Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ . ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1Бақылаушы эксперимент материалдарын дайындау ,жүргізу,талдау ... 27
2.2Анықтаушы эксперимент материалдарын
дайындау,жүргізу,талдау,салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ . ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1Бақылаушы эксперимент материалдарын дайындау ,жүргізу,талдау ... 27
2.2Анықтаушы эксперимент материалдарын
дайындау,жүргізу,талдау,салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда еліміздің экономикалық, әлеуметтік – мәдени жағдайы жоғарылаған сайын қоғам дамуының талабына сай білім беру жүйесі өзгеріп ,жаңару үстінде. Бүгінгі қоғам болашақ ұрпақтың шығармашылық белсенділігі жоғары,өз ойын жүйелі де ашық айта алатын , қоғамдық қатынасқа еркін түсетін , өмір өзгерістеріне шешіміне өз еркімен жауап таба алатын ,өңдіріске белсене араласатын азаматтарды тәрбиелеуді міндет етіп отыр . Осыған байланысты оқушылардың сөздік қорын арттырудың жан – жақты жолдарын қарастыруда . Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып , қоғам алдында өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетіндей, ұлттық сана сезімі оянған,биік парасатты, ар – ожданы мол азамат тәрбиелеу өмір талабы болып отыр.
Әрине,жеке тұлғаны қалыптастыруда әр пәннің өзіндік орны бар болғанымен ,барлық білімнің негізі, оны игеру құрамы болып саналатын қазақ тілі пәнінің атқаратын қызметі өте үлкен. Өйткені ғылымның қай саласына қатысты болса да білімді меңгеруге қажетті ой қорыту,оны дәлелді түрде дәйектілікпен айта білу, оқығанын жүйелі баяндау секілді іскерлік дағдылары оқушы тілдік фактілерді, оның ішкі заңдылықтарын тану арқылы игереді.
Оқушыға берілетін білімнің қайнар көзі, бастау бұлағы мектепте. Міне сондықтан да мектептегі білім беру сабақ мазмұны, жаңа білімді игерту өзекті мәселелердің бірі.
Уақыт талабы білім жүйесінде болашақ азаматтарды тәрбиелеу үрдісіне жаңаша бағыт, соны серпілістер мен шығармашылық негіздегі педагогикалық ізденістерді қажет етеді. Адам факторы алға шығарылып, қатаң бәсекелестік заманында өзінің білімділігі мен біліктілігін таныта алар дарынды да талапты жеке тұлға тәрбиелеу міндеті жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұны мен оқыту үрдісіндегі жаңа ойлар мен шеімдердің жүйесіне тіреледі. Бұл міндеттің жүзеге асуы осы жолдарды жетілдірумен байланысты қаралатындықтан, баланы жеке басы ерекшеліктерін ескеру ұстанымы оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет - деп 12 жылдық оқу жүйесін қабылдауда.
Ал 12 жылдық білім беру жүйесінің алға қойып отырған мақсаттарының бірі: жеке тұлғаның тілдік шығармашылығын дамыту және тәрбиелеу арқылы коммуникативтік міндетті жүзеге асыру, яғни меңгерген тілдік білімдерін өмірде дайындау,сөздік қорын,сөйлеу дағдыларын жетілдіру.
Оқушылардың қазақ тілі пәні бойынша саналы білім алуының сан алуан мәселелері әдістемеші – ғалымдардың еңбектерінде сөз болып келеді.
Қазақ тілінің бала дамуының қайнар көзіне айналуы пәнді оқытудың мақсат – міндеттерімен, онда жүргізілетін әр бағыттағы жұмыстармен байланысты
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда еліміздің экономикалық, әлеуметтік – мәдени жағдайы жоғарылаған сайын қоғам дамуының талабына сай білім беру жүйесі өзгеріп ,жаңару үстінде. Бүгінгі қоғам болашақ ұрпақтың шығармашылық белсенділігі жоғары,өз ойын жүйелі де ашық айта алатын , қоғамдық қатынасқа еркін түсетін , өмір өзгерістеріне шешіміне өз еркімен жауап таба алатын ,өңдіріске белсене араласатын азаматтарды тәрбиелеуді міндет етіп отыр . Осыған байланысты оқушылардың сөздік қорын арттырудың жан – жақты жолдарын қарастыруда . Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып , қоғам алдында өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетіндей, ұлттық сана сезімі оянған,биік парасатты, ар – ожданы мол азамат тәрбиелеу өмір талабы болып отыр.
Әрине,жеке тұлғаны қалыптастыруда әр пәннің өзіндік орны бар болғанымен ,барлық білімнің негізі, оны игеру құрамы болып саналатын қазақ тілі пәнінің атқаратын қызметі өте үлкен. Өйткені ғылымның қай саласына қатысты болса да білімді меңгеруге қажетті ой қорыту,оны дәлелді түрде дәйектілікпен айта білу, оқығанын жүйелі баяндау секілді іскерлік дағдылары оқушы тілдік фактілерді, оның ішкі заңдылықтарын тану арқылы игереді.
Оқушыға берілетін білімнің қайнар көзі, бастау бұлағы мектепте. Міне сондықтан да мектептегі білім беру сабақ мазмұны, жаңа білімді игерту өзекті мәселелердің бірі.
Уақыт талабы білім жүйесінде болашақ азаматтарды тәрбиелеу үрдісіне жаңаша бағыт, соны серпілістер мен шығармашылық негіздегі педагогикалық ізденістерді қажет етеді. Адам факторы алға шығарылып, қатаң бәсекелестік заманында өзінің білімділігі мен біліктілігін таныта алар дарынды да талапты жеке тұлға тәрбиелеу міндеті жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұны мен оқыту үрдісіндегі жаңа ойлар мен шеімдердің жүйесіне тіреледі. Бұл міндеттің жүзеге асуы осы жолдарды жетілдірумен байланысты қаралатындықтан, баланы жеке басы ерекшеліктерін ескеру ұстанымы оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет - деп 12 жылдық оқу жүйесін қабылдауда.
Ал 12 жылдық білім беру жүйесінің алға қойып отырған мақсаттарының бірі: жеке тұлғаның тілдік шығармашылығын дамыту және тәрбиелеу арқылы коммуникативтік міндетті жүзеге асыру, яғни меңгерген тілдік білімдерін өмірде дайындау,сөздік қорын,сөйлеу дағдыларын жетілдіру.
Оқушылардың қазақ тілі пәні бойынша саналы білім алуының сан алуан мәселелері әдістемеші – ғалымдардың еңбектерінде сөз болып келеді.
Қазақ тілінің бала дамуының қайнар көзіне айналуы пәнді оқытудың мақсат – міндеттерімен, онда жүргізілетін әр бағыттағы жұмыстармен байланысты
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әлімбаев М. Халық ғажап тәлімгер - Алматы,1994 ж
2. Бастауыш мектеп .№8,2004ж
3. Бержанов К,Мусин С. Педагогика тарихы – Алматы,1983ж
4. Б.Тұрғынбаева. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы , 2000ж
5. Б.Тұрғынбаева ,Б.Шәбденов. Шығармашылық баспалдақтары. – Алматы,2003ж
6. Болдырев Н.И.Класс жетекшісі – Алматы ,1980ж
7. Гребников И.В Школа и семья. М,1986ж
8. Д.В.Эльконин. Детская психология . – Москва, 1960ж
9. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті – Алматы,1961 ж
10. Жарықбаев К,Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі – Алматы,1995ж
11. Жарықбаев К,Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой – пікір антологиясы - Алматы,1994ж
12. Жұмабаев М.Педагогика – Алматы 1992 , ж
13. Н.К.Крупская. Вопросы семейного воспитания и быта. Москва 1959ж
14. Каплиева А.К. Жеке тұлғаға бағдарланған оқытудың өзекті мәселелері «Инновациялық педагогикалық технологиялар қолдану және дамыту перспективалары» халықаралық ғылыми – практикалық коференциясының материалдары. – Ақтөбе , 2005ж
15. Қоянбаев Р.М. Педагогика , - Алматы
16. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Алматы, 1999ж
17. Қабышева Р. Ізгілікке тәрбиелеудің отбасылық дәстүрі. II Қазақстан мектебі №4,2005 ж
18. Қ.Әбішев. Философия. – Алматы,1999ж
19. Қ.Жарықбаев. Психология - Алматы,1972ж
20. Қазақ халқының салт - дәстүрлері.- Алматы,1994ж
21. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы . – Алматы ,1999ж
22. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі. – Алматы,1998 ж
23. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы ,1990ж
24. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев Р.М. Педагогика – Астана , 1998ж
25. Мамандыққа кіріспе. Ред.Басқ.Л.И.Рувинский – Алматы ,1989ж
26. Маренько И.С Оқушыларды саналы тәртіпке және мінез – құлық мәдениетіне тәрбиелеу. Алматы - ,1987ж
27. Методологические проблемы, развития педагогической науки\Под ред. П.Р.Атутова – М. 1985ж
28. Мұхамбетжанова Ә.М Білімді интеграциялау негізінде оқушыларды дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру – Алматы,2000ж
29. Оразбекова К.Иман және инабат. Алматы,1993ж
30. Өтегенова отбасындағы сыйласым туралы ой – пікірлер. (тәрбие құрылыс – 2003№4
31. Педагогика – Ақтөбе,1998ж
32. Педагогика. Дәрістер курсы. – Алматы ,2003ж
33. Педагогика және психология. – Алматы, 2002ж
34. Педагогика\Под ред. П.И.Пидкасистого – М.,1998ж
35. Педагогика тағылымдары. – Алматы,1993ж
36. Педагогикалық ізденіс – Алматы,1989ж
37. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы (Ред.басқ.А.В.Петровский – Алматы,1987ж)
38. Пекелис В.Адам қабілеттерінің кайнары – Алматы,1976
39. Подласый И.П.Педагогика – М.,2000ж
40. С.Бап – баба. Жантану негіздері. Алматы ,2003ж
41. Семья тәрбиесі – Алматы,1970ж
42. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы - Алматы,1976ж
43. Смирнов В.П. Общая педагогика – М.,1999ж
44. Сокорин Н.А. Дипломные работы в педагогических вузах – М.,1986ж
45. Справочник заместителя директора школы по воспитательной работе М.,1999ж
46. Сырымов І. Мектеп оқушы, ата- ана: ынтымақтастық қырлары.II Тәрбие құралы №1 ,2005 ж
47. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері – Алматы, 2001ж
48. Ұзақбаева С.Тамыры терең тәрбие – Алматы,1995ж
49. Қазақстан Республикасы «Неке және отбасы » заңы – Алматы,1993ж
1. Әлімбаев М. Халық ғажап тәлімгер - Алматы,1994 ж
2. Бастауыш мектеп .№8,2004ж
3. Бержанов К,Мусин С. Педагогика тарихы – Алматы,1983ж
4. Б.Тұрғынбаева. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы , 2000ж
5. Б.Тұрғынбаева ,Б.Шәбденов. Шығармашылық баспалдақтары. – Алматы,2003ж
6. Болдырев Н.И.Класс жетекшісі – Алматы ,1980ж
7. Гребников И.В Школа и семья. М,1986ж
8. Д.В.Эльконин. Детская психология . – Москва, 1960ж
9. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті – Алматы,1961 ж
10. Жарықбаев К,Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі – Алматы,1995ж
11. Жарықбаев К,Қалиев С. Қазақ тәлімдік ой – пікір антологиясы - Алматы,1994ж
12. Жұмабаев М.Педагогика – Алматы 1992 , ж
13. Н.К.Крупская. Вопросы семейного воспитания и быта. Москва 1959ж
14. Каплиева А.К. Жеке тұлғаға бағдарланған оқытудың өзекті мәселелері «Инновациялық педагогикалық технологиялар қолдану және дамыту перспективалары» халықаралық ғылыми – практикалық коференциясының материалдары. – Ақтөбе , 2005ж
15. Қоянбаев Р.М. Педагогика , - Алматы
16. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Алматы, 1999ж
17. Қабышева Р. Ізгілікке тәрбиелеудің отбасылық дәстүрі. II Қазақстан мектебі №4,2005 ж
18. Қ.Әбішев. Философия. – Алматы,1999ж
19. Қ.Жарықбаев. Психология - Алматы,1972ж
20. Қазақ халқының салт - дәстүрлері.- Алматы,1994ж
21. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы . – Алматы ,1999ж
22. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі. – Алматы,1998 ж
23. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Алматы ,1990ж
24. Қоянбаев Ж.Б.,Қоянбаев Р.М. Педагогика – Астана , 1998ж
25. Мамандыққа кіріспе. Ред.Басқ.Л.И.Рувинский – Алматы ,1989ж
26. Маренько И.С Оқушыларды саналы тәртіпке және мінез – құлық мәдениетіне тәрбиелеу. Алматы - ,1987ж
27. Методологические проблемы, развития педагогической науки\Под ред. П.Р.Атутова – М. 1985ж
28. Мұхамбетжанова Ә.М Білімді интеграциялау негізінде оқушыларды дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру – Алматы,2000ж
29. Оразбекова К.Иман және инабат. Алматы,1993ж
30. Өтегенова отбасындағы сыйласым туралы ой – пікірлер. (тәрбие құрылыс – 2003№4
31. Педагогика – Ақтөбе,1998ж
32. Педагогика. Дәрістер курсы. – Алматы ,2003ж
33. Педагогика және психология. – Алматы, 2002ж
34. Педагогика\Под ред. П.И.Пидкасистого – М.,1998ж
35. Педагогика тағылымдары. – Алматы,1993ж
36. Педагогикалық ізденіс – Алматы,1989ж
37. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы (Ред.басқ.А.В.Петровский – Алматы,1987ж)
38. Пекелис В.Адам қабілеттерінің кайнары – Алматы,1976
39. Подласый И.П.Педагогика – М.,2000ж
40. С.Бап – баба. Жантану негіздері. Алматы ,2003ж
41. Семья тәрбиесі – Алматы,1970ж
42. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы - Алматы,1976ж
43. Смирнов В.П. Общая педагогика – М.,1999ж
44. Сокорин Н.А. Дипломные работы в педагогических вузах – М.,1986ж
45. Справочник заместителя директора школы по воспитательной работе М.,1999ж
46. Сырымов І. Мектеп оқушы, ата- ана: ынтымақтастық қырлары.II Тәрбие құралы №1 ,2005 ж
47. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері – Алматы, 2001ж
48. Ұзақбаева С.Тамыры терең тәрбие – Алматы,1995ж
49. Қазақстан Республикасы «Неке және отбасы » заңы – Алматы,1993ж
Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушының сөздік қорын дамыту жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1Бақылаушы эксперимент материалдарын дайындау ,жүргізу,талдау ... 27
2.2Анықтаушы эксперимент материалдарын
дайындау,жүргізу,талдау,салыстыру.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда еліміздің экономикалық, әлеуметтік - мәдени жағдайы жоғарылаған сайын қоғам дамуының талабына сай білім беру жүйесі өзгеріп ,жаңару үстінде. Бүгінгі қоғам болашақ ұрпақтың шығармашылық белсенділігі жоғары,өз ойын жүйелі де ашық айта алатын , қоғамдық қатынасқа еркін түсетін , өмір өзгерістеріне шешіміне өз еркімен жауап таба алатын ,өңдіріске белсене араласатын азаматтарды тәрбиелеуді міндет етіп отыр . Осыған байланысты оқушылардың сөздік қорын арттырудың жан - жақты жолдарын қарастыруда . Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып , қоғам алдында өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетіндей, ұлттық сана сезімі оянған,биік парасатты, ар - ожданы мол азамат тәрбиелеу өмір талабы болып отыр.
Әрине,жеке тұлғаны қалыптастыруда әр пәннің өзіндік орны бар болғанымен ,барлық білімнің негізі, оны игеру құрамы болып саналатын қазақ тілі пәнінің атқаратын қызметі өте үлкен. Өйткені ғылымның қай саласына қатысты болса да білімді меңгеруге қажетті ой қорыту,оны дәлелді түрде дәйектілікпен айта білу, оқығанын жүйелі баяндау секілді іскерлік дағдылары оқушы тілдік фактілерді, оның ішкі заңдылықтарын тану арқылы игереді.
Оқушыға берілетін білімнің қайнар көзі, бастау бұлағы мектепте. Міне сондықтан да мектептегі білім беру сабақ мазмұны, жаңа білімді игерту өзекті мәселелердің бірі.
Уақыт талабы білім жүйесінде болашақ азаматтарды тәрбиелеу үрдісіне жаңаша бағыт, соны серпілістер мен шығармашылық негіздегі педагогикалық ізденістерді қажет етеді. Адам факторы алға шығарылып, қатаң бәсекелестік заманында өзінің білімділігі мен біліктілігін таныта алар дарынды да талапты жеке тұлға тәрбиелеу міндеті жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұны мен оқыту үрдісіндегі жаңа ойлар мен шеімдердің жүйесіне тіреледі. Бұл міндеттің жүзеге асуы осы жолдарды жетілдірумен байланысты қаралатындықтан, баланы жеке басы ерекшеліктерін ескеру ұстанымы оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет - деп 12 жылдық оқу жүйесін қабылдауда.
Ал 12 жылдық білім беру жүйесінің алға қойып отырған мақсаттарының бірі: жеке тұлғаның тілдік шығармашылығын дамыту және тәрбиелеу арқылы коммуникативтік міндетті жүзеге асыру, яғни меңгерген тілдік білімдерін өмірде дайындау,сөздік қорын,сөйлеу дағдыларын жетілдіру.
Оқушылардың қазақ тілі пәні бойынша саналы білім алуының сан алуан мәселелері әдістемеші - ғалымдардың еңбектерінде сөз болып келеді.
Қазақ тілінің бала дамуының қайнар көзіне айналуы пәнді оқытудың мақсат - міндеттерімен, онда жүргізілетін әр бағыттағы жұмыстармен байланысты шешілетіні сөзсіз. Сондықтан да Ы.Алтынсарин : Тіл сезімін дамыту- оқушының мектеп қабырғасына келгендігі сөздік қорын әрі байыту,ол әбден ойланған системаны талап етеді, - деп тұжырымдайды . Бұл, әрине оқытудың белгілі бір тиянақты жүйемен жүргізуі тиісті екендігін көрсетеді.
Тәжірибе барысында жасөспірімдердің сөйлеу тілінде мынадай ортақ кемшіліктері көп байқалады: біріншіден, балалар өз ойын дұрыс іріктеп ,орынды қолдануға төселмегендіктен ,бір сөзді әлденеше рет қайталайды. Қыстырма сөздерді, қажетсіз жиі қолданады да, сөзінің әсерлілігі төмендейді. Екіншіден,ой жалғастығы жоқ. Жүйемен сөйлеу маықтары жетілмеген. Негізгі ойы мен қосалқы пікірлерін ажырату қиын. Үшіншіден, балалар сөйлегенде сөзді мәнерлі айтуға, тілдік жағдаятқа сай ырғақпен сөйлеуге мән бермейді. Қайткенде тез бере салып, құтылуға асығады,сондықтан олардың сөздерінің эмоциялық әсері де болмайды. Кейде сөйлемдеінің жігін ажыратуда мүмкін болмайтын жағдайлар да кездеседі. Ал сөйлемдерінің құрамы тұрғысынан алып қарағанда нормадан ауытқып, бас аяғы белгісіз болып келетін кездері де жоқ емес.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі мұндай кемшіліктер жазба тілінде де кездеседі. Сөйлем, азат жолдық, мәтіндердің ара жігін ажырата алмау, олардың бір бірімен сабақтастығына мән бермеудің салдарынан ой тұтастығының сақталмауы, әсіресе, ығармашылық бағыттағы жазба жұмыстары деңгейінің томендігін көрсетеді.
Мұндай қателерді болдырмау үшін оқушыны сөз саптау шеберлігіне үйретудің алғышарты ретінде тіл көркемділігіне ой жүйелігінің қажеттігін сезінуіне көз жеткізудің амал тәсілдерін тауып , орнықты ой түйіндеуге жетелеу қажет . Бұл тұрғыда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттыру қажеттілігі туындайды. Бала ығармашылығын ыңдауда рөлдік ойынның орны ерекше. Баланың мектепке дейінгі негізгі әрекеті ойын десек, ол мектепке келісімен ойын әрекетінен біртіндеп жетекші әрекет оқу әрекетіне көшеді.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында: Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізінде бастауыш сынып оқушысының белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу рәекетінің субьектісі, әр түрлі мәдениеттер мен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сай өз жасын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала деп қарастыратын,осыған орай көп қырлы құрылымды білім - тәрбие мазмұнын анықтап құруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта отырып оқыту идеясы алынады. Дамыта оқыту әдістемесіндегі ең басты нәрсе - оқушыларды шығармашылық әрекет жағдайына енгізу...
Демек, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын дамыту жетекші орынға шығады.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,ізденуі. Өмірде дұрыс жол тауып кетуі үшін адам дұрыс ой түйіп,өздігінен сапалы,дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,тереңде жатқан талап - тілегін, белсенділігін дамыту , сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үін рухани күш беру - білімнің басты мақсаты.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып,әдіс - тәсілдің озығы өмірге келуі,олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін , белсенділіктерін дамытып ,шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана өз өміріне өзгеріс енгізе алатын , өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын жеке тұлға тәрбиеленіп шығады.
Тілдерді оқыту барысында ойын әдісін қолданудың мүмкіндіктері туралы бұрыннан белгілі. Шет тілін оқыту әдісімен айналысатын көптеген ғалымдар ойын әдісін пайдаланудың тиімділігіне баса назар аударған.Бұл ойын кезінде кез келген адамның,әсіресе,баланың қабілеті толық ,ал кейде ерекше байқалатындығымен түсіндіріледі. Й.Хейзинга адамзат мәдениеті ойын сияқты пайда болады және дамып отыр деп көрсетеді.
Алайда, шет тілдерін оқытуда ойынды пайдалану онша жеткілікті зерттелмегенін атап өткіміз келеді.Дегенмен де дәл ойын әдісі танымдық қызығушылықты арттыруда,білім алудың күрделі жолын анықтауда,оқушылардың шығармашылығын қалыптастыруға жағдай жасауда,сондай - ақ мұғалімнің кәсіби шеберлігін қазіргі заманғы технологиялар деңгейіне алып шығуда айрықша рөл атқара алады.
А.С.Выготский мен А.М.Леоньтев зерттеулері шеңберіндегі психологиялық теория адам әрекетінің негізгі үш түрін бөліп көрсетеді: еңбек ,ойын және оқу. Олар бір - бірімен тығыз байланысты. Ойынның пайда болу теориясы туралы психологиялық әдебиеттерді талдау,тұтас алғанда оқушылардың дамуы мен өзін- өзі көрсете білуіне арналған бағыттар аясын анықтауға көмектеседі. Неміс психологі К.Гросс ойынды мінез - құлықтың бастауыш мектебі деп атады.
Ғылымда соңғы жылдары қоғамдық тәжірибеде ойын ұғымы аса маңызды қоғамдық категория ретінде пайдаланылады.Сонымен байланысты ойын түрлері дидактикаға аса белсенді түрде ене бастады.
Ойын әдісінің көрнекті зерттеушісі Д.Б.Эльконин ойының табиғатының әлеуметтік сипатқа ие екенін және ересектер әлемінің бейнесіне тікелей тәуелді болатындығын айтады.
Ойын қызметінің психологиялық механизмдері өзін - өзі көрсететін,өзін - өзі ұстай алатын,өзін- өзі анықтайтын,өзін-өзі реттейтін және іске асыра алатын жеке тұлғаның іргелі сұраныстарына сүйенеді. Ойын - қоғамдық практиканың бір түрі,нақты өмір құбылыстарын әрекет арқылы қайта жаңғырту.
Ойын - мәдениеттің ерте кездегі жетістігі. Ол қоғаммен бірге өмір сүріп келеді. Әрбір жеке адамның өмірі ойын арқылы өтеді. Біздің заманымызда ойын тек әрекеттің жеке түрі ғана емес,қоғам өмірінің барлық саласында оның әмбебап құрамына айналды: экономикада,саясатта,басқару ісінде,ғылымда,әрине,білім саласында да.
Педагогикалық әрекеттің негізгі қызметі тек білім беру ғана емес, сондай - ақ оқушының жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып,проблемалық - танымдық жағдаяттар туғызу арқылы оның танымдық қызметін басқару.Адам өмірінде ойын әрекеті төмендегідей қызмет атқарады:
Ойын - сауық
Қатысымдық
Болжамдық
Ойын арқылы емдеу,басқа қызмет түрінде пайда болатын әртүрлі қиындықтарды жеңу
Өзін - өзі көрсете алу
Әлеуметтендіру
Халықаралық қатысым
Эстетикалық
Қазіргі педагогика ғылымында оқушы шығармашылығына бағыт - бағдар беру мәселесі кеңінен көтерілуде. Алайда ол дарынды, талантты балалардың шығармашылық белсенділігін дамытуды жүзеге асыру деген қорытындыдан әрі аса алмауда. Бұл мәселенің алатын орнын ,мақсатын , мазмұнын алғаш анықтаған М . Жұмабаев болды. М .Жұмабаевтан кейін өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова , . Карибаев,Қ. Әбдібеққызы еңбектерінде сөз етілген . Бірақ бұлардың барлығы да бастауыш сыныптар деңгейіндегі жұмыстар емес, тек қана орта буындарда жүргізілетін жұмыс түрлері болатын. Ал қазіргі кезде шығармашылық белсенділік жөнінде баспасөз беттерінде көптеген материалдар жарияланып жүр. Сонымен қатар әр сынып сайын тіл пәндері бойынша шығармашылық тапсырмалар берілген . Бірақ берілген шығармашылық тапсырмаларды оқушылар қалай орындайды, мұғалім қалай орындайтындығы жөнінде әдістемелерден толық жауап алу мүмкіндіктері табыла бермейді. Демек , бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту маңызды.
Баланың жастайынан шығармашылық дамуын бағыттап,бағдарламаса онда жоғары сыныпқа келгенде шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Бүгінгі таңда , жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап , оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес біліммен тәрбие беру талап етілуде. Қазіргі мақсат жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалай алатын адамгершілік,имандылық,ізгілік мінез - құлық қалыптасқан , іскер, дене күі ақылына сай азамат тәрбиелеу. Бұл мақсатты жүзеге асыруда бастауыш сыныптан бастап оқушыларды шығармашылыққа жетелеу қажет.
Ал бұл әлі де болса білім беруде өз шешімін толық таппаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың тиімді әдіс - тәсілдерін ,жолдарын іздестіру,оны мектеп тәжірибесінен өткізу.
Зерттеу обьектісі: Сөздік қорды дамыту
Зерттеу пәні: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту
Ғылыми болжамы: Егерде тақырыптың теориялық негіздегі материалдар жинақталса, сөздік қорын дамытудың әр түрлі тәсілдері оқушыға үйретілсе,ұйымдастырылатын жұмыстар жүйелі, мақсатты түрде құрылса мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми - әдістемелік әдебиеттердегі оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негізін анықтау.
2. Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын даму деңгейін анықтау.
3. Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,жүргізу.
4. Жүргізілген эксперимент нәтижелерінің тиімділігін дәлелдеу,әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері:
oo Бақылау;
oo Әңгімелесу;
oo Педагогикалық эксперимент;
oo Сұрақ - жауап;
oo Салыстыру.
Жетекші идея : Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуда оқушылардың білім, білік,іскерлік дағдыларының деңгейін көрсетіп, адамгенршілік қасиеттерді қалыптастырып, шығармашыл тұлға тәрбиелеу.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық - психологиялық ой - пікірлер,жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы.
Практикалық маңыздылығы: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға арналған жұмыс түрлерінің әдістемесін дайындау.
Зерттеу кезеңдері:
1 - кезең 2005 жылдың қараша ,желтоқсан, 2006 жылдың қаңтар айларында тақырып таңдалып ,теориялық материалдар жинақтау.
2 - кезең 2006 жылдың ақпан айы, анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,нәтижесін өңдеу.
3 - кезең 2006 жылдың наурыз, сәуір, мамыр ,маусым айларында қалыптастырушы эксперимент жүргізіп, алдын - ала қорғауға дайындалып, жұмысты аяқтау.
Дипломдық жұмыс көлемідипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негіздері тарауында проблеманың психология, педагогика саласында зерттеу деңгейі қарастырылып, Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту бағытындағы жүргізілетін жұмыстар мүмкіндіктері туралы сөз болады.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға бағытталған тәжірибелік - эксперимент жұмыстары атты екінші тарауда оқушылардың шығармашылық деңгейінің шамасы, қалыптастырудың әдіс - тәсілдері, тиімділігі туралы айтылады. Жүргізілген тәжірибелік - эксперимент материалдары,оқушылардың жауаптары талданып, тәсілдері айқындалып, олардың нәтижелері практикалық жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлімінде жүргізілген жұмыстың нәтижесі, оқушылардың сөздік қорын дамытуға ықпал ететін іскерлікке практикалық нұсқаулар берілді.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1.Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш - қабілет болуы керек. Ол күш - білімде,тәрбиеде, іс - әрекетте. Демек, жаңа кезеңде адамды өмір сүруге баулу үшін бұрынғыдан да мол деңгейде білім беру деген сөз.
Бүгінгі таңда адам , қалыптастыру , жеке тұлға , бағдарланған оқу деген ұғымдарды көп естиміз. Филосовтардың айтуынша Адам дегеніміз өмірлік қатынаста өзін еркін ұстайтын , әрекетшіл, басқа адаммен бірігіп әрекет ететін, биологиялық және әлеуметтік болмыс. Адам - дербес сананың иесі, сезімі, ойы бар ең күрделі құндылық. Күні бүгінге дейін педагогикада адам ұғымы дара қолданылған жоқ , ол жеке бас, жеке тұлға, индивид, оқушы деген сияқты ұғымдар арқылы айтылып келеді.
Олай болса, Жеке тұлға дегеніміз не? Психолог Л.Н. Леонтьев пікірінше: жеке тұлға қоғамдық ортада өмірден туындайтын тәжірибені қолданушы, ерекше типтегі психологиялық құрылым. Әлеуметтанушылар жеке тұлға - әлеуметтік маңызды сапаларының жүйесі деп топтайды. Педагогикада жеке тұлға - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекеттің субьектісі ретінде индивид жеке тұлғаның басты белгісі - оның әлеуметтік мәнінің болуы болмысқа, адамға , өзіне, еңбекке, қоғамға , табиғатқа.
Жеке тұлға - қоғамдық сананы алып жүретін адам , қоғамдық тірі жан . Жеке адам деп нақты адамды,қоғамның белсенді, саналы мүшесін өмірге өзіндік бір көзқарастары мен қарым - қатынастары бар ,моральдық талаптары, өзіндік психологиялық қысиеттері,өзге адамдардан айырмашылығы, даралығы бар жан иесін айтамыз.
Ал , жеке тұлғаның дамуына , қабілетіне ,икеміне әсер етуші фактор - қажеттілік . Д.Корнеги Ең бірінші адамның белгілі бір нәрсеге қатты қажеттілігін туғыза білу керек. Мұндай іс қолынан келген адам бүкіл әлемді мойындата алады, - дейді. Жеке адамның дамуы бұл ең алдымен оның рухани өсу, жетілу процесі,іс - әрекетте өзін қоршаған өмір шындығын бейнелеуі,қоғамдық орта мен табиғи құбылыстарға , адамға қарама - қарсы таным - білім процесінде болатын сапалық өзгерістер процесі. Ал жеке адамды жан - жақты дамыту - тәрбиенің жалпы мақсаты жеке адамның барлық күш - қуатын ,қабілетін дамыту, дене және актуальді жағынан жетілдіру, жоғары адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және сезімдерін жан - жақты, ақылға сиымды қажеттілікте дамыту. Енді жеке адамның жарасымды дамуы - адамның жеке басының өзіндік , даралық ерекшелігін ескере отырып , қасиеттерінің үйлесімді,сапаларының пропорционалды, келісімді дамуы. Ал даму - индивидтің тұқым қуалау арқылы берілген және өмір барысында қалыптасқан қасиеттерінің сандық және сапалық өзгерістерге ұшырау процесі. Даму өсу процесінен ,организмнің физиологиялық жетілуінен және адамның рухани дамып , әлеуметтік жан ретінде қалыптасуынан тұрады. Қалыптасу деп жеке адамның ішкі және сыртқы жағдайлардың ықпалы мен тәрбие , оқыту, әлеуметтік және табиғи ортаның әсерінен жеке басының белсенділігі нәтижесінде , даму процесі негізінде пайда болатын қасиеттер мен сапаларды айтымыз. Олай болса, жеке тұлға - күрделі әрекеттің және көптеген факторлардың бірлесе өткен әрекетінің нәтижесі.
Ал тәрбие - нақты педагогикалық мақсатты , есепті,міндетті шешуге бағытталған , тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсат бағыттылығы , жүйелі өзара ықпал , қызмет ету, қоғамдағы өмір мен еңбекке даярлау барысында қажетті әлеуметтік іс - тәжірибені аға ұрпақтың жас ұрпаққа беруі, жас ұрпақтың оны меңгеруі,жеке адамның бойында белгілі бір қасиеттер мен сапаларды қалыптастыру үшін мақсатты , бағытты, жоспарлы, жүйелі жүргізілетін процесс.
Оқыту - оқушыларды жүйелі біліммен , іскерлік және дағдылармен қаруландыратын, олардың танымдық, шығармашылық белсенділігін арттыру , санасы мен мінез - құлқына, дүниеге көзқарасына, сеніміне әсер етуге бағытталған оқушы мен оқытушы арасында өзара тығыз байланысты,мақсатты, жүйелі жүргізілетін педагогикалық процесс. Бұл процестің барысында білім беру, тәрбие беру адамның дамуы, оның білім алуы жүзеге асырылады.
Білім беру - оқыту мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке бастың дамуына ықпал жасайтын процесс. Ол оқушылардың жалпыланған қоғамдық - тарихи тәжірибені игеру және меңгеру процесі мен нәтижесі,адам баласы жасаған білімдер жүйесін игеруді,соның негізінде дүниеге көзқарасты, таным - білім қабілетін ,сана сезімін, мінез - құлқын қалыптастыру болып табылады. Ол арнайы оқу сабақтарында ұйымдастырылатын мақсатты оқыту процесін ғана қамтып қоймайды, өздігінен, әртүрлі хабар деректермен білім алуды да қамтиды. Білім беру - кең әлеуметтік мағынада тәрбиелеудің құрамдас бөлігі.
Бұл таңда білім саласынан жүйеленіп, дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес , шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, жаңалықтар ашатын , бір тума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудан маңызды мәселе,екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекетін ғылыми - педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттілігі 80 - жылдары - ақ И.Я.Лернер жазған болатын , қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В.В . Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр: жеке тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттілігіне байланысты деп есептелген . Б.Д.Эльпоний шығармашылыққа мынадай анықтама береді. Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздың жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің саналылығы мен , бір тумалығымен ерекшеленетін болса , өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса , онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады.
Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,ізденуі,өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп , өздігінен сапалы , дәлелді шешімдер қабылдай білуді уйрену.
Шығармашылық бүкіл болмыстың , дамудың,қозғалыстың бір сөзбен айтқанда тіршілік көзі.Табиғат және адамның аөыл санасында,іс-әрекетінде,ішкі жан дүниесінде-шығармашылықтың табиғи үрдістері үздіксіз жүріп жатады.Табиғат ішкі үрдістерді өзі басқарады.Ал табиғи шығармашылық үрдістердің үздіксіз дамуына себепші болатын сыртқы фактор.Солардың бірі-жас ұрпақ тәрбиесіне бағытталған жүйе. Ағартушы педагог Мағжан Жұмабаев бұл жайында - бала еліктегіш болғандықтан , балалардың ылғи, сұлу, пән қулықты әсер алуына ыждахат алу керек. Сонда ғана барлық ісі сұлу және үлгілі болады. Баланы өз күшіне сендіру керек. Қолыңнан түк келмеді дей берсең , жасқаншақ болып қалады. Осыдан сақтану керек. Бала еш уақытта іссіз отыра алмайды,сол үшін балаға пайдалы іс беріп қою керек. Сонда бала өмір бойы пайдалы іске әдеттенеді, - құнды пікір айтқан болатын осы орайда данышпан , ғалым А. Эйнштейн сөзі ойға оралады. Адам естіп - көріп, білгені арқылы жетілмейді, еңбек пен іс - әрекет үстінде ғана қалыптасады . Демек баланың еңбек үстінде шығармашылық әрекеттері қалыптасады.
Шығармашылық әрекет оқушының өзі жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өкіл , нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілік қамтитын әрекет, мұндай әрекет оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған . Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын әне оларға сәйкес қалыптасатын қабілеттерін Ю.Г.Юдинге мына түрде қалыптастырады:
1. Оқушыға шығармашылық іс - әрекетінің міндетті түрде талап етуін; Оқушылардың ғылыми практикалық конференциясы жыл соңындағы шығармашылық емтихан , жылдың мектептік көрмеге, қорытынды жұмыс тапсыру тағы басқа.
2.Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан - жақтылығы,жаңа сетуацияға байланысты білім , икемділіктерін қолдана білу,таныс обьектілердің жаңа функцияларын көре білу, шешімдердің баламасын таба білу , мәселесінің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаны , тың әдістерін таба білу.
3. Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының қызығушылығы , белгілі эмоция , сезімдердің барлығы оқушылардың шығармашылық әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық атмосферасы болып есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық белгілі бір меңгеруге негіз болып табылады. Ал , кейбір оқушылар еркін эмоциялық көңіл - күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
4. Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашу: оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығармашылық әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі. Оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері , бір нәрсені жасауға,тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін қалыптасады.Бұл кездегі даму өнімі (қиял)болып қалыптасады. Қиял қызметі әр қилы деңгейде көрінуі мүмкін оның көп түрлі болуының басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы бағытынан әрекет дәрежесіне орай қиял енжар (пассив) және белсенді (актив) болып , екіге бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа саспайтын , қажетсіз не болуы мүмкін емес бейнелер қалыптасады. Шығармашыл қиял жаңа , қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар көзі . Мұндағы жаһан түсінігі екі түрлі мәнге ие : объективті жаңалық және субъективті жаңалық. Обьективті жаңа бейне - бұл заттың не идея күйінде дүниеде бұрын соңды болмаған бейне,ал субьектив жаңа бейне әрбір жеке адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағдайында өз басы үшін жаңалығы.Қажеттіліктерді қанағаттандыру жолында көрнекі емес туындыларын белсенді мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті.
Оқушылардың таным белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде пайдалана білуге,үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті.
Белсенділік бұл- оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті.Мазмұнды,көлемді оқу қолданылатын және қызығушылық тудыратын белсенділігін арттыратын,шығармашылықты арттыратын, білім меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы оларды тәжірибелерде қолдануға бағытталған. Оқытудағы белсенділік- мұғалім мен оқу процесін оқушылар бойында құлшыныс пен өз бетімен жұмыс істеуді, білімді беріп, терең игеруді, қажетті білікті,дағдыны жүйелі қалыптастыратындай және олардың байқампаздық, ойлау, сөйлеу, шығармашылық және есте сақтау қабілеттерін дамытатындай етіп тұруға талап етіп,құруды талап ететін дидактикалық қағида.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі негізінен екі түрлі сипатта болады.
Белсенділік
Сыртқы белсенділік Ішкі белсенділік
Оқушы әрекетінің белсенді түрде ойлау әрекеті
Көрінісі,\белсенді қимыл қозғалыстары ,мұғалімге зейін қойып қарауы,мимикасы\
Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін артыру принципін жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой-дербестігін дамыуға тырысады.Оқушыда белсенділік бір қалыпты болмайды,оның қарапайым еліктеушілікке орындағы негізделген белсенділік күрделі шығармашылық,белсенділік түрлері болады.Оқушының белсенділігін арттыру үшін шығармашылық әрекеттің маңызы зор.Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру,өздігінен дамуына жағдай жасау,сондықтан оның өзіндік танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсенді әрекеттің қалаған түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы жоқтан барды шыару емес,әңгіме-қарапайым,еңбек бөлшектерден құралған дүниені өзгертіп,жаңалауда ұлы ғалым А.Эйнштейн: Ойлап,табушы- бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам-деген екен.Сонымен бірге осы ғылымның тіл білмей өлең жаза алмағандай,білімсіз еш нәрсе ойлап табу мүмкін емес,(сонымен бірге осы ғылымның) қанатты сөзінен шығармашыл қиялдың негізінде не жататынын ұғуға болады.Ағылшын ғалымы Г.Уоллес шығармашыл еңбектің 4 кезеңі болып,ұсынады:
1.Дайындық-идеяның пайда болуы;
2.Ой жетілуі-қойылған проблемаға орай білімдердің жинақталуы,жетіспеген деректерді іздеу,топтау;
3.Аян болу(озарение) - діттелген нәтижені сезіммен (интуитив) қауіп түсу;
4.Тексеру Г.С.Альтшулер шығармашылық еңбектің біртұтас теориясын талқылап,бұл процестің бес деңгейін айырады;
1.Нақты нысанға байланысты бір сұрақ төңірегіндегі мәселені шешу.
2.Сұрақ бір мәселе төңірегінде,бірақ нысан өзгертілген,шешімі көп вариантты;
3. Нысан күрделі өзгеріске түседі,осыған байланысты дұрыс шешім жүздеген қателіктердің арасынан табылуы қажет,қосымша білімдерді қажет етеді
4.Нысан түгелдей өзгереді. Проблема шешімі терең ғылымдық дайындықты талап етеді, әрі сирек кездесетін құбылыстар арасынан іздестіріледі;
5. Нысанды қамтыған бүкіл жүйе өзгеріске түседі;
Шешім іздеу барысындағы тәуекел мен қателіктер саны шексіз.Мәселені шешу жолдары бүгінгі ғылым аймағынан тыс болуы мүмкін. Сондықтан, бүгінгі қол жеткен білімдер негізінде жаңалықтар аша отырып , қойылған мәселеге әсте ақырын жақындай түсу қажет.
Шығармашылық қиялдың көрінісі осы процестің тұрақтылығында да тәуелді; Шығармашылық - ауытқуы мол ,үздіксіз әрекет. Оның шарықтауы , тоқырауы және құлдырауы алмасып отырады. Шығармашылықтың ең жоғарғы деңгейі - шабыт. Шабыттың сипаты - көңіл - күйдің шарықтауы, ой жарқындығы мен дәлдігі, қарқындылығы мен жеке күйзеліс кемдігі. П.И.Чайковский өзінің шығармашылық кейпі жөнінде төмендегіні жазады. Кейбірде ойда жоқ дербес жаңа күй әуені аян болады.Оның қайдан келетіні - ашылмас сыр .
Шығармашылық қиялдың жемісті болуы адамның ерік күшіне ,үздіксіз қажымас еңбегіне байланысты И.Е.Репин айтқандай Шабыт - маңдай тер мәуесі.
Бүгінгі таңда оқушылардың үздіксіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай,мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін арттыру , оұушылардың шығармашылық қыбілеттерін дамыту, танымдық белсенділігін арттыру талап етілуде.
Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырған,өздігінен дамуы жағадай жасау, сондықтан оның өзіндік танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсенді ету жатыр.Оқушылардың шығармашылық жұмысынан мұғалімнің тапсырмасы бойынша өздері жоспар жасап,іс-тәсілін анықтап,оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады.Оқушылардың шығрамашылық әрекеті білім алу белсенділікке байланысты,ал ол белсенділік дербестікті қажет етеді.Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады.
Оқушылардың дербес екеулеп топтап оқу жұмысына бағышталған жобалау әдісі баланың ғылымның әр түрлі саласынан алынған білімдерін интеграциялауға мүмкіндік берумен қатар оқытудың түрлі әдісі түрлері мен құралдарын пайдалануды қарастырады.
Бұл әдіс бойынша шығармашылық жұмыста құбылысты өз бетінше талдай келіп,шағын ғылыми шығармашылық тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізу оқушыға кішкентай жаңалық ашқанмен бірдей.Бұл әдіс шығармашылыққа негізделген жазба жұмыстарын жүргізуде өте тиімді әрі оқушының ауызша сөйлеу тілі мен жазба тілін қатар дамытады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетін қазігі даму кезеңіндегі қоғамның түрлі сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігін жоғарылауының арасында байланыс айқындала түсуде.Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетін белсенділендіру,оның тиімді басқару және дамыту, әдістемелік ұйымдасырушылық және моральдық психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес,маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі талдауда көрсетілгендей,белсенділік терминінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік жатыр.Ол әр түрлі салада талдауды талап етуші көп аспектілі феномен ретінде көрсетіледі.
1.биологиялықП.К.Анохин,В.М.Бехтер ев,Н.А.Бернштейн,А.И.Шади,И.А.Сечен ов т.б.
2.психологиялық Б.Г.Ананьев,М.Я.Босов,Л.С.Выготски й,Б.Ф.Ломов,В.С.Мухина,В.А.Мясищев
3.педагогикалық Ш.А.Амонашвли,Я.А.Каменский,Д.Локк ,Ж.Ж.Руссо,К.Д.Ушинский,Г.Н.Щукина, Т.И.Шамова т.б
Биологиялық аспект-белсенділік мәселелері түсінігі мен байланысты белсенді бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесі болып табылатындығы жөнінде түсінікпен тығыз байланысты.Ол өзін-өзі ретке келтірумен негізделеді.Биологиялық белсенділік адамның ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін оған тұқым қуалау қасиеті.Белсенділік бейне белгісін тұрақтандырушы сапа болып табылады,бұл тірі материяның іштей детерминацияланған іс-әрекеттің бір түрі болып табылады.Белсенділік көзі болып сыртқы орта және ағзада тұратын және өтетін ішкі үрдістер болып табылады.Адам өзіндік табиғи сапаларының күшінен әлеуметтік мәнділік күшімен белсенді келеді.
Психологиялық аспект-тұрмысынан белсенділік С.Л.Рубенштейн көзқарасындағы жалпы психика жөніндегі детерменистік түсінік беру сұрағының бір бөлігі ретінде қарастырылады.Мұнда белсенділік ішкі шарттар арқылы болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді,сыртқы шарттардың нәтижесі және ол ішкі шарттар арқылы болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді.Сыртқы шарттардың нәтижесі және ол ішкі сапаларға тәуелді.Ішкі мен сырқының қарым-қатынасы өз беттіліктің және сыртқы әсерге жауап беру белсенділігінің өсуінде көрінетін күрделі шарттардың жоғарылауына сай өзгеріп отырады.Белсенділік адамның жаңа қарым - қатынасына айналады,бұл адам жеке тұлға ретінде көрінгенде және белсенді әрекет қарым - қатынас иесі болған жағдайда болады.
С.Л. Рубенштейн адамның белсенділігін былай түсіндіреді.
Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан ішкі шарттар арқылы әрекет жасайды. Белсенділік субъектінің объектіге қатынасын қарастырады. Практикалық әрекеттің жүру барысында субъекті қоршаған әлемге әсер етеді,таниды, өз қажеттіліктері мен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтік тұлғалық аспект - мәселелері іс - әрекет кезіндегі тұлғаның белсенділігін зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділік адамның табиғи қасиеті ғана емес дегенге сүйенеді. Белсенділікті тұлғаның әлеуметтік сапасы деп қарасақ , оны әрекеттің қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс , әрекет бұл адамның қоршаған әлемді меңгеруінің және белсенді құруының бір түрі. Педагогикалық аспект - белсенділік мәселесін зерттеу берілген түрлі түсіндірумен байланысты.
oo Белсенділік баланың таным іс - әрекетіне деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бір белгісі ретінде түсіндіріледі.
oo Белсенділік субъектінің іс - әрекетке қатынасын көрсететін негізгі белгілері мен қатар тұлғаның сипаттамасы ретінде түсіндіріледі.
Танымдық белсенділік жалпы белсенділік феноменінің маңызды саласы, оның негізі ретінде адамның ең маңызды ұасиеті болып табылады. Ұоршаған әлемді тек шындықьағы биологиялық және әлеуметтік мақсатта ғана тану емес , сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәнді қарым - қатынасы мен яғни оның алуан түрлілігіне енуге ұмтылу мен , санадан мәнді жақтарын бейнелеумен , себеп салдары байланыстар , заңдылықтар қайшылықтармен түсіндіріледі. Танымдық белсенділік тұлғалық қатынастардың қалыптасуы мен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы қатынасы , танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылар мен танымдық қырым - қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге адамның барлық жоғарғы таным процестерін өзінің даму деңгейінен белсенділендіруде танымдық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Балалардың жеке тұлғасында шығармашылық белсенділігінде дамуы - жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білімге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу - әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді.Қорыта келе,шығармашылық белсенділік күн іс - әрекетте (ойын,сабақ,еңбек) кездесетін міндеттерді шығармашылықпен орындай білу қабілеті. Тек белсенді адамдар ғана мақсатқа жету барысында батылдық көрсетіп ,қиыншылықта жеңіп шыға алады. Күнделікті іс - әрекеттің ішінде шығармашылық ойындар баланың белсенділігін арттыруға ерекше мүмкіндік тудырады.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ата - бабамыз Ойын ойнап,әй салмай өсер бала болама ?, - деп айтқандай , бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас буынның еңбекке қатынасы , психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойында зерттеу мәселесін тек психологтар мен педагогтар ғана емес , сонымен бірге филосовтар , тарих этнографтар , т.б өнер мен ғылым қайраткерлері қарастыруда. Ойында шындық көрінісі , оның образы сәулесі қылан береді. Балалар ойын барысында өздерінікін сезініп, ізденімпаздық,тапқырлық әрекет танытып, түрлі психологиялық түсінік пен сезім әрекетіне сүңгиді. Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш пен реніш сезімінде болады.
Ойын - бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін сезіну мен қатар айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Балалардың қиялын , ойлауын ,сөйлеуін дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық мәні бар. Я.А.Коменский Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі - деп атап көрсеткен болатын . Осы сөздің өзінен - ақ балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады. Оқу құралдарының мінезі - мектеп мінезінің айнасы - деп ақын М.Жұмабаев айтқандай, біздің оқушыға берер біліміміз бен тәрбие жасында пайдаланатын әдістемелеріміз мәнді де жұмыр болуы керек.Ол үшін әр түрлі ойындар ұйымдастырып , оны тәжірибеден өткізіп , іске асыруды көздейді. Көрнекті педагог Ы . Алтынсарин тәрбие үрдісін баланың психологиясының дамуының негізгі факторы ретінде қарап, оған көп көңіл бөлген.
Қазақ балаларының психологиясын ескеру қажеттігін және соған сәйкес келуді ұсынады. Жалпы бастауыш сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі ісі - ойын болатын болса , оқытып- үйрету барысында олар біртіндеп ойын әрекетінен таным әрекетіне түрлі ойындарды ойнау барысында бейімделуі тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндігін толық пайдалану және соның барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда ойын түрлерін пайдаланудың орны ерекше. Ойын оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, ойланғыштық, ізденімпаздық қабілеттерін арттырады, сөз қорларын молайтуларына көмектеседі. Мұнымен қатар сабақ үстінде ойын түрлерін қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырады, оған белсенді түрде қатысып , түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
Мәтінмен жұмыс хабарды түсіну дәрежесіне қарай әртүрлі мақсатты көздейді:
1. Мазмұнды толық түсіну.
2. Ең басты ойды түсіну.
3. Бөлшектеп түсіну. Ақпаратты өз қажетіне қарай нақтылап түсіну.
Мәтіннің мазмұнын толық түсіну оның құрамында емес күрделі лексика мен тіркестер болмауын қажет етеді. Мұнда мәтіннің мағынасы оқушға тұтас ұғынықты болып, оқушы оны бүтіндей сөйлеу процесінде қолданады. Мәтінді толық түсіну үшін арнайы тапсырмалар беріледі, ол тұтас оқылады, бақылау жүргізіледі, жіберген қателер түзетіліп отырады.
Мәтіндегі негізгі ойды түсіну кезінде оқушы кейбір білмейтін сөздерге таныс емес сөздер 2% аспау керек көңіл аудармай-ақ, онда айтылуға тиісті ең маңызды ойды меңгеруге тырысады. Үйренуші мәтінді тыңдап отырып, оның не туралы екенін есте сақтап қалады.
Тыңдалым мәтініндегі басты айтылар ойды толықтыру үшін берілген жекелеген деректерді нақтылап, талдап түсіну - бөлшектеп түсіну деп аталады. Мұндағы әрбір жеке ақпаратты оқушы қажетіне сай пайдаланып, сөйлесім әрекетінде қолданылады, жаттайды, жазып алады және т.б.
Тыңдалым процесінде оқылатын мәтін мазмұны мен композициялық құрылым жағынан жүйелі тұтас түрде ұсынылуы қажет.
Мазмұндық ерекшелігіне қарай:
а берілген тақырып оқушыға таныс материалдан жинақталғаны жөн;
ә ойдың логикалық жүйесі сақталып отыруы керек;
б мәтінге қатысты орындалатын жұмыстар нақтылы, анық болып беріледі;
в көмекші материалдар, көрнекілік қатар қолданылады;
г негізгі ой түйінделіп, оның төңірегіндегі қосымша, қосалқы ойлар соған қатысты жүйелі түрде баяндалады.
Сол сияқты тыңдалым нәтижелі болуы үшін, акустикалық ережелерді дұрыс меңгеру де аз роль атқармайды:
а Сөйлемнің фонетикалық норманы сақтап айтылуы
ә сөз бен дауыстың ырғағы
б Екпін мен дауыс ырғағын дұрыс қою
г Сөйлем мен сөйлем аралығындағы үзіліс.
Сонымен қатар әртүрлі жағдайларға қатысты ерекшеліктердің де әсері бар:
а Айтылар ойдың ым, қимыл-қозғалыс сияқты қосымша әрекеттермен толықтырылып отыруы
ә Мезгіл мен орынды дұрыс таңдап алу.
Таңдалымға арналған мәтінмен жұмыс оқытушы мен оқушы арасында жоспарлы іс-әрекет болуын қажет етеді:
1. Жұмыс істеу ережелерімен таныстыру.
2. Тапсырмаларды жүйелі тәртіппен орындау.
3. Аудиохабарды тыңдап, қабылдай білу.
4. Түсінуді қаматамасыз ету және бақылау.
Мәтінді жан-жақты меңгеру үшін берілетін тапсырмалар бірнеше түрге жіктеледі:
1. Мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған тапсырмалар;
2. Мәтіннен алынған ақпаратты творчестволық ізденістермен толықтыруға арналған тапсырмалар:
3. Мәтіндегі хабарларды адамдармен қарым-қатынаста, сөйлесуде қоладан білуге арналған тапсырмалар. 1.67
Объективтік факторға жоғарыда сөз болған мәтіндік ерекшеліктермен бірге түрлі ортаның жағдайлары да жатады.
Қамтамасыз етуге тиісті жағдайлар мәтінді оқыған ырғағы дұрыс, байыпты болуына байланысты. Соынмен бірге, дауыстың фонематикалық нормаларға сәйкес, темпі орташа, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы үзіліс анық, сөздің екпіні айқын қойылуын талап етеді. Сол сияқты тыңдалым процесі өтетін дәрісхананың, орынның жақсы болуы да оған әсер етеді.
Субъективті фактор тыңдаушыға қатысты көптеген ерекшеліктерден тұрады. Ең алдымен, тыңдаушы әртүрлі ойлау операцияларын басынан өткізеді: талдау, жинақтау, салыстыру, қарсы қою, жалпылау, нақтылау т.б. осы сияқты әрекеттер тыңдау арқылы тілді үйрену әрекетімен қатар жүреді.
Бұл әрекеттердің бәрі тыңдаушыда белгілі бір психологиялық қасиеттердің жетілуін қажет етеді. Осы ерекшеліктерге сай тіл үйренушілерге мынадай қасиеттерді үйрену қажет.
1. Есту қабілетінің алғырлығы
2. Айрықша ынта мен есте сақтауды қалыптастыру
3. Сөздің мәнін тез болжап, тануға деген бейімділік
4. Ішкі сөйлеудің даму деңгейі.
Осы қасиеттер тыңдаушыға тыңдалымға қатысты ерекше ынталылық, қажеттілік оянғанда жетіледі. Мұндай кезде адамның есту қабілеті күшейеді, сезім мүшелері әсерлі болады, бар ынта жігері бір нәрсеге бағытталады, ойлау жүйесі дамиды. Сөйтіп оқушының барлық қабілеті бір мақсатта жұмыс істейді.
Сонымен қатар, негізгі мақсат орындау үшін төмендегідей факторларға назар аударуға тура келеді:
1. Ойлау жүйесінің белсенді қызметі.
2. Жалпы білім жүйесі.
3. Ана тіліне қатысты білім деңгейі.
4. Үйренетін тілге қатысты білім деңгейі.
5. Тіл үйренудің себеп-салдары, қажеті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын
дамытудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 МӘТІНДІ ОҚЫТУДА РӨЛДІК ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЗДІК ҚОРЫН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ
2.1Бақылаушы эксперимент материалдарын дайындау ,жүргізу,талдау ... 27
2.2Анықтаушы эксперимент материалдарын
дайындау,жүргізу,талдау,салыстыру.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда еліміздің экономикалық, әлеуметтік - мәдени жағдайы жоғарылаған сайын қоғам дамуының талабына сай білім беру жүйесі өзгеріп ,жаңару үстінде. Бүгінгі қоғам болашақ ұрпақтың шығармашылық белсенділігі жоғары,өз ойын жүйелі де ашық айта алатын , қоғамдық қатынасқа еркін түсетін , өмір өзгерістеріне шешіміне өз еркімен жауап таба алатын ,өңдіріске белсене араласатын азаматтарды тәрбиелеуді міндет етіп отыр . Осыған байланысты оқушылардың сөздік қорын арттырудың жан - жақты жолдарын қарастыруда . Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып , қоғам алдында өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетіндей, ұлттық сана сезімі оянған,биік парасатты, ар - ожданы мол азамат тәрбиелеу өмір талабы болып отыр.
Әрине,жеке тұлғаны қалыптастыруда әр пәннің өзіндік орны бар болғанымен ,барлық білімнің негізі, оны игеру құрамы болып саналатын қазақ тілі пәнінің атқаратын қызметі өте үлкен. Өйткені ғылымның қай саласына қатысты болса да білімді меңгеруге қажетті ой қорыту,оны дәлелді түрде дәйектілікпен айта білу, оқығанын жүйелі баяндау секілді іскерлік дағдылары оқушы тілдік фактілерді, оның ішкі заңдылықтарын тану арқылы игереді.
Оқушыға берілетін білімнің қайнар көзі, бастау бұлағы мектепте. Міне сондықтан да мектептегі білім беру сабақ мазмұны, жаңа білімді игерту өзекті мәселелердің бірі.
Уақыт талабы білім жүйесінде болашақ азаматтарды тәрбиелеу үрдісіне жаңаша бағыт, соны серпілістер мен шығармашылық негіздегі педагогикалық ізденістерді қажет етеді. Адам факторы алға шығарылып, қатаң бәсекелестік заманында өзінің білімділігі мен біліктілігін таныта алар дарынды да талапты жеке тұлға тәрбиелеу міндеті жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұны мен оқыту үрдісіндегі жаңа ойлар мен шеімдердің жүйесіне тіреледі. Бұл міндеттің жүзеге асуы осы жолдарды жетілдірумен байланысты қаралатындықтан, баланы жеке басы ерекшеліктерін ескеру ұстанымы оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет - деп 12 жылдық оқу жүйесін қабылдауда.
Ал 12 жылдық білім беру жүйесінің алға қойып отырған мақсаттарының бірі: жеке тұлғаның тілдік шығармашылығын дамыту және тәрбиелеу арқылы коммуникативтік міндетті жүзеге асыру, яғни меңгерген тілдік білімдерін өмірде дайындау,сөздік қорын,сөйлеу дағдыларын жетілдіру.
Оқушылардың қазақ тілі пәні бойынша саналы білім алуының сан алуан мәселелері әдістемеші - ғалымдардың еңбектерінде сөз болып келеді.
Қазақ тілінің бала дамуының қайнар көзіне айналуы пәнді оқытудың мақсат - міндеттерімен, онда жүргізілетін әр бағыттағы жұмыстармен байланысты шешілетіні сөзсіз. Сондықтан да Ы.Алтынсарин : Тіл сезімін дамыту- оқушының мектеп қабырғасына келгендігі сөздік қорын әрі байыту,ол әбден ойланған системаны талап етеді, - деп тұжырымдайды . Бұл, әрине оқытудың белгілі бір тиянақты жүйемен жүргізуі тиісті екендігін көрсетеді.
Тәжірибе барысында жасөспірімдердің сөйлеу тілінде мынадай ортақ кемшіліктері көп байқалады: біріншіден, балалар өз ойын дұрыс іріктеп ,орынды қолдануға төселмегендіктен ,бір сөзді әлденеше рет қайталайды. Қыстырма сөздерді, қажетсіз жиі қолданады да, сөзінің әсерлілігі төмендейді. Екіншіден,ой жалғастығы жоқ. Жүйемен сөйлеу маықтары жетілмеген. Негізгі ойы мен қосалқы пікірлерін ажырату қиын. Үшіншіден, балалар сөйлегенде сөзді мәнерлі айтуға, тілдік жағдаятқа сай ырғақпен сөйлеуге мән бермейді. Қайткенде тез бере салып, құтылуға асығады,сондықтан олардың сөздерінің эмоциялық әсері де болмайды. Кейде сөйлемдеінің жігін ажыратуда мүмкін болмайтын жағдайлар да кездеседі. Ал сөйлемдерінің құрамы тұрғысынан алып қарағанда нормадан ауытқып, бас аяғы белгісіз болып келетін кездері де жоқ емес.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі мұндай кемшіліктер жазба тілінде де кездеседі. Сөйлем, азат жолдық, мәтіндердің ара жігін ажырата алмау, олардың бір бірімен сабақтастығына мән бермеудің салдарынан ой тұтастығының сақталмауы, әсіресе, ығармашылық бағыттағы жазба жұмыстары деңгейінің томендігін көрсетеді.
Мұндай қателерді болдырмау үшін оқушыны сөз саптау шеберлігіне үйретудің алғышарты ретінде тіл көркемділігіне ой жүйелігінің қажеттігін сезінуіне көз жеткізудің амал тәсілдерін тауып , орнықты ой түйіндеуге жетелеу қажет . Бұл тұрғыда бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттыру қажеттілігі туындайды. Бала ығармашылығын ыңдауда рөлдік ойынның орны ерекше. Баланың мектепке дейінгі негізгі әрекеті ойын десек, ол мектепке келісімен ойын әрекетінен біртіндеп жетекші әрекет оқу әрекетіне көшеді.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында: Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізінде бастауыш сынып оқушысының белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу рәекетінің субьектісі, әр түрлі мәдениеттер мен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сай өз жасын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала деп қарастыратын,осыған орай көп қырлы құрылымды білім - тәрбие мазмұнын анықтап құруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта отырып оқыту идеясы алынады. Дамыта оқыту әдістемесіндегі ең басты нәрсе - оқушыларды шығармашылық әрекет жағдайына енгізу...
Демек, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын дамыту жетекші орынға шығады.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,ізденуі. Өмірде дұрыс жол тауып кетуі үшін адам дұрыс ой түйіп,өздігінен сапалы,дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп,тереңде жатқан талап - тілегін, белсенділігін дамыту , сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үін рухани күш беру - білімнің басты мақсаты.
Бұл үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып,әдіс - тәсілдің озығы өмірге келуі,олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін , белсенділіктерін дамытып ,шығармашылығын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана өз өміріне өзгеріс енгізе алатын , өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын жеке тұлға тәрбиеленіп шығады.
Тілдерді оқыту барысында ойын әдісін қолданудың мүмкіндіктері туралы бұрыннан белгілі. Шет тілін оқыту әдісімен айналысатын көптеген ғалымдар ойын әдісін пайдаланудың тиімділігіне баса назар аударған.Бұл ойын кезінде кез келген адамның,әсіресе,баланың қабілеті толық ,ал кейде ерекше байқалатындығымен түсіндіріледі. Й.Хейзинга адамзат мәдениеті ойын сияқты пайда болады және дамып отыр деп көрсетеді.
Алайда, шет тілдерін оқытуда ойынды пайдалану онша жеткілікті зерттелмегенін атап өткіміз келеді.Дегенмен де дәл ойын әдісі танымдық қызығушылықты арттыруда,білім алудың күрделі жолын анықтауда,оқушылардың шығармашылығын қалыптастыруға жағдай жасауда,сондай - ақ мұғалімнің кәсіби шеберлігін қазіргі заманғы технологиялар деңгейіне алып шығуда айрықша рөл атқара алады.
А.С.Выготский мен А.М.Леоньтев зерттеулері шеңберіндегі психологиялық теория адам әрекетінің негізгі үш түрін бөліп көрсетеді: еңбек ,ойын және оқу. Олар бір - бірімен тығыз байланысты. Ойынның пайда болу теориясы туралы психологиялық әдебиеттерді талдау,тұтас алғанда оқушылардың дамуы мен өзін- өзі көрсете білуіне арналған бағыттар аясын анықтауға көмектеседі. Неміс психологі К.Гросс ойынды мінез - құлықтың бастауыш мектебі деп атады.
Ғылымда соңғы жылдары қоғамдық тәжірибеде ойын ұғымы аса маңызды қоғамдық категория ретінде пайдаланылады.Сонымен байланысты ойын түрлері дидактикаға аса белсенді түрде ене бастады.
Ойын әдісінің көрнекті зерттеушісі Д.Б.Эльконин ойының табиғатының әлеуметтік сипатқа ие екенін және ересектер әлемінің бейнесіне тікелей тәуелді болатындығын айтады.
Ойын қызметінің психологиялық механизмдері өзін - өзі көрсететін,өзін - өзі ұстай алатын,өзін- өзі анықтайтын,өзін-өзі реттейтін және іске асыра алатын жеке тұлғаның іргелі сұраныстарына сүйенеді. Ойын - қоғамдық практиканың бір түрі,нақты өмір құбылыстарын әрекет арқылы қайта жаңғырту.
Ойын - мәдениеттің ерте кездегі жетістігі. Ол қоғаммен бірге өмір сүріп келеді. Әрбір жеке адамның өмірі ойын арқылы өтеді. Біздің заманымызда ойын тек әрекеттің жеке түрі ғана емес,қоғам өмірінің барлық саласында оның әмбебап құрамына айналды: экономикада,саясатта,басқару ісінде,ғылымда,әрине,білім саласында да.
Педагогикалық әрекеттің негізгі қызметі тек білім беру ғана емес, сондай - ақ оқушының жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып,проблемалық - танымдық жағдаяттар туғызу арқылы оның танымдық қызметін басқару.Адам өмірінде ойын әрекеті төмендегідей қызмет атқарады:
Ойын - сауық
Қатысымдық
Болжамдық
Ойын арқылы емдеу,басқа қызмет түрінде пайда болатын әртүрлі қиындықтарды жеңу
Өзін - өзі көрсете алу
Әлеуметтендіру
Халықаралық қатысым
Эстетикалық
Қазіргі педагогика ғылымында оқушы шығармашылығына бағыт - бағдар беру мәселесі кеңінен көтерілуде. Алайда ол дарынды, талантты балалардың шығармашылық белсенділігін дамытуды жүзеге асыру деген қорытындыдан әрі аса алмауда. Бұл мәселенің алатын орнын ,мақсатын , мазмұнын алғаш анықтаған М . Жұмабаев болды. М .Жұмабаевтан кейін өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешова , . Карибаев,Қ. Әбдібеққызы еңбектерінде сөз етілген . Бірақ бұлардың барлығы да бастауыш сыныптар деңгейіндегі жұмыстар емес, тек қана орта буындарда жүргізілетін жұмыс түрлері болатын. Ал қазіргі кезде шығармашылық белсенділік жөнінде баспасөз беттерінде көптеген материалдар жарияланып жүр. Сонымен қатар әр сынып сайын тіл пәндері бойынша шығармашылық тапсырмалар берілген . Бірақ берілген шығармашылық тапсырмаларды оқушылар қалай орындайды, мұғалім қалай орындайтындығы жөнінде әдістемелерден толық жауап алу мүмкіндіктері табыла бермейді. Демек , бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту маңызды.
Баланың жастайынан шығармашылық дамуын бағыттап,бағдарламаса онда жоғары сыныпқа келгенде шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Бүгінгі таңда , жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап , оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес біліммен тәрбие беру талап етілуде. Қазіргі мақсат жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалай алатын адамгершілік,имандылық,ізгілік мінез - құлық қалыптасқан , іскер, дене күі ақылына сай азамат тәрбиелеу. Бұл мақсатты жүзеге асыруда бастауыш сыныптан бастап оқушыларды шығармашылыққа жетелеу қажет.
Ал бұл әлі де болса білім беруде өз шешімін толық таппаған мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың тиімді әдіс - тәсілдерін ,жолдарын іздестіру,оны мектеп тәжірибесінен өткізу.
Зерттеу обьектісі: Сөздік қорды дамыту
Зерттеу пәні: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту
Ғылыми болжамы: Егерде тақырыптың теориялық негіздегі материалдар жинақталса, сөздік қорын дамытудың әр түрлі тәсілдері оқушыға үйретілсе,ұйымдастырылатын жұмыстар жүйелі, мақсатты түрде құрылса мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми - әдістемелік әдебиеттердегі оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негізін анықтау.
2. Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын даму деңгейін анықтау.
3. Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау,жүргізу.
4. Жүргізілген эксперимент нәтижелерінің тиімділігін дәлелдеу,әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері:
oo Бақылау;
oo Әңгімелесу;
oo Педагогикалық эксперимент;
oo Сұрақ - жауап;
oo Салыстыру.
Жетекші идея : Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуда оқушылардың білім, білік,іскерлік дағдыларының деңгейін көрсетіп, адамгенршілік қасиеттерді қалыптастырып, шығармашыл тұлға тәрбиелеу.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасына байланысты педагогикалық - психологиялық ой - пікірлер,жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы.
Практикалық маңыздылығы: Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға арналған жұмыс түрлерінің әдістемесін дайындау.
Зерттеу кезеңдері:
1 - кезең 2005 жылдың қараша ,желтоқсан, 2006 жылдың қаңтар айларында тақырып таңдалып ,теориялық материалдар жинақтау.
2 - кезең 2006 жылдың ақпан айы, анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,нәтижесін өңдеу.
3 - кезең 2006 жылдың наурыз, сәуір, мамыр ,маусым айларында қалыптастырушы эксперимент жүргізіп, алдын - ала қорғауға дайындалып, жұмысты аяқтау.
Дипломдық жұмыс көлемідипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негіздері тарауында проблеманың психология, педагогика саласында зерттеу деңгейі қарастырылып, Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту бағытындағы жүргізілетін жұмыстар мүмкіндіктері туралы сөз болады.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға бағытталған тәжірибелік - эксперимент жұмыстары атты екінші тарауда оқушылардың шығармашылық деңгейінің шамасы, қалыптастырудың әдіс - тәсілдері, тиімділігі туралы айтылады. Жүргізілген тәжірибелік - эксперимент материалдары,оқушылардың жауаптары талданып, тәсілдері айқындалып, олардың нәтижелері практикалық жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлімінде жүргізілген жұмыстың нәтижесі, оқушылардың сөздік қорын дамытуға ықпал ететін іскерлікке практикалық нұсқаулар берілді.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1.Мәтінді оқытуда рөлдік ойындар арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Тіл дамытудың зерттелу мәселелері
Қоғамдағы дамытушы күш жастар болғандықтан, оның бойында ұлы істі жүзеге асыра алатындай күш - қабілет болуы керек. Ол күш - білімде,тәрбиеде, іс - әрекетте. Демек, жаңа кезеңде адамды өмір сүруге баулу үшін бұрынғыдан да мол деңгейде білім беру деген сөз.
Бүгінгі таңда адам , қалыптастыру , жеке тұлға , бағдарланған оқу деген ұғымдарды көп естиміз. Филосовтардың айтуынша Адам дегеніміз өмірлік қатынаста өзін еркін ұстайтын , әрекетшіл, басқа адаммен бірігіп әрекет ететін, биологиялық және әлеуметтік болмыс. Адам - дербес сананың иесі, сезімі, ойы бар ең күрделі құндылық. Күні бүгінге дейін педагогикада адам ұғымы дара қолданылған жоқ , ол жеке бас, жеке тұлға, индивид, оқушы деген сияқты ұғымдар арқылы айтылып келеді.
Олай болса, Жеке тұлға дегеніміз не? Психолог Л.Н. Леонтьев пікірінше: жеке тұлға қоғамдық ортада өмірден туындайтын тәжірибені қолданушы, ерекше типтегі психологиялық құрылым. Әлеуметтанушылар жеке тұлға - әлеуметтік маңызды сапаларының жүйесі деп топтайды. Педагогикада жеке тұлға - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекеттің субьектісі ретінде индивид жеке тұлғаның басты белгісі - оның әлеуметтік мәнінің болуы болмысқа, адамға , өзіне, еңбекке, қоғамға , табиғатқа.
Жеке тұлға - қоғамдық сананы алып жүретін адам , қоғамдық тірі жан . Жеке адам деп нақты адамды,қоғамның белсенді, саналы мүшесін өмірге өзіндік бір көзқарастары мен қарым - қатынастары бар ,моральдық талаптары, өзіндік психологиялық қысиеттері,өзге адамдардан айырмашылығы, даралығы бар жан иесін айтамыз.
Ал , жеке тұлғаның дамуына , қабілетіне ,икеміне әсер етуші фактор - қажеттілік . Д.Корнеги Ең бірінші адамның белгілі бір нәрсеге қатты қажеттілігін туғыза білу керек. Мұндай іс қолынан келген адам бүкіл әлемді мойындата алады, - дейді. Жеке адамның дамуы бұл ең алдымен оның рухани өсу, жетілу процесі,іс - әрекетте өзін қоршаған өмір шындығын бейнелеуі,қоғамдық орта мен табиғи құбылыстарға , адамға қарама - қарсы таным - білім процесінде болатын сапалық өзгерістер процесі. Ал жеке адамды жан - жақты дамыту - тәрбиенің жалпы мақсаты жеке адамның барлық күш - қуатын ,қабілетін дамыту, дене және актуальді жағынан жетілдіру, жоғары адамгершілік, эстетикалық ұғымдарын және сезімдерін жан - жақты, ақылға сиымды қажеттілікте дамыту. Енді жеке адамның жарасымды дамуы - адамның жеке басының өзіндік , даралық ерекшелігін ескере отырып , қасиеттерінің үйлесімді,сапаларының пропорционалды, келісімді дамуы. Ал даму - индивидтің тұқым қуалау арқылы берілген және өмір барысында қалыптасқан қасиеттерінің сандық және сапалық өзгерістерге ұшырау процесі. Даму өсу процесінен ,организмнің физиологиялық жетілуінен және адамның рухани дамып , әлеуметтік жан ретінде қалыптасуынан тұрады. Қалыптасу деп жеке адамның ішкі және сыртқы жағдайлардың ықпалы мен тәрбие , оқыту, әлеуметтік және табиғи ортаның әсерінен жеке басының белсенділігі нәтижесінде , даму процесі негізінде пайда болатын қасиеттер мен сапаларды айтымыз. Олай болса, жеке тұлға - күрделі әрекеттің және көптеген факторлардың бірлесе өткен әрекетінің нәтижесі.
Ал тәрбие - нақты педагогикалық мақсатты , есепті,міндетті шешуге бағытталған , тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсат бағыттылығы , жүйелі өзара ықпал , қызмет ету, қоғамдағы өмір мен еңбекке даярлау барысында қажетті әлеуметтік іс - тәжірибені аға ұрпақтың жас ұрпаққа беруі, жас ұрпақтың оны меңгеруі,жеке адамның бойында белгілі бір қасиеттер мен сапаларды қалыптастыру үшін мақсатты , бағытты, жоспарлы, жүйелі жүргізілетін процесс.
Оқыту - оқушыларды жүйелі біліммен , іскерлік және дағдылармен қаруландыратын, олардың танымдық, шығармашылық белсенділігін арттыру , санасы мен мінез - құлқына, дүниеге көзқарасына, сеніміне әсер етуге бағытталған оқушы мен оқытушы арасында өзара тығыз байланысты,мақсатты, жүйелі жүргізілетін педагогикалық процесс. Бұл процестің барысында білім беру, тәрбие беру адамның дамуы, оның білім алуы жүзеге асырылады.
Білім беру - оқыту мен тәрбие жұмысын біріктіретін және жеке бастың дамуына ықпал жасайтын процесс. Ол оқушылардың жалпыланған қоғамдық - тарихи тәжірибені игеру және меңгеру процесі мен нәтижесі,адам баласы жасаған білімдер жүйесін игеруді,соның негізінде дүниеге көзқарасты, таным - білім қабілетін ,сана сезімін, мінез - құлқын қалыптастыру болып табылады. Ол арнайы оқу сабақтарында ұйымдастырылатын мақсатты оқыту процесін ғана қамтып қоймайды, өздігінен, әртүрлі хабар деректермен білім алуды да қамтиды. Білім беру - кең әлеуметтік мағынада тәрбиелеудің құрамдас бөлігі.
Бұл таңда білім саласынан жүйеленіп, дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес , шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, жаңалықтар ашатын , бір тума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудан маңызды мәселе,екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекетін ғылыми - педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттілігі 80 - жылдары - ақ И.Я.Лернер жазған болатын , қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі.
В.В . Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр: жеке тұлғаның маңызы оның жасампаздыққа мұқтаждығына және қабілеттілігіне байланысты деп есептелген . Б.Д.Эльпоний шығармашылыққа мынадай анықтама береді. Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздың жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің саналылығы мен , бір тумалығымен ерекшеленетін болса , өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса , онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады.
Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,ізденуі,өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп , өздігінен сапалы , дәлелді шешімдер қабылдай білуді уйрену.
Шығармашылық бүкіл болмыстың , дамудың,қозғалыстың бір сөзбен айтқанда тіршілік көзі.Табиғат және адамның аөыл санасында,іс-әрекетінде,ішкі жан дүниесінде-шығармашылықтың табиғи үрдістері үздіксіз жүріп жатады.Табиғат ішкі үрдістерді өзі басқарады.Ал табиғи шығармашылық үрдістердің үздіксіз дамуына себепші болатын сыртқы фактор.Солардың бірі-жас ұрпақ тәрбиесіне бағытталған жүйе. Ағартушы педагог Мағжан Жұмабаев бұл жайында - бала еліктегіш болғандықтан , балалардың ылғи, сұлу, пән қулықты әсер алуына ыждахат алу керек. Сонда ғана барлық ісі сұлу және үлгілі болады. Баланы өз күшіне сендіру керек. Қолыңнан түк келмеді дей берсең , жасқаншақ болып қалады. Осыдан сақтану керек. Бала еш уақытта іссіз отыра алмайды,сол үшін балаға пайдалы іс беріп қою керек. Сонда бала өмір бойы пайдалы іске әдеттенеді, - құнды пікір айтқан болатын осы орайда данышпан , ғалым А. Эйнштейн сөзі ойға оралады. Адам естіп - көріп, білгені арқылы жетілмейді, еңбек пен іс - әрекет үстінде ғана қалыптасады . Демек баланың еңбек үстінде шығармашылық әрекеттері қалыптасады.
Шығармашылық әрекет оқушының өзі жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өкіл , нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілік қамтитын әрекет, мұндай әрекет оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған . Оқушының шығармашылық әрекетінің негізгі сипаттамаларын әне оларға сәйкес қалыптасатын қабілеттерін Ю.Г.Юдинге мына түрде қалыптастырады:
1. Оқушыға шығармашылық іс - әрекетінің міндетті түрде талап етуін; Оқушылардың ғылыми практикалық конференциясы жыл соңындағы шығармашылық емтихан , жылдың мектептік көрмеге, қорытынды жұмыс тапсыру тағы басқа.
2.Оқушының шығармашылық әрекетінің пайда болуының жан - жақтылығы,жаңа сетуацияға байланысты білім , икемділіктерін қолдана білу,таныс обьектілердің жаңа функцияларын көре білу, шешімдердің баламасын таба білу , мәселесінің белгілі шешіміне қоса шешімнің жаны , тың әдістерін таба білу.
3. Сыныптағы ерекше эмоционалдық шығармашылық атмосфера және оқушының қызығушылығы , белгілі эмоция , сезімдердің барлығы оқушылардың шығармашылық әрекетінің шарты ретінде эмоциялық шығармашылық атмосферасы болып есептеледі. Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық белгілі бір меңгеруге негіз болып табылады. Ал , кейбір оқушылар еркін эмоциялық көңіл - күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
4. Оқушылардың жаңа бір нәрсені ашу: оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді, бұл оған белгілі бір пән төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығармашылық әрекет оқушыны өзіне тарта, баули түседі. Оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері , бір нәрсені жасауға,тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін қалыптасады.Бұл кездегі даму өнімі (қиял)болып қалыптасады. Қиял қызметі әр қилы деңгейде көрінуі мүмкін оның көп түрлі болуының басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы бағытынан әрекет дәрежесіне орай қиял енжар (пассив) және белсенді (актив) болып , екіге бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа саспайтын , қажетсіз не болуы мүмкін емес бейнелер қалыптасады. Шығармашыл қиял жаңа , қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар көзі . Мұндағы жаһан түсінігі екі түрлі мәнге ие : объективті жаңалық және субъективті жаңалық. Обьективті жаңа бейне - бұл заттың не идея күйінде дүниеде бұрын соңды болмаған бейне,ал субьектив жаңа бейне әрбір жеке адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағдайында өз басы үшін жаңалығы.Қажеттіліктерді қанағаттандыру жолында көрнекі емес туындыларын белсенді мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті.
Оқушылардың таным белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде пайдалана білуге,үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті.
Белсенділік бұл- оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті.Мазмұнды,көлемді оқу қолданылатын және қызығушылық тудыратын белсенділігін арттыратын,шығармашылықты арттыратын, білім меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы оларды тәжірибелерде қолдануға бағытталған. Оқытудағы белсенділік- мұғалім мен оқу процесін оқушылар бойында құлшыныс пен өз бетімен жұмыс істеуді, білімді беріп, терең игеруді, қажетті білікті,дағдыны жүйелі қалыптастыратындай және олардың байқампаздық, ойлау, сөйлеу, шығармашылық және есте сақтау қабілеттерін дамытатындай етіп тұруға талап етіп,құруды талап ететін дидактикалық қағида.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі негізінен екі түрлі сипатта болады.
Белсенділік
Сыртқы белсенділік Ішкі белсенділік
Оқушы әрекетінің белсенді түрде ойлау әрекеті
Көрінісі,\белсенді қимыл қозғалыстары ,мұғалімге зейін қойып қарауы,мимикасы\
Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін артыру принципін жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой-дербестігін дамыуға тырысады.Оқушыда белсенділік бір қалыпты болмайды,оның қарапайым еліктеушілікке орындағы негізделген белсенділік күрделі шығармашылық,белсенділік түрлері болады.Оқушының белсенділігін арттыру үшін шығармашылық әрекеттің маңызы зор.Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру,өздігінен дамуына жағдай жасау,сондықтан оның өзіндік танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсенді әрекеттің қалаған түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы жоқтан барды шыару емес,әңгіме-қарапайым,еңбек бөлшектерден құралған дүниені өзгертіп,жаңалауда ұлы ғалым А.Эйнштейн: Ойлап,табушы- бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам-деген екен.Сонымен бірге осы ғылымның тіл білмей өлең жаза алмағандай,білімсіз еш нәрсе ойлап табу мүмкін емес,(сонымен бірге осы ғылымның) қанатты сөзінен шығармашыл қиялдың негізінде не жататынын ұғуға болады.Ағылшын ғалымы Г.Уоллес шығармашыл еңбектің 4 кезеңі болып,ұсынады:
1.Дайындық-идеяның пайда болуы;
2.Ой жетілуі-қойылған проблемаға орай білімдердің жинақталуы,жетіспеген деректерді іздеу,топтау;
3.Аян болу(озарение) - діттелген нәтижені сезіммен (интуитив) қауіп түсу;
4.Тексеру Г.С.Альтшулер шығармашылық еңбектің біртұтас теориясын талқылап,бұл процестің бес деңгейін айырады;
1.Нақты нысанға байланысты бір сұрақ төңірегіндегі мәселені шешу.
2.Сұрақ бір мәселе төңірегінде,бірақ нысан өзгертілген,шешімі көп вариантты;
3. Нысан күрделі өзгеріске түседі,осыған байланысты дұрыс шешім жүздеген қателіктердің арасынан табылуы қажет,қосымша білімдерді қажет етеді
4.Нысан түгелдей өзгереді. Проблема шешімі терең ғылымдық дайындықты талап етеді, әрі сирек кездесетін құбылыстар арасынан іздестіріледі;
5. Нысанды қамтыған бүкіл жүйе өзгеріске түседі;
Шешім іздеу барысындағы тәуекел мен қателіктер саны шексіз.Мәселені шешу жолдары бүгінгі ғылым аймағынан тыс болуы мүмкін. Сондықтан, бүгінгі қол жеткен білімдер негізінде жаңалықтар аша отырып , қойылған мәселеге әсте ақырын жақындай түсу қажет.
Шығармашылық қиялдың көрінісі осы процестің тұрақтылығында да тәуелді; Шығармашылық - ауытқуы мол ,үздіксіз әрекет. Оның шарықтауы , тоқырауы және құлдырауы алмасып отырады. Шығармашылықтың ең жоғарғы деңгейі - шабыт. Шабыттың сипаты - көңіл - күйдің шарықтауы, ой жарқындығы мен дәлдігі, қарқындылығы мен жеке күйзеліс кемдігі. П.И.Чайковский өзінің шығармашылық кейпі жөнінде төмендегіні жазады. Кейбірде ойда жоқ дербес жаңа күй әуені аян болады.Оның қайдан келетіні - ашылмас сыр .
Шығармашылық қиялдың жемісті болуы адамның ерік күшіне ,үздіксіз қажымас еңбегіне байланысты И.Е.Репин айтқандай Шабыт - маңдай тер мәуесі.
Бүгінгі таңда оқушылардың үздіксіз білім алу міндеттерін жетілдіруге сай,мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін арттыру , оұушылардың шығармашылық қыбілеттерін дамыту, танымдық белсенділігін арттыру талап етілуде.
Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырған,өздігінен дамуы жағадай жасау, сондықтан оның өзіндік танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсенді ету жатыр.Оқушылардың шығармашылық жұмысынан мұғалімнің тапсырмасы бойынша өздері жоспар жасап,іс-тәсілін анықтап,оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады.Оқушылардың шығрамашылық әрекеті білім алу белсенділікке байланысты,ал ол белсенділік дербестікті қажет етеді.Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады.
Оқушылардың дербес екеулеп топтап оқу жұмысына бағышталған жобалау әдісі баланың ғылымның әр түрлі саласынан алынған білімдерін интеграциялауға мүмкіндік берумен қатар оқытудың түрлі әдісі түрлері мен құралдарын пайдалануды қарастырады.
Бұл әдіс бойынша шығармашылық жұмыста құбылысты өз бетінше талдай келіп,шағын ғылыми шығармашылық тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізу оқушыға кішкентай жаңалық ашқанмен бірдей.Бұл әдіс шығармашылыққа негізделген жазба жұмыстарын жүргізуде өте тиімді әрі оқушының ауызша сөйлеу тілі мен жазба тілін қатар дамытады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетін қазігі даму кезеңіндегі қоғамның түрлі сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігін жоғарылауының арасында байланыс айқындала түсуде.Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетін белсенділендіру,оның тиімді басқару және дамыту, әдістемелік ұйымдасырушылық және моральдық психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес,маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі талдауда көрсетілгендей,белсенділік терминінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік жатыр.Ол әр түрлі салада талдауды талап етуші көп аспектілі феномен ретінде көрсетіледі.
1.биологиялықП.К.Анохин,В.М.Бехтер ев,Н.А.Бернштейн,А.И.Шади,И.А.Сечен ов т.б.
2.психологиялық Б.Г.Ананьев,М.Я.Босов,Л.С.Выготски й,Б.Ф.Ломов,В.С.Мухина,В.А.Мясищев
3.педагогикалық Ш.А.Амонашвли,Я.А.Каменский,Д.Локк ,Ж.Ж.Руссо,К.Д.Ушинский,Г.Н.Щукина, Т.И.Шамова т.б
Биологиялық аспект-белсенділік мәселелері түсінігі мен байланысты белсенді бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесі болып табылатындығы жөнінде түсінікпен тығыз байланысты.Ол өзін-өзі ретке келтірумен негізделеді.Биологиялық белсенділік адамның ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін оған тұқым қуалау қасиеті.Белсенділік бейне белгісін тұрақтандырушы сапа болып табылады,бұл тірі материяның іштей детерминацияланған іс-әрекеттің бір түрі болып табылады.Белсенділік көзі болып сыртқы орта және ағзада тұратын және өтетін ішкі үрдістер болып табылады.Адам өзіндік табиғи сапаларының күшінен әлеуметтік мәнділік күшімен белсенді келеді.
Психологиялық аспект-тұрмысынан белсенділік С.Л.Рубенштейн көзқарасындағы жалпы психика жөніндегі детерменистік түсінік беру сұрағының бір бөлігі ретінде қарастырылады.Мұнда белсенділік ішкі шарттар арқылы болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді,сыртқы шарттардың нәтижесі және ол ішкі шарттар арқылы болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді.Сыртқы шарттардың нәтижесі және ол ішкі сапаларға тәуелді.Ішкі мен сырқының қарым-қатынасы өз беттіліктің және сыртқы әсерге жауап беру белсенділігінің өсуінде көрінетін күрделі шарттардың жоғарылауына сай өзгеріп отырады.Белсенділік адамның жаңа қарым - қатынасына айналады,бұл адам жеке тұлға ретінде көрінгенде және белсенді әрекет қарым - қатынас иесі болған жағдайда болады.
С.Л. Рубенштейн адамның белсенділігін былай түсіндіреді.
Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан ішкі шарттар арқылы әрекет жасайды. Белсенділік субъектінің объектіге қатынасын қарастырады. Практикалық әрекеттің жүру барысында субъекті қоршаған әлемге әсер етеді,таниды, өз қажеттіліктері мен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтік тұлғалық аспект - мәселелері іс - әрекет кезіндегі тұлғаның белсенділігін зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділік адамның табиғи қасиеті ғана емес дегенге сүйенеді. Белсенділікті тұлғаның әлеуметтік сапасы деп қарасақ , оны әрекеттің қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс , әрекет бұл адамның қоршаған әлемді меңгеруінің және белсенді құруының бір түрі. Педагогикалық аспект - белсенділік мәселесін зерттеу берілген түрлі түсіндірумен байланысты.
oo Белсенділік баланың таным іс - әрекетіне деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бір белгісі ретінде түсіндіріледі.
oo Белсенділік субъектінің іс - әрекетке қатынасын көрсететін негізгі белгілері мен қатар тұлғаның сипаттамасы ретінде түсіндіріледі.
Танымдық белсенділік жалпы белсенділік феноменінің маңызды саласы, оның негізі ретінде адамның ең маңызды ұасиеті болып табылады. Ұоршаған әлемді тек шындықьағы биологиялық және әлеуметтік мақсатта ғана тану емес , сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәнді қарым - қатынасы мен яғни оның алуан түрлілігіне енуге ұмтылу мен , санадан мәнді жақтарын бейнелеумен , себеп салдары байланыстар , заңдылықтар қайшылықтармен түсіндіріледі. Танымдық белсенділік тұлғалық қатынастардың қалыптасуы мен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы қатынасы , танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылар мен танымдық қырым - қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге адамның барлық жоғарғы таным процестерін өзінің даму деңгейінен белсенділендіруде танымдық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Балалардың жеке тұлғасында шығармашылық белсенділігінде дамуы - жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білімге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу - әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді.Қорыта келе,шығармашылық белсенділік күн іс - әрекетте (ойын,сабақ,еңбек) кездесетін міндеттерді шығармашылықпен орындай білу қабілеті. Тек белсенді адамдар ғана мақсатқа жету барысында батылдық көрсетіп ,қиыншылықта жеңіп шыға алады. Күнделікті іс - әрекеттің ішінде шығармашылық ойындар баланың белсенділігін арттыруға ерекше мүмкіндік тудырады.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ата - бабамыз Ойын ойнап,әй салмай өсер бала болама ?, - деп айтқандай , бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас буынның еңбекке қатынасы , психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойында зерттеу мәселесін тек психологтар мен педагогтар ғана емес , сонымен бірге филосовтар , тарих этнографтар , т.б өнер мен ғылым қайраткерлері қарастыруда. Ойында шындық көрінісі , оның образы сәулесі қылан береді. Балалар ойын барысында өздерінікін сезініп, ізденімпаздық,тапқырлық әрекет танытып, түрлі психологиялық түсінік пен сезім әрекетіне сүңгиді. Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш пен реніш сезімінде болады.
Ойын - бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойын үстінде дүниетанудағы өз мүмкіншілігін сезіну мен қатар айналасындағы адамдар мен олардың әрекетіне көңіл аударады, заттың ішкі мазмұнын білгісі келеді. Балалардың қиялын , ойлауын ,сөйлеуін дамыту үшін түрлі ережелер мен ойнайтын ойындардың да үлкен дидактикалық мәні бар. Я.А.Коменский Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі - деп атап көрсеткен болатын . Осы сөздің өзінен - ақ балалардың танымдық әрекетін қалыптастыруда ойынның қаншалықты маңызы бар екенін түсінуге болады. Оқу құралдарының мінезі - мектеп мінезінің айнасы - деп ақын М.Жұмабаев айтқандай, біздің оқушыға берер біліміміз бен тәрбие жасында пайдаланатын әдістемелеріміз мәнді де жұмыр болуы керек.Ол үшін әр түрлі ойындар ұйымдастырып , оны тәжірибеден өткізіп , іске асыруды көздейді. Көрнекті педагог Ы . Алтынсарин тәрбие үрдісін баланың психологиясының дамуының негізгі факторы ретінде қарап, оған көп көңіл бөлген.
Қазақ балаларының психологиясын ескеру қажеттігін және соған сәйкес келуді ұсынады. Жалпы бастауыш сынып оқушыларының мектепке дейінгі ең негізгі ісі - ойын болатын болса , оқытып- үйрету барысында олар біртіндеп ойын әрекетінен таным әрекетіне түрлі ойындарды ойнау барысында бейімделуі тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндігін толық пайдалану және соның барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда ойын түрлерін пайдаланудың орны ерекше. Ойын оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, ойланғыштық, ізденімпаздық қабілеттерін арттырады, сөз қорларын молайтуларына көмектеседі. Мұнымен қатар сабақ үстінде ойын түрлерін қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырады, оған белсенді түрде қатысып , түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады.
Мәтінмен жұмыс хабарды түсіну дәрежесіне қарай әртүрлі мақсатты көздейді:
1. Мазмұнды толық түсіну.
2. Ең басты ойды түсіну.
3. Бөлшектеп түсіну. Ақпаратты өз қажетіне қарай нақтылап түсіну.
Мәтіннің мазмұнын толық түсіну оның құрамында емес күрделі лексика мен тіркестер болмауын қажет етеді. Мұнда мәтіннің мағынасы оқушға тұтас ұғынықты болып, оқушы оны бүтіндей сөйлеу процесінде қолданады. Мәтінді толық түсіну үшін арнайы тапсырмалар беріледі, ол тұтас оқылады, бақылау жүргізіледі, жіберген қателер түзетіліп отырады.
Мәтіндегі негізгі ойды түсіну кезінде оқушы кейбір білмейтін сөздерге таныс емес сөздер 2% аспау керек көңіл аудармай-ақ, онда айтылуға тиісті ең маңызды ойды меңгеруге тырысады. Үйренуші мәтінді тыңдап отырып, оның не туралы екенін есте сақтап қалады.
Тыңдалым мәтініндегі басты айтылар ойды толықтыру үшін берілген жекелеген деректерді нақтылап, талдап түсіну - бөлшектеп түсіну деп аталады. Мұндағы әрбір жеке ақпаратты оқушы қажетіне сай пайдаланып, сөйлесім әрекетінде қолданылады, жаттайды, жазып алады және т.б.
Тыңдалым процесінде оқылатын мәтін мазмұны мен композициялық құрылым жағынан жүйелі тұтас түрде ұсынылуы қажет.
Мазмұндық ерекшелігіне қарай:
а берілген тақырып оқушыға таныс материалдан жинақталғаны жөн;
ә ойдың логикалық жүйесі сақталып отыруы керек;
б мәтінге қатысты орындалатын жұмыстар нақтылы, анық болып беріледі;
в көмекші материалдар, көрнекілік қатар қолданылады;
г негізгі ой түйінделіп, оның төңірегіндегі қосымша, қосалқы ойлар соған қатысты жүйелі түрде баяндалады.
Сол сияқты тыңдалым нәтижелі болуы үшін, акустикалық ережелерді дұрыс меңгеру де аз роль атқармайды:
а Сөйлемнің фонетикалық норманы сақтап айтылуы
ә сөз бен дауыстың ырғағы
б Екпін мен дауыс ырғағын дұрыс қою
г Сөйлем мен сөйлем аралығындағы үзіліс.
Сонымен қатар әртүрлі жағдайларға қатысты ерекшеліктердің де әсері бар:
а Айтылар ойдың ым, қимыл-қозғалыс сияқты қосымша әрекеттермен толықтырылып отыруы
ә Мезгіл мен орынды дұрыс таңдап алу.
Таңдалымға арналған мәтінмен жұмыс оқытушы мен оқушы арасында жоспарлы іс-әрекет болуын қажет етеді:
1. Жұмыс істеу ережелерімен таныстыру.
2. Тапсырмаларды жүйелі тәртіппен орындау.
3. Аудиохабарды тыңдап, қабылдай білу.
4. Түсінуді қаматамасыз ету және бақылау.
Мәтінді жан-жақты меңгеру үшін берілетін тапсырмалар бірнеше түрге жіктеледі:
1. Мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған тапсырмалар;
2. Мәтіннен алынған ақпаратты творчестволық ізденістермен толықтыруға арналған тапсырмалар:
3. Мәтіндегі хабарларды адамдармен қарым-қатынаста, сөйлесуде қоладан білуге арналған тапсырмалар. 1.67
Объективтік факторға жоғарыда сөз болған мәтіндік ерекшеліктермен бірге түрлі ортаның жағдайлары да жатады.
Қамтамасыз етуге тиісті жағдайлар мәтінді оқыған ырғағы дұрыс, байыпты болуына байланысты. Соынмен бірге, дауыстың фонематикалық нормаларға сәйкес, темпі орташа, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы үзіліс анық, сөздің екпіні айқын қойылуын талап етеді. Сол сияқты тыңдалым процесі өтетін дәрісхананың, орынның жақсы болуы да оған әсер етеді.
Субъективті фактор тыңдаушыға қатысты көптеген ерекшеліктерден тұрады. Ең алдымен, тыңдаушы әртүрлі ойлау операцияларын басынан өткізеді: талдау, жинақтау, салыстыру, қарсы қою, жалпылау, нақтылау т.б. осы сияқты әрекеттер тыңдау арқылы тілді үйрену әрекетімен қатар жүреді.
Бұл әрекеттердің бәрі тыңдаушыда белгілі бір психологиялық қасиеттердің жетілуін қажет етеді. Осы ерекшеліктерге сай тіл үйренушілерге мынадай қасиеттерді үйрену қажет.
1. Есту қабілетінің алғырлығы
2. Айрықша ынта мен есте сақтауды қалыптастыру
3. Сөздің мәнін тез болжап, тануға деген бейімділік
4. Ішкі сөйлеудің даму деңгейі.
Осы қасиеттер тыңдаушыға тыңдалымға қатысты ерекше ынталылық, қажеттілік оянғанда жетіледі. Мұндай кезде адамның есту қабілеті күшейеді, сезім мүшелері әсерлі болады, бар ынта жігері бір нәрсеге бағытталады, ойлау жүйесі дамиды. Сөйтіп оқушының барлық қабілеті бір мақсатта жұмыс істейді.
Сонымен қатар, негізгі мақсат орындау үшін төмендегідей факторларға назар аударуға тура келеді:
1. Ойлау жүйесінің белсенді қызметі.
2. Жалпы білім жүйесі.
3. Ана тіліне қатысты білім деңгейі.
4. Үйренетін тілге қатысты білім деңгейі.
5. Тіл үйренудің себеп-салдары, қажеті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz