүзінде ойын қызметін атқаратын тағы бір жанр-жаңылтпаш.
Жаңылтпаш-ересектерге де, баларға да ортақ жанр.Балалар арасында бұл
жанр көбінесе ойын қызметін атқарады. Қаламақ айту арқылы тағайындалған
ойын жүргізушілер жаңылтпаш айтып, қатысушылардың шапшаң айтуын сұрайды.
Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран күлкіге батырып болған,
кейде кім көп ұпай жинайды деп кезекпен кезекайтылатын кезеңдері де бар.
Мысалы: Етігімнің басы
Қайқаяр, қайқаймас,
Қайқаяр, қайқаймас, - деп жауап береді.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында,не арасында, не арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын
ойын аз.Кейде текст біріңғай ырғақты қайталау болып келеді (Көш-көк).
Гөк,гөк,көш,гок
Ойындардың енбір бір тобында сөз негізгі қызметті атқарып отырады.
Мұндай ойындарды балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ сонда да
кейде қимыл-әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Ұшты-ұшты, Соқыртеке,
Ақсерек-көксерек, Ақсүйек тағы басқалары
ойындарда сөз кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарады.
Сөзге негізделген ойындардың басты мақсаты – баларға дұрыс сөйлеуді,
түрлі құбылыстарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды
үйрету, сөйлегенде шешен, тапқыр болуға тәрбиелеу. Осындай ойындардың
ішінде, әсіресе, жан-жануардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуға
дағдыландыратын Қалай айтуды білемін түрлі сөйлем құрастыруға
төселдіретін Егер, айтылған сөзді есте сақтауғамашықтандыратын Сымсыз
телефон, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де,
Ұшты-ұшты ойындарының тіл ұстартудағы маңызы зор. Бұл ойындарды қазір де
балалар бақшасында , мектепке оқыту процесінде пайдаланып жүр. Сөз
ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады.
Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының нақтылы ойнау шарты,
қабылданған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзінің мазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін де атқарады.
Мүмкін, сол себептен де шығар, өткен күні қазақтың ұлаңғайыр даласында
өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең айтпайтын, мақал-мәтелдеп сөйлемейтін
қазақты кездестіру қиын болған. Бірақ бұл бүгінгі күнге қайшы келіп тұр.
Өткен ғасырдың ішінде біздің қазақ даламызға келіп қазақтардың
тұрмысымен танысқан Европа халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл
қазақ даласы өлең айтып тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да ,
тамсана айтып та, жазып та кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт
ойындарымен таныса келіп, мұның растығына әркімнің көзін жеткізуге болады.
2 ҰЛТТЫҚ СӨЗ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ОҚЫТУ ПРОЦЕССІНДЕ
ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1. Оқыту процесінде қолданылатын ұлттық сөз ойындары
Оқыту процесінде қолданылатын ұлттық сөз ойындары балалардың
сөздік қорын молайтып, байланыстырып жүйелі сөйлеуінде сөйлемнің
грамматикалық құрылымын сақтауда, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеуде тиімді деп
саналады.
Бірінші сыныптың ана тілі сабақтарында қолданылатын ұлттық сөз
ойындары, Санамалық сөздік, Сұрамақ сөздік, Қаламақ сөздік, Айтыс,
Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаштар бөлінеді.
Ана тілі сабағы аптасына бес сағатты қамтиды.
Оқушылардың тілін дамыту, сөйлеу мәдениетін көтеру, тілдік қор мәселелері
халқымыздың мәдени, рухани дүниесінің терең деңгейін көрсетіп бейнелейтін
қасиеттері, дәстүр мен өнердегі бай мұралары ұлт ойындарынан көрініс
табады.
Сауат ашуда сөз ойындарын қолданудың мақсаты – оқу дағдыларының
негізін қалау, тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету,сөздің дыбыстық
құрылымын, түсінігін қалыптастыру, әріп таныту, мәтін оқуға үйретті. Ол үш
кезеңнен тұрады;
1. Әліппеге дейін
2. Әліппе кезеңі
3. Әліппеден кейінгі.
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарды шешу барысында, ұлттық сөз ойындарыны
тиімділік жолдарын дәлелдеу бағытында педагогикалық тәжірибелік эксперимент
ұйымдастырылды.
Зерттеу экспериментінің жалпы мақсаты – ғылыми, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасай келе, бастауыш сыныпта оқыту процесінде ұлттық
сөз ойындарын қолдану ойындарын байланыстырып жүйелі сөйлеу, оның
грамматикалық құрылымы, сөздік қорын молайтуды тиімді екенін дәлелдеу.
Тәжірибелік эксперимент үш кезеңнен тұрады: анықтаушы,
қалыптастырушы, тексеруші.
Зерттеудің алғашқы деңгейінде ана тілі және сауат ашу сабақтарында
оқушылардың байланыстарын жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілі, сөздік
қор аумағы, сөзді дұрыс айтуға үйрету деңгейлері анықталады.
Зерттеудің екінші кезеңінде ұлттық сөз ойындарын жүйелеп қолдану
барысында жоғарыдағы өлшемдер қалыптастырады.
Зерттеудің үшінші кезеңінде жинақталған сөз ойындарының тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеу экспериментіне Ақтау қаласы М.Әбдіқалықов атындағы орта
мектептің 1 В сыныбы алынады.
Зерттеу алдында мектептегі басқа сынып оқытушыларымен төмендегідей
сауалнама жүргізіледі:
1) Ұлттық ойындар жөнінде пікіріңіз қандай?
2) Ұлттық ойындар классификциясын білесіз бе?
3) Шарықтау процесінде ұлттық ойынды оқытудың дәстүрлі емес типі, оқыту
әдісі, тәсілі ретінде қолдану тиімді ме?
4) 1 сынып оқушылары ұлттық ойынның қандай түрлерін жақсы меңгерген?
5) Бастауышты оқытуды мемлекеттік стандарты ұлт ойындарды қолдануды
бағдарламаға ұсынады ма?
6) Ана тілі және сауат ашу пәндерінің мемлекеттік стандартқа Тіл және
сөйлеу тарауы болып енуі дұрыс па?
7) Дыбысты танытып, оқуға үйретуде ұлттық ойынды қолдануға болады ма?
8) Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштарды ұлт ойындарына жатқызуға бола ма?
Сауалнаманың 100 пайыздың қатынасы (80%) ұлт ойындарын пайдаланудың
тиімді екенін дәлелдеді
І – анықтаушы тәжірибелік эксперимент
Мақсаты: Ана тілі және сауат ашу сабақтарында ұлттық сөз
ойындарын қолдану негіздеріндеоқушылардың тілдік деңгейіне анықтама
жасау;
Бұл кезеңде жүйеленген сөз ойындары.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды:
Әдебиеттерге талдау бақылау тәжірибелік эксперимент, алыңған
қортындыларды статистикалық өңдеу.
Оқыту процесінде қолданылатын халықтық сөз ойындары балалардың
сөздік қорын молайтып, жүйелі сөйлеуге бейімдеуге, ойын элементерін
сабақта қолдану программалық
материалды терең меңгертуге септігін тигізеді.
Сонымен, жоғарыда көтерілген мәселелер есепке алына отырып,
зерттеу эксперименті жүргізілді.
Тәжірибелік зерттеу экспериментін жүргізу үшін төмендегідей
мақсат көзделді:
жинақталған әдебиеттерге талдай жасай келе, бастауыш мектепте оқыту
процесінде қолданылатын халықтық сөз ойындары баланың сөздік қорын
молайтып, жүйелі сөйлеуге негіз болатынын дәлелдеу.
Тәжірибелік эксперимент үш кезеңнен тұрады:
анықтаушы
қалыптастырушы
тексеруші
Зерттеудің алғашқы деңгейінде сауат ашу және ана тілі сабақтарында
оқушылардың байланыстырып сөйлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Халық ойындар теориясы мен проблемасының
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттерде зерттелуі
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың
маңызы ... ... ... ..7
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, олардың педагогикалық құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ұлттық ережелі ойындардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...24
2 Ұлттық сөз ойындарының оқыту процессінде қолданылуы
2.1 1-сынып оқушыларының жүйелі сөйлеуі және грамматикалық
сөйлеу тілі деңгейіне
анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Ойынның жас кезеңіне сай жинақталуы, ұлттық сөз
ойындарын
оқыту процессінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
2.3
2.4 Тәжірибелік қорытынды
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
1 Халықтық ойындар теориясы мен проблемаларының педагогикалық,психологиялық
әдістемелік зерттеу
1.1 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық қолданудың маңызы
Баланы дамытатын,өсіретін әрі тәрбиелейтін негізгі іс әрекеті-ойын.
Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық
құбылыстармен, адамдармен олардың еңбектерімен танысады. Халқымыздың
осындай тәрбие
туралы және аса құнды мәдени игіліктердің бірі-халықтық ойындар.
Халықтық ойындар халық педагогикасының құрамды бөлігі деп
тегін айтылмайды.Себебі олар арқылы жас ұрпақты өз халқының салт-
дәстүрімен де тілімен , мәдениетімен , өнерімен , психологиялық
ерекшіліктерімен таныстыруға болады. Ойынға қарайтын болсақ , одан
мәнді мағыналы көп істерді көруге болады.
Мысалы : көне мәдениет пен әдеби туындылар , шығармалар ойын-
той үстінде ойын ретінде пайда болған.
Бүгінгі ұрпақойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,оның дүниені
танып білуге деген ұмтылысы , әлеуметтік-экономикалық өмірінің ойласы
екенін білуі тиіс.
Қазақ халқының ойындары өте ерте туып, оның көшіп-қонған
өмірінен түсінік бергендей әсер қалдырады. Олай дейтін себебіміз
ойындардың көпшілігі көшпелі тұрмысқа, салт жүріске лайықталып, арнайы
материалдың әзірліксіз ойнала беретігінде. Халықтық ойындар осылайша
атадан балаға, үлкеннен-кішіге мұра болып жалғасып,халықтық дәстүрлі
шаруашылық мәдени,өнер тіршілігінің бейнесі болып қала берген. Сонымен
қатар халықтық ойындар сол халықтың өзінің ішкі байланысының ғана
емес,басқа халықтармен ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған.Осы
ойындар ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес қызметін
атқарған.Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа , ол тот
баспайтын, ескермейтін нәрсе өйткені күн сайын дүниеге келіп жататын
сәбилердің қиялын қозғап,сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық
беріп, рухани азық болатын да осы ойын болып саналады. Бүгінгі таңда
жеткеншек ұрпаққа гуманистік тәрбие беруде, олардың болашаққа деген нақты
көзқарасын қалыптастыруда ұлттық ойындарды қолдануға жоғары баға
беруге болады.
Сондықтан қазіргі кезде балалар этнографиясы сияқты ғылыми
бағыттар қалыптасуда. Қазақ халқының ойындарының тарихы өте бай.Ертеде
ауыз екі туып, жалпақ жұртқа ауыз екі тараған , көпшілік ойындары күні
бүгінге дейін сақталған, халық арасында таралған.Негізгі тарихи деректерге
сүйенсек қазақ бетінде алғаш рет зерттеп жинаушылардың бірі ретінде
Италия елінің саяхатшысы Плано Карпини болды.ХІІІ ғасырда Европа халқына
Маңғол тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан П.Карпини Жетісу мен
Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірде мекендеген ру тайпалардың
тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын сауықтары жайлы көптеген этнографиялық
материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австриялық
И.И.Новокамскийдің орыс саяхатшысы П.И.Рычковтың, орыс ғалымы П.С.Палстың,
венгер зерттеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Картуцканың, неміс
ғалымы А.Гумбольдың, поляк халқының өкілдері А.Янушкеевич, С.Гросс,
Б.Зеленский тағы басқа жазбаларынан кездестіреміз.Одан кейінгі кезеңде
қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинаған және оның ішінде
ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Э.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов,Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Е.Букин, О. Эмжанов тағы басқалары
болады.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен жеке
нұсқауларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын оны жоғары бағалап,
көшпеліхалықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді.Осындай
жылы лебіз ,құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына
жазған бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған кезімді
өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі халықтың
біздерге көрсеткен сый құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа
емес. Мен өмірде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша
материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында
болғандықтан да солай болуы керек деген.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк
халқының өкілі революциялық күреске қатысқаны үшін Сібірге жер аударылып
келіп қазақ даласына тап болған,өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен
хаттар немесе қазақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген
кітаптың авторы А.Янушкеевич естен кетпейтін естеліктер жазды.
Ол еңбегінде қазақ халқының тұрмысын әр қырынан суреттей
отырып,олардың өнерінің, ойын-сауықтарының өзіне қатты ұнағанын айтады.
Сонымен бірге А.Янушкеевич халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып оның
табиғатпен астасып, халық тұрмысымен әдет ғұрыптарымен, қоршаған ортамен
байланысып жатқанын сөз етеді.
Халқымыздың мәдени құндылықтары және тәрбие құралдарының құрамдас
бөлігі-ұлт ойындары. Ойын арқылы адамзат баласы тіршілікті игеру,
Қоғамға араласу, табиғат және құбылыстарды меңгеру сатыларынан өтеді.
Ойын оны дамытады , тәрбиелейді,өсіреді.Тәрбиелеу және білім беру ісінде
де ойын-негізгі құрал,тәсіл, амал.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті ойын болса, мектеп
табалдырығының алғашқы сатысында да ол жетекші фактор ретінде байқалады.
Кіші мектеп оқушысы даму және қалыптасудың қайшылықтарын шешуде,өмірдің
жаңа сатысы мектепте оқуға бейімделуде, ойын мен бірегей жүреді.
Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолдану жөнінде соңғы
уақытта көптеген ғылыми ,әдістемелік әдебиеттерде айтылып келеді.
Ойынның теориясы негізінде Ф.Фребель,Н.К.Крупская
классификациясынан басталып Р.Жуковская,Н.Е.Михайленко,Н.А.Коро ткова
Н.П.Нечаева зерттеулері. Ұлттық ойын проблемалары аясында итальян
зертеушілері бағытын көрсеткен.Қазіргі ұлттық зерттеулер А.Бүркітбаев,
Д.Жолымбетов Е.Сағындыков ,Кұралбекұлы,А.Молдағарин,М.Тұрыпке лдина
Б.Тотенаева еңбектері оның оқыту және тәрбие мәселесіндегі құндылығын аша
түседі.
М. Тұрсынкелдина, А.Бүркітбаева, Е.Төтенаев еңбектері ұлттық
ойындардың практикалық мәнін көрсетіп, олардың білімділік-тәрбиелік
маңызын дәлелдейді. С.Қалиев, А.Молдағарин әдістемелік зерттеулерінде ұлт
ойындарын оқыту процессінде қолдану мүмкіндіктері зерттеледі.
Қазақ халқының фальклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Э.Диваев
өзінің Қырғызқазақ балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет ғұрып
бойынша жас ерекшіліктеріне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа
бөледі.
Бір жастан жетіге дейін – нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін –
бозбала, ал он бестен отызға дейін –жігіт.
Осының негізінде қазақ ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны
және жігіттер ойыны деп үш топқа бөледі.Сонымен бірге Э.Диваев ойыншықтар
туралы айта келіп қазақтарда қыз балалар қолдан жасайтын қуыршақ пен ер
балалар саздан жасайтын аңдар турлері бар екенін айтады.Сонымен бірге ұлт
ойындарының тарихы туралы мәліметтер қартардың аузынан да жинақталған.
Олар ойындар түрлерін айта келе олардың тәрбиелік мәнін түсіндіреді. Олар:
Шығыс Қазақстанда тұратын Исенов Нүрке, Семейлік Қисықов Асқар,
Төлеужанов, Омаровтар.
С.Мұқанов Өмір мектебі атты мемуарлық еңбегінде Орда атты
есеппен ойналатын асық ойыны болғанын бірнеше ретатап өтеді. Осы ойын
туралы деректер жинаған профессор К.К.Юдоххин 1940 ж. Москвадан шыққан
Труды института востоковедениежинағының 2 санында, бұл 5 санымен
есептеудің ерекше жолы қолданылатын логикалық ойлауға арналған күрделі
ойын деп көрсетеді.
Сондай-ақ Б.Төтентаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітабында
Абылайдың алты алаш атты ойынды атап, ол ойын қазір ұмыт болған, бірақ
мазмұны жағынан ол Тоғыз құмалақ, Шахмат ойыны сияқты деген деректер
береді.
Жалпы ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі деп VІІ-ІХ ғ. Кезеңдерді
айтуға болады. Осылайша қазақтың ұлт ойындары жөніндегі деректербасылым
беттерінен жарық көріп, дамып отырған.
Жоғарыда көрсетілген еңбектер жалпы зерттеу жұмысының теориялық
негізгі және практикалық нұсқасы ретінде басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеу мақсаты:Бастауыш сыныпқа баларды оқыту процесінде
қолданылатын ұлттық сөз ойындарын жинақтау,
топтастыру, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу міндеті :
1. Ұлттық сөз ойындары тарихына байланысты психологиялық
педагогикалық әдістемелік талдау
жасау , жинақтау;
2. Ұлттық сөз ойындарын практикалық қолданунәтижесінде 1 сынып
оқушыларын байланыстырып жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілін
бекіту,жаңа білімділік жетістіктерге жетудің деңгейін
3. анықтау.
4. Бастауыш сыныптың педагогикалық процесінесай жинақталған ойын жүйесін
бағдарламаға енгізуді ұсыну.
5. Ұлттық сөз ойындарын оқыту процесінде
тиімділігінтәжірибелікэкспериментт дәлелдеу.
Ғылыми болжам Бастауыш сыныпты оқыту процесінде ұлттық сөз
ойындарын қолдану оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуінің грамматикалық
құрылымын бекітудің, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздік қорын
молайтудың бір тәсілі бола алады, егерде;
- ана тілі сабақтарында жаңа білім беру мазмұнын ұлттық сөз ойындарын
қолдану арқылы жандандырса;
- сауат ашу сабақтарында жаңа дыбыспен таныстыру ұлттық сөз ойындары
арқылы бекітілсе;
- сөйлем ішіндегі сөздердің мәнін ажырата білуге (тура және ауыспалы
мағыналары) мәтін баяндаудың түрлерін меңгеруде ауызша-жазбаша
шығарма құрастыруда, ұлт ерекшілігін білдіретін шұрайлы сөздерді
жаңғыртып, олардың мағынасын саналы ұғындыру үшін сөз ойындары
қолданылса.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми әдістері
қолданылады:
- Әдебиеттерге талдау, бақылау, тәжірибелік эксперимент, алынған
қорытындыларды статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы төмендегі бөлімдерден
тұрады:
- Кіріспеде тақырыптың өзектілігі , мақсаты, міндеті, зерттеу пәні,
ғылыми болжам беріледі.
- Зерттеу жұмысының І бөлімінде зерттеу талабына сай психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалады.
- ІІ бөлімінде зерттеу экспериментінің мақсаты, міндеті, қорытындысы
шығарылады. Сонымен қатар жұмыста қорытынды, әдебиеттер, қосымша
материалдар берілген.
Тәжірибелік зерттеу экспериментінде Ақтау қаласы М.Әбдіхалықов
атындағы мектептің 1 б сыныбы оқушылары қатысты.Эксперимент моделі
ІІІ кезеңнен тұрады;
І кезеңде оқушылардың байланыстырып жүйелі сөйлеуі, грамматикалық
тіл құрылымы, сөздік қорының деңгейіне анықтама жүргізеді.
ІІ кезеңде арнайы жүйеленген ұлттық сөз ойындары арқылы жаңа
жетістіктерге жетуге бағыт жасалады. Анна тілі және сауат ашу
сабақтарында ұлттық сөз ойындары қолданылады.
ІІІ кезеңде алыңған ойындар жүйесінің тиімділігі қайта тексеру
экспериментінде дәлелденеді
1.2 Қазақ халықтық ойындарға сипаттама, Олардың педагогикалық
құндылығы
Қазақ халқының ойындары олардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына байланысты туып дамып келеді.
Ұлттық ойындар өте ертеде туып , оның көшіп-қону тұрмыс жағдайларына
үйлесімді жасалған.Себебі қазақ халқының ұлттық ойындарының көпшілігі
көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнай
беретіндігінде ғана емес, сонымен қатар халқымыздың психологиялық
ерекшілігінде. Халқымыз ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи
дарынын шындай түсетінін біліп, ойынға халық ерекше мән берген.Қазақтың
халықтық ойындары ерлікті, өжеттілікті батылдықты, шапшандықты, ептілікті,
тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы басқаша мінез құлықтың
ерекшіліктерімен бірге күш-қуатмолдығын, білік күшін, дененің сомдалып
шығуын қажет етеді.
Сонымен қатар бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы
принциптеріне негізделген.
Мысалы: Бәйге, ол үшін алдын-ала дайындалады осы бәйгеге әзірленген
кезде қасында болған бала осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық
мектебін өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың халыұтықтық ойындары тек
ойын-сауықтық жағынан емес , ол спорт, ол-өнер, ол шаруашылық, тәжірбиелік
маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз
қуу. Алтын қабақ ату, жамбы ату, тағы басқада спорттық сипатпен бірге үлкен
тәрбиелік маңызға ие.Үлкен мерекелерде халықтың Көк-пары, Қыз бөрі,
сияқты спорттық ойындары ойналған.
Халықтық ойындар тақырыпқа өте бай және әралуан, мазмұны бай
келеді. Олардың басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жаңуарлар әлемін,
аншылықты бейнелейді, халықтыңөмірін көрсететіндей түсінік береді. Қазақ
халқы әрқашан кештер өткізіп ойын сауық жасаған. Олардың ескі дәстүрі
бойынша жыл басы наурыз айынан басталып, үлкен мейрам, ойын той ретінде
өтіп отырған.
Әр ауылдың бәсеке, өнер жарысы ретінде алдымен ойын түрінде
басталған. Бұл ойындар халықты қуантып отырған, олардың мазмұны да әр
алуан.
Ойындарға халық өте мән берген. Халықтың қай ойыны болса да айтыс,
өлең жырымен өріліп, көрермендер мен тыңдаушыларға ерелі өнеге беріп, қатты
әсер еткен. Дүниені танып білуге, арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып ,
қабысып жатқан. Осындай мақсатты, адамгершілік іс әрекет әдет-ғұрыпқа
қаныққан, белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуықоюланып,
баланың, жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіндік
туғызып отырған.
Ойын барысында балалардың шығармашылығы орындалып, ойын үстінде
жолдастыққа тәрбиелеген. Халықтық ойындар балардың тілін дамытудада маңызы
өте зор. Себебі халықтың қай ойынын алсақ та көбінесе бұл ойындар өлең
шумақтармен араласып отырып, олардың шешендікке тәрбиелеп отырған. Қазақ
ойындарын ойнаған балалар өз тілінің нәзік қасиеттерін үйреніп, тілдің
музыкасын ұғынған. Халқымыздың ойындарының көбі ойын үстінде тілдің ішкі
иімдерін, халықтың ойлау жүйелерін сөз қолдану әдістерін, сөйлеу
дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп еркін білуге
мүмкіншілік болған. Кейде осы суырып салма ақындар да осы ойындар үстінде
өмірге келген.
Хаклықтық ойындар барысында мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар орындалып отырған. Олардың астарында қоғамдық әлеуметтік терең
ой бар. Кез келген ойындар халық өмірінің тікелей де, шартты да
жинақталған көшірмесін көруге болады. Олардың ішінде әлеуметтік жағдайда
хан, хан жақсы ма? Орынды тап, Қамалды қорғау, адамдар арасындағы
қарым қатынасқа Серік-серік, Кім ұрды?, Белбеу тастау, Ақ-серек-
көксероек еңбек-кәсіп шаруашылыққа Қалай айтуды білемін, Ақ байпақ,
Көк сиыр, Ай құлақ, аңшылыққа Аңшылар, тағы басқаша байланысты пайда
болған ойындарды ажырату қиын емес. Әсіресе халықтың ойындарының ішінде аң,
құс, жануарлардың дауысына, жүріс тұрысына еліктеп. Қимылын қайталау,
бақташылық, аңшы-лық кәсіптерді бейнелейтін ойындарды көруге болады.
Адамзаттың даму тарихындағы алғашқы сәбилік ой сезімдерінің
көрінісін балалар ойындарынан көптеп кездестіреміз себебі кез-келген адам
өмірінің сәбилік шағы қоғамдағы, шаруашылық пен тұрмыс тіршіліктегі
өзгерістерге қарамастан,адамзат қоғамындағы, балауса дәіріндегі ой-
сезімдерімен белгілі бір дәрежеде сабақта. Сондықтан да ежелгі замандағы
адамдардың топталып аңға шығу салты,әскери қақтығыстары, тайпа, ру
көсемдерін тағайындау әдеттері, ойын мазмұнында сақталған.
Аңшылар, Маралымқаш ойындарында аңды жан-жақтан қоршап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетеді.
Даусынан бір Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болған.Ойындардың енді біреулері көшпелі тайпалардың
өзара қақтығыстарын, жаугершілік дәуірдің бітімін, рулық қауымның жол-
жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарында Жамбы ату, Теңге ілу,
Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Ат омыраулаттыру, Жігіт қуу,
АТ үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс-әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Әсіресе Қарагие ойынындағы биіктігін де , ара қашықтығын да бір
метрден қадаған ағаш таяқтардың басындағы бас киімдерді белгілі бір
қашықтықта тұрып, ұзын сырықпен атқылау, бұл ойын соғыс өнеріне баулу мен
қатар , рәсім қызметін атқарғандығын көруге болады. Себебі жорыққа аттанар
алдында осыған ұқсасрәсімдер көптеген ежелгі тайпаларда болған.
Ойындарда ежелгі заман көріністерінің молынан сақталу себебі, олар
халқымыздың ізгі қасиеттеріне, шаруашылық кәсібіне этикалық және
эстетикалық дәстүріне тәрбиелеудің бірден-бір тиімді жолы. Ойындар арқылы
балалардың тәні де, жан дүниесі де ойдағыдай жетіліп отырған көпшілік
отрасында өзін-өзі ұстаудың, қысылғанда жол табудың, қоғамда өз орнын
сезінудің алғашқы мектебі де осы ойындар болған. Ойындардың осындай
қызметтерінің ішінде айрықша орын алатыны – шаруашылыққа,еңбекке,и кәсіпке
баулу.Қазақ өмірінің негізгі күн көру кәсібі төрт түлік малға байланысты
болғандықтан, олардың бейнесі ойындардан да көп орын алған. Ойында қойшы,
қасқыр, ит (Айқұлақ, Қақұлақ), түйе, бота ( Түйе-Түйе), сиыр, бұзау
( Көк сиыр), теке ( Соқыртеке) рольдеріне еніп, олардың арасындағы
қарым-қатынасты көрсету –көшпелі тұрмыс –тіршілігінен туған. Төрт түлік
пен басқа да үй жануарларының негізгі жауы қасқыр бейнесінде берілсе, кейде
қасқырдың орнына ескі сенімдерге байланысты жалмауыз кемпір тұлғасы
көрініс береді.
Көшпелі тұрмыс- тіршіліктің негізінде пайда болған мал
шаруашылығымен сабақтас асық ойындары да қазақ даласындакең тараған. Түрлі
–түсті бояумен боялған асықтармен қорғасын құйып, арнайы даярланған сақамен
сан түрлі ойындар ойналған.Кейінгі жылдары олардың көбі ұмытылса, енді
біреулері жаңа тәртіппен ойналады. Балалар, мысалы, Наурыз мейрамында
ойналатын ұлттық ойындарының бірі болған асық ойынының өзі бірнеше түрге
бөлінге: Үш табан, Шеңбер, Хан талапай, Төрт асық. Бұл ойындар
балаларды жан-жақты дамытқан, әрі шаттандырып көңілдерін көтеруге себебші
болған.
Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та қозғалып жүріп
те ойналатын түрлері аса көп.Олардың арасынантүрлі заттарды пайдалану
арқылы және сөзбен ойналатын ойындарын көбінесе қимыл-
қозғалыстарыменбайланысты өрбіген.Ондай заттар айнала қоршаған ортада және
тұрмыс-тіршілікте кездесетін тас, бөрік, белбеу, жіп, ине тағы да сол
сияқты болып келедіКейде ойынға арнайы даярлайтын заттар да болады, оларға
тазартылып боялған асықтарды, түрлі ойын асықтарды, қуыршақтарды, ертеректе
қолданылған сиырдың түлеген жүніненжасаған допты, жонылған және кесілген
ағаштарды тағы іс-әрекет барысында қарасөз, не өлең тақпақтармен қосақталып
айтылады. Сөз тіркестері ойынның кезекті шартын іс-әрекеттің себебін
түсіндірген.
Мысалы, Асау мәстек ойынында керілген арқанның үстінде отырып,
жерден еңкейіп тақия алуды былай түсіндірген:
-Әй, ер екенін білейік,
Ешкі сойып берейін.
Тақия алсаң еңкейіп,
Құламасаң теңкейіп,
Ерлігіңе сенейін!
Ойын шартын қабылдаған бала:
Үйретемін көріңіз ,
Маған таяқ беріңіз!- деп
ортаға шығады.
Ойын жүргізушісі оған:
- Міне, саған, таяқ,
Үшке дейін санақ
Бір... екі... үш- деп жауап
берелі.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында не ара-арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын ойын аз.
Ойындардың енді бір тобында негізгі қызметті сөз атқарады. Мұндай ойындарды
балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ, сөз ойындары кейде қимыл-
әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Үй артында қолағаш, Соқыртеке, Ұшты-ұшты, Ақсүйек,
ТымпиТымпи, Ақ серек-Көксерек сияқты ойындара сөз кейде іс-әрекетке
жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарып отырады. Сөзге негізделген ұлттық
ойындардың басты мақсаты – балаларға дұрыс сөйлеуді, түрлі құбылыстарды, іс-
әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды үйрету, сөйлегенде шешен,
тапқыр болуға тәрбиелеу, осындай ойындардың ішінде, әсіресе, жан-
жануарлардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуғадағдыландыратын
Қалай айтуды білемін, түрлі сөйлем құрастыруға тәсілдіретінЕгер,
айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын Сымсыз телефон, сөз бен
сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де, Ұшты-ұшты.
Бірден сөз табуды қажет ететін Орамал тастау ойындвары тіл ұстартуға
бағытталған. Бұл ойындар балалар бақшасында сабақ арасында ойнауға да
лайықты.
Сөз ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады.
Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының ойнау шарты, қабылданған
ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзініңмазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін атқарады.
Осындай ойын жырларына санамақты жатқызуға болады. Жас баланың қолын
ұстай отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп , бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау, алдандыру мақсатында айтылатын бұл ойын
көбінесе нәрестелерді жұбату жырларына жатқызылады. Бірақ санамақтардасұрақ
түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін, үлкендер мен
баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл-әрекеттері бар. Бұл ойын
жырынегізінен оң-солынәлі танымаған бір-үш жастағы сәбилерге
арналған.Санамақтарға қызметі бойынша жақын тұрған ойын жырларының келесі
бір түрінде сұрамақ жатады.Бұл көбінесе 7-8 жасар балалар ортасында сұрақ-
жауап түрінде орындалады. Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат
құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі ретінде.
Түрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, ролін, кімнің ойынға
кіріп, кімнің шығатынын, кімнін басқаратынын белгілеу үшін балалар арасында
арнайы такпактар айтылады.Оларды қаламақ деп атаған. Қаламақта айтылатын
сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке сәйкес болуы шарт емес, тіпті олар
мүлдем басқаша болуы мүмкін. Шарты сол-тақпақ сөздерінің рет-ретімен
айтылғанда кімге кезегі келгенінен байланысты қызметтерді бөлісу үшін
орындалатындығы. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын,
көлемі шағын. Мұндай тақпақтар құрылысы қарапайым, тез жатталатын, көлемі
шағын, ұйқасы мығым, ойнақы жолдардан құралады.
Балалар ойындарының үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін
қайталайтын бір арнасы – айтыс ойындары. Олар орындалу ерекшіліктері
формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты айтыстарға жақын. Дегенмен ,
айтыс ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда жанынан табан асты
өлең шығару жоқ . тексі көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Сыртқы
формасы болмаса, айтыс ойындары айтысқа қарағанда шығуы, орындалуы бойынша
мүлдем басқаша.Мұнда балалар белгілі бір рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр,
жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз болып айтысады.Сондықтан айтыс
ойындары жаттап айтылатын драммалық фольклорға өте жақын.
Балардың ойын жырлары мен ойындарының аздап өзгешелеу тұратын, бірақ іс
жүзінде ойынның қызметін атқаратын жанрға жаңылтпаштар мен есеп ойындарын
жатқызуға болады.Жаңылтпаштар ересектерге де, балаларға да ортақ жанр,
балар арасында бұл жанр көбінесе ойын қызметін атқарған қаламақ айту арқылы
тағайындалған ойын жүргізушілер жаңылтпаштар айтып,ойынға қатысушылардың
шапшаң қайталауын талап еткен.Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды
қыран күлкіге батырумен бірге, дәл қайталамаған ойыншы айып тартатын
болған. Жаңылтпаштар кейде кезектесіп отырып та айтылған. Кім аз ұпай
жинаса, сол өз өнерін көрсеткен.Ал есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап
ойлануды қажет ететін айрықша өнер болған. Есеп ойындарының мазмұны мен
шешуі негізіненкөшпелі тұрмыс тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылық
саясаткерліктің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1.2 Ұлттық ережелі ойындардың жіктелуі
Ұлттық ережелі ойындар – оның аты айтып тұрғандай, баланың ақыл-
ойын дамытып, танымс-түсініктерді ажыратудағы әдістердің бірі. Ұлттық
ережелі ойындар да өзінің педагогикалық мәнімен өте құнды деп есептейді..
Әрекет үстіндегі түрлі жаттығулар, оларды тапқырлыққа, тез аңғартқыштыққа ,
батылдыққа, өзін-өзі басқара білуге үйретеді. Мәселең, М.Тұрыскелдина
құрастырған Кел, ойнайық жинағы халықтық ойындарының сан алуандылығының
мәні мен мазмұнын толық сипаттайды. Ұлттық ойындарда ереже бойынша
ойналатын ойындар екі топқа бөлінеді:
1.Қимылды ойындар
2.Ойлуға әрекеттелуші ойындар.
Өзінің атынан көрініп тұрғандай , ақыл-ой жұмсауды қажет ететін
ойындар, жұмбақ шешу, айтысу, қойылған сұраққа жайап, дамытушы ойындар. Бұл
ойындардың қай-қайсысын да талдап қарасақ , олардың мәні мынада:
1. Ақыл-ойды дамытушы ойындар баланың дүние туралы түсінігін
нығайтып, бекітіп,
2. Ойынға жетелеуші ойындар ойлай білуге баулып, сөздік қорын
өсіреді, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
Ойынның шартын орындау баланың сақ отыруын, өзінің еркін
меңгеруін, қабылдауын, талдауын, салыстыруын, тиісті қорытынды, тұжырым
жасай білуін керек етеді. Бұл ойындар баланың пікірін сөзбен жеткізуін
талап етеді.
Ойындар балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің құралы болып
табылады. Ойлауға жетелеуші ойындар ережелерді балалардан ұстамдылықты,
өзін-өзі меңгере білуді, тәртіптілікті тілейді. Бұл ойындардың көпшілігі
ойынға қатысушылардың көлденең іс-әрекетіне тыйым салып , іс-әрекетті
тежеуді талап етеді, Ғажайып дорба, Сиқырлы қапшық, Не өзгерді,
Қанша ойындарында заттың қандай екенін айтқанша көзді ашуға болмайды. Ойын
ережесін дұрыс орындай білу баланың ерік-мінезін, адалдығын, шыншылдығын
тәрбиелеуге көмектеседі. Ережелі ойынның мазмұны баланың түсінігін,
моральдық сезімін тәрбиелеуге де ықпалы мол. Кімге не керек ойыны арқылы
мамандық туралы баланың түсінігін айқындап, сол мамандықты құрметтей
білудің мәніне тәрбиелейді.
Халықтық педагогика ережелі халық ойындары баланы жан-жақты
тәрбиелеудің басты құралы деп санайды. Халықтың тәлім-тәрбиелік ұлағаты бұл
ойындарға төмендегідей талаптар қояды:
1. Әрбір ережесі бар ұлт ойындары баладан ақылы мен ойлауын, бекітетін
жаттығу
Іспеттес болу керек;
2. Ережесі бар ұлттық ойындары баладан сол ақыл мен ойды жұмсауды талап
ететіндей қызғылықты болуы керек.
3. Қызықтырушы ойындар баланы алға қойған мақсатын орындауға ұмтылдыруы
тиіс.
Ережелі ойындар жүйесін белгілеуде Г.Дүкенбаеваның ролі зор. Баланың
тілін дамытып, айналасын таныстырарлықтай бірнеше ойындарды белгілеп, оны
ғылыми-педагогикалық жағынан талдап берді. Г.Дүкенбаева өңдеген ойындар
өмірдібақылауға үйретумен қатар, тілін дамытуда, білім беруде, ЕС пен
зейінін жаттықтыруда, ерік-жігерін, аңғарғыштығын, дағдыларын
қалыптастыруда бағасы зор.
Ережелі ұлттық ойындар анна тілін оқытуға, есептеуге, түрлі өсімдіктер
мен жануарларды әр алуан заттың қасиетін білуде де пайданылады. Бұл
ойындардың негізгі мазмұндары балабақшаға арналған бағдарламаларда
анықталыу тиіс. Сонымен осы кезеңдегі барлық зерттеулерді салыстыра келе
ережелі халық ойындарының төмендегі түрлерін ажыратуға болады (
Е.сағындықов, Ш. Ыбыраев):
1.Ойлауға жетелеуші немесе ойменкелетін ойындар.
2. Халықтық сөз ойындары.
Халық ойлауға жетелеуші немесе оймен келетін ойындарға есеп ойындарын
жатқызған. Қазір бұл ойындар дамытушы деген атпен кең тараған.
Халық ішіндегі есеп ойындары үлкен тапқырлықты, шындап ойлануды қажет
ететін айрықша өнер. Есеп ойындарының мазмұны мен шешуі негізінен көшпелі
тұрмыс-тіршіліктің, мал шаруашылығы мен аңшылықтың, саясаткерлердің
көріністеріне байланысты қалыптасқан.Ауызша есеп қиын болған жағдайда,оған
арнайы жол көрсететін түсініктемелер берілген. Есептің шешуі
табылмағанда,күні бұрынғы келісім бойынша жеңілген ойыншы айып тартқан.
Ұлттық есеп ойындарының бір өзгешілігі-оларда кеңінен халықтың өлең-жырлары
да , көркем қара сөзі де кеңінен пайдаланылған. Мұндай ойындар топқа
бөлініп те, жеке адамдар арасында да ойнала берген. Ал балалар арасында кең
ойналатын асық ойындары да түріне қарай ойлауға жетелеушіойындарға
жатқызылған.
Педагогика ғылымының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы
еңбегінде ұлттық ойындарды жоғары бағалап былай дейді: Әрбір ұлттық аса
қызық тұрмыс ойындары бар. Қазақ халқында ойын-сауық, тұрмыс-салт
ойындары,дене шынықтыру, спорт ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары
атауға болатыны, яғни баланың өмірінде ерекше орын алатын ойындардың бірі-
оймен ойналатын дамытушы ойындар.
Ережелі ойындардың бір түрі – дамытушы ойындар. Дамытушы ойындар тәрбие
және оқыту процесінде маңызды роль атқарады. Дамытушы ойындар баланың мінез-
құлқын, ақыл-ойын дамытуда, балада тапқырлық , төзімділік, ізденімпаздық
,белсенділік сияқты адамгершілік қасиеттенің бала бойында өрбуіне өз
көмегін тигізеді.Қазақ халқының ақыл-ойға жетелеуші есеп шындары үлкен
тапқырлықты, шындап ойлануды қажет ететін айрықша өнер.Есеп ойнының мазмұны
мен шешуі негізінен көшпелі тұрмыс-тіршіліктің , мал шаруашылығы мен
аңшылық саясаткерлердің көріністеріне байланысты қалыптасқан.
1906ж.этнограф Н.Пантусов Тоғызқұмалақ ойынының ойнау ережесін қағаз
бетіне түсіріп , оның логикалық ойлауды, математикалық, философиялық
ойлауды дамыту мақсатында жасалғандығы туралы айтады.
Ақыл-ойды дамытатын Он бір қара жұмбақ деген тәрбиелік маңызы зор
ойын түрін айтуға болады. Оның басты ерекшілігі есеп сұрақтарын қою арқылы
баланың ойлау қабілетін дамытады. Бұл ойындар балардың санмен қатар ұлттық
бұйымдармен таныстырады. Сонымен қатар балардың сөздік қорын байытады.
Жалпы осы дамытушы ойындар бала –бақшасында оқыту процесінде қолданылса,
көптеген жетістіктерге жете алтынымыз сөзсіз.Бірақ, бұл,негізінен,
тәрбиелеу тарапынан білімділік пен ізденімпаздықты талап етеді.
1.3 Кіші мектеп оқушыларын оқытуда ұлттық ойындарды
қолданудың маңызы
Бұл сөздік ойындарының негізгі мақсаты балалардың дұрыс сөйлеуін
қалыптастыру, түрлі құбыластарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп
сипаттауды үйрету , сөйлегенде шешен тапқыр болуға тәрбиелеу. Ұлттық
ойындар баларды жан-жақты дамытып, олардың жалпы психалық дамуының,
мектепке даярлануының және жалпы бүкіл болашақ өмірге әзірленуінің
маңызды құралы.Отбасы, балабақша, бастауыш мектеп – бала дүниеге келгеннен
кейінгі тәрбие, білім алатын алғашқы баспалдақтар болып табылады.
Негізінен, бұлардың бір-бірімен байланысты жүйелілігі қандай болса,
нәтиженің де мазмұны болатыны сөзсіз. Бұл байланыстан жан-жақты жүзеге
асады, оған түрлі тәрбие жұмыстары, сабақтар тағы басқа жұмыстар жатады.
Бастауышты оқытуда жас ерекшіліктеріне сай оны басқа сабақтарына
байланыстыра отырып әртүрлі ұлттық ойындарды кеңінен пайдалану бүгінгі күн
талаптарының бірі. Баланың жеке басының даму ерекшілігін отбасы
тәрбиесінің жеке өзіндік сипатын тәрбиесінің өзі жетебілуі тиіс. Осының
негізінде тәрбие жұмысын ұлттық дәстүрге сәйкес жүргізуі керек делінсе,
тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау , ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты қасиеттері қалыптасқан адамды
тәрбиелеу болып табылады.
Ұлттық ойындар бала тәрбиесінде негізгі екі жауапты рольді атқарады:
біріншіден, жаттықтыру жасап ұлт ойындарын ойнаған кезде дене дамуы
жақсарса, екіншіден, ұлт ойындарының мазмұнын, ойлау тәртібін түсіндірген
кезде ұлттық әдет-ғұрпымыздан, өткен өмірімізден хабар алуға болады.Ұлт
ойындарын , ата-бабаларымыздан мұра болып келе жатқан ойындарының кез
келгенін балаларға үйретіп, оны оқыту және тәрбиелеу істерінде
пайдалансақ, көптеген жетістіктерге жетуге болады.Халықтық ойындардың
оқыту процесіндегі орны ерекше.Соның ішінде тіл дамытудағы ролін ерекше
атап кетуге болады. М.Горькийдің сөзімен айтатын болсақ, бала сөзбен
ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің музыкасын ұғынады.
Нақтылап айтатын болсақ, халықтық ойындар, жалпы ойынның қай түрі
болсын тілді меңгерудің негізгі құралдарының бірі деп айтуға болады. Ойын
үстінде бала ешнәрсеге тәуелді болмайды. Ол өзін еркін ұстайды, ал
еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Сондықтан да ойын
интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де пайдалануға
болады деген сөз.
Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін,халықтың ойлау жүйелерін ,
тілдік, психологиялық ерекшіліктерін жете түсініп, еркін білуге
мүмкіншілік алады. Біздің қос тілді республикамызда орыс тілінде, қазақ
тілін де үйренуге әр ұлт балаларының өз ана тілдерін, басқа ұлт тілдерін
де меңгеруіне ойынның тигізер пайдасы зор деп айтсақ қателеспейміз.
Халықтық ұлт ойындарының тағы бір айтып кететін ерекшілігі-оған сөздің
араласып келіп отыратындығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары
кездеспесе, оны ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ
айтып, өлең оқып, ән салады.Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде
өмірге келеді. Осы ойындар үстінде, сонымен қатар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалып отырады.
Әр ұлт халықтарының фольклорындағы бұл түрлері әрқашан бала тілін
ұстартып, шешендікке тәрбиелеуде, сонымен қатар жақсы, жаманды айырып,
адамгершілік қасиеттеріне тәрбиелеуде маңызы зор. Халық ойындарына үзбей
қатынасып, машықталған адам үнемі ізденісте, толғаныста жүреді. Оның
осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді. Жалпы осы
сөз ойындарының ішіндегі балалар тілін ұстарда, дұрыс сөйлеп, шешендікке
тәрбиелеуді ойын-жырларын атап өтуге болады.
Сонымен қорыта айтсақ, халықтық сөз ойындары мазмұнының
ерекшіліктеріне қарай жас ерекшіліктерін есепке ала отырып төмендегіше
топтастырылады:
1.Санамақ сөздік ойыны;
2. Сұрамақ сөздік ойыны;
3. Қаламақ сөздік ойыны;
4. Айтыс ойындары;
5. Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаштарды негіздеуші сөз ойындары.
Осы ойын жырларының бір түрі-санамақ.. Санамақ-жас баланың қолын ұстап
отырып, саусақтарына ат қойып, оларды бірде бүгіп, бірде жазып ойнау
арқылы баланың көңілін аулау мақсатында айтылатын бұл ойын көбінесе
нәрестелерді жұбату (уату, потешки) жырларына жатқызылып жүр. Бірақ
санамақта сұрақ түрінде келетін, кейде ойланып жауап беруді қажет ететін,
үлкендер мен баланың бірлесіп отырып атқаратын қимыл әрекеттері болады.
Жалпы бұл ойын жыры негізінен оң-солын әлі толық танымаған бір жастағы
сәбилерге арналып айтылады.
Мысалы: Саусақ санау
Қуыр-қуыр, қуырмаш,
Балапанға бидай шаш
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе есік аш,
Қасқыр келсе мықтап бас.
Мына жерде қой бар,
Мына жерде ешкі бар,
Мына дерде сиыр бар,
Мына жерде түйе бар,
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкі бар,
Қытық! Қытық!
Міне, осылайша санамақты аяқтап, нәрестенің алақанын қызықтап көңілін
көтеріп отырған.
Ойын жырларының келесі түрі сұрамақ.
Сұрамақ қызметі бойынша санамаққа ұқсас. Бұл көбінесе 7-8 жасқа
дейінгі балалар ортасында сұрақ-жауап ( диалог) түрінде орындалады.
Сұрамақ көбінесе жан-жануарлар мен табиғат құбылыстарына балалардың өзінше
берген жауап түсінігі ретінде көрінеді. Сұрамақ деп аты айтып тұрғандай,
бұл жерде сұрақ беріледі де, оған жауап айтылады. Санамақтан ерекшелігі
бұл жерде бала тілі дамыған, яғни сұраққа жауап бере алады. Сұрамаққа
балабақшадан таныс Бақа өлеңін келтіруге болады.
Мысалы: -Бақа, бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ,
Көзің неден тостақ,
Бұтың неге талтақ?
-Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ.
Қырдан қарауылкөп қарап
Көзім содан тостақ
Көп көсіліп үйімде,
Бұтым содан талтақ..
Сұрамақ та бала тілін дамытуда қолайлы.Балалар әртүрлі ойындар
ойнайды. Олар әркімнің атқаратын қызметін, орнын, ролін, кімнің ойынға
кіріп, кімнің ойыннан шығатынын, кімнің басқаратынын белгілеу үшін балалар
арасында арнайы тақпақтар айтылады. Оларды қаламақ деп атайды
(жеребьевка). Қаламаққа айтылатын сөздердің мазмұны ойындағы іс-әрекетке
сәйкес болуы шарт емес. Тіпті олар мүлдем басқаша болуы мүмкін. Қаламақ-
тақпақ сөздерінің рет-ретімен айтылғанда кімге кезегі келгеніне
байланысты қызметтерді бөлісу үшін орындатылады. Мұндай тақпақтар
құрылысы қарапайым тез жатталатын, көлемі шағын, ұйқасы мығым, ойнақы
жолдардан құралады. Бұл негізінен мектепке дейінгі және мектеп балаларына
арналады Мысалы:
Бір, екі,
Жердің беті
Сары шымшық
Тез ұшып шық!
Келесі ойын жырларының, балалар ойындарының, үлкендер фольклорына
үндес келетін, соның үлгісін қайталайтын бір түрі – айтыс ойындары. Олар
орындалу ерекшіліктері формасы бойынша әдет-ғұрып, салтпен байланысты
айтыстарға жақын , бірақ ,айтыс ойындарының өзіндік белгілері жоқ емес,
бұларда жанынан табан астында өлең шығарып айту жоқтың қасы, тексі
көбінесе жаттамалы, тұрақты болып келеді. Мұнда балалар белгілі бір
рольдерге еніп, қой, ешкі, сиыр, жылқы, қасқыр, малдың иесі, ұл мен қыз
болып айтысады.Сондықтан да айтыс ақындық өнерден гөрі, жаттап айтылатын
драмалық фольклорға өте жақын. Айтыс ойынының орындалуы рольдерге жіктелуі
қажет ететін, қысқа жинақы, молшы топтың алдында көруге және тыңдауға
лайықты шығарылған айтыс ойындары драмалық фольклор ретінде қарастыруға
болады.
Мысалы: Төрт түліктің кеңесі
Сиыр - қалың қорық нуға бітем,
қоры үзілген қуға бітем.
Қой - күнгейлі қара тасқа бітем
Шаруа қуған басқа бітем.
Жылқы - бетегелі белге бітем,
Найза ұстаған ерге бітем.
Түйе - жалмаң құшақты сорға бітем
ел ішіндегі зорға бітем.
Келесі баланың ойын жырлары мен ойындарынан аз да болса өзгешелеу
тұратын, бірақ іс жүзінде ойын қызметін атқаратын тағы бір жанр-жаңылтпаш.
Жаңылтпаш-ересектерге де, баларға да ортақ жанр.Балалар арасында бұл
жанр көбінесе ойын қызметін атқарады. Қаламақ айту арқылы тағайындалған
ойын жүргізушілер жаңылтпаш айтып, қатысушылардың шапшаң айтуын сұрайды.
Дұрыс айтылмаған жаңылтпаштар отырғандарды қыран күлкіге батырып болған,
кейде кім көп ұпай жинайды деп кезекпен кезекайтылатын кезеңдері де бар.
Мысалы: Етігімнің басы
Қайқаяр, қайқаймас,
Қайқаяр, қайқаймас, - деп жауап береді.
Ортаға шыққан бала санақ біткенше жерден еңкейіп тақия алуы тиіс.
Сөйлемнің басында,не арасында, не арасында, аз да болса сөз қолданылмайтын
ойын аз.Кейде текст біріңғай ырғақты қайталау болып келеді (Көш-көк).
Гөк,гөк,көш,гок
Ойындардың енбір бір тобында сөз негізгі қызметті атқарып отырады.
Мұндай ойындарды балалар көбінесе бір жерде отырып ойнайды. Бірақ сонда да
кейде қимыл-әрекеттермен тығыз байланысты.
Мысалы: Ұшты-ұшты, Соқыртеке,
Ақсерек-көксерек, Ақсүйек тағы басқалары
ойындарда сөз кейде іс-әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарады.
Сөзге негізделген ойындардың басты мақсаты – баларға дұрыс сөйлеуді,
түрлі құбылыстарды, іс-әрекеттерді түсінікті, жатық етіп сипаттауды
үйрету, сөйлегенде шешен, тапқыр болуға тәрбиелеу. Осындай ойындардың
ішінде, әсіресе, жан-жануардың даусын, төлдеуін, іс-әрекетін дұрыс айтуға
дағдыландыратын Қалай айтуды білемін түрлі сөйлем құрастыруға
төселдіретін Егер, айтылған сөзді есте сақтауғамашықтандыратын Сымсыз
телефон, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруді үйрететін Біз де,
Ұшты-ұшты ойындарының тіл ұстартудағы маңызы зор. Бұл ойындарды қазір де
балалар бақшасында , мектепке оқыту процесінде пайдаланып жүр. Сөз
ойындарының қатарына түрлі ойын жырлары мен жаңылтпаштар да жатады.
Бірақ сөз ойындарына қарағанда, ойын жырларының нақтылы ойнау шарты,
қабылданған ережесі бола бермейді. Олар түрлі ойындарға көмекші, ал кейде
өзінің мазмұнының қызықты, тартымдылығымен ойын қызметін де атқарады.
Мүмкін, сол себептен де шығар, өткен күні қазақтың ұлаңғайыр даласында
өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең айтпайтын, мақал-мәтелдеп сөйлемейтін
қазақты кездестіру қиын болған. Бірақ бұл бүгінгі күнге қайшы келіп тұр.
Өткен ғасырдың ішінде біздің қазақ даламызға келіп қазақтардың
тұрмысымен танысқан Европа халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл
қазақ даласы өлең айтып тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да ,
тамсана айтып та, жазып та кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт
ойындарымен таныса келіп, мұның растығына әркімнің көзін жеткізуге болады.
2 ҰЛТТЫҚ СӨЗ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ОҚЫТУ ПРОЦЕССІНДЕ
ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1. Оқыту процесінде қолданылатын ұлттық сөз ойындары
Оқыту процесінде қолданылатын ұлттық сөз ойындары балалардың
сөздік қорын молайтып, байланыстырып жүйелі сөйлеуінде сөйлемнің
грамматикалық құрылымын сақтауда, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеуде тиімді деп
саналады.
Бірінші сыныптың ана тілі сабақтарында қолданылатын ұлттық сөз
ойындары, Санамалық сөздік, Сұрамақ сөздік, Қаламақ сөздік, Айтыс,
Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаштар бөлінеді.
Ана тілі сабағы аптасына бес сағатты қамтиды.
Оқушылардың тілін дамыту, сөйлеу мәдениетін көтеру, тілдік қор мәселелері
халқымыздың мәдени, рухани дүниесінің терең деңгейін көрсетіп бейнелейтін
қасиеттері, дәстүр мен өнердегі бай мұралары ұлт ойындарынан көрініс
табады.
Сауат ашуда сөз ойындарын қолданудың мақсаты – оқу дағдыларының
негізін қалау, тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету,сөздің дыбыстық
құрылымын, түсінігін қалыптастыру, әріп таныту, мәтін оқуға үйретті. Ол үш
кезеңнен тұрады;
1. Әліппеге дейін
2. Әліппе кезеңі
3. Әліппеден кейінгі.
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарды шешу барысында, ұлттық сөз ойындарыны
тиімділік жолдарын дәлелдеу бағытында педагогикалық тәжірибелік эксперимент
ұйымдастырылды.
Зерттеу экспериментінің жалпы мақсаты – ғылыми, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасай келе, бастауыш сыныпта оқыту процесінде ұлттық
сөз ойындарын қолдану ойындарын байланыстырып жүйелі сөйлеу, оның
грамматикалық құрылымы, сөздік қорын молайтуды тиімді екенін дәлелдеу.
Тәжірибелік эксперимент үш кезеңнен тұрады: анықтаушы,
қалыптастырушы, тексеруші.
Зерттеудің алғашқы деңгейінде ана тілі және сауат ашу сабақтарында
оқушылардың байланыстарын жүйелі сөйлеу, грамматикалық сөйлеу тілі, сөздік
қор аумағы, сөзді дұрыс айтуға үйрету деңгейлері анықталады.
Зерттеудің екінші кезеңінде ұлттық сөз ойындарын жүйелеп қолдану
барысында жоғарыдағы өлшемдер қалыптастырады.
Зерттеудің үшінші кезеңінде жинақталған сөз ойындарының тиімділігі
дәлелденді.
Зерттеу экспериментіне Ақтау қаласы М.Әбдіқалықов атындағы орта
мектептің 1 В сыныбы алынады.
Зерттеу алдында мектептегі басқа сынып оқытушыларымен төмендегідей
сауалнама жүргізіледі:
1) Ұлттық ойындар жөнінде пікіріңіз қандай?
2) Ұлттық ойындар классификциясын білесіз бе?
3) Шарықтау процесінде ұлттық ойынды оқытудың дәстүрлі емес типі, оқыту
әдісі, тәсілі ретінде қолдану тиімді ме?
4) 1 сынып оқушылары ұлттық ойынның қандай түрлерін жақсы меңгерген?
5) Бастауышты оқытуды мемлекеттік стандарты ұлт ойындарды қолдануды
бағдарламаға ұсынады ма?
6) Ана тілі және сауат ашу пәндерінің мемлекеттік стандартқа Тіл және
сөйлеу тарауы болып енуі дұрыс па?
7) Дыбысты танытып, оқуға үйретуде ұлттық ойынды қолдануға болады ма?
8) Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштарды ұлт ойындарына жатқызуға бола ма?
Сауалнаманың 100 пайыздың қатынасы (80%) ұлт ойындарын пайдаланудың
тиімді екенін дәлелдеді
І – анықтаушы тәжірибелік эксперимент
Мақсаты: Ана тілі және сауат ашу сабақтарында ұлттық сөз
ойындарын қолдану негіздеріндеоқушылардың тілдік деңгейіне анықтама
жасау;
Бұл кезеңде жүйеленген сөз ойындары.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегідей ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды:
Әдебиеттерге талдау бақылау тәжірибелік эксперимент, алыңған
қортындыларды статистикалық өңдеу.
Оқыту процесінде қолданылатын халықтық сөз ойындары балалардың
сөздік қорын молайтып, жүйелі сөйлеуге бейімдеуге, ойын элементерін
сабақта қолдану программалық
материалды терең меңгертуге септігін тигізеді.
Сонымен, жоғарыда көтерілген мәселелер есепке алына отырып,
зерттеу эксперименті жүргізілді.
Тәжірибелік зерттеу экспериментін жүргізу үшін төмендегідей
мақсат көзделді:
жинақталған әдебиеттерге талдай жасай келе, бастауыш мектепте оқыту
процесінде қолданылатын халықтық сөз ойындары баланың сөздік қорын
молайтып, жүйелі сөйлеуге негіз болатынын дәлелдеу.
Тәжірибелік эксперимент үш кезеңнен тұрады:
анықтаушы
қалыптастырушы
тексеруші
Зерттеудің алғашқы деңгейінде сауат ашу және ана тілі сабақтарында
оқушылардың байланыстырып сөйлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz