Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері ... ... 8
1.2 Балалардың тілін дамыту жұмыстарына қойылатын әдістемелік
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Мәтін бойынша тіл дамыту жұмыстарының турлері мен кезендері ... ... ...28
2. Тәжірибелік .экперименттік жұмыстарды ұймдастыру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бақылау эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Анықтау эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Қорытынды эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Қосымша
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері ... ... 8
1.2 Балалардың тілін дамыту жұмыстарына қойылатын әдістемелік
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Мәтін бойынша тіл дамыту жұмыстарының турлері мен кезендері ... ... ...28
2. Тәжірибелік .экперименттік жұмыстарды ұймдастыру және
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бақылау эксперименті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Анықтау эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Қорытынды эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттін дәстүрлі мұрасымен қауырт даму жолына түсуі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру жүйесінде, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу - тәрбие процесіне қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп жан – жақты дамыған.
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де олқылықтың да негізі бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін білім мен дағдыға байланысты болатыны белгілі.
Жоғарыда аталған әр кезеңді, аталған әрбір оқиғаны баланың даму, жеке тұлға ретінде қалыптасужолындағы «шағын секірістерге» балайтын ғалым, әсіресе, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау оқиғаларына ерекше маңыз береді.
«Адам ата – анасынан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, Сондайдан білген, көргені көп болған адам білімді болады» - деген ұлы Абай өсиеті мен ұлының алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген белгілі неміс педагогы И. Г. Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасуы мәселесін арнайы зерттеген Л. С. Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми тұжырымдарымен үндесіп жатыр[1, 5-10].
Осы тұрғыдан баланың «мектеп есігін ашқан кезеңінде» оның қолына қалам ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі әрі жауапты жұмыс екені белгілі. Ал осы жастағы оқушылардың тілін дамыту мәселесінің одан да маңызды жұмыс екендігі талас туғызбаса керек.
Тіл дамыту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен жүргізу қажеттілігіне, балалардың ойын ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің маңыздылығына ағарту ісінің көптеген қайраткерлері (Ф.И. Буслаев, К. Д. Ушинский, Н.А. Корф. және т.б.) аса мән берген.
Тіл дамыту жұмысының теориялық және практикалық мәселелерін атақты әдіскерлер (К.Б. Бархин, Н.М.Соколев, М.А.Рыбникова, Е.И. Тихеева және т.б.) өз зерттеу еңбектерінің арқауы етті.
Мысалы, оқушылар белгілі бір объектіге экскурсияға барып келгеннен кейін Тіл дамыту проблемасы белгілі психологтар П.П. Блонский, С.А. Рубенштейн, Б.Г.Ананьев, Н.И.Жинкин және т.б. еңбектерінде қарастырды.
Қазақ бастауыш мектептерде оқыту ісінің негізін қалаған ағартушы ғалымдар (Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынұлы және т.б.) әдістемелік еңбектерінде оқушылардың сауат ашу кезеңінде сөздік қоры мен сөйлеу дағдысын қалыптастыруға баса назар аударды. Сауат ашу кезеңіндегі оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың, М. Жұмабаевтың еңбектерінде қозғалды.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ. Жұманов,
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттін дәстүрлі мұрасымен қауырт даму жолына түсуі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру жүйесінде, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу - тәрбие процесіне қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп жан – жақты дамыған.
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де олқылықтың да негізі бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін білім мен дағдыға байланысты болатыны белгілі.
Жоғарыда аталған әр кезеңді, аталған әрбір оқиғаны баланың даму, жеке тұлға ретінде қалыптасужолындағы «шағын секірістерге» балайтын ғалым, әсіресе, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау оқиғаларына ерекше маңыз береді.
«Адам ата – анасынан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, Сондайдан білген, көргені көп болған адам білімді болады» - деген ұлы Абай өсиеті мен ұлының алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген белгілі неміс педагогы И. Г. Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасуы мәселесін арнайы зерттеген Л. С. Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми тұжырымдарымен үндесіп жатыр[1, 5-10].
Осы тұрғыдан баланың «мектеп есігін ашқан кезеңінде» оның қолына қалам ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі әрі жауапты жұмыс екені белгілі. Ал осы жастағы оқушылардың тілін дамыту мәселесінің одан да маңызды жұмыс екендігі талас туғызбаса керек.
Тіл дамыту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен жүргізу қажеттілігіне, балалардың ойын ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің маңыздылығына ағарту ісінің көптеген қайраткерлері (Ф.И. Буслаев, К. Д. Ушинский, Н.А. Корф. және т.б.) аса мән берген.
Тіл дамыту жұмысының теориялық және практикалық мәселелерін атақты әдіскерлер (К.Б. Бархин, Н.М.Соколев, М.А.Рыбникова, Е.И. Тихеева және т.б.) өз зерттеу еңбектерінің арқауы етті.
Мысалы, оқушылар белгілі бір объектіге экскурсияға барып келгеннен кейін Тіл дамыту проблемасы белгілі психологтар П.П. Блонский, С.А. Рубенштейн, Б.Г.Ананьев, Н.И.Жинкин және т.б. еңбектерінде қарастырды.
Қазақ бастауыш мектептерде оқыту ісінің негізін қалаған ағартушы ғалымдар (Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынұлы және т.б.) әдістемелік еңбектерінде оқушылардың сауат ашу кезеңінде сөздік қоры мен сөйлеу дағдысын қалыптастыруға баса назар аударды. Сауат ашу кезеңіндегі оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың, М. Жұмабаевтың еңбектерінде қозғалды.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ. Жұманов,
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
1.К. А. Анартаева, Ә.С. Әмірова. Тіл дамыту әдістемелік құрал. Алматыкітап 2004,
2.Ж. Адамбаева. Орыс мектебінің бастауыш сыныптарында тіл дамыту . Алматы – 2000,№3
3.А.Асқарбаев, М. Жазыбаев, С. Рахметова «Бастауыш оқудың тиімділігін арттыру», Алматы – 1975,
4.Х. Арғынов. Ғ. Сүлейменов «Ана тілі жөнінде ІІ сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал.» Алматы, 1962 №4 3-7бет
5. Ж. Адамбаева Мәтін бойынша тіл дамыту (қазақ тілі мен әдебиеті- 2002 № 26 №3)
6. Айдосова З. «Дамыта оқыту технологиясының мәселелері» (қазақ тілі мен әдебиеті 2004 № 9
7. Ш. Әуелбаев «Пунктуауияның кейбір мәселелері» 1997
8 .Ш. Әуелбаев «Қазақ тілі синтаксисі» 1971,
9.Д.Әлімжанов «Қазақ тілін оқыту әдістемесі»Алматы, 1995
10.Р. Әміров «Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту»Алматы,1997
11.А. Байтырсынов «Тіл дамыту әдістемесі жайында»Алматы, 1995
12.Ғ. Бегалиев «Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері» 1950,
13. Бастауыш мектеп методикасы Алматы, 1987
14.Бәкірова А. «Тіл дамыту және көрнекілік»,(Бастауыш мектеп -2001 , №3 15.Дүйсенбаева М. «Қазақ әдеби тіл орфоэпиясының кейбір мәселелері»,1973,
16.Ермеков Ә. «Грамматикалық талдау», 1958
17.Жиенбаев С. «Жаттығу мен тіл дамыту», 1944
18. Жиенбаев С. «Қазақ тілі методикасы»,1941
19.Жұмабаева Ә. Е. «Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі»,Алматы,1994
20. Ізғұттынова Р. «Тіл дамытудағы шағын жанрлардың маңызы»(Бастауыш мектеп 2004, №6
21. Ізғұттынова Р. «Жалпы білім беретін мектептердің оқу бағдарламалары» Алматы,1997
22.Көшербаев «Қазақ тілі сабақтарындағы қайталау», 1961
23.Қозыбаев С. «Қазақ тілі әдәстемесі»,Алматы,1996
24.Молдатаева М. «тілді дамыта оқыту»,(Бастауыш мектеп, 2000, №3 4-9 бет)
25.Нағымжанова Қ. «Қазіргі педагогикалық қажеттілік», (Бастауыш мектеп, 2005, 7-37 бет)
26.Рахметова С. «қазақ тілін оқыту методикасы»,Алматы, ана тілі, 1995, №5 27.Рахметова С. «Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту»,Алматы, 1979
28.Рысбаева Ғ. «Тіл дамытудың тиімді әдістері»(қазақ тілі мен әдебиеті 2004 №4
29.Серікбосина Г. Сюжетті суреттер Алматы: Атамұра,1998
30.Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдіс – тәсілдері. Алматы,1998
31.Ә. Садуақасов «Сауат ашу әдістемесі», 1994
32. Сарыбаев Ш. «Қазақ тілі әдістемесінің кейбір мәселелері», Алматы, 199533.Сатыбалдина Қ. «Тіл дамыту жұмысы» (Қазақстан мектебі 1996, №1,
33.Баймұханов Б.Б. Математика есептерін шығаруға үйрету. А. Мектеп, 1983
34.Баймұратова А. Оқушының логикалық ойлау қабілетін арттыру. //Бастауыш білім, 2006 №1
35.Белесарова А. Мәтінді есепті өздігінен шығару іс-әрекеттерін ұйымдастыру. //Бастауыш мектеп, 2006 . № 2, 14-15б.
36.Мұхамбетова С.Қ. Педагогика және педагогикалық технологиялар. – Ақтөбе, 2001.-118б.
37.Үсенова Г.Ж. Логикалық есептер. – Шымкент: 2001.-59б.
38.Бекболғанов Е. Ойлау қабілетін дамыту //Қазақстан мектебі 2005. № 4,
39.Ұзақбаев С.А., Бахтиярова Г.Р. Халық ойындарын бастауыш сыныптарда пайдалану.Әдістемелік нұсқаулар – Алматы,1997.
40.Жолдасбекова С.А. бастауыш класс оқушыларының қолданбалы сәндік өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: Пед.ғыл. канд. ... дис. Автореф. – Алматы,1993.
41.Ұзақбаев С.,Қожахметов К. Жоғарғы мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы. – Алматы:Өнер,1998. – 48 б. –Қаз.,орысша.
42.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. – Алматы,1965.
43.Ұзақбаев С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстурі. – Алматы:Білім, 1990. 32 б.
44.Узакбаев С.А., Кожахметова К.Ж. Концепция этнопедагогического образования студентов школы. – Алматы, 1997.
45.Ұзақбаева С.А. Тамыры терң тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. -232б.
1.К. А. Анартаева, Ә.С. Әмірова. Тіл дамыту әдістемелік құрал. Алматыкітап 2004,
2.Ж. Адамбаева. Орыс мектебінің бастауыш сыныптарында тіл дамыту . Алматы – 2000,№3
3.А.Асқарбаев, М. Жазыбаев, С. Рахметова «Бастауыш оқудың тиімділігін арттыру», Алматы – 1975,
4.Х. Арғынов. Ғ. Сүлейменов «Ана тілі жөнінде ІІ сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал.» Алматы, 1962 №4 3-7бет
5. Ж. Адамбаева Мәтін бойынша тіл дамыту (қазақ тілі мен әдебиеті- 2002 № 26 №3)
6. Айдосова З. «Дамыта оқыту технологиясының мәселелері» (қазақ тілі мен әдебиеті 2004 № 9
7. Ш. Әуелбаев «Пунктуауияның кейбір мәселелері» 1997
8 .Ш. Әуелбаев «Қазақ тілі синтаксисі» 1971,
9.Д.Әлімжанов «Қазақ тілін оқыту әдістемесі»Алматы, 1995
10.Р. Әміров «Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту»Алматы,1997
11.А. Байтырсынов «Тіл дамыту әдістемесі жайында»Алматы, 1995
12.Ғ. Бегалиев «Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері» 1950,
13. Бастауыш мектеп методикасы Алматы, 1987
14.Бәкірова А. «Тіл дамыту және көрнекілік»,(Бастауыш мектеп -2001 , №3 15.Дүйсенбаева М. «Қазақ әдеби тіл орфоэпиясының кейбір мәселелері»,1973,
16.Ермеков Ә. «Грамматикалық талдау», 1958
17.Жиенбаев С. «Жаттығу мен тіл дамыту», 1944
18. Жиенбаев С. «Қазақ тілі методикасы»,1941
19.Жұмабаева Ә. Е. «Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі»,Алматы,1994
20. Ізғұттынова Р. «Тіл дамытудағы шағын жанрлардың маңызы»(Бастауыш мектеп 2004, №6
21. Ізғұттынова Р. «Жалпы білім беретін мектептердің оқу бағдарламалары» Алматы,1997
22.Көшербаев «Қазақ тілі сабақтарындағы қайталау», 1961
23.Қозыбаев С. «Қазақ тілі әдәстемесі»,Алматы,1996
24.Молдатаева М. «тілді дамыта оқыту»,(Бастауыш мектеп, 2000, №3 4-9 бет)
25.Нағымжанова Қ. «Қазіргі педагогикалық қажеттілік», (Бастауыш мектеп, 2005, 7-37 бет)
26.Рахметова С. «қазақ тілін оқыту методикасы»,Алматы, ана тілі, 1995, №5 27.Рахметова С. «Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту»,Алматы, 1979
28.Рысбаева Ғ. «Тіл дамытудың тиімді әдістері»(қазақ тілі мен әдебиеті 2004 №4
29.Серікбосина Г. Сюжетті суреттер Алматы: Атамұра,1998
30.Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдіс – тәсілдері. Алматы,1998
31.Ә. Садуақасов «Сауат ашу әдістемесі», 1994
32. Сарыбаев Ш. «Қазақ тілі әдістемесінің кейбір мәселелері», Алматы, 199533.Сатыбалдина Қ. «Тіл дамыту жұмысы» (Қазақстан мектебі 1996, №1,
33.Баймұханов Б.Б. Математика есептерін шығаруға үйрету. А. Мектеп, 1983
34.Баймұратова А. Оқушының логикалық ойлау қабілетін арттыру. //Бастауыш білім, 2006 №1
35.Белесарова А. Мәтінді есепті өздігінен шығару іс-әрекеттерін ұйымдастыру. //Бастауыш мектеп, 2006 . № 2, 14-15б.
36.Мұхамбетова С.Қ. Педагогика және педагогикалық технологиялар. – Ақтөбе, 2001.-118б.
37.Үсенова Г.Ж. Логикалық есептер. – Шымкент: 2001.-59б.
38.Бекболғанов Е. Ойлау қабілетін дамыту //Қазақстан мектебі 2005. № 4,
39.Ұзақбаев С.А., Бахтиярова Г.Р. Халық ойындарын бастауыш сыныптарда пайдалану.Әдістемелік нұсқаулар – Алматы,1997.
40.Жолдасбекова С.А. бастауыш класс оқушыларының қолданбалы сәндік өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру: Пед.ғыл. канд. ... дис. Автореф. – Алматы,1993.
41.Ұзақбаев С.,Қожахметов К. Жоғарғы мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы. – Алматы:Өнер,1998. – 48 б. –Қаз.,орысша.
42.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері. – Алматы,1965.
43.Ұзақбаев С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстурі. – Алматы:Білім, 1990. 32 б.
44.Узакбаев С.А., Кожахметова К.Ж. Концепция этнопедагогического образования студентов школы. – Алматы, 1997.
45.Ұзақбаева С.А. Тамыры терң тәрбие. – Алматы: Білім, 1995. -232б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері ... ... 8
1.2 Балалардың тілін дамыту жұмыстарына қойылатын әдістемелік
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Мәтін бойынша тіл дамыту жұмыстарының турлері мен кезендері
... ... ...28
2. Тәжірибелік –экперименттік жұмыстарды ұймдастыру және
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бақылау эксперименті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 Анықтау
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55
2.3 Қорытынды
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..86
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...89
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге
айналып, әлемдік өркениеттін дәстүрлі мұрасымен қауырт даму жолына түсуі,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру
жүйесінде, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу - тәрбие процесіне
қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп
жан – жақты дамыған.
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де олқылықтың да негізі
бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін білім мен дағдыға
байланысты болатыны белгілі.
Жоғарыда аталған әр кезеңді, аталған әрбір оқиғаны баланың даму, жеке
тұлға ретінде қалыптасужолындағы шағын секірістерге балайтын ғалым,
әсіресе, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау
оқиғаларына ерекше маңыз береді.
Адам ата – анасынан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап,
татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, Сондайдан білген,
көргені көп болған адам білімді болады - деген ұлы Абай өсиеті мен ұлының
алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген
белгілі неміс педагогы И. Г. Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасуы
мәселесін арнайы зерттеген Л. С. Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми
тұжырымдарымен үндесіп жатыр[1, 5-10].
Осы тұрғыдан баланың мектеп есігін ашқан кезеңінде оның қолына
қалам ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі әрі жауапты жұмыс екені белгілі.
Ал осы жастағы оқушылардың тілін дамыту мәселесінің одан да маңызды жұмыс
екендігі талас туғызбаса керек.
Тіл дамыту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен жүргізу
қажеттілігіне, балалардың ойын ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің
маңыздылығына ағарту ісінің көптеген қайраткерлері (Ф.И. Буслаев, К. Д.
Ушинский, Н.А. Корф. және т.б.) аса мән берген.
Тіл дамыту жұмысының теориялық және практикалық мәселелерін атақты
әдіскерлер (К.Б. Бархин, Н.М.Соколев, М.А.Рыбникова, Е.И. Тихеева және
т.б.) өз зерттеу еңбектерінің арқауы етті.
Мысалы, оқушылар белгілі бір объектіге экскурсияға барып келгеннен
кейін Тіл дамыту проблемасы белгілі психологтар П.П. Блонский, С.А.
Рубенштейн, Б.Г.Ананьев, Н.И.Жинкин және т.б. еңбектерінде қарастырды.
Қазақ бастауыш мектептерде оқыту ісінің негізін қалаған ағартушы
ғалымдар (Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынұлы және т.б.) әдістемелік
еңбектерінде оқушылардың сауат ашу кезеңінде сөздік қоры мен сөйлеу
дағдысын қалыптастыруға баса назар аударды. Сауат ашу кезеңіндегі
оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т.
Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың, М. Жұмабаевтың еңбектерінде қозғалды.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ. Жұманов,
Ғ. Бегалиев, С. Жиенбаев, Ш. Сарыбаев, И. Ұйықбаев т.б. сауат ашу
кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстары әдістемесін арнайы зерттеу объектісі
ретінде талдамаса да, өз еңбектерінде бұл мәселеге тоқталып өтті.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамыту мәселелері м. Жұбанова, С Рахметова, К. Бозжанова, Б.
Баймұратова, Р. Әміров, Т. Әбдікәрімова, Г. Уәйісова т.б. ғылыми -
әдістемелік еңбектерде арнайы зерттелінді. Әдіскер ғалым М. Жұбанованың
мектепте сауат ашудың методикасы тақырыптағы зерттеу жұмысының
жүргізілгеніне отыз жылдан аса уақыт өтті. Сол уақыттан бері өмірдің
сұранысының да оқу – тәрбие жұмыстарымазмұнының да біршама өзгергенін
есептемегеннің өзінде, бұл еңбекте сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл
дамыту әдістемесін арнайы зерттеу мақсаты алға қойылмаған. Ал бастауыш
мектепте тіл дамыту әдістемесінің ауқымды мәселелерін зерттеуге арналған
профессор С. Рахметованың еңбегінде сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту
жұмысына егжей – тегжейлі талдау жасауға мүмкіндік болмааны белгілі[2, 4-9
бет].
Сондықтан бүгінгі таңда бастауыш мектеп оқыту жүйесінде мынадай
қайшылықтар бар екені анық байқалады:
- Қазақстан Республикасының жаңадан қабылдаған Бастауыш білім беру
тұжырымдамасына сәйкес бастауыш сыныпта меңгерілген білім, білік,
дағдылардың деңгейіне қойылатын мемлекеттік стандарт талабы мен бұрынғы оқу
бағдарламаның арасында;
- Сауат ашу кезеңінде оқушының тілін дамыту жұмыстарын тиімді әдістемемен
қамтамасыз ету қажеттілігі мен оның іс жүзілік тұрғыда жасалмауы арасында;
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіріп табу біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындап берсе, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыс
тақырыбы Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру деп
таңдауыма негіз болды.
Зерттеу объектісі - бастауыш мектеп оқушыларының тіл дамыту процесі.
Зерттеу бұйымы – сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмысының әдістемесін
ғылыми тұрғыдан негіздеп жасау және оның тиімділігін анықтау.
Зерттеу болжамы – Сауат ашу барысындағы тіл дамыту әдістемесі оңтайлы
жасалса, онда оқушының дүниетанымын кеңейтумен бірге оз ойларын жүйелі
түрде баяндауға, байланыстырып сөйлеу дағдыларын берік қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
- сауат ашу барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмыстық көлемін, мазмұнын,
жүйесін анықтау.
- Озат мұғалімдер тәжірибелерін зерттеп, қолданылып жүрген тиімді әдіс –
тәсілдерді саралап, жинақтау;
- Сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстары жүргізілудің ғылыми негізделген
әдіс – тәсілдер жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Ұлы философтар мен психо – лингвист
ғалымдардың ойлау мен сөйлеудің өзара тығыз байланыста дамитындығы туралы,
сондай –ақ тілдің және қарым-қатынастағы рөлі жайлы қағидалары.
Зерттеу әдістері: теориялық әдіс, баяндау әдісі, статистикалық әдіс,
тексеру әдісі, оқушының іс-әрекет нәтижелерін талдау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- сауат ашу барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының көлемі, мазмұны
және жүйесі теориялық түрде негізделді;
- тіл дамыту үшін жаттығу үлгілері мен ойын түрлері сұрыпталып енгізілді;
- тіл дамыту жұмысын жүргізудің тиімді әдістемесі ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары бастауыш сынып
оқушыларының сөздік қоры мен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
негізделетіндігі;
- Оқушылардың тілін дамытуға бағытталған жұмыстар сауат ашу барысының өн
бойында, негізгі үйретілетін материалдармен тығыз байланыстырыла
жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығы ;
- Сауат ашу кезеңінің әр сатысында оқушылардың тілін дамыту жұмыстарының
басты бағыт – бағдары да, соған сай жүргізілетін жұмыстар мен оның әдіс-
тәсілдері де өзгеріп отыратындығы.
Дипломдық жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеуінің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, зерттеу әдістері, болжамы, әдіснамалық, ғылыми жаңалығы
негіздері анықталып баяндалады.
Сауат ашу кезеңінде жүргізілген тіл дамыту жұмысының ғылыми негіздері
атты бірінші тарауда өз тақырыптағы ішінара қатысты бұрын – сонды жарық
көрген еңбектегі ғылыми тұжырымдар мен пікірлер және бастауыш сыныптағы
озат тәжірибелі мұғалімнің тіл дамыту әдістемесіне талдау жасалды. Тіл
дамыту жұмысын жүргізудің педагогикалық және лингвистикалық астарлары
сараланды.
Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі деп аталатын тарауда сауат ашу
кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстық көлемі, мазмұны, жүйесі, жүргізу
әдіс – тәсілдері [3,47 ].
Педагогикалық тәжірибенің нәтижелері атты тарауда өзімнің практикалық
іс – тәжірибемнен, озат мұғалімнің тәжірибесінен және қолданылған
көрнекіліктер.
Қорытынды бөлімді теориялық және тәжірибелік жұмыстардың нәтижесіне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар.
Қорытынды бөлімде теориялық және тәжірибелік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар нақтылы түрде көрсетілді.
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері
Бүгінгі бөбек – ертеңгі азамат – қоғам иесі. Балғын бөбектерге ең
алғаш жол көрсетуші, бағыт беруші мектеп мұғалімдері. Ақ жүрек, балғын
бөбектерге білім мен тәрбие есігін ашу бастауыш мектеп мұғалімдеріне
абыройлы да жауапты жұмыс жүктейді. Өйткені білім мен тәрбие негізі,
баланың жеке басын қалыптастыру негізі – бастауышта қаланады.
Қайта құру кезеңінде бөбектердің жеке басын қалыптастыру ісін
тиянақты жолға қоюға баса назар аударылуда.
Балалар мектепке келген алғашқы күннен бастап Отанымыздың өмірімен,
халықтың тұрмыс – тіршілігімен танысады. Отанымыз күшейе түсу үшін,
халықтың тұрмысы жақсара түсу үшін іске асырылып жатқан сан алуан
жағдайларды ұғынады. Үлкен адамдардың оларға қандай үміт артып отырғанын
аңғарады. Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін, біздің мектептеріміз жас
балдырған алғаш рет мектептабалдырығын аттағаннан бастап – ақ, оқыту,
тәрбиелеу және даму процестерін тығыз ұштастыра жүргізіп, өз өрендеріне
дүниенің алуан түрлі сырларын ашып береді, оларды білімнің бай қазынасын
терең меңгеруге, қоғамның белсенді азаматы болуға баулиды. Осы тұрғыдан
қарағанда бастауыш мектептегі оқу сабағының мақсаты:
1. Идеялық – саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3.Балаларды жас өспірімдер мен үлкендердің үлгілі, ерлік істерімен
еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам игілігіне адал ниетпен еңбек етуге,
адамгершілікке, бір – бірін сыйлаушылыққа кішіпейіл болуға тәрбиелеу.
4.Сүйікті Отанымыздың мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы
материалдармен танысу арқылы табиғатқа кездесетін өзгерістер мен
құбылыстарды байқай біліп, теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті бағалай
білуге, елін, жерін қадір тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Бағдарлама көлемінде ғылым негіздерінен ең қарапайым білім беру.
6.Балалардың сынып сайын алған білімдері мен оқу дағдыларын, шеберліктерін
жетілдіру, тілін одан әрі дамыта түсу.
7.Халықтардың бостандық, бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық
күрестерімен таныстыра отырып (әдеби шығармалар, кинофильмдер т.б.)
балалардың сана – сезім ұлттық патриотиз, отанды сүю, бейбітшілік пен
халықтар достығы рухында қалыптастыру.
8. Саналы тәртіпке, дұрыс мінез – құлық нормаларына
Бастауыш мектептегі оқудың негізгі принциптері оны өмірмен байланыстыру
болып табылады. Оқу сабақтарында балалардың алғаш мағлұматтарының шындық
екенін дәлелдеу, тәжірибеден көрсету мақсаты көзделеді.
9. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа, еңбек адамдарын жоғары бағалауға
тәрбиелеу[34,75].
Оқу сабақтарының міндеті – балаларда дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
Оқушыларды саналы оқуға үйрету, білімді саналы меңгерту, балалардың
белсенділігін арттыру – оқу сабақтарындағы ең басты талап. Балалар бұл
сабақтарда оқығандарына жақсы түсініп, ондағы кейіпкерлерд күйін айыра
білуге, процестер мен құбылыстарды дұрыс бағалай алуға үйренеді.
Оқулыққа енген материалдар және оларды оқыту туралы.
Оқуға арналған материалдар әр сынып үшін Ана тілі кітаптарында
берілді. Бұл оқу кітаптары жаңа бағдарламаның талаптарына сай жасалған.
Оқулықтарға енген материалдардың тақырыбы мен мазмұны жағынан топтасақ,
салт – санамыз, ұлттық дәстүріміз, өнеркәсібіміз бен ауыл шаруашылығымыз,
қала мен ауыл арасындағы қарым – қатынас мектеп пен отбасы, еліміздің
алдыңғы қатарлы азаматтары, яғни Совет Одағының Батырлары, Еңбек Ерлері
және олардың үлгі - өнеге боларлықтай істері, қазақ халқының алуан түрлі
еңбектері, бейбітшілік пен халықтар достығы, жолдастық, достық және
адамгершілік, ұлттық патриотизм, табиғатта, адам баласының мінез –
құлқында, іс - әрекетіде кездесетін әсемдік пен сұлулық балалар өмірінде
кездесетін уақиғалар жөнінде мағлұмат беруді көздейтін материалдар[33,57].
Жаңа оқулықтардағы материалдар жүйеленуі жағынан тақырыптық
принциппен орналастырылған, яғни бірнеше материал бір тақырыпқа жинақталып,
топталып беріледі. Мұндағы мақсат – белгілі бір тақырып бойынша оқушыларға
түрлі уақиғаларды суреттейтін сан алуан материалдарды оқыту арқылы жан –
жақты ұғым, кең мағлұмат беру. Оқулықтар тақырыптық принциппен
құрылғандықтан, ондағы материалдар сол орналасқан күйінде бірінен соң
екіншісі оқытыла бермейді. Оқулыққа енген шығармаларды мазмұнының
оңайлығына, қиындығына, көлемінің үлкен – кішілігіне, баяндалу стиліне,
құрылысы мен жанрына қарай, қай мерзімдерде өтуге лайықты болатынын мұғалім
алдын ала ойластырады. Сондықтан да мұғалім оқу сабағына кіріспес бұрын
оқулықта берілген материалдармен түгелдей танысып,олардың азмұнын меңгеріп,
оқытылу жолын жан – жақты қарастыруға тиіс. Осындай жұмыстардан кейін қай
материалды қашан, неше сағат оқытатынын белгілеп, календарлық жоспар
жасайды. Онда әр бөлімде берілген бір топ материалды сол оқулықта
орналастырылған тәртібімен өткен қолайлы ма, әлде түрлі даталарға сай
келтіру үшін, олардың орындарын ауыстыруға тура келе ме – осылардың
барлығын ойластырады[34,97].
Календарлық жоспар жасағанда әр бөлім бойынша қайталауды қалай
ұйымдастырған тиімді, қорытынды сабақтарды өткізу үшін пайдаланылатын
материалдар қандай, жазу жұмыстарын қай кездерде қалайша жүргізген ұтымды –
осылардың барлығы көрсетілуге тиіс.
Тағы бір есте болатын жай: мұғалім кейбір материалдарды, яғни бір
бөлімде берілген шығармалардың ішінен ең қиындарын, балалардың оқу
дағдылары мен шеберліктерін қалыптастыруға қажеттілерін, сыныпта оқыту үшін
іріктеп алады да, кейбір жеңіл – желпі материалдарды (оқушылардың өз
бетімен түсінулеріне қиындық келтірмейтіндерін) үйден оқып келуге
тапсырылады.
Оқулықтарға енген материалдар: көркем очерктер, ғылыми мақалалар,
жазба және ауыз әдебиеті үлгілері. Бұл материалдар арқылы мұғалімдер
оқушыларды қазақтың ақын жазушылары шығармаларымен, халық ауыз әдебиетінің
тамаша үлгілерімен танысады, балалардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін
арттырады. Сөйтіп, халық тілінен үйрену арқылы сөз байлығын арттыруға
көмектеседі. Оқушылар ғылыми мақалаларды оқу арқылы түрлі ғылыми
салаларынан мағлұмат алады.
Оқулықта берілген материалдарды оқып үйренуге байланысты әр түрлі
практикалық жұмыстар да жүргізіледі. Олардың бастылары: оқушыларды әр түрлі
құрылыстарға, фабрикалар мен зауыттарға, ауыл шаруашылық объектілеріне,
экскурсияға апару, кинофильмдер, диофильмдер көрсету, еңбек озаттарымен,
Ұлы Отан соғысына қатысқан жауынгерлермен кездесулер, әдеби – музыкалық
кештер, ертегі кештерін ұйымдастыру.т.б[35,93].
Оқулықтарда әрбір текстен кейін оқушыларға сұраулар қойылады және сол
мәтін бойынша олардың өз беттерімен орындайтын жұмыс түрлері көрсетіледі.
Онда балалар мәтіннің мазмұнына байланысты түрлі жұмыстар орындайды
(мәтінді бөлімдерге бөлу, әр бөлімге ат қою, бірнеше бөлімді біріктіріп ат
қою, жоспар бойынша баяндау, мәтіннен табиғат көріністерін, еңбек
әрекеттерін немесе басты кейіпкерлерді бейнелейтін үзінділерді тауып оқу,
сөздік жүргізу т.б. с.с.)
Оқулықта түрлі – түсті суреттер берілген мұғалім бұл суреттерді
талдау арқылы балаларға картинаны түсіну әдісін үйретеді. Сонымен қатар ол
картиналардың авторларымен да таныстырған жөн.
Оқулықтардағы өсімдіктер мен жануарлар дүниесі туралы берілген
материалдар табиғаттану жөніндеоқушыларға ғылыми мағлұмат беруді қатаң
талап етпейді, өйткені жаңа бағдарлама бойынша, балаларды айналамен
таныстыру І сыныптан бастап оқылады. Сондықтан, мұндай материалдардың
көркемдік қасиетіне, тіліне баса назар аударылады.
Оқудың түрлері. Оқытудың түрлері екіге бөлінеді: дауыстап оқу, іштен оқу.
Дауыстап оқу көбінесе І – ІІ сынып оқушыларына тән болады. Бірақ І
сыныпта іштен оқытуға болмайды деген ұғым тумасқа тиіс. Іштен оқу І
сыныптан –ақ басталады. Содан былай қарай, оқудың бұл көрсетілген екі
түрінің екуі де бір – бірімен ұштастырыла жүргізіледі. Балалардың дауыстап
оқуы арқылы алған дағдылары іштен оқуға тасымалдана береді (ІІ – ІІІ
сыныптан бастап дауыстап оқылған материалдар іштен оқуға беріледі). ІІІ
сыныпта жаңа материалдар алдын ала дайындық жұмыстарынан кейін іштен оқуға
тапсырылады. Мұнда мәтіннің мазмұнын оқушылардың түсінуін қамтамасыз ететін
түрлі тапсырмалар беріледі: мәтінге сурет ойластыру, тақырыбын табу,
бөлімдерге бөлу т.б[36,95].
ІІІ – ІV сыныптардаіштен оқылған мәтіндерге балалардың түсінген –
түсінбегендерді түрлі сұраулар қойып, жауап алу арқылы немесе мәтіннің
мазмұнын айтқызуы арқылы, мәтіннен кейбір сөздерді тапқызу арқылы т.б.
с.с. тексеріледі. Оқудың бұл түрлерініңекеуінде де дұрыс оқу, шапшаң оқу
және түсініп оқу талаптары орындалуға тиіс. Дауыстап оқуға бұларға қосымша
мәнерлепоқу талабықойылады. Бұл талаптар бір – бірімен тығыз байланыста
іске асады. Өйткені түсінбей, мәнерлеп оқи алмайды, ал дұрыс оқымаса,
түсінбейді.
Дұрыс оқудың негіздері алғашқы оқу – жазуға үйрету кезінде – ақ қалана
бастайды. Осы кезде мұғалім әрбір жеке сөзді балаларға жеке әріптеп
оқытпай, буындап оқуға жаттықтырғаны жөн, бірақ мұнда балалардысөздің
сыртқы түрін ғана меңгеріп, мағынасын жаңылысұғынудан немесе тіпті түсінбей
оқудан сақтандыру керек. Егер бала буындап оқығанда қателессе, дереу
түзетіп, оған қиын тиген сөздерге талдау жасап отырудың дұрыс оқуға
дағдылану үшін пайдасы зор. Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарына
жіберетін қателерін топтап көрсетсек, төмендегідей:
1. Әріп, буын немесе сөз қалдырып кетіп оқушылық
2. Кенйбір буындарды, сөздерді екі рет қайталап, ежелеп оқитындар.
3. Тіл келмегендіктен немесе әдеттеніп кеткендіктен бір әріпті екінші
әріппен алмастырып (оңда – онға, күзет – күжет т.с.с.) оқиды.
Мұндай кемшіліктерді мұғалім алдын ала есепке алып, түзету жолдарын
ойластырады. Тәжірибелі мұғалімдер оқушыларды дұрыс оқуға үйрету үшін
мынадай жұмыстар ұйымдастырады.
1. Оқушыны кітап оқуға жаттықтырып, дағдыландырады. Мұндай жаттықтыру
жұмысының түрлері әр қилы. Бірде оқулықтың өзінен әр оқушыға арнаулы
тапсырмалар береді; екінші бір жағдайда карточкалар жасап, оларды
әрқайсысына оқытып дағдыландырады; енді бірде дидактикалық материалдар
пайдаланылады т.б.
2. Осындай жұмыстарды орындау үйге де тапсырылады.
3. Қате оқыған сөздерді буынға бөліп оқытады немесе тақтаға буындап жазып
көрсетіп, дұрыс оқуды талап етеді, ол сөзге талдау жасайды, кеспе әліппеден
құрастырады т.б.
4. Қате оқыған сөздерді қайта оқыттырады.
5. Қате оқыған жерін сыныпта тыңдап отырған оқушыларға түзеттіреді.
6. Жаңылтпаштар айтқызып жаттықтырады.
7. Указканы қолданады. Бұл зейіндері тұрақсыз немесе көздері нашар көретін
оқушылар үшін пайдалы және оқып отырған сөздерінің кітап бетінің қай
жерінде екеніне бағыт береді, сөзді дұрыс оқуға көмектеседі.
8. орфография заңын басшылыққа алып отырады[37,95].
Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиалогиялық
ерекшеліктері.
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процес деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл – ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау , ес пен
ойлау ,сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар.
Баланың психологиялық дамуы деген не? Баланың қуануы, шаттануы,
қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы, сөйлеуі – осылардың бәрі баланың
әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі дүниесін, психикасын
сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына жарасымды әдептілік,
адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өсетін ортасындағы тәлім –
тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу үстінде қалыптасады, өйткені
психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету жолындағы
мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады (мысалы: ми
қабығында болатын қозу мен тежеу, механикалық ес пен логикалық ес, ескі
білім мен жаңа білім т.б.) Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай
алу мүмкіншілігі арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен
қайшылықтар кездесетіні белгілі. Бала өзін ересек адаметіп көрсетуге
тырысады, өзін асыра бағалайды, бірақ оның ақыл –ой өрісі, білімі, немесе
тәжірибенің аздығы оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі
қайшылықтардан басқа сыртқы қайшылықтарға кездеседі. Мысалы, әлеуметтік
орта баладан мәдениетті, әдепті, сыпайы мінез – құлықты талап етеді, ал
олар мұндай мінез – құлыққа дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу
жолында да оған көптеген қиындықтар кездеседі.Адамның нерв жүйесі өзін
қоршаған ортамен үздіксіз байланыс процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде
мұғалімнің міндеті – баланың саналы қызметінің формалары мен даму
заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі бағытта мақсат көздеп, әсер
ету[38,94].
Сонымен, психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық – физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі білімнің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез – құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал етуі
арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалауы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық келтіредіондай
қиындықтан практикалық жолмен жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю,
сары ала сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі
ескертіп, дұрысын оқытып отырса , балалар жттығудың арқасында біраздан
кейін дағдыланады.
Сауат ашу барысысында баланың жазу процесінде де айтарлықтай
ерекшеліктер кездеседі. Алғашқы кезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Сауатты адамдар жазғанда есінде тұтас сөзді ғана емес, сөйлемді
ұстайды. Бірақ олар жазғанда еріктің бір толқынынан туған өзара байланысты,
жүйелі бір қозғалысты іске асырады. Мысалы , бір сөзді жазғанда бір импульс
іске асады. Ал жаңа сауаттана бастаған бала бір әріпті жазу үшін оның
құрамындағы элементтердің арқайсысына (таяқша, ілмек т.б.) бір – бір
импульс жасайды. Мұнда да көптеген ерлік күшін жұмсап, үнемі тиянақты зейін
қойғанда ғана ұзақ уақыт жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды
қалыптасады; саусақ дағдыланады; ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана
жазылатын әріптің немесе сөздің, сөйлемнің мазмұнын ұстайды; сөйтіп, бірте
– біртесанада тұтас сөз немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір
акт ретінде орындалады[23,84].
Оқу – жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: а) оқушы
оқуға , жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше , дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау – жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала әр әріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының
мәніне көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды,
жаза да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды бір – бірімен
салыстырып, талдап – жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау
процесін дамытуға септігі тиеді.
ә) Сауат аша бастаған бала оқу – жазуға үйрену барысында көптеген қиындыққа
кездеседі (бір әріпті немесе бір сөзді жазу үшін нерв жүйесінен бірнеше
толқын (импульс) жасалады). Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардыңн
баланың нәзік табиғатына нұқсан келтірмей, күш – жігерін мұңалтпай алып
шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты талапқа сай
ұйымдастырып жүргізу үшін , мектепке дейінгі баланың ақыл – ойының, тілінің
дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыптасу жөнінде мұғалім толық сауатты болуы
керек, сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен
ұштастырып, іске асыра алады[39,74].
Оқу мен жазу дағдыларын қалыптастыру процесінің кезеңдері.
Дағды дегеніміз әрекеттің адам бойында орнығуы. Әдетке ең алғаш кіріскен
кезде адам олақ, басы, артық көптеген қимыл – қозғалыстар жасайды.
Мысалыда, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқу-жазуға үйрене бастаған кезде
қаншама қимыл – қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М.Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп; білім – бүкіл
оқығандарын ұмытылып қалғанда, бойына сақталатыны, - дейді Бұл сақталып
қалатын не? Ол әдеп, сенім, бағыт, дағды және қабілет міне, нағыз білім
осылар! дағды ,- деп көрсетеді психолог С.Л.Рубенштейн, саналы түрде
автоматталған қимыл - әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің
автоматталған тәсілі ретінде қызмет атқарады [26,81].
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым – қатынас жасау
барысында үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін көріп бақылап,
оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім
дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, олардың орындалуын бақылайды.
Осы процесс, сыртқы әрекеттің адамның бойына сіңуі, ішкі психикалыққа
айналуы интериоризация деп аталады, яғни сыртқы заттың әрекеттің ақыл –
ойға , санаға өтуі.
Мұндай процесті оқытуда баланың ақыл - ой әрекетін қалыптастыру саласында
психолог П.Я.Гольперин және оның шәкірттері зерттеді.Бұл зерттеулер бойынша
бланың ақыл –ой әрекетін қалыптастыруға болатыны дәлелденді. Мұнда дағды
мен шеберліктің қалыптасу ұзақтығы да, оның нәтижесі де (беріктігі,
саналылығы, жинақтылығы т.б.) ақыл – ой процесін қалыптастыру ұйымдастыруға
байланысты екені көрсетіледі. Ендеше мұнда басты жауапкершілік мұғалімге
жүктеледі[27,35].
Ал осы ақыл – ой әрекетін ұйымдастыруға қандай талаптар қойылады?
Олардың негіздерін атап өтелік: а) Ақыл ойдың толық бағыттаудың болуы; яғни
қандай да болмасын дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру,
түсіндіруден басталады. Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі; ә)
әрекеттің материалдық түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін орындайды,
бірақ бұл әл сыртқы, материалдық формада (мысалы, оқушының таяқша салуға
кірісуі: басын қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір жағына
қисайтып, шынтағын көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін
жұмсауы) ;
Б) әрекеттің сыртқы сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп
отырады). Бұл кезеңде күрделі әрекеттер бөліп –бөліп орындалады (мысалы,
сауат ашу барысында бір әріпті жазуға үйрену үшін бірнеше элеметтерді бөліп-
бөліп жазып жаттығады)
в) әрекетті ішінен сөйлепотырып орындайды. Яғни дағды мен шеберлікке саналы
түрде үйренеді, әрбір қимылдыне үшін не мақсатпен орындайтынын біледі. Бұл
сатыда бірқатар қимыл – қозғалыстар жойылып жинақталады; г) дағды мен
шеберліктің толық қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды оқу – жазу әрекетіне үйретуде
осы көрсетілген сатылы қалыптасуы жүйесін сақтауға тиіс.
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың үйренетін шеберліктері мен
дағдыларының шеңбері.
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға тиіс:
1. Дыбыстарды орын – орнына қойып сөз құрастыру; 2. кеспе әліппе
әріптерінен сөз құрау және жазу; 3.сөздерге жуандық белгі (ъ) және
жіңішкелік (ь) белгілердің айырмашылығын ұғу; 4. қандай да болмасын
тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді оқи алу. 5. әліппеден
мәтіндерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап оқи алу; 6.
қарапайым мәтіндерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру; 7. қысқа
өлеңдерді жатқа айта алу; заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым
логикалық жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1.сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу.
2. көлемі шағын мәтіндерді саналы, түсініп оқу.
3. айтылуы мен жазылуы кейбір , кейбір сөздерді жазу.
4. жазған сөздерін тексеріпотыру.
5.әріптерді бір – бірімен жалғап жазу[40,67].
Сауат ашу кезеңінде балалардың жас ерекшеліктеріне қойылатын
педагогикалық талаптар оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас
ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктеріне, олардың зейін , қабылдау, ес,
ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы
білу керек. Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде
күшті, ал бөліну қасиеті мүлде жоқ деседе болғандай, көлемі өте шағын
болады. Сондықтан, оқудың алғашқы күнінен бастап ақ балаларды тыңдай
білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың
зейіндері заттардыбақылай білу, олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау)
арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы орта түседі. Сабақтарда пайдалынатын ойын
элементтері,іс - әрекеттің нәтижелі түрлері, іс- әрекет формаларын жиі
өзгерту – балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
І сынып оқушыларының ес ерекшеліктері; логикалық сөздік байланыстардан гөрі
көрнекі бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде
мағынасын түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл
аударуға тиіс.
Алты жасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшелік бар:
олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім
тапсырма бергенде дәлдеп, бөліктерге бөліп немесе заттар мен құбылыстардың
құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы: олар алғашқы сөз, буын,
дыбыс терминдерін шатастырады: мұғалім бірте – бірте бұл сөздердің
әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата
қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді,
буындарды, дыбыстарды, сөздерді ғана слыстырып қоймай, заттарды,
құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы: тауықты құстар қатарына қосуға
бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай, құс дегеніміз
? Егер болмаса неге құстар қатарына жатпайды? Т.б. салыстыруды іске асыруға
болады[41,69].
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшелігіне сай болуы тиіс. Алайда
оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл – желпі орындалатындай болуы қажет
деген ұғым тумаса керек. Оқыту процесінде шамасы жететін қиыншылықтардыөз
күштерімен жойып отыруға мәжбүр жасаған жөн. Өйткені қиындыққа
кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан,
шамасы жетпейді. Қиыншылыққа кездессе, ой тежелеуге ұшырайды, ерік күші
мұқалады. Ендеше бұдан шығатын қорытынды сабақтың түсінікті болуы шарт.
Материалы оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп жағдайда
оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдерді түрлендіру,сабақтың көрнекілік
жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне осыған орай туады. Мұнда да
алты жасардың бейнелік, нақтылық, аса сезімталдық ерекшеліктеріне сәйкес
келу жағын қадағалау керек [22,19].
Балалар оқып үйренетін әліппе кітабында жекелеген суреттер, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен, әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі.
Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың (схема,
сурет, кеспе әліппе, таблицалар т.б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға да болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай – бірден көрнекілік
ұсынуға немесе керегі болсын – болмасын кезкелген көрнекілікті (олар тіпті
ашық түсті бояумен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына берудің реті
жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау,
тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін .
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін, белсенділік көрсету қарқынын,
жүріп – тұру қалқын, қиналған жерлері менжіберілген қателерін есепке ала
жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым пайдалы жұмыс болатындай мұқият іздестіреді.
Сауат ашу кезеңінде сөз бен сөйлемдерде саналы дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу
жазыпдағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Педагогиканың талабы бойынша, сауат ашудың бірінші күнінен бастап –
ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді.
Оқыту мен тәрбие – бір – бірінен ажыратуға келмейтін, тұтас бір
процесс болғандықтан, оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл – ой тәрбиесіне
жатады. Сондай – ақ сауат ашудың бірінші күнінен бастап күнделікті режим,
тазалықтың пайдасы, оқушының міндеті жөнінде түсінік беру бағытында жүйелі
жұмыс жүргізілді. Оқу материалдарымен байланыстырып келтірген мысалдар,
дәлелдер балаларды өз отанын шексіз сүюге, интерноциалдық рухта тәрбиелеп,
еліміздегі ұлы өзгерістердің нәтижесінде олар қуанатындай дәрежеде
жүргізілуі тиіс[42,95].
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең,
оқу, сурет, музыка т.б. арқылы іске асырылады.
Балалардың бастаған істі аяқтап шығу, көздеген игі мақсатына жету,
ұқыптылық, уақытты дұрыс пайдалану т.б. мінез құлық сапалары да сауат ашу
кезінде тәрбиелене бастайды.
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Әліппе және Әліппе
серігі. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынған суреттер де
оқушылар мен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті көрнекі құрал
болып есептеледі.
Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген заттардың суреттері
және тақырыптық суреттер де беріледі. Сонымен қатар онда балалардың ойы мен
тілін дамыту үшін сюжетті картинкалар, әңгімелер, жұмбақтар, мақал –
мәтелдер т.б. бар.
Әліппеге қосымша құрал – кеспе әліппе. Кеспе әліппеден олар буын ,сөз,
сөйлем құрайды және оларды талдап, оқып үйренеді.
Әріптерді естерінде жақсы сақтау үшін суретті әліпбиі қолданылады; онда
әрбір әріптің суреті мен атауы және сол әріптен басталатын заттың суреті
салынады. Әріптерді сақтауға арналған әріп кассасы жасалады. Әріп
кассасының көлемі дәптердің ашып қойғандағы көлемдей болады. Қызыл, көк
түсті төртбұрыштар жасалады. Қызылы дауысты дыбысты, көгі дауыссыз
дыбыстарды көрсетеді.
Бұл айтылғандардан басқа таблицалар да қолданылуы мүмкін. Мысалы,
дауысты, дауыссыз дыбыстарды өту барысында таблица қажет – ақ. Мұнда
дауысты дыбыстың таңбасын қызыл түспен, дауыссыз дыбысты қара түспен
ерекшелеуге болады.
Сөз құрастыру үшін буындар беріледі. Жазу жұмыстарында пайдалану үшін
арнаулы жазу үлгісі ұсынылады. Жазу үлгісінде әріптердің
элементтері,жазба үлгілері беріледі.
Әр мектепте оқушылардың партаға түзу, дұрыс отыруы бейнеленген және
жазу кезінде қаламды дұрыс ұстау, отыру үлгілері бейнеленген плакаттар
болуға тиіс[32,19].
Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын дидактикалық материалдар бар. Бұлар:
сөздердің дыбыстық құрамын талдауға жаттығу үшін түрлі карточкалар; кейбір
жағдайда олар – клеткалармен берілген заттық картинкалар, екінші бір
жағдайы - әріптің жартысы мен қалған жартысының орнына клетка т.б.с.с.
Мұндай үлестіруге арналған дидактикалық материал – оқушыларға сөздің
дыбыстық құрамын схемаға сүйеніп талдау үшін көмекші құрал болып саналады.
Оқушылар сөзді іштерінен айтады да, схеманы толтыруға кіріседі. (Дәптерге
түсті бояу қарындашпен, тақтаға дөңгелекшемен, сызықшамен т.б. с.с.).
Сөздегі дыбыстарды тәртібімен талдап, дауысты, дауыссыздарын анықтап,
оқушылар әріптерден сөз құрауға кіріседі.
Алыдыңғы дидактикалық материал екінші бір жолымен тағы қолданылады.
1. Өтілген дыбыстардан қиындау буындар кездесетін сөздер құрастыру үшін;
2. Балаларға анағұрлым ауырлық келтіретін дыбыстарды қайталап, бекіте түсу
үшін (жоғарыда көрсетілген дыбыстар , жіңішкелік, жуандық белгілер
т.б.)сондағы жиған материалдарын қорытып диаграмма жасайды. Ондай
диаграммаларға бірнеше өңдіріс не бір өңдіріс шаруашылығының дамуы мен
өнімін көрсетуге болады.Мал өсімі қанша, оған жиналған жемшөп, одан алынған
жүн, ет, сүт, май қанша т.б. Оқушылар осы диаграммалар арқылы өздерінің
жасаған экскурсиясы туралы әңгімелеп айтады немесе оларды пайдалана отырып
мазмұндама,шығармалар жазады.
3. Картинкалармен жұмыс жасау үшін логикалық жаттығулар жасау үшін;
4. Әрбір оқушының жеке ерекшелігі ескеріліп, жұмыс ұйымдастыру үшін[33,95].
1. Таблицалық көрнекілік.
Бұл –мектепке көп тараған және қазақ тілін оқытуда жиі қолданылып отыратын
өте пайдалы әдістеме құралдың түрі (орфографиялық таблица, грамматикалық
таблица,т.б.)
2. Схемалық көрнекілік. Бұл қазақ тіліндегі заңдылықтарды схема ретінде
көрсететін көрнекіліктің түрі. Мысалы:
1. Сөз тудыру схемасы.
Біл Білім білімпаз
Білгіш білімді
Білу білімсіз
Білдір білімсіздік
2. Сөз түрлендіру схемасы
тар
қа
Жолдас пын
тың т.б.
3. Плакаттық көрнекілік. Оқушылардың сөздігін молықтыру мақсатында жасалған
плакат, сөз мағыналаларын байқату үшін жасалған плакат, жазу емлесі мен
тыныс белгілеріне арналған плакат, т.б.
Мысалы, өтілген тақырыптарға лайықты тәрбиелік маңызы зор және
оқушыларды көркем сөйлеуге, сауатты жазуға үйрететін мәтіндер мен
сөйлемдерден плакаттық көрнекілік жасап, сол плакаттан теріп жазу диктантын
ұйымдастыруға болады. Не болмаса сөйлем ішіндегі сөздердің грамматикалық,
орфографиялық белгілерін түсіріп тастап, соны тауып жазуға арналған
плакаттар болады т.б.
4. Сурет көрнекілігі. Бұған фотоға түсірген суреттер, кітап бетіне салынып
зат танытатын, ғылыми шыңдығын танытатын суреттер, оқиғаны мазмұнды
қамтыған картинкалар, картинкалық лото, картинкалық сөздіктер т.б. жатады.
5. Диаграммалық көрнекілік. Бұл көрнекілік – белгілі бір тақырыптың
төңірегінде оқушыларды іздендіруге, ойландыруға байланысты бір құбылыс пен
екінші құбылысты салыстырып көрсету үшін қолданылып отыратын көрнекіліктің
түрі.
6.Модельдік көрнекілік.Бұл көрнекіліктің ғылыми-практикалық маңызы ерекше
зор.Модельдік көрнекілік арқылы оқушылардың дүние тану өрісі
кеңейеді,өндірістік заттармен танысып, еліміздің мәдениет табыстарын жетік
білетін болады, соның нәтижесінде оқушылардың сөз байлығы молаяды.
Мысалы, белгілі машинаның конструкциясына арналған модельдер арқылы
оқушылар оны өздері жүргізеді,сондағы заңдылықтарды түсінеді.Сол сияқты
кейбір заттардың моделі арқылы түрін,түсін,өзіндік белгілерін таниды, т.б.
7.Альбомдық көрнекілік.Бұл көрнекіліктің түрін мұғалім толық пайдаланса,
тіл сабағының ғылыми мәдениеттілігі артып,оқушылардың қызуғышылығы
молаяды. Бұған суретпен берілген альбом,орфографиялық альбом,грамматикалық
тақырыптарға арналған альбом т.б. жатады.
8.Диапозетивтік көрнекілік.Бұл – оқушыларды мәдениеттілікке баулып,
күнделікті өмір шындығымен таныстырып отыратын көрнекіліктің түрі.Бұған
кино,теледидар,фильмоскоп т.б. жатады.
9.Символикалық көрнекілік. Бұл - қазақ тілінен оқылатын материалдарды
оқушыларға алуан түрлі шартты белгілер арқылы түсіндіретін және практика
жүзінде талдап, ажыратып беруге үйрететін көрнекіліктің бір түрі.
Бұған әртүрлі сызықтармен сызып көрсету,әртүрлі бояумен көрсету,
жақшаға алу,тік сызықпен бөлу геометриялық фигуралар арқылы
белгілеу,стрелкамен көрсету, айшықпен белгілеу,қысқарған әріптер арқылы
көрсету, т.б. жатады.
10.Тақта көрнекілігі.Бұл – қазақ тілін оқытуда ерекше көп қолданылатын және
өте өнімді көрнекіліктің бірі.
Тілден өтілетін материалдар,оны дәлелдейтін мысалдарының барлығы да
тақта арқылы көрсетіледі. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі
құралдардың түрлері,әріптер мен сөздерді дұрыс жазудың үлгісі тақта арқылы
үйретіледі. Сондықтан тақтаны дұрыс пайдаланып отырудың ерекше,ғылыми –
практикалық маңызы бар.
Бала тілінің даму процесіндегі ең жауапты да күрделі кезең. Бұл
кезеңде, біріншіден, мектеп табалдырығын жаңа ашқан оқушының алдында дұрыс
сөйлеуге қажеттілік міндеті тұрады.
Бұрын бала ойын кезінде ата – анасымен немесе құрдастарымен қарым – қатынас
жасау барысында жағдайға қарай, яғни қалауы бойынша сөйлейтін болса, енді
оқу процесі, сабақтағы тапсырма оны сөйлеуге мәжбүр етеді. Бұл
психологиялық және педагогикалық тұрғыдан мұғалімнен ерекше шеберлікті
қажет ететін процесс.
Оқушының ауызша тілінің дамуымен бірге жазбаша тілін дамыту жұмыстары
да жүргізіле бастайды. Кезде оқушы сөйлемді жарым – жартылай құрып, сөздері
немесе ауызекі тілде айтылатын басқа да сөздерді араластырып сөйлей білетін
болса, сауат ашу кезеңінде оқушының сөзі әдеби нормаға сәйкес болуы талап
етіле бастайды. Оқушы да бірте – бірте өз ойын анық , дәл, түсінікті
жеткізу қажеттілігін ұғынады яғни олар қасындағы сыныптасының сөзін,
біртіндеп өз сөзін байқап, қатесіз сөйлеуге тырысады [4,87].
Диалогты сөйлеумен қатар монологты сөйлеу түрі қолданылатындығы
белгілі. Бірақ оқушының ауызекі тілін дамыту үшін сөйлеуге көбірек назар
аудару қажет. Себебі оқушы монологты сөйлеуде суреттің мазмұнын, тапсырманы
қалай орындағанын, өзінің алған әсерлерін толық баяндап айтып беруге
дағдыланады.
Оқушы алғаш рет өз әңгімесінің сөзден, сөз тіркесінен, сөйлемнен
тұратынын ұғына бастайды, яғни сөйлеу материалдарын саналы түрде тану
процесі басталады.
Мектеп табалдырығын аттаған бала оқу құралдарына, мектеп
жабдықтарына, жаңа сөздерді естіп, оларды күнделікті қолданылысына
енгізуге мәжбүр болады. Ал бұған Әліппе оқулығындағы суреттерге, әрбір
дыбысты үйретуге, әліппе кезеңінде берілетін жаңа сөздерді қоссақ, оқушының
сөздік қоры мен дағдысына пайда болатын түбегейлі өзгерістердің ауқымын
аңғару қиын емес. Жоғарыда айтылғандардың бәрі – психологиялық,
дидактикалық және әдістемелік тұрғыдан қарағанда өте күрделі процестер.
Осыған байланысты қазақ даласында оқу – ағарту ісін ұйымдастыру,
қазақ балаларының сауатын ашу, тілін дамыту мәселелеріне арнап алғаш рет
ғылыми еңбек жазған ағартушы ғалым Ы. Алтынсарин. Ұлы ағартушының өзіміз
қарастырып отырған зерттеуімізге қатысты пікірлері мен ұстанған принциптері
қазақ христаматиясы оқулығынан, жоғары орындарға бағыттаған халық ағарту
мәселелері туралы ескертпелерінен, достары мен таныстарына жазған
хаттарынан,
Қазақ тіл білімі мен оқыту әдістемесінің негізін қалаушы А.
Байтұрсынұлы да сауат ашу кезеңіндей тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
мәселесіне көп көңіл бөлген.
Ғұлама ғалым әдістемелік еңбектерінде оқушылардың сауат ашу ісі
оқушылардың өздері бұрыннан меңгерген сөз мағыналары туралы түсініктеріне
сүйеніле жүргізілуі қажеттілігін қайта – қайта пысықтайды. Сондай –ақ ол
тілі дамыған баланың ойы да тез дамитынын ескере отырып, дидактикалық
тапсырмалар жинағы Тіл жұмыстарда сауат ашу барысында тіл дамыту
мақсатына арналған жаттығуларды көбірек ұсынады.
Ғұлама ғалымның 1912 жылдан 1925 жылға дейін 7 рет басылып шыққан
оқу құралы мен 1925 жылғы жазған жаңа әліпбиі зерттеу жұмысында
оқушының ойы мен тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселелері тұрғысынан жан – жақты қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту жұмыстарының тұтас ғылыми
жүйесін зерттеген С. Рахметованың, тіл дамытудың кейбір мәселелерін
зерттеген Б. Баймұратова, Т. Әбдікәрімова, Г. Уәйсовалардың еңбектерінде
көрінеді [6, 3- 7].
Қазақ мектептерінің бастауыш сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту
жұмыстарын жүйелеп, кешенді зерттеу жұмысын атқарып шыққан профессор С.
Рахметов бұл жұмыстарды төмендегідей құрамдас бөліктерге бөлді:
1. Сөздік жұмысы.
2. Сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс.
3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы.
Ғалым осы жұмыстың әрқайсысына теориялық тұрғыдан жасай отырып,
олардың бір –бірімен байланыстылығына тоқталады. Бұл жұмыстар бір –
бірімен байланыстырыла қатар жүргізіледі. Әсіресе байланыстыра сөйлеуге
үйрету жұмыстарында қалған екеуінде үйренген білім, дағды, шеберлікті
ұштасады, яғни ойлау, жүйелеу, тест құрастыру, материал жинау, сондай – ақ
графика – орфографиялық шеберліктері іске асырылады. Ғалымның осы тұжырымы
қазіргі қазақ мектебінің бастауыш сыныптағы тіл дамыту сабақтарын оқыту
барысында негізгі жүйе ретінде басшылыққа алынып, жақсы нәтижелерге қол
жеткізуге негіз болып жүр. Алайда, менің ойлауымша, жалпы бастауыш мектепте
тіл дамыту жұмысы бірдей емес. Оның үстіне бүгінгі таңдағы брінші сыныпқа
түскен оқушылардың сөздік қоры мен сөйлеу дағдысының мүлде төмен дәрежеде
екенін білеміз[6,17].
Сауат ашу кезеңнде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының бастауыш
мектептің басқа сыныптардағы тіл дамыту жұмыстарынан өзгешелігі – оқыту ісі
талдау және жинақтау процесінің білігінен тұратындығында яғни әліппеге
дейінгі кезеңде, негізіне оқушының бұрыннан қалыптасқан сөйлеу дағдыларына
сүйеніп, оларға мәтіннен сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден дыбысты бөлгізу
жұмыстары жүргізіледі. Бұл кезеңде балалардың тілін дамыту оларды
байланыстырып сөйлету арқылы іске асырылып, оларға сөйлем, сөз, буын, дыбыс
туралытүсінік беріледі. Әрине әліппеге дейінгі кезеңде заттарды тегіне,
түріне т.б. белгілері бойынша топтатқызу жұмыстары нәтижесінде балалардың
сөздік қорын жүйелеу жұмысы да жүзеге асырылады[7,105-109].
Бірақ бұл кезеңдегі негізгі міндет – оқушылардың байланыстырып сөйлеу
дағдысы арқылы оларға сөйлемнің , сөздің, дыбыстың ерекшеліктері туралы
ұғым беру.
Ал, әліппе кезеңінде, оқушыларды нақтылы дыбыстарды оқуға және
дыбыстардың таңбасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері ... ... 8
1.2 Балалардың тілін дамыту жұмыстарына қойылатын әдістемелік
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Мәтін бойынша тіл дамыту жұмыстарының турлері мен кезендері
... ... ...28
2. Тәжірибелік –экперименттік жұмыстарды ұймдастыру және
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бақылау эксперименті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 Анықтау
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .55
2.3 Қорытынды
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..86
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...89
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге
айналып, әлемдік өркениеттін дәстүрлі мұрасымен қауырт даму жолына түсуі,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру
жүйесінде, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу - тәрбие процесіне
қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп
жан – жақты дамыған.
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де олқылықтың да негізі
бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін білім мен дағдыға
байланысты болатыны белгілі.
Жоғарыда аталған әр кезеңді, аталған әрбір оқиғаны баланың даму, жеке
тұлға ретінде қалыптасужолындағы шағын секірістерге балайтын ғалым,
әсіресе, алғашқы сөйлеу дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау
оқиғаларына ерекше маңыз береді.
Адам ата – анасынан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап,
татып ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, Сондайдан білген,
көргені көп болған адам білімді болады - деген ұлы Абай өсиеті мен ұлының
алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген
белгілі неміс педагогы И. Г. Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасуы
мәселесін арнайы зерттеген Л. С. Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми
тұжырымдарымен үндесіп жатыр[1, 5-10].
Осы тұрғыдан баланың мектеп есігін ашқан кезеңінде оның қолына
қалам ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі әрі жауапты жұмыс екені белгілі.
Ал осы жастағы оқушылардың тілін дамыту мәселесінің одан да маңызды жұмыс
екендігі талас туғызбаса керек.
Тіл дамыту жұмысын мектептерде белгілі бір жүйемен жүргізу
қажеттілігіне, балалардың ойын ауызша, жазбаша білдіруге үйретудің
маңыздылығына ағарту ісінің көптеген қайраткерлері (Ф.И. Буслаев, К. Д.
Ушинский, Н.А. Корф. және т.б.) аса мән берген.
Тіл дамыту жұмысының теориялық және практикалық мәселелерін атақты
әдіскерлер (К.Б. Бархин, Н.М.Соколев, М.А.Рыбникова, Е.И. Тихеева және
т.б.) өз зерттеу еңбектерінің арқауы етті.
Мысалы, оқушылар белгілі бір объектіге экскурсияға барып келгеннен
кейін Тіл дамыту проблемасы белгілі психологтар П.П. Блонский, С.А.
Рубенштейн, Б.Г.Ананьев, Н.И.Жинкин және т.б. еңбектерінде қарастырды.
Қазақ бастауыш мектептерде оқыту ісінің негізін қалаған ағартушы
ғалымдар (Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынұлы және т.б.) әдістемелік
еңбектерінде оқушылардың сауат ашу кезеңінде сөздік қоры мен сөйлеу
дағдысын қалыптастыруға баса назар аударды. Сауат ашу кезеңіндегі
оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т.
Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың, М. Жұмабаевтың еңбектерінде қозғалды.
Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер Қ. Жұманов,
Ғ. Бегалиев, С. Жиенбаев, Ш. Сарыбаев, И. Ұйықбаев т.б. сауат ашу
кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстары әдістемесін арнайы зерттеу объектісі
ретінде талдамаса да, өз еңбектерінде бұл мәселеге тоқталып өтті.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамыту мәселелері м. Жұбанова, С Рахметова, К. Бозжанова, Б.
Баймұратова, Р. Әміров, Т. Әбдікәрімова, Г. Уәйісова т.б. ғылыми -
әдістемелік еңбектерде арнайы зерттелінді. Әдіскер ғалым М. Жұбанованың
мектепте сауат ашудың методикасы тақырыптағы зерттеу жұмысының
жүргізілгеніне отыз жылдан аса уақыт өтті. Сол уақыттан бері өмірдің
сұранысының да оқу – тәрбие жұмыстарымазмұнының да біршама өзгергенін
есептемегеннің өзінде, бұл еңбекте сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл
дамыту әдістемесін арнайы зерттеу мақсаты алға қойылмаған. Ал бастауыш
мектепте тіл дамыту әдістемесінің ауқымды мәселелерін зерттеуге арналған
профессор С. Рахметованың еңбегінде сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту
жұмысына егжей – тегжейлі талдау жасауға мүмкіндік болмааны белгілі[2, 4-9
бет].
Сондықтан бүгінгі таңда бастауыш мектеп оқыту жүйесінде мынадай
қайшылықтар бар екені анық байқалады:
- Қазақстан Республикасының жаңадан қабылдаған Бастауыш білім беру
тұжырымдамасына сәйкес бастауыш сыныпта меңгерілген білім, білік,
дағдылардың деңгейіне қойылатын мемлекеттік стандарт талабы мен бұрынғы оқу
бағдарламаның арасында;
- Сауат ашу кезеңінде оқушының тілін дамыту жұмыстарын тиімді әдістемемен
қамтамасыз ету қажеттілігі мен оның іс жүзілік тұрғыда жасалмауы арасында;
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіріп табу біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындап берсе, жоғарыда айтылған мәселелер дипломдық жұмыс
тақырыбы Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру деп
таңдауыма негіз болды.
Зерттеу объектісі - бастауыш мектеп оқушыларының тіл дамыту процесі.
Зерттеу бұйымы – сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмысының әдістемесін
ғылыми тұрғыдан негіздеп жасау және оның тиімділігін анықтау.
Зерттеу болжамы – Сауат ашу барысындағы тіл дамыту әдістемесі оңтайлы
жасалса, онда оқушының дүниетанымын кеңейтумен бірге оз ойларын жүйелі
түрде баяндауға, байланыстырып сөйлеу дағдыларын берік қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
- сауат ашу барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмыстық көлемін, мазмұнын,
жүйесін анықтау.
- Озат мұғалімдер тәжірибелерін зерттеп, қолданылып жүрген тиімді әдіс –
тәсілдерді саралап, жинақтау;
- Сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстары жүргізілудің ғылыми негізделген
әдіс – тәсілдер жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: Ұлы философтар мен психо – лингвист
ғалымдардың ойлау мен сөйлеудің өзара тығыз байланыста дамитындығы туралы,
сондай –ақ тілдің және қарым-қатынастағы рөлі жайлы қағидалары.
Зерттеу әдістері: теориялық әдіс, баяндау әдісі, статистикалық әдіс,
тексеру әдісі, оқушының іс-әрекет нәтижелерін талдау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- сауат ашу барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының көлемі, мазмұны
және жүйесі теориялық түрде негізделді;
- тіл дамыту үшін жаттығу үлгілері мен ойын түрлері сұрыпталып енгізілді;
- тіл дамыту жұмысын жүргізудің тиімді әдістемесі ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары бастауыш сынып
оқушыларының сөздік қоры мен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
негізделетіндігі;
- Оқушылардың тілін дамытуға бағытталған жұмыстар сауат ашу барысының өн
бойында, негізгі үйретілетін материалдармен тығыз байланыстырыла
жүргізілгенде ғана нәтижелі болатындығы ;
- Сауат ашу кезеңінің әр сатысында оқушылардың тілін дамыту жұмыстарының
басты бағыт – бағдары да, соған сай жүргізілетін жұмыстар мен оның әдіс-
тәсілдері де өзгеріп отыратындығы.
Дипломдық жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеуінің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, зерттеу әдістері, болжамы, әдіснамалық, ғылыми жаңалығы
негіздері анықталып баяндалады.
Сауат ашу кезеңінде жүргізілген тіл дамыту жұмысының ғылыми негіздері
атты бірінші тарауда өз тақырыптағы ішінара қатысты бұрын – сонды жарық
көрген еңбектегі ғылыми тұжырымдар мен пікірлер және бастауыш сыныптағы
озат тәжірибелі мұғалімнің тіл дамыту әдістемесіне талдау жасалды. Тіл
дамыту жұмысын жүргізудің педагогикалық және лингвистикалық астарлары
сараланды.
Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі деп аталатын тарауда сауат ашу
кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстық көлемі, мазмұны, жүйесі, жүргізу
әдіс – тәсілдері [3,47 ].
Педагогикалық тәжірибенің нәтижелері атты тарауда өзімнің практикалық
іс – тәжірибемнен, озат мұғалімнің тәжірибесінен және қолданылған
көрнекіліктер.
Қорытынды бөлімді теориялық және тәжірибелік жұмыстардың нәтижесіне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар.
Қорытынды бөлімде теориялық және тәжірибелік жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар нақтылы түрде көрсетілді.
1 Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
1.1 Оқушылардың тілін дамытудың маңызы, мақсаты және принциптері
Бүгінгі бөбек – ертеңгі азамат – қоғам иесі. Балғын бөбектерге ең
алғаш жол көрсетуші, бағыт беруші мектеп мұғалімдері. Ақ жүрек, балғын
бөбектерге білім мен тәрбие есігін ашу бастауыш мектеп мұғалімдеріне
абыройлы да жауапты жұмыс жүктейді. Өйткені білім мен тәрбие негізі,
баланың жеке басын қалыптастыру негізі – бастауышта қаланады.
Қайта құру кезеңінде бөбектердің жеке басын қалыптастыру ісін
тиянақты жолға қоюға баса назар аударылуда.
Балалар мектепке келген алғашқы күннен бастап Отанымыздың өмірімен,
халықтың тұрмыс – тіршілігімен танысады. Отанымыз күшейе түсу үшін,
халықтың тұрмысы жақсара түсу үшін іске асырылып жатқан сан алуан
жағдайларды ұғынады. Үлкен адамдардың оларға қандай үміт артып отырғанын
аңғарады. Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін, біздің мектептеріміз жас
балдырған алғаш рет мектептабалдырығын аттағаннан бастап – ақ, оқыту,
тәрбиелеу және даму процестерін тығыз ұштастыра жүргізіп, өз өрендеріне
дүниенің алуан түрлі сырларын ашып береді, оларды білімнің бай қазынасын
терең меңгеруге, қоғамның белсенді азаматы болуға баулиды. Осы тұрғыдан
қарағанда бастауыш мектептегі оқу сабағының мақсаты:
1. Идеялық – саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3.Балаларды жас өспірімдер мен үлкендердің үлгілі, ерлік істерімен
еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам игілігіне адал ниетпен еңбек етуге,
адамгершілікке, бір – бірін сыйлаушылыққа кішіпейіл болуға тәрбиелеу.
4.Сүйікті Отанымыздың мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы
материалдармен танысу арқылы табиғатқа кездесетін өзгерістер мен
құбылыстарды байқай біліп, теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті бағалай
білуге, елін, жерін қадір тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Бағдарлама көлемінде ғылым негіздерінен ең қарапайым білім беру.
6.Балалардың сынып сайын алған білімдері мен оқу дағдыларын, шеберліктерін
жетілдіру, тілін одан әрі дамыта түсу.
7.Халықтардың бостандық, бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық
күрестерімен таныстыра отырып (әдеби шығармалар, кинофильмдер т.б.)
балалардың сана – сезім ұлттық патриотиз, отанды сүю, бейбітшілік пен
халықтар достығы рухында қалыптастыру.
8. Саналы тәртіпке, дұрыс мінез – құлық нормаларына
Бастауыш мектептегі оқудың негізгі принциптері оны өмірмен байланыстыру
болып табылады. Оқу сабақтарында балалардың алғаш мағлұматтарының шындық
екенін дәлелдеу, тәжірибеден көрсету мақсаты көзделеді.
9. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа, еңбек адамдарын жоғары бағалауға
тәрбиелеу[34,75].
Оқу сабақтарының міндеті – балаларда дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
Оқушыларды саналы оқуға үйрету, білімді саналы меңгерту, балалардың
белсенділігін арттыру – оқу сабақтарындағы ең басты талап. Балалар бұл
сабақтарда оқығандарына жақсы түсініп, ондағы кейіпкерлерд күйін айыра
білуге, процестер мен құбылыстарды дұрыс бағалай алуға үйренеді.
Оқулыққа енген материалдар және оларды оқыту туралы.
Оқуға арналған материалдар әр сынып үшін Ана тілі кітаптарында
берілді. Бұл оқу кітаптары жаңа бағдарламаның талаптарына сай жасалған.
Оқулықтарға енген материалдардың тақырыбы мен мазмұны жағынан топтасақ,
салт – санамыз, ұлттық дәстүріміз, өнеркәсібіміз бен ауыл шаруашылығымыз,
қала мен ауыл арасындағы қарым – қатынас мектеп пен отбасы, еліміздің
алдыңғы қатарлы азаматтары, яғни Совет Одағының Батырлары, Еңбек Ерлері
және олардың үлгі - өнеге боларлықтай істері, қазақ халқының алуан түрлі
еңбектері, бейбітшілік пен халықтар достығы, жолдастық, достық және
адамгершілік, ұлттық патриотизм, табиғатта, адам баласының мінез –
құлқында, іс - әрекетіде кездесетін әсемдік пен сұлулық балалар өмірінде
кездесетін уақиғалар жөнінде мағлұмат беруді көздейтін материалдар[33,57].
Жаңа оқулықтардағы материалдар жүйеленуі жағынан тақырыптық
принциппен орналастырылған, яғни бірнеше материал бір тақырыпқа жинақталып,
топталып беріледі. Мұндағы мақсат – белгілі бір тақырып бойынша оқушыларға
түрлі уақиғаларды суреттейтін сан алуан материалдарды оқыту арқылы жан –
жақты ұғым, кең мағлұмат беру. Оқулықтар тақырыптық принциппен
құрылғандықтан, ондағы материалдар сол орналасқан күйінде бірінен соң
екіншісі оқытыла бермейді. Оқулыққа енген шығармаларды мазмұнының
оңайлығына, қиындығына, көлемінің үлкен – кішілігіне, баяндалу стиліне,
құрылысы мен жанрына қарай, қай мерзімдерде өтуге лайықты болатынын мұғалім
алдын ала ойластырады. Сондықтан да мұғалім оқу сабағына кіріспес бұрын
оқулықта берілген материалдармен түгелдей танысып,олардың азмұнын меңгеріп,
оқытылу жолын жан – жақты қарастыруға тиіс. Осындай жұмыстардан кейін қай
материалды қашан, неше сағат оқытатынын белгілеп, календарлық жоспар
жасайды. Онда әр бөлімде берілген бір топ материалды сол оқулықта
орналастырылған тәртібімен өткен қолайлы ма, әлде түрлі даталарға сай
келтіру үшін, олардың орындарын ауыстыруға тура келе ме – осылардың
барлығын ойластырады[34,97].
Календарлық жоспар жасағанда әр бөлім бойынша қайталауды қалай
ұйымдастырған тиімді, қорытынды сабақтарды өткізу үшін пайдаланылатын
материалдар қандай, жазу жұмыстарын қай кездерде қалайша жүргізген ұтымды –
осылардың барлығы көрсетілуге тиіс.
Тағы бір есте болатын жай: мұғалім кейбір материалдарды, яғни бір
бөлімде берілген шығармалардың ішінен ең қиындарын, балалардың оқу
дағдылары мен шеберліктерін қалыптастыруға қажеттілерін, сыныпта оқыту үшін
іріктеп алады да, кейбір жеңіл – желпі материалдарды (оқушылардың өз
бетімен түсінулеріне қиындық келтірмейтіндерін) үйден оқып келуге
тапсырылады.
Оқулықтарға енген материалдар: көркем очерктер, ғылыми мақалалар,
жазба және ауыз әдебиеті үлгілері. Бұл материалдар арқылы мұғалімдер
оқушыларды қазақтың ақын жазушылары шығармаларымен, халық ауыз әдебиетінің
тамаша үлгілерімен танысады, балалардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін
арттырады. Сөйтіп, халық тілінен үйрену арқылы сөз байлығын арттыруға
көмектеседі. Оқушылар ғылыми мақалаларды оқу арқылы түрлі ғылыми
салаларынан мағлұмат алады.
Оқулықта берілген материалдарды оқып үйренуге байланысты әр түрлі
практикалық жұмыстар да жүргізіледі. Олардың бастылары: оқушыларды әр түрлі
құрылыстарға, фабрикалар мен зауыттарға, ауыл шаруашылық объектілеріне,
экскурсияға апару, кинофильмдер, диофильмдер көрсету, еңбек озаттарымен,
Ұлы Отан соғысына қатысқан жауынгерлермен кездесулер, әдеби – музыкалық
кештер, ертегі кештерін ұйымдастыру.т.б[35,93].
Оқулықтарда әрбір текстен кейін оқушыларға сұраулар қойылады және сол
мәтін бойынша олардың өз беттерімен орындайтын жұмыс түрлері көрсетіледі.
Онда балалар мәтіннің мазмұнына байланысты түрлі жұмыстар орындайды
(мәтінді бөлімдерге бөлу, әр бөлімге ат қою, бірнеше бөлімді біріктіріп ат
қою, жоспар бойынша баяндау, мәтіннен табиғат көріністерін, еңбек
әрекеттерін немесе басты кейіпкерлерді бейнелейтін үзінділерді тауып оқу,
сөздік жүргізу т.б. с.с.)
Оқулықта түрлі – түсті суреттер берілген мұғалім бұл суреттерді
талдау арқылы балаларға картинаны түсіну әдісін үйретеді. Сонымен қатар ол
картиналардың авторларымен да таныстырған жөн.
Оқулықтардағы өсімдіктер мен жануарлар дүниесі туралы берілген
материалдар табиғаттану жөніндеоқушыларға ғылыми мағлұмат беруді қатаң
талап етпейді, өйткені жаңа бағдарлама бойынша, балаларды айналамен
таныстыру І сыныптан бастап оқылады. Сондықтан, мұндай материалдардың
көркемдік қасиетіне, тіліне баса назар аударылады.
Оқудың түрлері. Оқытудың түрлері екіге бөлінеді: дауыстап оқу, іштен оқу.
Дауыстап оқу көбінесе І – ІІ сынып оқушыларына тән болады. Бірақ І
сыныпта іштен оқытуға болмайды деген ұғым тумасқа тиіс. Іштен оқу І
сыныптан –ақ басталады. Содан былай қарай, оқудың бұл көрсетілген екі
түрінің екуі де бір – бірімен ұштастырыла жүргізіледі. Балалардың дауыстап
оқуы арқылы алған дағдылары іштен оқуға тасымалдана береді (ІІ – ІІІ
сыныптан бастап дауыстап оқылған материалдар іштен оқуға беріледі). ІІІ
сыныпта жаңа материалдар алдын ала дайындық жұмыстарынан кейін іштен оқуға
тапсырылады. Мұнда мәтіннің мазмұнын оқушылардың түсінуін қамтамасыз ететін
түрлі тапсырмалар беріледі: мәтінге сурет ойластыру, тақырыбын табу,
бөлімдерге бөлу т.б[36,95].
ІІІ – ІV сыныптардаіштен оқылған мәтіндерге балалардың түсінген –
түсінбегендерді түрлі сұраулар қойып, жауап алу арқылы немесе мәтіннің
мазмұнын айтқызуы арқылы, мәтіннен кейбір сөздерді тапқызу арқылы т.б.
с.с. тексеріледі. Оқудың бұл түрлерініңекеуінде де дұрыс оқу, шапшаң оқу
және түсініп оқу талаптары орындалуға тиіс. Дауыстап оқуға бұларға қосымша
мәнерлепоқу талабықойылады. Бұл талаптар бір – бірімен тығыз байланыста
іске асады. Өйткені түсінбей, мәнерлеп оқи алмайды, ал дұрыс оқымаса,
түсінбейді.
Дұрыс оқудың негіздері алғашқы оқу – жазуға үйрету кезінде – ақ қалана
бастайды. Осы кезде мұғалім әрбір жеке сөзді балаларға жеке әріптеп
оқытпай, буындап оқуға жаттықтырғаны жөн, бірақ мұнда балалардысөздің
сыртқы түрін ғана меңгеріп, мағынасын жаңылысұғынудан немесе тіпті түсінбей
оқудан сақтандыру керек. Егер бала буындап оқығанда қателессе, дереу
түзетіп, оған қиын тиген сөздерге талдау жасап отырудың дұрыс оқуға
дағдылану үшін пайдасы зор. Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарына
жіберетін қателерін топтап көрсетсек, төмендегідей:
1. Әріп, буын немесе сөз қалдырып кетіп оқушылық
2. Кенйбір буындарды, сөздерді екі рет қайталап, ежелеп оқитындар.
3. Тіл келмегендіктен немесе әдеттеніп кеткендіктен бір әріпті екінші
әріппен алмастырып (оңда – онға, күзет – күжет т.с.с.) оқиды.
Мұндай кемшіліктерді мұғалім алдын ала есепке алып, түзету жолдарын
ойластырады. Тәжірибелі мұғалімдер оқушыларды дұрыс оқуға үйрету үшін
мынадай жұмыстар ұйымдастырады.
1. Оқушыны кітап оқуға жаттықтырып, дағдыландырады. Мұндай жаттықтыру
жұмысының түрлері әр қилы. Бірде оқулықтың өзінен әр оқушыға арнаулы
тапсырмалар береді; екінші бір жағдайда карточкалар жасап, оларды
әрқайсысына оқытып дағдыландырады; енді бірде дидактикалық материалдар
пайдаланылады т.б.
2. Осындай жұмыстарды орындау үйге де тапсырылады.
3. Қате оқыған сөздерді буынға бөліп оқытады немесе тақтаға буындап жазып
көрсетіп, дұрыс оқуды талап етеді, ол сөзге талдау жасайды, кеспе әліппеден
құрастырады т.б.
4. Қате оқыған сөздерді қайта оқыттырады.
5. Қате оқыған жерін сыныпта тыңдап отырған оқушыларға түзеттіреді.
6. Жаңылтпаштар айтқызып жаттықтырады.
7. Указканы қолданады. Бұл зейіндері тұрақсыз немесе көздері нашар көретін
оқушылар үшін пайдалы және оқып отырған сөздерінің кітап бетінің қай
жерінде екеніне бағыт береді, сөзді дұрыс оқуға көмектеседі.
8. орфография заңын басшылыққа алып отырады[37,95].
Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиалогиялық
ерекшеліктері.
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процес деп атайды.
Дүние тануға қажет ақыл – ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау , ес пен
ойлау ,сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар.
Баланың психологиялық дамуы деген не? Баланың қуануы, шаттануы,
қиялдануы, ренжуі, ашулануы, жылауы, сөйлеуі – осылардың бәрі баланың
әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі дүниесін, психикасын
сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына жарасымды әдептілік,
адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өсетін ортасындағы тәлім –
тәрбиенің арқасында және қайшылықтарды жеңу үстінде қалыптасады, өйткені
психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету жолындағы
мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады (мысалы: ми
қабығында болатын қозу мен тежеу, механикалық ес пен логикалық ес, ескі
білім мен жаңа білім т.б.) Балаға қойылатын талап пен сол талапты орындай
алу мүмкіншілігі арасында да көптеген қиындықтар, кедергілер мен
қайшылықтар кездесетіні белгілі. Бала өзін ересек адаметіп көрсетуге
тырысады, өзін асыра бағалайды, бірақ оның ақыл –ой өрісі, білімі, немесе
тәжірибенің аздығы оған кедергі болады. Сонымен қатар бала ішкі
қайшылықтардан басқа сыртқы қайшылықтарға кездеседі. Мысалы, әлеуметтік
орта баладан мәдениетті, әдепті, сыпайы мінез – құлықты талап етеді, ал
олар мұндай мінез – құлыққа дағдыланып жетпеген. Осы қайшылықтарды жеңу
жолында да оған көптеген қиындықтар кездеседі.Адамның нерв жүйесі өзін
қоршаған ортамен үздіксіз байланыс процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде
мұғалімнің міндеті – баланың саналы қызметінің формалары мен даму
заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі бағытта мақсат көздеп, әсер
ету[38,94].
Сонымен, психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда, адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық – физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі білімнің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез – құлыққа дағдылану.
Адамның психикалық қабілеті сезім мүшелеріне сыртқы дүниенің ықпал етуі
арқылы, сезім мүшелерін жаттықтыру арқылы дамиды.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады. Сондай-ақ
олар іштей оқудан гөрі дауыстап оқуға дайын тұрады. Оларға таңбалауы мен
айтылуы бірдей сөздерді оқу қиындық келтірмейді, ал айтылуы мен жазылуында
өзгеріс болатын сөздерді оқу да, жазу да біраз қиындық келтіредіондай
қиындықтан практикалық жолмен жолмен ғана шығуға болады, яғни ақ аю,
сары ала сияқты жазылатын сөздердің оқылуының үлгісін мұғалім үнемі
ескертіп, дұрысын оқытып отырса , балалар жттығудың арқасында біраздан
кейін дағдыланады.
Сауат ашу барысысында баланың жазу процесінде де айтарлықтай
ерекшеліктер кездеседі. Алғашқы кезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті
таңбалау барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Сауатты адамдар жазғанда есінде тұтас сөзді ғана емес, сөйлемді
ұстайды. Бірақ олар жазғанда еріктің бір толқынынан туған өзара байланысты,
жүйелі бір қозғалысты іске асырады. Мысалы , бір сөзді жазғанда бір импульс
іске асады. Ал жаңа сауаттана бастаған бала бір әріпті жазу үшін оның
құрамындағы элементтердің арқайсысына (таяқша, ілмек т.б.) бір – бір
импульс жасайды. Мұнда да көптеген ерлік күшін жұмсап, үнемі тиянақты зейін
қойғанда ғана ұзақ уақыт жаттығу жұмыстарының нәтижесінде барып дағды
қалыптасады; саусақ дағдыланады; ерік, зейін, сананы бағыттайды. Сана
жазылатын әріптің немесе сөздің, сөйлемнің мазмұнын ұстайды; сөйтіп, бірте
– біртесанада тұтас сөз немесе сөйлем сақталады да, оларды жазу тұтас бір
акт ретінде орындалады[23,84].
Оқу – жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: а) оқушы
оқуға , жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше , дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру. Егер мұғалім талдау – жинақтауға жеткіліксіз көңіл бөлетін
болса, бала әр әріпті, дыбысты жеке жаттайды да, олардың әрқайсысының
мәніне көңіл бөлмейді, сондықтан оларды дұрыс байланыстырып оқи да алмайды,
жаза да алмайды. Әрбір айтылғанды немесе жазылғанды бір – бірімен
салыстырып, талдап – жинақтатып, қайталаттырып үйретсе ғана баланың ойлау
процесін дамытуға септігі тиеді.
ә) Сауат аша бастаған бала оқу – жазуға үйрену барысында көптеген қиындыққа
кездеседі (бір әріпті немесе бір сөзді жазу үшін нерв жүйесінен бірнеше
толқын (импульс) жасалады). Осы кездегі кедергілер мен қиындықтардыңн
баланың нәзік табиғатына нұқсан келтірмей, күш – жігерін мұңалтпай алып
шығу мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Бұл жұмысты талапқа сай
ұйымдастырып жүргізу үшін , мектепке дейінгі баланың ақыл – ойының, тілінің
дамуы, жеке ерекшеліктерінің қалыптасу жөнінде мұғалім толық сауатты болуы
керек, сонда ғана әдістемелік жағынан қажетті жұмыстарды шеберлікпен
ұштастырып, іске асыра алады[39,74].
Оқу мен жазу дағдыларын қалыптастыру процесінің кезеңдері.
Дағды дегеніміз әрекеттің адам бойында орнығуы. Әдетке ең алғаш кіріскен
кезде адам олақ, басы, артық көптеген қимыл – қозғалыстар жасайды.
Мысалыда, жоғарыда көрсеткеніміздей, бала оқу-жазуға үйрене бастаған кезде
қаншама қимыл – қозғалыстар жасайды.
Атақты физик М.Лауэ оқу, білім жөнінде айта келіп; білім – бүкіл
оқығандарын ұмытылып қалғанда, бойына сақталатыны, - дейді Бұл сақталып
қалатын не? Ол әдеп, сенім, бағыт, дағды және қабілет міне, нағыз білім
осылар! дағды ,- деп көрсетеді психолог С.Л.Рубенштейн, саналы түрде
автоматталған қимыл - әрекет түрінде көрінеді, ал сонан соң әрекеттің
автоматталған тәсілі ретінде қызмет атқарады [26,81].
Қандай да болмасын дағдыға бала басқалармен қарым – қатынас жасау
барысында үйренеді. Бала үлкендердің істеген әрекеттерін көріп бақылап,
оған еліктейді, кейін оны өзі істей бастайды. Ал оқытуда мұғалім
дағдыландыратын әрекеттерін әдейі көрсетеді, олардың орындалуын бақылайды.
Осы процесс, сыртқы әрекеттің адамның бойына сіңуі, ішкі психикалыққа
айналуы интериоризация деп аталады, яғни сыртқы заттың әрекеттің ақыл –
ойға , санаға өтуі.
Мұндай процесті оқытуда баланың ақыл - ой әрекетін қалыптастыру саласында
психолог П.Я.Гольперин және оның шәкірттері зерттеді.Бұл зерттеулер бойынша
бланың ақыл –ой әрекетін қалыптастыруға болатыны дәлелденді. Мұнда дағды
мен шеберліктің қалыптасу ұзақтығы да, оның нәтижесі де (беріктігі,
саналылығы, жинақтылығы т.б.) ақыл – ой процесін қалыптастыру ұйымдастыруға
байланысты екені көрсетіледі. Ендеше мұнда басты жауапкершілік мұғалімге
жүктеледі[27,35].
Ал осы ақыл – ой әрекетін ұйымдастыруға қандай талаптар қойылады?
Олардың негіздерін атап өтелік: а) Ақыл ойдың толық бағыттаудың болуы; яғни
қандай да болмасын дағдыны қалыптастырудың өзі балаларға бағыт беру,
түсіндіруден басталады. Оқушы осы бағытпен өздігінен орындауға кіріседі; ә)
әрекеттің материалдық түрде қалыптасу кезеңі. Оқушы көргенін орындайды,
бірақ бұл әл сыртқы, материалдық формада (мысалы, оқушының таяқша салуға
кірісуі: басын қисайтып, иығын бүкірейтіп, бүкіл кеудесін бір жағына
қисайтып, шынтағын көтеріп, саусақтарының барлығын бүгіп, бар күшін
жұмсауы) ;
Б) әрекеттің сыртқы сөйлеу ретінде көрінуі (балалар дауыстап сөйлеп
отырады). Бұл кезеңде күрделі әрекеттер бөліп –бөліп орындалады (мысалы,
сауат ашу барысында бір әріпті жазуға үйрену үшін бірнеше элеметтерді бөліп-
бөліп жазып жаттығады)
в) әрекетті ішінен сөйлепотырып орындайды. Яғни дағды мен шеберлікке саналы
түрде үйренеді, әрбір қимылдыне үшін не мақсатпен орындайтынын біледі. Бұл
сатыда бірқатар қимыл – қозғалыстар жойылып жинақталады; г) дағды мен
шеберліктің толық қалыптасып бітуі.
Сауат ашу кезеңінде мұғалімдер балаларды оқу – жазу әрекетіне үйретуде
осы көрсетілген сатылы қалыптасуы жүйесін сақтауға тиіс.
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың үйренетін шеберліктері мен
дағдыларының шеңбері.
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға тиіс:
1. Дыбыстарды орын – орнына қойып сөз құрастыру; 2. кеспе әліппе
әріптерінен сөз құрау және жазу; 3.сөздерге жуандық белгі (ъ) және
жіңішкелік (ь) белгілердің айырмашылығын ұғу; 4. қандай да болмасын
тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді оқи алу. 5. әліппеден
мәтіндерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап оқи алу; 6.
қарапайым мәтіндерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру; 7. қысқа
өлеңдерді жатқа айта алу; заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым
логикалық жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1.сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу.
2. көлемі шағын мәтіндерді саналы, түсініп оқу.
3. айтылуы мен жазылуы кейбір , кейбір сөздерді жазу.
4. жазған сөздерін тексеріпотыру.
5.әріптерді бір – бірімен жалғап жазу[40,67].
Сауат ашу кезеңінде балалардың жас ерекшеліктеріне қойылатын
педагогикалық талаптар оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас
ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктеріне, олардың зейін , қабылдау, ес,
ойлау, қиял ерекшеліктерін, сезім, ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы
білу керек. Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз, оның толқуы сабақ үстінде
күшті, ал бөліну қасиеті мүлде жоқ деседе болғандай, көлемі өте шағын
болады. Сондықтан, оқудың алғашқы күнінен бастап ақ балаларды тыңдай
білуге, оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек. Бұлардың
зейіндері заттардыбақылай білу, олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау)
арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда
зейіннің тұрақтылығы орта түседі. Сабақтарда пайдалынатын ойын
элементтері,іс - әрекеттің нәтижелі түрлері, іс- әрекет формаларын жиі
өзгерту – балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі.
І сынып оқушыларының ес ерекшеліктері; логикалық сөздік байланыстардан гөрі
көрнекі бейнелердің басым болуы. Сөздік материалды олар механикалық түрде
мағынасын түсінбестен жаттап алады. Мұғалім бұл ерекшелікке де көңіл
аударуға тиіс.
Алты жасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшелік бар:
олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас қабылдайды. Осыған орай, мұғалім
тапсырма бергенде дәлдеп, бөліктерге бөліп немесе заттар мен құбылыстардың
құрамымен таныстыру т.б. ескергені жөн. Мысалы: олар алғашқы сөз, буын,
дыбыс терминдерін шатастырады: мұғалім бірте – бірте бұл сөздердің
әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғаруға үйретеді. Ажырата
қабылдауға салыстыру арқылы да үйретуге болады. Мұнда тек әріптерді,
буындарды, дыбыстарды, сөздерді ғана слыстырып қоймай, заттарды,
құбылыстарды да салыстыруға болады. Мысалы: тауықты құстар қатарына қосуға
бола ма? Сұрағы арқылы, егер болса, қандай белгілеріне қарай, құс дегеніміз
? Егер болмаса неге құстар қатарына жатпайды? Т.б. салыстыруды іске асыруға
болады[41,69].
Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшелігіне сай болуы тиіс. Алайда
оқылатын материал үнемі оңай, жеңіл – желпі орындалатындай болуы қажет
деген ұғым тумаса керек. Оқыту процесінде шамасы жететін қиыншылықтардыөз
күштерімен жойып отыруға мәжбүр жасаған жөн. Өйткені қиындыққа
кездеспейінше, ойлау белсенді қызмет атқара алмайды. Ал, екінші жағынан,
шамасы жетпейді. Қиыншылыққа кездессе, ой тежелеуге ұшырайды, ерік күші
мұқалады. Ендеше бұдан шығатын қорытынды сабақтың түсінікті болуы шарт.
Материалы оқушыға ұғындыру, оларды білім алуға дағдыландыру көп жағдайда
оқыту тәсілдеріне байланысты. Тәсілдерді түрлендіру,сабақтың көрнекілік
жағына баса назар аудару сияқты талаптар, міне осыған орай туады. Мұнда да
алты жасардың бейнелік, нақтылық, аса сезімталдық ерекшеліктеріне сәйкес
келу жағын қадағалау керек [22,19].
Балалар оқып үйренетін әліппе кітабында жекелеген суреттер, сюжетті
суреттер, түрлі түсті бояумен, әдемі салынған схемалар, жұмбақтар және
жаттығулар берілген. Бұл кезде балалар, жоғарыда көрсетілгендей, сөз,
дыбыс, буын, сөйлем деген сияқты дерексіз ұғымдармен алғаш рет кездеседі.
Бұл ұғымдардың мәнін нақтылап түсіндіру үшін көрнекі құралдардың (схема,
сурет, кеспе әліппе, таблицалар т.б.) пайдасы мол. Көрнекіліктерді ойын
ретінде де пайдалануға да болады. Оның барлығы сабақтың нақты мақсатына
байланыстырылып беріледі. Мұнда тағы да ескерілетін жай – бірден көрнекілік
ұсынуға немесе керегі болсын – болмасын кезкелген көрнекілікті (олар тіпті
ашық түсті бояумен боялған, әдемі әшекейленген болса да) ұсына берудің реті
жоқ. Себебі: басы артық, тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау,
тұрақтандыру емес, керісінше, алаңдатып, зиянын тигізуі мүмкін .
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін, белсенділік көрсету қарқынын,
жүріп – тұру қалқын, қиналған жерлері менжіберілген қателерін есепке ала
жүріп, әрқайсысына сұрақ қойғанда баланы жігерлендіретіндей, өз күшін
байқай алатындай, анағұрлым пайдалы жұмыс болатындай мұқият іздестіреді.
Сауат ашу кезеңінде сөз бен сөйлемдерде саналы дұрыс оқуға
дағдыландырумен қатар әріп элементтері мен жекелеген әріптерді түзу
жазыпдағдылану барысында балаларға табиғат, адамдардың өмір сүруі жөнінде
мағлұматтар беріліп, олардың айналадағы заттар мен құбылыстар туралы
түсінігі кеңейе түседі.
Педагогиканың талабы бойынша, сауат ашудың бірінші күнінен бастап –
ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді.
Оқыту мен тәрбие – бір – бірінен ажыратуға келмейтін, тұтас бір
процесс болғандықтан, оқытудың тәрбиелік мәнінің өзі ақыл – ой тәрбиесіне
жатады. Сондай – ақ сауат ашудың бірінші күнінен бастап күнделікті режим,
тазалықтың пайдасы, оқушының міндеті жөнінде түсінік беру бағытында жүйелі
жұмыс жүргізілді. Оқу материалдарымен байланыстырып келтірген мысалдар,
дәлелдер балаларды өз отанын шексіз сүюге, интерноциалдық рухта тәрбиелеп,
еліміздегі ұлы өзгерістердің нәтижесінде олар қуанатындай дәрежеде
жүргізілуі тиіс[42,95].
Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі, көркем әңгіме, өлең,
оқу, сурет, музыка т.б. арқылы іске асырылады.
Балалардың бастаған істі аяқтап шығу, көздеген игі мақсатына жету,
ұқыптылық, уақытты дұрыс пайдалану т.б. мінез құлық сапалары да сауат ашу
кезінде тәрбиелене бастайды.
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Әліппе және Әліппе
серігі. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынған суреттер де
оқушылар мен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті көрнекі құрал
болып есептеледі.
Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген заттардың суреттері
және тақырыптық суреттер де беріледі. Сонымен қатар онда балалардың ойы мен
тілін дамыту үшін сюжетті картинкалар, әңгімелер, жұмбақтар, мақал –
мәтелдер т.б. бар.
Әліппеге қосымша құрал – кеспе әліппе. Кеспе әліппеден олар буын ,сөз,
сөйлем құрайды және оларды талдап, оқып үйренеді.
Әріптерді естерінде жақсы сақтау үшін суретті әліпбиі қолданылады; онда
әрбір әріптің суреті мен атауы және сол әріптен басталатын заттың суреті
салынады. Әріптерді сақтауға арналған әріп кассасы жасалады. Әріп
кассасының көлемі дәптердің ашып қойғандағы көлемдей болады. Қызыл, көк
түсті төртбұрыштар жасалады. Қызылы дауысты дыбысты, көгі дауыссыз
дыбыстарды көрсетеді.
Бұл айтылғандардан басқа таблицалар да қолданылуы мүмкін. Мысалы,
дауысты, дауыссыз дыбыстарды өту барысында таблица қажет – ақ. Мұнда
дауысты дыбыстың таңбасын қызыл түспен, дауыссыз дыбысты қара түспен
ерекшелеуге болады.
Сөз құрастыру үшін буындар беріледі. Жазу жұмыстарында пайдалану үшін
арнаулы жазу үлгісі ұсынылады. Жазу үлгісінде әріптердің
элементтері,жазба үлгілері беріледі.
Әр мектепте оқушылардың партаға түзу, дұрыс отыруы бейнеленген және
жазу кезінде қаламды дұрыс ұстау, отыру үлгілері бейнеленген плакаттар
болуға тиіс[32,19].
Сауат ашу кезеңінде пайдаланылатын дидактикалық материалдар бар. Бұлар:
сөздердің дыбыстық құрамын талдауға жаттығу үшін түрлі карточкалар; кейбір
жағдайда олар – клеткалармен берілген заттық картинкалар, екінші бір
жағдайы - әріптің жартысы мен қалған жартысының орнына клетка т.б.с.с.
Мұндай үлестіруге арналған дидактикалық материал – оқушыларға сөздің
дыбыстық құрамын схемаға сүйеніп талдау үшін көмекші құрал болып саналады.
Оқушылар сөзді іштерінен айтады да, схеманы толтыруға кіріседі. (Дәптерге
түсті бояу қарындашпен, тақтаға дөңгелекшемен, сызықшамен т.б. с.с.).
Сөздегі дыбыстарды тәртібімен талдап, дауысты, дауыссыздарын анықтап,
оқушылар әріптерден сөз құрауға кіріседі.
Алыдыңғы дидактикалық материал екінші бір жолымен тағы қолданылады.
1. Өтілген дыбыстардан қиындау буындар кездесетін сөздер құрастыру үшін;
2. Балаларға анағұрлым ауырлық келтіретін дыбыстарды қайталап, бекіте түсу
үшін (жоғарыда көрсетілген дыбыстар , жіңішкелік, жуандық белгілер
т.б.)сондағы жиған материалдарын қорытып диаграмма жасайды. Ондай
диаграммаларға бірнеше өңдіріс не бір өңдіріс шаруашылығының дамуы мен
өнімін көрсетуге болады.Мал өсімі қанша, оған жиналған жемшөп, одан алынған
жүн, ет, сүт, май қанша т.б. Оқушылар осы диаграммалар арқылы өздерінің
жасаған экскурсиясы туралы әңгімелеп айтады немесе оларды пайдалана отырып
мазмұндама,шығармалар жазады.
3. Картинкалармен жұмыс жасау үшін логикалық жаттығулар жасау үшін;
4. Әрбір оқушының жеке ерекшелігі ескеріліп, жұмыс ұйымдастыру үшін[33,95].
1. Таблицалық көрнекілік.
Бұл –мектепке көп тараған және қазақ тілін оқытуда жиі қолданылып отыратын
өте пайдалы әдістеме құралдың түрі (орфографиялық таблица, грамматикалық
таблица,т.б.)
2. Схемалық көрнекілік. Бұл қазақ тіліндегі заңдылықтарды схема ретінде
көрсететін көрнекіліктің түрі. Мысалы:
1. Сөз тудыру схемасы.
Біл Білім білімпаз
Білгіш білімді
Білу білімсіз
Білдір білімсіздік
2. Сөз түрлендіру схемасы
тар
қа
Жолдас пын
тың т.б.
3. Плакаттық көрнекілік. Оқушылардың сөздігін молықтыру мақсатында жасалған
плакат, сөз мағыналаларын байқату үшін жасалған плакат, жазу емлесі мен
тыныс белгілеріне арналған плакат, т.б.
Мысалы, өтілген тақырыптарға лайықты тәрбиелік маңызы зор және
оқушыларды көркем сөйлеуге, сауатты жазуға үйрететін мәтіндер мен
сөйлемдерден плакаттық көрнекілік жасап, сол плакаттан теріп жазу диктантын
ұйымдастыруға болады. Не болмаса сөйлем ішіндегі сөздердің грамматикалық,
орфографиялық белгілерін түсіріп тастап, соны тауып жазуға арналған
плакаттар болады т.б.
4. Сурет көрнекілігі. Бұған фотоға түсірген суреттер, кітап бетіне салынып
зат танытатын, ғылыми шыңдығын танытатын суреттер, оқиғаны мазмұнды
қамтыған картинкалар, картинкалық лото, картинкалық сөздіктер т.б. жатады.
5. Диаграммалық көрнекілік. Бұл көрнекілік – белгілі бір тақырыптың
төңірегінде оқушыларды іздендіруге, ойландыруға байланысты бір құбылыс пен
екінші құбылысты салыстырып көрсету үшін қолданылып отыратын көрнекіліктің
түрі.
6.Модельдік көрнекілік.Бұл көрнекіліктің ғылыми-практикалық маңызы ерекше
зор.Модельдік көрнекілік арқылы оқушылардың дүние тану өрісі
кеңейеді,өндірістік заттармен танысып, еліміздің мәдениет табыстарын жетік
білетін болады, соның нәтижесінде оқушылардың сөз байлығы молаяды.
Мысалы, белгілі машинаның конструкциясына арналған модельдер арқылы
оқушылар оны өздері жүргізеді,сондағы заңдылықтарды түсінеді.Сол сияқты
кейбір заттардың моделі арқылы түрін,түсін,өзіндік белгілерін таниды, т.б.
7.Альбомдық көрнекілік.Бұл көрнекіліктің түрін мұғалім толық пайдаланса,
тіл сабағының ғылыми мәдениеттілігі артып,оқушылардың қызуғышылығы
молаяды. Бұған суретпен берілген альбом,орфографиялық альбом,грамматикалық
тақырыптарға арналған альбом т.б. жатады.
8.Диапозетивтік көрнекілік.Бұл – оқушыларды мәдениеттілікке баулып,
күнделікті өмір шындығымен таныстырып отыратын көрнекіліктің түрі.Бұған
кино,теледидар,фильмоскоп т.б. жатады.
9.Символикалық көрнекілік. Бұл - қазақ тілінен оқылатын материалдарды
оқушыларға алуан түрлі шартты белгілер арқылы түсіндіретін және практика
жүзінде талдап, ажыратып беруге үйрететін көрнекіліктің бір түрі.
Бұған әртүрлі сызықтармен сызып көрсету,әртүрлі бояумен көрсету,
жақшаға алу,тік сызықпен бөлу геометриялық фигуралар арқылы
белгілеу,стрелкамен көрсету, айшықпен белгілеу,қысқарған әріптер арқылы
көрсету, т.б. жатады.
10.Тақта көрнекілігі.Бұл – қазақ тілін оқытуда ерекше көп қолданылатын және
өте өнімді көрнекіліктің бірі.
Тілден өтілетін материалдар,оны дәлелдейтін мысалдарының барлығы да
тақта арқылы көрсетіледі. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі
құралдардың түрлері,әріптер мен сөздерді дұрыс жазудың үлгісі тақта арқылы
үйретіледі. Сондықтан тақтаны дұрыс пайдаланып отырудың ерекше,ғылыми –
практикалық маңызы бар.
Бала тілінің даму процесіндегі ең жауапты да күрделі кезең. Бұл
кезеңде, біріншіден, мектеп табалдырығын жаңа ашқан оқушының алдында дұрыс
сөйлеуге қажеттілік міндеті тұрады.
Бұрын бала ойын кезінде ата – анасымен немесе құрдастарымен қарым – қатынас
жасау барысында жағдайға қарай, яғни қалауы бойынша сөйлейтін болса, енді
оқу процесі, сабақтағы тапсырма оны сөйлеуге мәжбүр етеді. Бұл
психологиялық және педагогикалық тұрғыдан мұғалімнен ерекше шеберлікті
қажет ететін процесс.
Оқушының ауызша тілінің дамуымен бірге жазбаша тілін дамыту жұмыстары
да жүргізіле бастайды. Кезде оқушы сөйлемді жарым – жартылай құрып, сөздері
немесе ауызекі тілде айтылатын басқа да сөздерді араластырып сөйлей білетін
болса, сауат ашу кезеңінде оқушының сөзі әдеби нормаға сәйкес болуы талап
етіле бастайды. Оқушы да бірте – бірте өз ойын анық , дәл, түсінікті
жеткізу қажеттілігін ұғынады яғни олар қасындағы сыныптасының сөзін,
біртіндеп өз сөзін байқап, қатесіз сөйлеуге тырысады [4,87].
Диалогты сөйлеумен қатар монологты сөйлеу түрі қолданылатындығы
белгілі. Бірақ оқушының ауызекі тілін дамыту үшін сөйлеуге көбірек назар
аудару қажет. Себебі оқушы монологты сөйлеуде суреттің мазмұнын, тапсырманы
қалай орындағанын, өзінің алған әсерлерін толық баяндап айтып беруге
дағдыланады.
Оқушы алғаш рет өз әңгімесінің сөзден, сөз тіркесінен, сөйлемнен
тұратынын ұғына бастайды, яғни сөйлеу материалдарын саналы түрде тану
процесі басталады.
Мектеп табалдырығын аттаған бала оқу құралдарына, мектеп
жабдықтарына, жаңа сөздерді естіп, оларды күнделікті қолданылысына
енгізуге мәжбүр болады. Ал бұған Әліппе оқулығындағы суреттерге, әрбір
дыбысты үйретуге, әліппе кезеңінде берілетін жаңа сөздерді қоссақ, оқушының
сөздік қоры мен дағдысына пайда болатын түбегейлі өзгерістердің ауқымын
аңғару қиын емес. Жоғарыда айтылғандардың бәрі – психологиялық,
дидактикалық және әдістемелік тұрғыдан қарағанда өте күрделі процестер.
Осыған байланысты қазақ даласында оқу – ағарту ісін ұйымдастыру,
қазақ балаларының сауатын ашу, тілін дамыту мәселелеріне арнап алғаш рет
ғылыми еңбек жазған ағартушы ғалым Ы. Алтынсарин. Ұлы ағартушының өзіміз
қарастырып отырған зерттеуімізге қатысты пікірлері мен ұстанған принциптері
қазақ христаматиясы оқулығынан, жоғары орындарға бағыттаған халық ағарту
мәселелері туралы ескертпелерінен, достары мен таныстарына жазған
хаттарынан,
Қазақ тіл білімі мен оқыту әдістемесінің негізін қалаушы А.
Байтұрсынұлы да сауат ашу кезеңіндей тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
мәселесіне көп көңіл бөлген.
Ғұлама ғалым әдістемелік еңбектерінде оқушылардың сауат ашу ісі
оқушылардың өздері бұрыннан меңгерген сөз мағыналары туралы түсініктеріне
сүйеніле жүргізілуі қажеттілігін қайта – қайта пысықтайды. Сондай –ақ ол
тілі дамыған баланың ойы да тез дамитынын ескере отырып, дидактикалық
тапсырмалар жинағы Тіл жұмыстарда сауат ашу барысында тіл дамыту
мақсатына арналған жаттығуларды көбірек ұсынады.
Ғұлама ғалымның 1912 жылдан 1925 жылға дейін 7 рет басылып шыққан
оқу құралы мен 1925 жылғы жазған жаңа әліпбиі зерттеу жұмысында
оқушының ойы мен тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселелері тұрғысынан жан – жақты қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту жұмыстарының тұтас ғылыми
жүйесін зерттеген С. Рахметованың, тіл дамытудың кейбір мәселелерін
зерттеген Б. Баймұратова, Т. Әбдікәрімова, Г. Уәйсовалардың еңбектерінде
көрінеді [6, 3- 7].
Қазақ мектептерінің бастауыш сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту
жұмыстарын жүйелеп, кешенді зерттеу жұмысын атқарып шыққан профессор С.
Рахметов бұл жұмыстарды төмендегідей құрамдас бөліктерге бөлді:
1. Сөздік жұмысы.
2. Сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс.
3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы.
Ғалым осы жұмыстың әрқайсысына теориялық тұрғыдан жасай отырып,
олардың бір –бірімен байланыстылығына тоқталады. Бұл жұмыстар бір –
бірімен байланыстырыла қатар жүргізіледі. Әсіресе байланыстыра сөйлеуге
үйрету жұмыстарында қалған екеуінде үйренген білім, дағды, шеберлікті
ұштасады, яғни ойлау, жүйелеу, тест құрастыру, материал жинау, сондай – ақ
графика – орфографиялық шеберліктері іске асырылады. Ғалымның осы тұжырымы
қазіргі қазақ мектебінің бастауыш сыныптағы тіл дамыту сабақтарын оқыту
барысында негізгі жүйе ретінде басшылыққа алынып, жақсы нәтижелерге қол
жеткізуге негіз болып жүр. Алайда, менің ойлауымша, жалпы бастауыш мектепте
тіл дамыту жұмысы бірдей емес. Оның үстіне бүгінгі таңдағы брінші сыныпқа
түскен оқушылардың сөздік қоры мен сөйлеу дағдысының мүлде төмен дәрежеде
екенін білеміз[6,17].
Сауат ашу кезеңнде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының бастауыш
мектептің басқа сыныптардағы тіл дамыту жұмыстарынан өзгешелігі – оқыту ісі
талдау және жинақтау процесінің білігінен тұратындығында яғни әліппеге
дейінгі кезеңде, негізіне оқушының бұрыннан қалыптасқан сөйлеу дағдыларына
сүйеніп, оларға мәтіннен сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден дыбысты бөлгізу
жұмыстары жүргізіледі. Бұл кезеңде балалардың тілін дамыту оларды
байланыстырып сөйлету арқылы іске асырылып, оларға сөйлем, сөз, буын, дыбыс
туралытүсінік беріледі. Әрине әліппеге дейінгі кезеңде заттарды тегіне,
түріне т.б. белгілері бойынша топтатқызу жұмыстары нәтижесінде балалардың
сөздік қорын жүйелеу жұмысы да жүзеге асырылады[7,105-109].
Бірақ бұл кезеңдегі негізгі міндет – оқушылардың байланыстырып сөйлеу
дағдысы арқылы оларға сөйлемнің , сөздің, дыбыстың ерекшеліктері туралы
ұғым беру.
Ал, әліппе кезеңінде, оқушыларды нақтылы дыбыстарды оқуға және
дыбыстардың таңбасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz