Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктері
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Мектеп жасын: дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің алыс.жақын шетелдерде, Ресейде және Қазақстанда зерттеліну жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6.7 жас) балалардың
психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОҚУ.ӘРКЕТІНДЕ ДАМУЫ
2.1. Мектеп жасына дейінге баланың зейін ерекшеліктерің
тәжірибе жүзінде анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін үйлесімді қалыптастыру максатында, түзету
жұмыстарын жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2. ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Мектеп жасын: дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің алыс.жақын шетелдерде, Ресейде және Қазақстанда зерттеліну жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6.7 жас) балалардың
психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОҚУ.ӘРКЕТІНДЕ ДАМУЫ
2.1. Мектеп жасына дейінге баланың зейін ерекшеліктерің
тәжірибе жүзінде анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін үйлесімді қалыптастыру максатында, түзету
жұмыстарын жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2. ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі Елімізде білім беру жүйесі әлемдік стандартқа сай қайта қарау, жаңарту мәселесінің көтеріліп отырғанына біраз уақыт болды. Осы тұрғыда Н.Ә Назарбаевтың "Қазақстан халқына жолдауында", "Қазақстанда 2015 жылға дейін білім алудың тұжырымдамасында" білім беру жүйесінің әр буынында білім сапасын арттыру, дамыта оқыту мәселелерінің негіздерінде жас ұрпақтың психиқалық дамауын, атап айтқанда танымдық-шығармашылығын жетілдіру өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Бәкеселестікке лайық білімді, сауатты мамандар даярлаудың басты шарты-оқыту әрекетінде баланың психикалық жағынан дамуына, қажетті жағдай тудыру, сөйтіп, жеке тұлға деңгейіне көтерілуі десек, онда бұл жайтардың бастауы, мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталатыны даусыз.
Осы орайда адамның танымдық әрекетінің қалыптасуына тікелей негіз болатын ол, адамның мүдесін бағыт-бағдарын білдіретін, зейіннің алатын орны ерекше.
Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және шоғырландыру қабілеті тұлғаның белсенділігін көрсетеді. Қазіргі кезде психологияда, зейін механизімі жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде тұрған сүзгі-ми қыртысының анатомиялық- функциялық жағынан оңашалынған нерв ткані-ретикуларлық формация болып табылады. Ол бір импульстерді таратып, тежеп, екіншілерін күшейтіп, оларды ми қыртысына жіберіп отырады. Сөйтіп айқын сана аймағына, ми қыртысына осылай іріктеледі.
Психологияда зейінді әр қырынан зерттегендер баршылық. Мәселен зейіннің физологиялық құбылмалығы көрнісін И.П.Павлов өзі ашқан қозудың оптималдық ошағы, құбылысы түсіндіреді- деп көрсетеді.
А.А. Ухтомский ми қызыметінің физиологиясын зертеу нәтижесінде доминанта жайлы ілім жасады. Доминанта немесе козудың үстемдік ететін ошағы жылжымалы оптималдық қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешелінетінін анықтады.
Б.Г.Ананьев, И.В.Страхов өз зертеулерінде, мектеп оқушыларының зейінін тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп; "зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан өтетін, барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады", деген .
АҚШ оқымыстысы Г. Мәгул, Итальян ғалымы Моруций -импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп,
Зерттеудің өзектілігі Елімізде білім беру жүйесі әлемдік стандартқа сай қайта қарау, жаңарту мәселесінің көтеріліп отырғанына біраз уақыт болды. Осы тұрғыда Н.Ә Назарбаевтың "Қазақстан халқына жолдауында", "Қазақстанда 2015 жылға дейін білім алудың тұжырымдамасында" білім беру жүйесінің әр буынында білім сапасын арттыру, дамыта оқыту мәселелерінің негіздерінде жас ұрпақтың психиқалық дамауын, атап айтқанда танымдық-шығармашылығын жетілдіру өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Бәкеселестікке лайық білімді, сауатты мамандар даярлаудың басты шарты-оқыту әрекетінде баланың психикалық жағынан дамуына, қажетті жағдай тудыру, сөйтіп, жеке тұлға деңгейіне көтерілуі десек, онда бұл жайтардың бастауы, мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталатыны даусыз.
Осы орайда адамның танымдық әрекетінің қалыптасуына тікелей негіз болатын ол, адамның мүдесін бағыт-бағдарын білдіретін, зейіннің алатын орны ерекше.
Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және шоғырландыру қабілеті тұлғаның белсенділігін көрсетеді. Қазіргі кезде психологияда, зейін механизімі жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде тұрған сүзгі-ми қыртысының анатомиялық- функциялық жағынан оңашалынған нерв ткані-ретикуларлық формация болып табылады. Ол бір импульстерді таратып, тежеп, екіншілерін күшейтіп, оларды ми қыртысына жіберіп отырады. Сөйтіп айқын сана аймағына, ми қыртысына осылай іріктеледі.
Психологияда зейінді әр қырынан зерттегендер баршылық. Мәселен зейіннің физологиялық құбылмалығы көрнісін И.П.Павлов өзі ашқан қозудың оптималдық ошағы, құбылысы түсіндіреді- деп көрсетеді.
А.А. Ухтомский ми қызыметінің физиологиясын зертеу нәтижесінде доминанта жайлы ілім жасады. Доминанта немесе козудың үстемдік ететін ошағы жылжымалы оптималдық қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешелінетінін анықтады.
Б.Г.Ананьев, И.В.Страхов өз зертеулерінде, мектеп оқушыларының зейінін тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп; "зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан өтетін, барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады", деген .
АҚШ оқымыстысы Г. Мәгул, Итальян ғалымы Моруций -импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп,
ойлаймыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
І. Жарықбаев Қ. - Жалпы пелхология. Алматы.
2. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және Жантану. Атамұра-Қазақстан. Алматы-1 994жыл. З.Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы- 1978 жыл.
4.Тәжібаев Т Жалпы психология. Алматы.Қаз.Универ.
1993 жыл.
5.Тәжибаев Т. Психика және жүйке саласын зерттеу.Саратов
1925 жыл.
б.МеңжановаӘ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы-1986.
7.Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалардың
психологиясы. Алматы-1986 жыл.
8.Алдамұратова Ә. Қызықты психология Алматы Қаз.Унив.
1992 жыл.
9.Белгибаева X. Мектеп жасына дейінгі баланың дүние танымы. Алматы-1989.
10. Еликбаев Н.Ұлттық психология.Алматы,Қаз.Унив.-92.
11.Әбеуова И.Ә. Әлеуметтік психология (оқу құралы)
Алматы 2001. 57 бет.
12.Бондаренко А.К. Балабақшадағы дидактика ойындары,
Москва-1 991 жыл.
ІЗ. Выготский Л.С. Собрание сочинений., М-1982.В.6 т.
14.Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитание.,М-59ж.
Собран.соч.В. 1 1 т.23б.
15.ДжакуповС.М. Психология познавательной деятельности.
Алматы,изд.КазГу. 1992жыл.
16.Шерьязданова Х.Т. Қарым-қатынас психологиясы. 1 996ж.
17.Исмайлова Д.А.,Абишева -К.А.Развитие личности ребенка в процессе предшкольной подготовки.А.,1998ж.6бет.
18. Мусина И.А. Психология в заданиях к психологической практике: Учеб.пособ.Дубна-1 998 жыл.
19. Мухина В.С. Возрастная психология.М., 1998ж.364-371 бет 20. Выготский Л.С. Избр.психол.исследов. М.,446-450 бет.
21. Мұқанов М.М. Психология пәні,оқыту психологиясы.
Қазақстан.мектебі. 1967жыл.
22. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнін-
дегі таңдамалы пікірлері. 1 95 1 ж.22бет.
23. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары.Алматы-1955ж.
22-24 бет.
24. Павлов И.П. Полное собр.сочинение., 1том.М-1 974 ж.
25. Мұханов М.М.Жас ж-е педагогикалық психология.Алматы, 1986 жыл. 70-79 бет.
26. Әубәкірова Ж.Қ, Ерментаева А.В. Қазақ балабақшаларын- дағы жаттығу жұмыстарының психологиялық сипаты.
Алматы. ТОО "ӘВЕРО". 1 998ж.94-96 бет.
27. Қасымова Г.М. Развивающие игры в диагностике и коррекции психического развития детей дошқольного воз-т, Алматы-2000жыл.
28. Бапаева М.Қ. "Өзін-өзі тану" пәнін оқыту тәжірбесінде тренингтің психологиялык- ледагогикалық әдіс ретіндегі ерекшеліктер. Республикалық ғылыми-тәжірбелік конференц. материалдары."Өзін-өзі тану" курсының жеке тұлғаның дамуындағы ролі. Алматы-2004жыл.54-58 бет.
29. Сангилбаев О.С. Оқу материалын тиімді жоспарлау арқылы оқушының зейінінің қасиеттерін дамыту. Авторефераты. Алматы-1999 жыл.
ЗО. Ермекбаева Л.К., Нығыметова Ғ. Психодиагностика.
ЗІ. Ермекбаева Л.К., Нығыметова Ғ.Қ. Баланың мектепке психологиялық дайындығын анықтау. Алматы-2003 жыл.
32. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы-1998 жыл.
33. Жұмабекова Ф. Балаңыз мектепке дайын ба? Астана-2003. 34 Әдістемелік құрал жиынтығы. Алматы-1999 жыл.
35. Қазақстан мектебі. Психология ұгымдарын қалыптастыру.
Алматы-1997 жыл. 4-11 бет.
З6. Қазақстан мектебі. Оқу іс- әрекетіндегі зейіннің атқаратын міндеттерін талдау. Алматы-1999 жыл. 24-28 бет.
37. Балабақшаларға арналған оқу әдістемесі. Тараз-1998 жыл.4-6 бет.
38. Әдістемелік құрал жиынтығы. Алматы-1999 жыл.
39.Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психолгиялық қызыметті ұйымдастыру. Алматы-2002.11 8бет.
40.Қойбағаров А. Педогогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.Алматы-1999ж.
41 .Богословский В.В. жалпы психология. Алматы- 1980жыл.
42. Ғылыми-әдістемелік журнал " Отбасы және Балабақша"
№ 4, 2004жыл, 6-10 бет.
43. Ғылыми-әдістемелік журнал "Отбасы және Балабақша"
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
І. Жарықбаев Қ. - Жалпы пелхология. Алматы.
2. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және Жантану. Атамұра-Қазақстан. Алматы-1 994жыл. З.Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы- 1978 жыл.
4.Тәжібаев Т Жалпы психология. Алматы.Қаз.Универ.
1993 жыл.
5.Тәжибаев Т. Психика және жүйке саласын зерттеу.Саратов
1925 жыл.
б.МеңжановаӘ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы-1986.
7.Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалардың
психологиясы. Алматы-1986 жыл.
8.Алдамұратова Ә. Қызықты психология Алматы Қаз.Унив.
1992 жыл.
9.Белгибаева X. Мектеп жасына дейінгі баланың дүние танымы. Алматы-1989.
10. Еликбаев Н.Ұлттық психология.Алматы,Қаз.Унив.-92.
11.Әбеуова И.Ә. Әлеуметтік психология (оқу құралы)
Алматы 2001. 57 бет.
12.Бондаренко А.К. Балабақшадағы дидактика ойындары,
Москва-1 991 жыл.
ІЗ. Выготский Л.С. Собрание сочинений., М-1982.В.6 т.
14.Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитание.,М-59ж.
Собран.соч.В. 1 1 т.23б.
15.ДжакуповС.М. Психология познавательной деятельности.
Алматы,изд.КазГу. 1992жыл.
16.Шерьязданова Х.Т. Қарым-қатынас психологиясы. 1 996ж.
17.Исмайлова Д.А.,Абишева -К.А.Развитие личности ребенка в процессе предшкольной подготовки.А.,1998ж.6бет.
18. Мусина И.А. Психология в заданиях к психологической практике: Учеб.пособ.Дубна-1 998 жыл.
19. Мухина В.С. Возрастная психология.М., 1998ж.364-371 бет 20. Выготский Л.С. Избр.психол.исследов. М.,446-450 бет.
21. Мұқанов М.М. Психология пәні,оқыту психологиясы.
Қазақстан.мектебі. 1967жыл.
22. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнін-
дегі таңдамалы пікірлері. 1 95 1 ж.22бет.
23. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары.Алматы-1955ж.
22-24 бет.
24. Павлов И.П. Полное собр.сочинение., 1том.М-1 974 ж.
25. Мұханов М.М.Жас ж-е педагогикалық психология.Алматы, 1986 жыл. 70-79 бет.
26. Әубәкірова Ж.Қ, Ерментаева А.В. Қазақ балабақшаларын- дағы жаттығу жұмыстарының психологиялық сипаты.
Алматы. ТОО "ӘВЕРО". 1 998ж.94-96 бет.
27. Қасымова Г.М. Развивающие игры в диагностике и коррекции психического развития детей дошқольного воз-т, Алматы-2000жыл.
28. Бапаева М.Қ. "Өзін-өзі тану" пәнін оқыту тәжірбесінде тренингтің психологиялык- ледагогикалық әдіс ретіндегі ерекшеліктер. Республикалық ғылыми-тәжірбелік конференц. материалдары."Өзін-өзі тану" курсының жеке тұлғаның дамуындағы ролі. Алматы-2004жыл.54-58 бет.
29. Сангилбаев О.С. Оқу материалын тиімді жоспарлау арқылы оқушының зейінінің қасиеттерін дамыту. Авторефераты. Алматы-1999 жыл.
ЗО. Ермекбаева Л.К., Нығыметова Ғ. Психодиагностика.
ЗІ. Ермекбаева Л.К., Нығыметова Ғ.Қ. Баланың мектепке психологиялық дайындығын анықтау. Алматы-2003 жыл.
32. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы-1998 жыл.
33. Жұмабекова Ф. Балаңыз мектепке дайын ба? Астана-2003. 34 Әдістемелік құрал жиынтығы. Алматы-1999 жыл.
35. Қазақстан мектебі. Психология ұгымдарын қалыптастыру.
Алматы-1997 жыл. 4-11 бет.
З6. Қазақстан мектебі. Оқу іс- әрекетіндегі зейіннің атқаратын міндеттерін талдау. Алматы-1999 жыл. 24-28 бет.
37. Балабақшаларға арналған оқу әдістемесі. Тараз-1998 жыл.4-6 бет.
38. Әдістемелік құрал жиынтығы. Алматы-1999 жыл.
39.Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психолгиялық қызыметті ұйымдастыру. Алматы-2002.11 8бет.
40.Қойбағаров А. Педогогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.Алматы-1999ж.
41 .Богословский В.В. жалпы психология. Алматы- 1980жыл.
42. Ғылыми-әдістемелік журнал " Отбасы және Балабақша"
№ 4, 2004жыл, 6-10 бет.
43. Ғылыми-әдістемелік журнал "Отбасы және Балабақша"
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3 1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Мектеп жасын: дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің алыс-жақын
шетелдерде, Ресейде және Қазақстанда зерттеліну
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6-7 жас) балалардың
психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .11
1-ші тарау бойынша ой
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОҚУ-
ӘРКЕТІНДЕ ДАМУЫ
2.1. Мектеп жасына дейінге баланың зейін ерекшеліктерің
тәжірибе жүзінде
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін үйлесімді
қалыптастыру максатында, түзету
жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2- ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...54
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі Елімізде білім беру жүйесі әлемдік стандартқа сай
қайта қарау, жаңарту мәселесінің көтеріліп отырғанына біраз уақыт болды.
Осы тұрғыда Н.Ә Назарбаевтың "Қазақстан халқына жолдауында", "Қазақстанда
2015 жылға дейін білім алудың тұжырымдамасында" білім беру жүйесінің әр
буынында білім сапасын арттыру, дамыта оқыту мәселелерінің негіздерінде жас
ұрпақтың психиқалық дамауын, атап айтқанда танымдық-шығармашылығын
жетілдіру өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Бәкеселестікке лайық білімді, сауатты мамандар даярлаудың басты шарты-
оқыту әрекетінде баланың психикалық жағынан дамуына, қажетті жағдай тудыру,
сөйтіп, жеке тұлға деңгейіне көтерілуі десек, онда бұл жайтардың бастауы,
мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталатыны даусыз.
Осы орайда адамның танымдық әрекетінің қалыптасуына тікелей негіз
болатын ол, адамның мүдесін бағыт-бағдарын білдіретін, зейіннің алатын орны
ерекше.
Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және шоғырландыру қабілеті тұлғаның
белсенділігін көрсетеді. Қазіргі кезде психологияда, зейін механизімі жүйке
жүйесінің әртүрлі деңгейінде тұрған сүзгі-ми қыртысының анатомиялық-
функциялық жағынан оңашалынған нерв ткані-ретикуларлық формация болып
табылады. Ол бір импульстерді таратып, тежеп, екіншілерін күшейтіп, оларды
ми қыртысына жіберіп отырады. Сөйтіп айқын сана аймағына, ми қыртысына
осылай іріктеледі.
Психологияда зейінді әр қырынан зерттегендер баршылық. Мәселен зейіннің
физологиялық құбылмалығы көрнісін И.П.Павлов өзі ашқан қозудың оптималдық
ошағы, құбылысы түсіндіреді- деп көрсетеді.
А.А. Ухтомский ми қызыметінің физиологиясын зертеу нәтижесінде
доминанта жайлы ілім жасады. Доминанта немесе козудың үстемдік ететін ошағы
жылжымалы оптималдық қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешелінетінін
анықтады.
Б.Г.Ананьев, И.В.Страхов өз зертеулерінде, мектеп оқушыларының зейінін
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-
әрекетінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп; "зейін адам санасы
арқылы қорытылатын және одан өтетін, барлық ойды аңғартатын адам жанының
жалғыз ғана есігі болып табылады", деген .
АҚШ оқымыстысы Г. Мәгул, Итальян ғалымы Моруций -импульстардың төменнен
жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін тигізе алатынын
дәлелдеп берді.
Щвейцар психологы Ж.Пиаже түрлі есептерді пайданалып зейіннің
бөлінушілігін дамытуға арналған жаттығу - есеп беріп, баланың ақыл-ой
белсенділігін, танымдық қызығушылығын зерттеген.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ғалымдар психикалық құбылыстарды
эксперемент жүзінде, әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттеп
зейіннің теорияларын өндей бастады.
У. Джеймс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай келе оны біздің
"...сансалы тәжірибемізді толықтырудағы фактор", деп есептеді. Зейіннің
физиологиялық механизмін Джеймс тұтас болған әрекет ретінде ұсынып, оның
жинақтылығын ( синтезділігін) ерекше көрсетеді.
Ә.Б. Титчнер зейінді: Еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың
дәрежесі, - деп түсіндірді. Титчнер еңбегіндегі мәселенің бірі - зейіннің
сандық көрсеткіштерін өлшеуі.
Л.С. Выготскийдің зейін мәселесін дамытудағы маңызды ғылыми
жетістіктері зейін проблемасына әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолдануы.
А.Н. Леонтьев зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына мән
беріп, балалардың зейініне тәжірибелік зерттеулер жүргізді.
Қазақстанда психологиялық ойлардың даму тарихына көз
жіберсек, өздерінің шығармаларында баланы жасынан
зеректікке, зерделікке, зейінділікке тәрбиелеу жолдарына
бағыт-бағдар ұсынған ағартушы-демократтарды ерекше
атауға болады. Мәселен, әсіресе Ы.Алтынсариннің
шығармаларында, баланы байқампаздыққа баулу,
зейінділікті қалыптастыру мәселелерінің көтерулеріне мән беріледі. "
Асан мен Үсен", тағы сол сияқты мысалдар бар.
Одан беріректе академик Т. Тәжібаев өз зертеулерінде оқыту әрекетінде
зейіннің ерекше маңыздылығына тоқталып, "Балалардың зейіні көбінесе
қызығумен байналысты болғандықтан; оқу процесін қызықты, көрнекті етіп
жүргізу керек", деген ойды айтқан.
Қазіргі кезеңде бастауыш, мектеп оқушыларының сабақ үстінде зейінін
қалыптастыру мәселерімен іргелі зерттеулер жүргізумен шұғылданып жүрген
Қазақстандық психолог О.Саңғилбаевты атауға болады. Зерттеушінің осы мәселе
негізінде қорғаған кандидаттық диссертациясы "Оқу материалын тиімді
жоспарлау арқылы оқушылардың зейінінің қасеттерін дамыту" деп аталады.
Ал, мектеп жасына дейінгі балалардың зейін
ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу жүргізгендер жоқтың қасы.
Осы мәселелер дипломдық жұмысымыздың тақырыбын, "Мектеп жасына дейінгі
баланың зейіннің даму ерекшеліктері" деп алуымызға негіз болды.
I. Зейіннің мақсаты:
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерін даму жолдарын
қарастыру.
II. Зерттеудің міндеттері.
Зейін туралы ғылыми еңбектерге психологиялық
тұрғыда талдау жасау.
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерін
қарастырып, оны анықтап және дамыту жолдарын
негіздеу.
3. Мектеп жасына дейінгі баланың зейін қасеттерін жүйелі дамыту
мақсатында түзету жаттығуларын іріктеу.
III. Зерттеудің болжамы:
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың зейіннің қасиетерінің дамуына
психологиялық тұрғыда қалыпты жағдай туғызса, жаттықтырып отырса, ойын
әрекеті үстінде дамытушы ойындар мен ақыл-ойды дамытуға бағыталған,
психологиялық тапсырмаларды жүйелі қолданса, онда олардың оқу әрекетінің
мазмұнын игеру деңгейлері әлдеқайда жоғарлайды.
IV. Зейіннің нысаны:
Мектеп жасына дейінгі балалардың (5-6 жас) зейін
ерекшеліктері.
V. Зерттеудің пәні.
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің оқыту әрекетінде
дамыту.
УІ.Зерттеудің ғылыми теориялық әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми теориялық-әдістемелік негізі ретінде И.П.Павловтың
жоғары жүйке қызыметі туралы теориясы, А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясы,
Х.Т.Шериазданова-ның қарым-қатынас мәселелері туралы тұжырымдамасы,
С.М.Жақыповтың бірлескен диалогтың әрекет теориялары алынды.
УІІ.Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Зейін туралы ғылыми-теориялық білімдерді
толықтыруды, зерттеу нәтижелерін балалар бақшасындағы тәрбиешілер,
бастауыш мектеп мұғалімдері, жоғарғы оқу орынның студентері оқу үрдісінде
пайдалануына болады.
VIII. Зерттеудің құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан (балабақ-шада өткізілген сабақ жоспары
және түзету жаттығулар мен ойындардан тұрады).
1 Мектеп жасына дейінгі баланың зейін
ерекшелігінің ғылыми теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың, зейін ерекшеліктерінің алыс-жақын
шетелдерде, Ресейде және Қазақстандағы зерттеліну жағдайы.
Зейін - психологиялық феномен, ол туралы пікір-таластар ғасырлар бойы
жалғасып келеді. Ғалымдардың бірқатары зейін тәуелсіз процесс ретінде өмір
суре алмайды, тек қана кез келген психологиялық процестің немесе адам іс-
әрекетінің бір жағы ретінде көрінуі деп тұжырымдайды. Басқалары зейінді
тәуелсіз процес, өзінің ерекшелігі бар, олар анатомиялық және физилогиялық,
өзін-өзі басқаратын құрылымына сүйеніп басқа таным процестерінің міндетін
атқаруын қамтамасыз етеді дейді. Зейін құбылысының таным процестерінің
динамикасын және психикалык күйдің ерекшеліктерін зерттеген.
Зейін дегеніміз - сананы белгілі бір обьектіге бағыттап әрі
шоғырландырып, айырықша анық бейнелеуін қамтамасыз ету. Перспективтік
процестерде зейін өзінше бір күшейткіш болып, бейнелерді егжей-тегжейлі
айырып, анық тануға мүмкіндік туғызады; ес үшін зейін қажет ақпараттарды
қысқа мерзімді және оперативті сақтап, сол материалды ұзақ мерзімдік естің
қорына аударуға көмектесетін фактор болып саналады. Ойлау үшін зейін -
мәселені, дұрыс түсінуге және шешуге ықпал ететін фактор. Зейін адамдардың
өз ара қарым-қатынас жүйесінде бір-бірін жақсы түсінуіне, бейімделуіне,
кейбір дау-жанжал жүйесінде бір-бірін жақсы түсінуін жағдайын ескертіп және
шешуге мүмкіндік жасайды.
Зейін анық және дәл қабылдауды, естің беріктілігін және таңдамалығын,
ой әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелігін анықтайды. Барлық таным
әрекеттерінің фнукцияларының сипатылығын және нәтижелілігі зейінге
байланысты.
Зейіннің физологиялық механизімі өте күрделі. Оның негізгі-жүйке
жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызыметі. Сезгіш дегеніміз -
ми қабының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп
аталатын анатомиалық және функционалдық ерекшелік. Ретикулярлық формацияның
өрлеуіші, төмендеуші дейтін екі түрі бар. Ол бір импульстерді сиретіп
тежеп, екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талғап жеткізіп отырады. Осының
нәтижесінде сананың айқындығы ретеледі.
Ми алаптары жұмысының реттеліп (козып, тежеліп) тұруы нәтижесінде
әрқилы жүзеге асады.
Әртүрлі импульстар жоғарыдан төменгі ми алаптарына келіп, оларды өзіне
бағындырады. Бұл төмендеуші ретикулярлық формация деп аталады.
1958-1960 ж.ж. АҚШ оқымыстысы Г.Мәгун, Италия ғалымы Моруций
"импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін
тигізе алатынын", дәлелдеп берген.
Психология тарихында ғылыми зерттеулер ежелгі грек ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384-322) есімімен байланысады. Аристотельдің таным іліміндегі
(аподейктика) анық дәлелді білім және мүмкіндік "пікір" ара-қатынасы,
ғылымның жоғары, тиянақты шындық сезіммен емес, ақылмен қарастырылады.
Бірақ, білімнің жоғары аксиомалары ақылымызда тұра бермейді, ол іс-әрекетті
талап етеді: фактілерді жинау, ойды фактіге бағыттау, деген көзқарасы
зейінді түсінудің философиялық негізі болды.
Шығыс ойшылы Әбу Насыр әл Фараби 1 ( 870-950), философиялық
трактаттарында қоршаған ортадағы болмыс пен сананың байланысына сүйеніп,
психикалық әрекеттің қисынын: "сыртқы әсер етуші әсерімен заттардың
образдары пайда болады" - деп пайымдауының да қасиеттерін зерттеудің
методологиялық бағытын көрсетеді.
Француз философы Рене Деқарт (Қартезий) (1596-1650)
философияда қозғалыс реакциясының схемасын, алғашқы
рефлекторлық актісінің сипаттамасын анықтады. Ол
Ф.Бэконмен бірге табиғаттағы күштерді саналы адам басқаратынына сенді.
Деқарт әйгілі тезисінде: "Ойлаймын, сондықтан өмір сүремін", - деп,
сыртқы дүниедегі әсерлерді математиқалық логикамен түсіндіруге
рационалистік бағытпен қарады.
Ағылшын философы, математигі Локк Джон (1632-1704): "Барлық идеяның
қайнар бұлағы - тәжірибе", - деп жариялады. Идеялар зейіннің рүх күйіне
және іс-әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын (рефлексия идеясымен)
көрсетеді. Локк ілімі міндетіміз - барлығын білу емес, тек қана практикалық
өмірімізге, қылығымызға маңызды идеялар даму қажет екенің түсіндіреді. Жеке
адам қоғамда бар тәртіпке қанағаттанбаса, оны өзгертуге тиісті деп
тұжырымдады.
Неміс философы Лейбниц Готфрид Вильгельм (1646-1716) философиялық
эволюциясын механиқалық материализмнен бастады. Ақиқаттың критерииі ретінде
білімнің анықтығын,
есеп бере алатынын және қарама - қайшылыксыздығын ғана қабылдады.
Осымен бірге сананың ақиқаттығын аристотельдік логикамен "шындық
фактіні" тексеруге жеткілікті негізделеген математика заңы кажет екнін
айтты. Философ, психолог Юм Дәвид (1711-76)- білімнің міндетін болмысты
білуде емес, тұрмыстың өмірге басшылық ететін дәрежесін қолдады. "сенім
туғызатың білімнің негізгісі -математика объектілері, қалғандары тек қана
тәжірибеден туады", - деп түсінген. Тәжірибенің дәләлдейтіні - себеп пен
әрекеттің ара - қатынасы.
Тағы бір ағылшын фолософы, идеалист және логик Гамильтон Уильям (1788-
1856) материалдық шындық жоғары жаратылыстанудың ашылуымен танылатынына
сенді: математикалық логиканы жақтаушы болды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап оны жеке сана психикалык
құбылыстарды эксперимент жүзінде әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың
көмегімен зерттеп, зейіннің теорияларын өңдей бастады.
В.Вундт6 зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын
талдаумен байланыстырады. Вундт зейіннің негізгі қасиеті ретінде кабылдау
кезіндегі анықтықты, сол кездегі эмоцияны ескермей көрсетеді.
У.Джеймс зейіннің психологиялык өзгешелігін анықтай келе оны біздің"
саналы тәжірибемізді" толықтырудағы фактор деп есептеген. Әрекет ретінде
ұсынып, оның жинақтылығын (синтезділігін) ерекше көрсетеді.
Ә.Б.Титчнер 2 зейінді: "Еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін
сананың дәрежесі", - деп түсіндірді. Титчнер еңбегіндегі мәселенің бірі
зейіннің сандық көрсеткіштерінің өлшеуі.
Вундтың, Джеймстің, Титчнердің зерттеулерінде зейіннің
әлеуметтік еңбектік негізі және механизімі
құрастырылмаған.
Зейін мәселесімен айналысқан Т. Рибо ("Психология внимания") 3 өз
зерттеулерінің негізгі ғылыми міндеті-зейіннің механизімін айқындау және
біртіндеп оның белгілерін (нышандарын) сипаттау екенін жазды.
А.М. Трейсманның тәжірибелік зерттеулерінде зейіннің таңдамалылығын,
сигналдық физикалық параметрлерге ғана емес, текстің семантикалық
сипаттамасына да тәуелділігін анықтады.
Психолгия тарихында зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп,
құрастырған Н.Н Ланге.
В.Д.Глезердің зерттеуінде адам көз алдындағы бірнеше обьектінің
біріншісін танып, содан соң екіншісін танитынын анықтады.
Д.Е. Бробент зейінді сүзгімен (фильтр) теңестіреді, өзінің
зерттеулерінде зейіннің моделін физикалық параметрдің негізінде "барлығы
немесе ештеңе" деген қағидамен іріктеуді жасады.
Зейіннің физиологиялық теориясы А.Б. Ермолаева-Томинаның Н.С.
Лейтестің, И.В.Страховтың, Е.Д.Хомская-ның, П.П. Блонский еңбектерінде
көрсетілген. Зейін физиологиясының кебір жақтарын Ю.Б.Гиппенрейтердің,
В.П.Зинченконың, Б.Ф. Ломовтың, А.Л. Ярбустың еңбек-терінде де
жаңғыртылған.
С.Л.Рубнштейн 3 перифериялық зейін толқуы болатынын, бірақ ол
обьектіге қайтадан оралатынын айты.
И.Ф. Добрынин 4 зейін туралы түсінікті анықтай отырып оның
тұрақтылығы, тербелісі, көлемі және бөлінуі деген қасиеттерін
экспериментпен зерттеді. Зейін типтеріне келетін болсақ, И.Ф.Добринин
үйреншікті зейін туралы түсінікті негіздеп анықтады.
Л.С. Выготский 5 зейін мәселесін дамытудағы маңызды ғылыми
жетістіктерді: зейін проблемасына әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолданды.
А.Г.Ананьаетің 4 зерттеулері бойынша, мектеп
оқушыларының зейін көлемін, зейінін тәрбиелеу жолдарын қарастырған.
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру проблемасымен айналыса отырып,
П.Я.Гальперин 5 өзінің жаңаша болжамдарын ұсынды: "Кез - келген зейін
бақылаудың идеалды және қысқа формасы", деді. П.Г.Гальперин зейіннің
бақылаушы-түзетуші (коррекция) фукциясын барлық іс-әрекет процестермен
біріктіре зерттеді.
Зейіннің физологиялык табиғатын түсінуінде И.П.Павлов 6 (1849-1936)
бірқатар ғылыми пікірлерді және анықтаған физологиялық заңдылықтары
маңызды; өрлеуші және төмендеуші іс-әрекет болып саналады. Солардың
әсерінен ми жарты шарларының қабығындағы күштер, әр түрлі қозу ошақтары
пайда болады. Қозудың оптималдық ошағының қарқынды болуы, мидағы өзара
индукция заңдарына байланысты. Қозудың оптималдык ошағы құбылмалы.
Мысылы: адам бір нәрсеге зейін салғанда, кимыл-қозғалысы тежеліп, сезім
мүшелерінің әсәрі сол нәрсеге қарай ауады.
К.Д.Ушинский8 өзінің "Человек как предмет воспитания" деген басты
еңбегінде зейін туралы толық талдау жасап, жасаған тұжырымдары
психологиялык-дидактикалық жағынан бағалап, ол адамның психикалық іс-
әректінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп, "зейін адам санасы
арқылы кортындылатын және одан өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанның
жалғыз ғана есігі болып табылады", - деп жазады.
Қазақстанстанан шықан ғалым-психологтары да осы зейінге байланысты өз
пікірлерін жазған. Психолог ғалым, Т.Тажібаев 9 - егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызды сәулелендіруге болмас еді, деп жазды.
Қазіргі кезеңде бастауыш мектеп оқушыларының сабақ үстінде зейінін
қалыптастыру мәселелерімен іргелі зерттеулер жүргізумен шұғылданып жүрген
психолог О.Саңғылбаевты атауға болады. Зерттеушінің осы зейін мәселесі
негізінде корғаған кандидаттық диссертациясында Оқу материалын тиімді
жоспарлау арқылы оқушының зейінінің қасиеттерін дамыту, деп атаған
еңбегінде үлкен зерттеу жұмыстарын жүргізген.
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6-7 жас) балалардың
психологиялық даму ерекшеліктері
Балалар психологиясы балдырғандарды зерттейді. Алайда баланы зерттейтін
басқа ғылымдар да бар. Олардың әрқайсысы өзінше, өзінің ерекше жағынан
зертеген.
Балалар психологиясы балдырғанның басқа адамдармен қарым-катынас жасай
алатын, енбектенетін, жаңалық ашатын, өнер туындыларынан ләзат ала отырып
ересек адамға қалай айналатынына көңіл бөледі.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсаңқырамайды, қарапайым күнделікті
бақылауларынан баланың сезімі ойлауы үлкен кісілердей емес екендігін
білеміз.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әрі қуанышқа бөлейді. Ол
бүгін кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды. Үлкендер кейде баланың
"ақылына" таң қалады. Шынында бұл жердегі құпия ақылда емес, табысқа тез
жетуде, бала неше қолынан келмегенігін бүгін үйреніп үлгермегендігінде
жатыр.
Баланың үнемі ілгері ұмытылуы, оның мінез-құлқында, іс-әрекеттінде
жаңалықтың пайда болуы, қарапайымдылықтан неғұрлым күрделі, ойналып
атқарылатын қимылға ауысып, сөйлеуді игерудің, алғашқы көрністеррінің пайда
болуы, міне осының бәрі сәбидің дамуын сипаттайтын факторлар.
Балалардың писихикалық дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Міне
біздің алдымызда бес жасар бала түр делік, ол түсініксіздеу етіп бірнеше
сөздерді ғана айта біледі, қолына берген қуырдақты аузына апарып
түсініксіз сөздермен сөйлессе, ал кейбірулері қағаз бетіне әлдене шатпақтар
сызады. Мұның себебі неде? Мүмкін бала миынаң шаршағаны? Әлде педагогикалық
тәрбие алмағаны, әлде онымен сөйлеспегендігі ме? Осы болжамдардың қай-
кайсысы да рас болуы ғажап емес, жаңа қай-қайсының да психиқалық даму
шарттары жөніңдегі білімімізге негізделеді. Осы шарттарды анықтау-бала
психологиясының маңызды міндеті. Бала психологиясы психикалық дамуға әсер
ететін, барлық жағдайларды тауып, санап шығаруға ұмытылып қана коймай,
сонымен бірге олардың әсері неде екенін, осы жағдайлардың әрекетімен бала
дамуының бір кезеңінен екіншісіне қалай өтетінін анықтайды.
Дамуы күрт бұзылған балалар әрине ерекшелеу, ал психологияны алдымен
ережелер қызықтырады. Оның ерекшеліктерін түсіну мүмкін емес. Сондықтан да
ғылымның басты міндеттерінің бірі, жекеленген оқиғаларға байланысты пайда
болатын, даму ерекшелік жағдайларын емес, нәтижесінде кез келген бала адам
болып қалыптасатын және онсыз қалыпты даму мүмкін болмайтын, жалпы
шарттарының маңызын бөліп көрсету болып табылады.
Мұндай шарттарға бала организмінің табиғи қасиеттері, мидың құрлысы мен
қызыметі және баланың өзін тәрбиелеп, үйрететін адамзат коғамында, бөтен
кісілер арасында өсетіндігі жатады.
Бала организімінің құрылысы мен атқаратын қызметін өзінің ата-бабасының
мұраландыру. Туғанан-ақ оның адамға тән күрделі психикалық іс-әрекет органы
болуға қабілетті, миы, адамзаттың нерв жүйесі болады.
Сонымен, адам болу үшін мидың құрылысы да, белгілі өмір жағдайында
тәрбие де қажетті, дегенімен бұлардың әрқайсысының маңызы түрліше. Демек,
маймыл мен қасқыр тәрбиелеген адамның мысалдары үлгі боларлық.
Биологиялық эволюция заңдары адамға байланысты өз күшін жойды. Табиғи
сұрыптау - неғұрлым күшті, өмірге бейімділерді қатарға қосу іске асудан
қалды, өйткені адамдар ортаны өз кажетіне бейімдеуді, оны құралдар
менұжымдық еңбектің көмегі арқылы қайта қүруды
үйренеді.
Адам миы біздің ата-бабамыздан бірнеше ондаған мың жыл бұрын өмір
сүрген кроманьонцтерден - бері өзгерген жоқ. Егер адам өзінің психикалық
қасиеттерін табигаттан алған болса, біз қазірде де= жаққан отымызды
сөндірмей, үңгірде тығылысып отырған болар едік.
Хайуанаттар дүниесінде мінез қүлық дамуының қол жеткен дәрежесі бір
ұрпақтан екінші ұрпакқа организімнің құрлысы сияқты, биологиялық тұқым
қуалау жолымен көшіп отырса, адамға тән іс-әрекет түрлері, сонымен бірге
тиісті білім, іскерлік пен психикалық қасиеттер басқа жолмен - әлеумметтік
тұқым қуалау жолымен беріледі.
Осындай дүниені адамзат мәдениетін игере отырып, балалар бірте -бірте
оны жасауға, сіңірілген тәжірибені, адамға тән білімді, іскерлікті,
психикалық қасиеттерді бойына жинайды. Әлеуметтік мұра дегеніміз, осы.
Әрине бала мәдениетінің жетістіктерін, өздігінен ашып бере алмайды. Оны
ересектер тарапынан жасалайтын тәрбие және оқыту процесіндегі тұрақты
көмегі мен басшылығы арқылы жүзеге асырда.
Балалық шақта балдырған организмі атап айтқандай оның нерв жүйесі мен
миы шұғыл жетіледі. Өмірінің алғашқы жеті жылы бойына, ми массасы шамамен
үш жарым есе өседі, оның құрылысы өзгереді, қызметі жетіледі. Психикалық
даму үшін мидың жетілуінің маңызы зор, өйткені осыған байланысты түрлі іс-
әрекетті игеру мүмкіндігі артады, баланың еңбекке қабілеттігі көтеріледі,
неғұрлым жүйелі де мақсатты бағытталған оқыту мен тәрбиеленуді жүзеге
асыруға жағдай жасалады. Сонымен баланың психикалық дамуындағы әр түрлі
шарттардың осы процесте атқаратын, рөлі бірдей емес.
Табиғи шарттар организімінің құрылысы, оның қызыметі,
оның жетілуі - психикалық даму үшін қажетті, онысыз даму
мүмкін емес, бірақ олар баланың бойында қандай
психикаллық қасиеттердің пайда болмайтынын
анықтамайды. Ол өмірдің жағдайы мен тәрбиеге байланысты. Солардың
ықпалымен бала қоғамдық тәжірибені бойына сіңіреді. Мұның бәрі іс-әрекет
үстінде ойлаудан практикалық іс-әрекетке бағыттап, жөнге келтіре бастайтын
ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі бала болса, оның қылықтары жекеленген тілектен,
талап-ниеттен емес, белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді. Мысалы мынандай
зерттеуге көз жіберейік: "бес жасар бала текшемен ойнап отыр делік, оны
бірдей уақытта, құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның әлдебір
шаруға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шығ+қысы келіп-ақ
тұр, тездетіп әжесінің айтқанын орындайды да көшеге кетеді" Бұлай болмауыда
мүмкін, себебі түрлі тәрбие алады ғой. Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір
талабын екіншісіне жеңгізіп, баланың саналы түрде іс-әрекет жасауға
қабілетті болуы.
Балалардың психикалық дамуына жеке - дара елеулі ерекшеліктер болады.
Бұл айырмашылықтар ең алдымен психикалық дамудың қарқынына байланысты
болады. Қандай да бір мәдениет жағдайында тәрбиеленген балаларда дамудың
жасқа байланысты дағдарыстарының пайда болуының, дамудың бір кезедінен
екіншісіне өтудің белгілі орташа мезгілі болады.
Жекеленген балаларда бұл мерзім едәуір ерте, не едәуір
кейін пайда болады. Іс-әрекеттің жекеленген түрлерін игеру
қарқынында, психикалық процестер мен сапалардың
дамуында бұдан да зор айырмашылықтар болуы мүмкін.
Кейбір бала төрт жасында ешкім түсініп болмайтын әлдебір
"шатпақ" сурет салса, ал екіншісі үйдің жанында тұрған
адам суретін бейнелейді. Біреуі зейіннің тұрақсыздығын,
алаңғасарлығын көрсетсе, ал екіншісі зейінін
шоғырландырып, бірнеше сағат бойы сүйікті ісімен шұғылданады.
Балалар даму қарсанындағы айырмашылықтармен қатар,
жасы өскен сайын жеке-дара психологиялық салалардағы:
қызығуларындағы мінез құлык белгілерінде, қабілеттерінде айырмашылықтар
пайда болып, ұлғая түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар беретін, білуге
құмар, енжар балалар бар; қыңыр мінез, ашуланшақ балаларда байқалады,
мейірбан балаларға қарама-қарсы мінез қалыптасқан. Мектеп жасына дейін
кейбір балалардың музыкаға (естуі, ырғақты сезінуі), ал басқаларында -
математикаға қабілеті байқалады. Математикаға жақын балалар бес-алты жасын-
ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді өздері шығарады.
Балалар арасында жеке-дара психологиялық
айырмашылықты қалай түсіндіруге болады, деген сұрақтың тәрбие мәселесін
әркімен жеке дара жүргізудің, зор маңызы бар, бұл сұраққа жауап беру үшін
өзімізге бұрыннан таныс психикалық дамудың табиғи жағдайларына және тұрмыс
пен тәрбиенің қоғамдық жағдайына қайта оралыу керек. Бірақ, енді бұл
жағдайларды, екінші жағынан олардың жекеленген балалардың дамуындағы
ұқсастықтар мен айыр-машылықтарға тигізетін әсері тұрғысынан, бес-алты
жастағы бала, балабақша "түлегі "адамзат қоғамының
кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өз ара қарым-қатынасының
кең жазирасы - мектеп күтеді. Ол өз іс-әрекетінің құрбы-қүрдастарының іс-
әрекеттерімен үйлестіруге, өзінің және басқаларының қылықтарына қоғамдық
моральді қарапайым нормалары тұрғысынан баға беруге үйренеді. Оған адамның
көңіл - күй толғаныстары түсінікті. Бала тек енді күрделі іс-әрекеттерді
орындауға өз ойларын ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге
асыруға қабілетті, оның қабылдауды, есі ойлауы ырғақтылығы, басқаруды игере
бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана емес, сонымен бірге әлдебір
мақсатқа жету үшін, үйрену қажет нәрселерді де тыңдау, көру, есте сақтау,
ойластыру мүмкіндігі пайда болады. Бұл өзгерістің бәрі кездейсоқ емес,
өзінің себептері бар заңды сипатағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл
процесс басқаша жүрсе, онда дамуда ауытқушылық бар деуге- дамудың озық
жүруі, кеже қалуы немесе дұрыс еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі
бір себептері бар екенін айтуға болмайды.
Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру -
балалардың психологиясының маңызды міндеті.
Балалардың психологиясы тек балдырғанның дамуын, психикалық дамыдың
әрбір сатысын сипатайтын негізгі компоненттері зертейді.
Мысалы: даңқты композитор И.С.Бахтың семьясынан көптеген дарынды
музыкантар шыққан. 1750 жылы үйіші салтанатына осы семьяның 128 өкілі
жиналған екен, оның ішінде 57-сі музкант болып шыққан.
Сонымен бірге көрнекі адамдардың көзге түсерлік қабілетімен
ерекшеленген бірде-бір тусқаны болмаған жағдайларда да аз емес. Түгелдей
суретшілер, музыканттар әулеттің болуын семьялық дәстүрге байланысты деп
түсінуге әбден болатын сияқты, өйткені кейбір семьяларда тәрбиеге, белгілі
қызығушылық пен қабілетті дамытуға қолайлы жағдайлар жасалады.
Психикалық дамуда тұқым қуалаушылықтың адамның жеке басы
ерекшеліктеріне тигізетін әсерін анықтау үшін егіз туған балалар да
зерттеледі. Егіздер бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады. Бірдей
жұмыртқалас егіздер барлық тұқым қуалау қасиеттері бірдей, өйткені олар бір
ұрықтық клеткадан тарайды, ал әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі.
Егіздерді зерттеу әдісінің көмегімен жүргізіледі.
Балалардың психикалық дамуының түрліше болуына,
қабілеттерінің калыптасуына тұқым қуалаушылық
ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайындағы, тәрбие мен
оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Психикалық даму қарқынындағы айырмашылықтар сияқты, жеке-дара
психологиялық сапарлардағы айырмашылықтар да өзінің шығуымен алдымен
өмірдің және бала тәрбиесінің әлде бір ерекшеліктеріне борышты. Бірдей
дерлік жағдайда бір семьяда, бір балабақщада тәрбиеленген балалардың
тұрмысын бақылау кезінде, екі баланың тұрмысы мен тәрбиесінде, нағыз теңдік
болмайтынын және бола алмайтынын ескере бермейді. Баланың психикасына терең
әсер ететін, назарын аударатын, оқиғалар есепке алынбайтын, көбіне
кездейсоқ жағдайлардың көптілігімен байланысты, екінші бала үшін еленбей
жайғана өте шығады. Тіптен нәрестенің дүниеге көзқарасында, қоршаған
ортаның әсеріне талғап қараушылығы байкалады және осыған байланысты белгілі
іс-әрекеттің түрлі балалар үшін түрліше маңызы болады. Баланың жасы
үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі. Оның үстіне қоршаған
ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге көз қарасы бірдей бола
бермейді, бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік ортада әрбір бала үшін
өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның ерекшелігі оның психикалық
дамуының жеке дара ерекшелікткрін анықтайды. Баланың психикалық дамуында
оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені бізге белгілі. Психикалық даму
саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі болады. Олардың бәрі
де түрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып, дамиды. Туа пайда болатын
бірде-бір жеке-дара псхологиялық ерекшелік жоқ. Бір-ақ балада әлде - қандай
психикалық сапалардың қалыптасу жолы және белгілі дәрежеде осы қалыптасудың
нәтижесі табиғи ерекшелікке тәуелді болуы мүмкін. КейбІр сапалар үшін
(мысалы; темперамент) бұл тәуелділік мейілінше мол, басқалар үшін одан
азырақ, ал үшіншілер үшін мүлдем болмайдьт.
Тәрбие процесінде жеке дара психологиялық ерекшеліктерді ескеру
дегеніміз - әр баланың жеткілікті дәрежеде псикалық дамуының жоғарғы
сатысына көтерілуін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік қызыметті, осыған
ыңғайластыру ғана емес, сонымен бірге баланың дамуына батыл араласу,
білімге бастаған жақсы қасиеттерді қолдау және қолайсыз мінез-қүлықты
түзету. Балабақша мен яслилердің тәрбиешілері, міне осы міндеттерді
атқарады.
Зейіннің келесі негізгі түрлері қарастырылады. Олар үш түрге бөлінеді:
ырықты, ырықсыз, үйреншікті. Зейіннің бұл түрлері бір-бірімен
сабақтас, практикалық іс-әрекет барысында олар бірін-бірі
байытып, бір түрден екінші түрге ауысып отрады.
Ырықсыз зейін деп,-сананың белгілі обьектіге бағыталып, соған
шоғырлануын айта ма?, психологиялық әдебиеттерде бұл зейін түрінің бірнеше
синонимі бар. Кейбір зерттеулерде ол пассивті, енді бір құралдарда
эмоциялық зейін деп те аталады, бұл екі атауы жағынан ырықсыз зейіннің
ерекшелігін көрсетеді
Сыртқы дүниенің кез келген обьектілері кейде ырықсыз-ақ баланың назарын
өзіне тартады. Мысалы: көшеде кетіп бара жатқан баланың көзі әдемі бояулары
бар афишаға немесе түрлі суруттерге түседі, оған мойын бұрып қарайды.
Зейіннің бұл түрі әсіресе осы жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалык
дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек) т.б. белгілі жүйеге келе
коймайды да , осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы
әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала Есейген соң, оның ырықсыз зейіні
маңызын жояды деген қорытынды тумауы қажет. Адамның өмірінің барлық
кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алады. Қызығу - ырықсыз зейіннің
бұлағы, өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады, мысалы: қызықты кітап
оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу - ырықты зейін
керек етеді. Ырықты зейін де қызығуды, оны орындауды керек етеді. Мұнда
адам өз ісінен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды,
өйтпесе іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды. Ырықсыз зейін
физологиялық тұрғыдан барлау, рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің
бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен рөл
атқарады. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
Күшті тітіркендіргіштер (көзді ашытырмайтын жарық, қанық бояулар, қатты
дауыс, мұрын жаратын иіс, т.с.с.) заттар мен құбылыстардың жаңалығы
мен қозғалысы, (адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстық, жарықтың
артуы не кемуі т.б).
Адамның сыртқы дүниедегі обьектілерге қатынас
жасауының дәрежесі (қызығу, кажетсіздену, көңіл күйінің
хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді.
Зейіннің осындай қасеттерін ескере отырып күнделікті
сабақта түрлі көрнекі құралдарды пайдалану жемісті нәтиже бермек.
Ырықты зейін дегеніміз-сананың белгілі обьектіге шоғырлануындағы
адамнын шешуші рөлін көрсетеді. Психологиялық мазмұны адамның
іс-әрекетіңдегі алға
қойған мақсатымен байланысты, ерік күшімен байланысты. Ырықты зейін
мынандай ерекшеліктермен сипаталады:
1. Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді
бағындыра алу үшін іс-әрекетке, тікелей кірісу қажет.
Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын
нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге
шын ықыласпен берілген дұрыс.
Түрлі қолайсыз жағдайларда жұмыс істеуге
машықтандыру. Мысалы: көңілді алаң қылатын бөгде
тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-күрсілдерде де)
әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді
шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп
тәрбиелеудің ең жақсы жол болып табылады
5.3ейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек.
Бір сөзбен айқанда, ырықты зейін іс-әрекетті жоспарлы түрде
ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің бұл екі түрі бір-бірінен қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін
ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның
үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Мысалы: бала алғашқыда
жай қызықан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл уақыт кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейіннің
пайда бола бастағаны.
Үйреншікті зейін- адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ
орындалатын зейін. Мысалы: бала оқуға төселсе оның тұрақты әдетіне айналса,
оның зейіні де үйреншікті болады. Қандай да нәрсеге болсада үйреніп,
жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті
зейіннің де табиғаты осыған ұқсас, өйткені үйреншікті зейін ырықты зейінен
дамып қалыптасады.
Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейін көрінеді.
Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес. Мұндай жағдайда
ырықты зейінге орын береді. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды
қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі түрін
қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айландыруы қажет.
Зейіннің мына төмендегі кестеде көрсетілген түрлі
қасиеттері бар(кесте 1):
1 әдістеме 4 бала 0-2 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 3 бала 3-4 Орташаұпай
3 әдістеме 3 бала 5 - тен көп, Төменгі ұпай
Зейіннің көлемін анықтаудың нәтижесінде балаларда төмендегідей
көрсеткіштер байқалды.
І.Әдістеме. " Дауысты дыбысты тап".
8-9 ұпай жоғарғы. (3 бала).
6-7 ұпай орташа. (4 бала).
4-5 ұпай төмен. (3 бала).
0-3 ұпай өте төмен.
2.Әдістеме. "Топтастыр". "
10 ұпай өте жоғарғы.
8-9-ге дейін жоғарғы ұпай. (4 бала) 3-4мин. 5-7-ге дейін орташа ұпай.
(4 бала) 4мин. 4-6-ге дейін төмен ұпай. (2 бала) 5мин. 0-2-ге дейін
өте төмен.
З.Әдістеме. "Зейін сал"
8-9-ұпай жоғарғы. (3 бала). 6-7-ұпай орташа. (4 бала). 4-5-6
алл.төмен (Збала). 0-3-ұпай. өте төмен.
2-кесте.
Әдістеме Балалар саны Зейіннің көлемі
1 әдістеме 4 бала 8-9 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 4 бала 6-7 Орташа ұпай
3 әдістеме 2 бала 4-5 Төменгі ұпай
Зейіннің тұрақтылығын анықтау нәтижесінде балаларда төмендегідей
көрсеткіштер байқалды.
І.Әдістеме. "Дыбыстарды ажырат".
0-2-ге дейін ұпай жоғарғы. (3 бала).
3-4 ге дейін ұпай орташа. (4 бала).
5 -тен көп қате төмен. (3 бала).
2.Әдістеме." Графикалық диктант".
0-2 ге дейін ұпай жоғарғы (3 бала). 3-4 ге дейін орташа ұпай. (4 5ала).
5 -тен көп қате төменгі ұпай.( 3 бала).
3. Әдістеме." Дауысты дыбысты таңда".
0-2 ге дейін жоғарғы ұпай. (4 бала).
3-4 ге дейін орташа ұпай. (3 бал).
5-тен көп қате болса төмен ұпай. (3 бала).
3-кесте.
Әдістеме Балалар саны Зейіннің тұрақтылығы
1 әдістеме 4 бала 0-2 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 3 бала 3-4 Орташа ұпай
3 әдістеме 3 бала 5-тен көп. Төменгі ұпай
2-кесте.
№ Балалардың аты-жөні Зейіннің Зейіннің Зейіннің
шоғырлануы көлемі тұрақтылығы
1 Айтқазина Алуа 2.0-ұпай. 8.5- ұпай. 1.5- ұпай.
2 Асқаров Сағындық 2.0-б-:ттл. 8.0- ұпай. 2.0-ұпай.
3 Шалқар ұлы Біржан 3.0-ұпай. 3.0-ұпай. 3.0-ұпай.
4 Айтжанов Берік 5.0-ұпай. 6.0-ұпай. 5.0-ұпай.
5 Рыспеков Қасым 3.5-ұпай. 5.5-ұпай. 4.0-ұпай.
6 Рыспеков Али 2.0-ұпай. 6.0-ұпай. 3.0-ұпай.
7 Ранова Ақбота 5.0-ұпай 8.0-ұпай. 2.0-ұпай.
8 Сембай Ален 3.0-ұпай. 6.0-ұпай. 6.0-ұпай.
9 Танабаев Ильяс 5.0-ұпай. 5.0-ұпай. 5.0-ұпай.
10 Ермекбаев Саят 2.0-ұпай 9.0-ұпай. 2.0-ұпай.
1-сызба
1 2
Сағындық
Біржан
Берік
Қасым
___
Али
Ақбота
Ален
Ильяс
Саят
2.2.Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін қалыптастыру,
мақсатында түзету жұмыстарын жүргізу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттеріне зерттеу
жүргІзгенде, іріктеліп алынған балалардың зейін қасиеттерінің түрлері,
бәрінде бірдей дамымағанына көз жеткіздік. Енді осы балалардың зейін
қасиеттерінің түрлерін дамыта отырып, олармен түрлі ойын-жаттығулар мен
қосымша сабақ түрлерін алып, қайта зерттеулер жасалынды.
Түзету жұмыстарын жүргізу мақсаты, баланың қабылдауы педагог-
тәрбиешіні зер салып тыңдай білуге, тапсырманы тыңғылықты орындауын
қадағалап, өз ойын жинақтай білуге, көрген, естігенін тереңірек түсінуге,
танымдық қабілетін жүйелі, жоспарлы, мақсатты түрде дамыту.
Зерттеу үстінде баланың іс-әрекетке деген қызығушылығын аударып, ынта-
ықласын бір жерге шоғырландырып, берген тапсырмаларды дұрыс орындау
мақсатында, зейіндерін тұрақтандырып, зейін көлемін ұлғайту мақсатында,
мынандай ойын-жаттығулар түрлері: "Мен жеңімпазбын", "Құлақ- мұрын," "Өз
орныңды тап", "Дайын бол", "Шапалақ", "Айна", (Қосымша А,Б,Ә,Г),
жүргізілді.
1. Ойынның шарттары. "Мен жеңімпазбын".
Орындықтарды ортаға қойып, музыка әуені ойнағанда балалар шеңбермен
айналып жүгіреді. Орындықтар саны балалар санынан бір санға кем болуы
керек. Ең соңында қалған бала орындықтың үстіне шығып "мен жеңімпазбын"
-деп айту керек.
2."Құлақ — мұрын".
Балалар шеңбермен тұрады. Жүргізуші: құлақ - деп қолымен мұрынды
ұстайды, ал мұрын деп құлағын ұстайды. Ал балалар құлақ дегенде құлақтарын,
мұрын дегенде мұрындарын көрсету керек. Жүргізуші балалардың зейіні мен
қабылдауын тексеру мақсатымен оларды шатастырып ай.тады.
3." Өз орныңды тап".
Балалар қатармен тұрады. Әр баланың қолында әр түрлі сандар. Жүргізуші
белгілі берген уақытта балалар сандардың реті бойынша түруға тиісті. Ойын
бірнеше рет қайталанады. Балалардың орындарын шатастырып алмауы
қадағаланады.
4."Дайын бол".
Балалар шеңбермен жүреді.Жүргізуші бір сөзбен айтады, ал балалар сол
сөзді іс-қимылмен көсетеді.Мысалы: қоян-секіреді, ат- шабады, құс-ұшады,
ләйлек-бір аяғымен тұрады.
Үстел үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3 1МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Мектеп жасын: дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің алыс-жақын
шетелдерде, Ресейде және Қазақстанда зерттеліну
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6-7 жас) балалардың
психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .11
1-ші тарау бойынша ой
тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ЗЕЙІН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОҚУ-
ӘРКЕТІНДЕ ДАМУЫ
2.1. Мектеп жасына дейінге баланың зейін ерекшеліктерің
тәжірибе жүзінде
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
2.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін үйлесімді
қалыптастыру максатында, түзету
жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2- ші тарау бойынша ой тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...54
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі Елімізде білім беру жүйесі әлемдік стандартқа сай
қайта қарау, жаңарту мәселесінің көтеріліп отырғанына біраз уақыт болды.
Осы тұрғыда Н.Ә Назарбаевтың "Қазақстан халқына жолдауында", "Қазақстанда
2015 жылға дейін білім алудың тұжырымдамасында" білім беру жүйесінің әр
буынында білім сапасын арттыру, дамыта оқыту мәселелерінің негіздерінде жас
ұрпақтың психиқалық дамауын, атап айтқанда танымдық-шығармашылығын
жетілдіру өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Бәкеселестікке лайық білімді, сауатты мамандар даярлаудың басты шарты-
оқыту әрекетінде баланың психикалық жағынан дамуына, қажетті жағдай тудыру,
сөйтіп, жеке тұлға деңгейіне көтерілуі десек, онда бұл жайтардың бастауы,
мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталатыны даусыз.
Осы орайда адамның танымдық әрекетінің қалыптасуына тікелей негіз
болатын ол, адамның мүдесін бағыт-бағдарын білдіретін, зейіннің алатын орны
ерекше.
Зейінді өз ырқына қарай бағыттау және шоғырландыру қабілеті тұлғаның
белсенділігін көрсетеді. Қазіргі кезде психологияда, зейін механизімі жүйке
жүйесінің әртүрлі деңгейінде тұрған сүзгі-ми қыртысының анатомиялық-
функциялық жағынан оңашалынған нерв ткані-ретикуларлық формация болып
табылады. Ол бір импульстерді таратып, тежеп, екіншілерін күшейтіп, оларды
ми қыртысына жіберіп отырады. Сөйтіп айқын сана аймағына, ми қыртысына
осылай іріктеледі.
Психологияда зейінді әр қырынан зерттегендер баршылық. Мәселен зейіннің
физологиялық құбылмалығы көрнісін И.П.Павлов өзі ашқан қозудың оптималдық
ошағы, құбылысы түсіндіреді- деп көрсетеді.
А.А. Ухтомский ми қызыметінің физиологиясын зертеу нәтижесінде
доминанта жайлы ілім жасады. Доминанта немесе козудың үстемдік ететін ошағы
жылжымалы оптималдық қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешелінетінін
анықтады.
Б.Г.Ананьев, И.В.Страхов өз зертеулерінде, мектеп оқушыларының зейінін
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-
әрекетінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп; "зейін адам санасы
арқылы қорытылатын және одан өтетін, барлық ойды аңғартатын адам жанының
жалғыз ғана есігі болып табылады", деген .
АҚШ оқымыстысы Г. Мәгул, Итальян ғалымы Моруций -импульстардың төменнен
жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін тигізе алатынын
дәлелдеп берді.
Щвейцар психологы Ж.Пиаже түрлі есептерді пайданалып зейіннің
бөлінушілігін дамытуға арналған жаттығу - есеп беріп, баланың ақыл-ой
белсенділігін, танымдық қызығушылығын зерттеген.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ғалымдар психикалық құбылыстарды
эксперемент жүзінде, әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттеп
зейіннің теорияларын өндей бастады.
У. Джеймс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай келе оны біздің
"...сансалы тәжірибемізді толықтырудағы фактор", деп есептеді. Зейіннің
физиологиялық механизмін Джеймс тұтас болған әрекет ретінде ұсынып, оның
жинақтылығын ( синтезділігін) ерекше көрсетеді.
Ә.Б. Титчнер зейінді: Еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың
дәрежесі, - деп түсіндірді. Титчнер еңбегіндегі мәселенің бірі - зейіннің
сандық көрсеткіштерін өлшеуі.
Л.С. Выготскийдің зейін мәселесін дамытудағы маңызды ғылыми
жетістіктері зейін проблемасына әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолдануы.
А.Н. Леонтьев зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына мән
беріп, балалардың зейініне тәжірибелік зерттеулер жүргізді.
Қазақстанда психологиялық ойлардың даму тарихына көз
жіберсек, өздерінің шығармаларында баланы жасынан
зеректікке, зерделікке, зейінділікке тәрбиелеу жолдарына
бағыт-бағдар ұсынған ағартушы-демократтарды ерекше
атауға болады. Мәселен, әсіресе Ы.Алтынсариннің
шығармаларында, баланы байқампаздыққа баулу,
зейінділікті қалыптастыру мәселелерінің көтерулеріне мән беріледі. "
Асан мен Үсен", тағы сол сияқты мысалдар бар.
Одан беріректе академик Т. Тәжібаев өз зертеулерінде оқыту әрекетінде
зейіннің ерекше маңыздылығына тоқталып, "Балалардың зейіні көбінесе
қызығумен байналысты болғандықтан; оқу процесін қызықты, көрнекті етіп
жүргізу керек", деген ойды айтқан.
Қазіргі кезеңде бастауыш, мектеп оқушыларының сабақ үстінде зейінін
қалыптастыру мәселерімен іргелі зерттеулер жүргізумен шұғылданып жүрген
Қазақстандық психолог О.Саңғилбаевты атауға болады. Зерттеушінің осы мәселе
негізінде қорғаған кандидаттық диссертациясы "Оқу материалын тиімді
жоспарлау арқылы оқушылардың зейінінің қасеттерін дамыту" деп аталады.
Ал, мектеп жасына дейінгі балалардың зейін
ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу жүргізгендер жоқтың қасы.
Осы мәселелер дипломдық жұмысымыздың тақырыбын, "Мектеп жасына дейінгі
баланың зейіннің даму ерекшеліктері" деп алуымызға негіз болды.
I. Зейіннің мақсаты:
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерін даму жолдарын
қарастыру.
II. Зерттеудің міндеттері.
Зейін туралы ғылыми еңбектерге психологиялық
тұрғыда талдау жасау.
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерін
қарастырып, оны анықтап және дамыту жолдарын
негіздеу.
3. Мектеп жасына дейінгі баланың зейін қасеттерін жүйелі дамыту
мақсатында түзету жаттығуларын іріктеу.
III. Зерттеудің болжамы:
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың зейіннің қасиетерінің дамуына
психологиялық тұрғыда қалыпты жағдай туғызса, жаттықтырып отырса, ойын
әрекеті үстінде дамытушы ойындар мен ақыл-ойды дамытуға бағыталған,
психологиялық тапсырмаларды жүйелі қолданса, онда олардың оқу әрекетінің
мазмұнын игеру деңгейлері әлдеқайда жоғарлайды.
IV. Зейіннің нысаны:
Мектеп жасына дейінгі балалардың (5-6 жас) зейін
ерекшеліктері.
V. Зерттеудің пәні.
Мектеп жасына дейінгі баланың зейін ерекшеліктерінің оқыту әрекетінде
дамыту.
УІ.Зерттеудің ғылыми теориялық әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми теориялық-әдістемелік негізі ретінде И.П.Павловтың
жоғары жүйке қызыметі туралы теориясы, А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясы,
Х.Т.Шериазданова-ның қарым-қатынас мәселелері туралы тұжырымдамасы,
С.М.Жақыповтың бірлескен диалогтың әрекет теориялары алынды.
УІІ.Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Зейін туралы ғылыми-теориялық білімдерді
толықтыруды, зерттеу нәтижелерін балалар бақшасындағы тәрбиешілер,
бастауыш мектеп мұғалімдері, жоғарғы оқу орынның студентері оқу үрдісінде
пайдалануына болады.
VIII. Зерттеудің құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан (балабақ-шада өткізілген сабақ жоспары
және түзету жаттығулар мен ойындардан тұрады).
1 Мектеп жасына дейінгі баланың зейін
ерекшелігінің ғылыми теориялық негіздері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың, зейін ерекшеліктерінің алыс-жақын
шетелдерде, Ресейде және Қазақстандағы зерттеліну жағдайы.
Зейін - психологиялық феномен, ол туралы пікір-таластар ғасырлар бойы
жалғасып келеді. Ғалымдардың бірқатары зейін тәуелсіз процесс ретінде өмір
суре алмайды, тек қана кез келген психологиялық процестің немесе адам іс-
әрекетінің бір жағы ретінде көрінуі деп тұжырымдайды. Басқалары зейінді
тәуелсіз процес, өзінің ерекшелігі бар, олар анатомиялық және физилогиялық,
өзін-өзі басқаратын құрылымына сүйеніп басқа таным процестерінің міндетін
атқаруын қамтамасыз етеді дейді. Зейін құбылысының таным процестерінің
динамикасын және психикалык күйдің ерекшеліктерін зерттеген.
Зейін дегеніміз - сананы белгілі бір обьектіге бағыттап әрі
шоғырландырып, айырықша анық бейнелеуін қамтамасыз ету. Перспективтік
процестерде зейін өзінше бір күшейткіш болып, бейнелерді егжей-тегжейлі
айырып, анық тануға мүмкіндік туғызады; ес үшін зейін қажет ақпараттарды
қысқа мерзімді және оперативті сақтап, сол материалды ұзақ мерзімдік естің
қорына аударуға көмектесетін фактор болып саналады. Ойлау үшін зейін -
мәселені, дұрыс түсінуге және шешуге ықпал ететін фактор. Зейін адамдардың
өз ара қарым-қатынас жүйесінде бір-бірін жақсы түсінуіне, бейімделуіне,
кейбір дау-жанжал жүйесінде бір-бірін жақсы түсінуін жағдайын ескертіп және
шешуге мүмкіндік жасайды.
Зейін анық және дәл қабылдауды, естің беріктілігін және таңдамалығын,
ой әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелігін анықтайды. Барлық таным
әрекеттерінің фнукцияларының сипатылығын және нәтижелілігі зейінге
байланысты.
Зейіннің физологиялық механизімі өте күрделі. Оның негізгі-жүйке
жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызыметі. Сезгіш дегеніміз -
ми қабының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп
аталатын анатомиалық және функционалдық ерекшелік. Ретикулярлық формацияның
өрлеуіші, төмендеуші дейтін екі түрі бар. Ол бір импульстерді сиретіп
тежеп, екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талғап жеткізіп отырады. Осының
нәтижесінде сананың айқындығы ретеледі.
Ми алаптары жұмысының реттеліп (козып, тежеліп) тұруы нәтижесінде
әрқилы жүзеге асады.
Әртүрлі импульстар жоғарыдан төменгі ми алаптарына келіп, оларды өзіне
бағындырады. Бұл төмендеуші ретикулярлық формация деп аталады.
1958-1960 ж.ж. АҚШ оқымыстысы Г.Мәгун, Италия ғалымы Моруций
"импульстардың төменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін
тигізе алатынын", дәлелдеп берген.
Психология тарихында ғылыми зерттеулер ежелгі грек ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384-322) есімімен байланысады. Аристотельдің таным іліміндегі
(аподейктика) анық дәлелді білім және мүмкіндік "пікір" ара-қатынасы,
ғылымның жоғары, тиянақты шындық сезіммен емес, ақылмен қарастырылады.
Бірақ, білімнің жоғары аксиомалары ақылымызда тұра бермейді, ол іс-әрекетті
талап етеді: фактілерді жинау, ойды фактіге бағыттау, деген көзқарасы
зейінді түсінудің философиялық негізі болды.
Шығыс ойшылы Әбу Насыр әл Фараби 1 ( 870-950), философиялық
трактаттарында қоршаған ортадағы болмыс пен сананың байланысына сүйеніп,
психикалық әрекеттің қисынын: "сыртқы әсер етуші әсерімен заттардың
образдары пайда болады" - деп пайымдауының да қасиеттерін зерттеудің
методологиялық бағытын көрсетеді.
Француз философы Рене Деқарт (Қартезий) (1596-1650)
философияда қозғалыс реакциясының схемасын, алғашқы
рефлекторлық актісінің сипаттамасын анықтады. Ол
Ф.Бэконмен бірге табиғаттағы күштерді саналы адам басқаратынына сенді.
Деқарт әйгілі тезисінде: "Ойлаймын, сондықтан өмір сүремін", - деп,
сыртқы дүниедегі әсерлерді математиқалық логикамен түсіндіруге
рационалистік бағытпен қарады.
Ағылшын философы, математигі Локк Джон (1632-1704): "Барлық идеяның
қайнар бұлағы - тәжірибе", - деп жариялады. Идеялар зейіннің рүх күйіне
және іс-әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын (рефлексия идеясымен)
көрсетеді. Локк ілімі міндетіміз - барлығын білу емес, тек қана практикалық
өмірімізге, қылығымызға маңызды идеялар даму қажет екенің түсіндіреді. Жеке
адам қоғамда бар тәртіпке қанағаттанбаса, оны өзгертуге тиісті деп
тұжырымдады.
Неміс философы Лейбниц Готфрид Вильгельм (1646-1716) философиялық
эволюциясын механиқалық материализмнен бастады. Ақиқаттың критерииі ретінде
білімнің анықтығын,
есеп бере алатынын және қарама - қайшылыксыздығын ғана қабылдады.
Осымен бірге сананың ақиқаттығын аристотельдік логикамен "шындық
фактіні" тексеруге жеткілікті негізделеген математика заңы кажет екнін
айтты. Философ, психолог Юм Дәвид (1711-76)- білімнің міндетін болмысты
білуде емес, тұрмыстың өмірге басшылық ететін дәрежесін қолдады. "сенім
туғызатың білімнің негізгісі -математика объектілері, қалғандары тек қана
тәжірибеден туады", - деп түсінген. Тәжірибенің дәләлдейтіні - себеп пен
әрекеттің ара - қатынасы.
Тағы бір ағылшын фолософы, идеалист және логик Гамильтон Уильям (1788-
1856) материалдық шындық жоғары жаратылыстанудың ашылуымен танылатынына
сенді: математикалық логиканы жақтаушы болды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап оны жеке сана психикалык
құбылыстарды эксперимент жүзінде әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың
көмегімен зерттеп, зейіннің теорияларын өңдей бастады.
В.Вундт6 зейін мәселесін талқылауда оны жеке сана психологиясын
талдаумен байланыстырады. Вундт зейіннің негізгі қасиеті ретінде кабылдау
кезіндегі анықтықты, сол кездегі эмоцияны ескермей көрсетеді.
У.Джеймс зейіннің психологиялык өзгешелігін анықтай келе оны біздің"
саналы тәжірибемізді" толықтырудағы фактор деп есептеген. Әрекет ретінде
ұсынып, оның жинақтылығын (синтезділігін) ерекше көрсетеді.
Ә.Б.Титчнер 2 зейінді: "Еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін
сананың дәрежесі", - деп түсіндірді. Титчнер еңбегіндегі мәселенің бірі
зейіннің сандық көрсеткіштерінің өлшеуі.
Вундтың, Джеймстің, Титчнердің зерттеулерінде зейіннің
әлеуметтік еңбектік негізі және механизімі
құрастырылмаған.
Зейін мәселесімен айналысқан Т. Рибо ("Психология внимания") 3 өз
зерттеулерінің негізгі ғылыми міндеті-зейіннің механизімін айқындау және
біртіндеп оның белгілерін (нышандарын) сипаттау екенін жазды.
А.М. Трейсманның тәжірибелік зерттеулерінде зейіннің таңдамалылығын,
сигналдық физикалық параметрлерге ғана емес, текстің семантикалық
сипаттамасына да тәуелділігін анықтады.
Психолгия тарихында зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп,
құрастырған Н.Н Ланге.
В.Д.Глезердің зерттеуінде адам көз алдындағы бірнеше обьектінің
біріншісін танып, содан соң екіншісін танитынын анықтады.
Д.Е. Бробент зейінді сүзгімен (фильтр) теңестіреді, өзінің
зерттеулерінде зейіннің моделін физикалық параметрдің негізінде "барлығы
немесе ештеңе" деген қағидамен іріктеуді жасады.
Зейіннің физиологиялық теориясы А.Б. Ермолаева-Томинаның Н.С.
Лейтестің, И.В.Страховтың, Е.Д.Хомская-ның, П.П. Блонский еңбектерінде
көрсетілген. Зейін физиологиясының кебір жақтарын Ю.Б.Гиппенрейтердің,
В.П.Зинченконың, Б.Ф. Ломовтың, А.Л. Ярбустың еңбек-терінде де
жаңғыртылған.
С.Л.Рубнштейн 3 перифериялық зейін толқуы болатынын, бірақ ол
обьектіге қайтадан оралатынын айты.
И.Ф. Добрынин 4 зейін туралы түсінікті анықтай отырып оның
тұрақтылығы, тербелісі, көлемі және бөлінуі деген қасиеттерін
экспериментпен зерттеді. Зейін типтеріне келетін болсақ, И.Ф.Добринин
үйреншікті зейін туралы түсінікті негіздеп анықтады.
Л.С. Выготский 5 зейін мәселесін дамытудағы маңызды ғылыми
жетістіктерді: зейін проблемасына әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді
қолданды.
А.Г.Ананьаетің 4 зерттеулері бойынша, мектеп
оқушыларының зейін көлемін, зейінін тәрбиелеу жолдарын қарастырған.
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру проблемасымен айналыса отырып,
П.Я.Гальперин 5 өзінің жаңаша болжамдарын ұсынды: "Кез - келген зейін
бақылаудың идеалды және қысқа формасы", деді. П.Г.Гальперин зейіннің
бақылаушы-түзетуші (коррекция) фукциясын барлық іс-әрекет процестермен
біріктіре зерттеді.
Зейіннің физологиялык табиғатын түсінуінде И.П.Павлов 6 (1849-1936)
бірқатар ғылыми пікірлерді және анықтаған физологиялық заңдылықтары
маңызды; өрлеуші және төмендеуші іс-әрекет болып саналады. Солардың
әсерінен ми жарты шарларының қабығындағы күштер, әр түрлі қозу ошақтары
пайда болады. Қозудың оптималдық ошағының қарқынды болуы, мидағы өзара
индукция заңдарына байланысты. Қозудың оптималдык ошағы құбылмалы.
Мысылы: адам бір нәрсеге зейін салғанда, кимыл-қозғалысы тежеліп, сезім
мүшелерінің әсәрі сол нәрсеге қарай ауады.
К.Д.Ушинский8 өзінің "Человек как предмет воспитания" деген басты
еңбегінде зейін туралы толық талдау жасап, жасаған тұжырымдары
психологиялык-дидактикалық жағынан бағалап, ол адамның психикалық іс-
әректінде зейіннің алатын орнын ерекше атап көрсетіп, "зейін адам санасы
арқылы кортындылатын және одан өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанның
жалғыз ғана есігі болып табылады", - деп жазады.
Қазақстанстанан шықан ғалым-психологтары да осы зейінге байланысты өз
пікірлерін жазған. Психолог ғалым, Т.Тажібаев 9 - егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызды сәулелендіруге болмас еді, деп жазды.
Қазіргі кезеңде бастауыш мектеп оқушыларының сабақ үстінде зейінін
қалыптастыру мәселелерімен іргелі зерттеулер жүргізумен шұғылданып жүрген
психолог О.Саңғылбаевты атауға болады. Зерттеушінің осы зейін мәселесі
негізінде корғаған кандидаттық диссертациясында Оқу материалын тиімді
жоспарлау арқылы оқушының зейінінің қасиеттерін дамыту, деп атаған
еңбегінде үлкен зерттеу жұмыстарын жүргізген.
1.2. Мектеп жасына дейінгі (6-7 жас) балалардың
психологиялық даму ерекшеліктері
Балалар психологиясы балдырғандарды зерттейді. Алайда баланы зерттейтін
басқа ғылымдар да бар. Олардың әрқайсысы өзінше, өзінің ерекше жағынан
зертеген.
Балалар психологиясы балдырғанның басқа адамдармен қарым-катынас жасай
алатын, енбектенетін, жаңалық ашатын, өнер туындыларынан ләзат ала отырып
ересек адамға қалай айналатынына көңіл бөледі.
Жас балдырған үлкен адамға ұқсаңқырамайды, қарапайым күнделікті
бақылауларынан баланың сезімі ойлауы үлкен кісілердей емес екендігін
білеміз.
Баланың дамуы үлкендерді үнемі таңдандырады, әрі қуанышқа бөлейді. Ол
бүгін кешегісіне, ал ертең бүгінгісіне ұқсамайды. Үлкендер кейде баланың
"ақылына" таң қалады. Шынында бұл жердегі құпия ақылда емес, табысқа тез
жетуде, бала неше қолынан келмегенігін бүгін үйреніп үлгермегендігінде
жатыр.
Баланың үнемі ілгері ұмытылуы, оның мінез-құлқында, іс-әрекеттінде
жаңалықтың пайда болуы, қарапайымдылықтан неғұрлым күрделі, ойналып
атқарылатын қимылға ауысып, сөйлеуді игерудің, алғашқы көрністеррінің пайда
болуы, міне осының бәрі сәбидің дамуын сипаттайтын факторлар.
Балалардың писихикалық дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Міне
біздің алдымызда бес жасар бала түр делік, ол түсініксіздеу етіп бірнеше
сөздерді ғана айта біледі, қолына берген қуырдақты аузына апарып
түсініксіз сөздермен сөйлессе, ал кейбірулері қағаз бетіне әлдене шатпақтар
сызады. Мұның себебі неде? Мүмкін бала миынаң шаршағаны? Әлде педагогикалық
тәрбие алмағаны, әлде онымен сөйлеспегендігі ме? Осы болжамдардың қай-
кайсысы да рас болуы ғажап емес, жаңа қай-қайсының да психиқалық даму
шарттары жөніңдегі білімімізге негізделеді. Осы шарттарды анықтау-бала
психологиясының маңызды міндеті. Бала психологиясы психикалық дамуға әсер
ететін, барлық жағдайларды тауып, санап шығаруға ұмытылып қана коймай,
сонымен бірге олардың әсері неде екенін, осы жағдайлардың әрекетімен бала
дамуының бір кезеңінен екіншісіне қалай өтетінін анықтайды.
Дамуы күрт бұзылған балалар әрине ерекшелеу, ал психологияны алдымен
ережелер қызықтырады. Оның ерекшеліктерін түсіну мүмкін емес. Сондықтан да
ғылымның басты міндеттерінің бірі, жекеленген оқиғаларға байланысты пайда
болатын, даму ерекшелік жағдайларын емес, нәтижесінде кез келген бала адам
болып қалыптасатын және онсыз қалыпты даму мүмкін болмайтын, жалпы
шарттарының маңызын бөліп көрсету болып табылады.
Мұндай шарттарға бала организмінің табиғи қасиеттері, мидың құрлысы мен
қызыметі және баланың өзін тәрбиелеп, үйрететін адамзат коғамында, бөтен
кісілер арасында өсетіндігі жатады.
Бала организімінің құрылысы мен атқаратын қызметін өзінің ата-бабасының
мұраландыру. Туғанан-ақ оның адамға тән күрделі психикалық іс-әрекет органы
болуға қабілетті, миы, адамзаттың нерв жүйесі болады.
Сонымен, адам болу үшін мидың құрылысы да, белгілі өмір жағдайында
тәрбие де қажетті, дегенімен бұлардың әрқайсысының маңызы түрліше. Демек,
маймыл мен қасқыр тәрбиелеген адамның мысалдары үлгі боларлық.
Биологиялық эволюция заңдары адамға байланысты өз күшін жойды. Табиғи
сұрыптау - неғұрлым күшті, өмірге бейімділерді қатарға қосу іске асудан
қалды, өйткені адамдар ортаны өз кажетіне бейімдеуді, оны құралдар
менұжымдық еңбектің көмегі арқылы қайта қүруды
үйренеді.
Адам миы біздің ата-бабамыздан бірнеше ондаған мың жыл бұрын өмір
сүрген кроманьонцтерден - бері өзгерген жоқ. Егер адам өзінің психикалық
қасиеттерін табигаттан алған болса, біз қазірде де= жаққан отымызды
сөндірмей, үңгірде тығылысып отырған болар едік.
Хайуанаттар дүниесінде мінез қүлық дамуының қол жеткен дәрежесі бір
ұрпақтан екінші ұрпакқа организімнің құрлысы сияқты, биологиялық тұқым
қуалау жолымен көшіп отырса, адамға тән іс-әрекет түрлері, сонымен бірге
тиісті білім, іскерлік пен психикалық қасиеттер басқа жолмен - әлеумметтік
тұқым қуалау жолымен беріледі.
Осындай дүниені адамзат мәдениетін игере отырып, балалар бірте -бірте
оны жасауға, сіңірілген тәжірибені, адамға тән білімді, іскерлікті,
психикалық қасиеттерді бойына жинайды. Әлеуметтік мұра дегеніміз, осы.
Әрине бала мәдениетінің жетістіктерін, өздігінен ашып бере алмайды. Оны
ересектер тарапынан жасалайтын тәрбие және оқыту процесіндегі тұрақты
көмегі мен басшылығы арқылы жүзеге асырда.
Балалық шақта балдырған организмі атап айтқандай оның нерв жүйесі мен
миы шұғыл жетіледі. Өмірінің алғашқы жеті жылы бойына, ми массасы шамамен
үш жарым есе өседі, оның құрылысы өзгереді, қызметі жетіледі. Психикалық
даму үшін мидың жетілуінің маңызы зор, өйткені осыған байланысты түрлі іс-
әрекетті игеру мүмкіндігі артады, баланың еңбекке қабілеттігі көтеріледі,
неғұрлым жүйелі де мақсатты бағытталған оқыту мен тәрбиеленуді жүзеге
асыруға жағдай жасалады. Сонымен баланың психикалық дамуындағы әр түрлі
шарттардың осы процесте атқаратын, рөлі бірдей емес.
Табиғи шарттар организімінің құрылысы, оның қызыметі,
оның жетілуі - психикалық даму үшін қажетті, онысыз даму
мүмкін емес, бірақ олар баланың бойында қандай
психикаллық қасиеттердің пайда болмайтынын
анықтамайды. Ол өмірдің жағдайы мен тәрбиеге байланысты. Солардың
ықпалымен бала қоғамдық тәжірибені бойына сіңіреді. Мұның бәрі іс-әрекет
үстінде ойлаудан практикалық іс-әрекетке бағыттап, жөнге келтіре бастайтын
ақылмен ойлауға өту болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі бала болса, оның қылықтары жекеленген тілектен,
талап-ниеттен емес, белгілі мотивтер жүйесімен белгіленеді. Мысалы мынандай
зерттеуге көз жіберейік: "бес жасар бала текшемен ойнап отыр делік, оны
бірдей уақытта, құрбылары көшеге шығуға шақырады, ал әжесі оның әлдебір
шаруға көмектесіп жіберуін сұрайды. Әрине, оның көшеге шығ+қысы келіп-ақ
тұр, тездетіп әжесінің айтқанын орындайды да көшеге кетеді" Бұлай болмауыда
мүмкін, себебі түрлі тәрбие алады ғой. Алайда ең маңызды мәселе өзінің бір
талабын екіншісіне жеңгізіп, баланың саналы түрде іс-әрекет жасауға
қабілетті болуы.
Балалардың психикалық дамуына жеке - дара елеулі ерекшеліктер болады.
Бұл айырмашылықтар ең алдымен психикалық дамудың қарқынына байланысты
болады. Қандай да бір мәдениет жағдайында тәрбиеленген балаларда дамудың
жасқа байланысты дағдарыстарының пайда болуының, дамудың бір кезедінен
екіншісіне өтудің белгілі орташа мезгілі болады.
Жекеленген балаларда бұл мерзім едәуір ерте, не едәуір
кейін пайда болады. Іс-әрекеттің жекеленген түрлерін игеру
қарқынында, психикалық процестер мен сапалардың
дамуында бұдан да зор айырмашылықтар болуы мүмкін.
Кейбір бала төрт жасында ешкім түсініп болмайтын әлдебір
"шатпақ" сурет салса, ал екіншісі үйдің жанында тұрған
адам суретін бейнелейді. Біреуі зейіннің тұрақсыздығын,
алаңғасарлығын көрсетсе, ал екіншісі зейінін
шоғырландырып, бірнеше сағат бойы сүйікті ісімен шұғылданады.
Балалар даму қарсанындағы айырмашылықтармен қатар,
жасы өскен сайын жеке-дара психологиялық салалардағы:
қызығуларындағы мінез құлык белгілерінде, қабілеттерінде айырмашылықтар
пайда болып, ұлғая түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар беретін, білуге
құмар, енжар балалар бар; қыңыр мінез, ашуланшақ балаларда байқалады,
мейірбан балаларға қарама-қарсы мінез қалыптасқан. Мектеп жасына дейін
кейбір балалардың музыкаға (естуі, ырғақты сезінуі), ал басқаларында -
математикаға қабілеті байқалады. Математикаға жақын балалар бес-алты жасын-
ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді өздері шығарады.
Балалар арасында жеке-дара психологиялық
айырмашылықты қалай түсіндіруге болады, деген сұрақтың тәрбие мәселесін
әркімен жеке дара жүргізудің, зор маңызы бар, бұл сұраққа жауап беру үшін
өзімізге бұрыннан таныс психикалық дамудың табиғи жағдайларына және тұрмыс
пен тәрбиенің қоғамдық жағдайына қайта оралыу керек. Бірақ, енді бұл
жағдайларды, екінші жағынан олардың жекеленген балалардың дамуындағы
ұқсастықтар мен айыр-машылықтарға тигізетін әсері тұрғысынан, бес-алты
жастағы бала, балабақша "түлегі "адамзат қоғамының
кішкене мүшесі. Олардың алдынан адамзат қылығы мен өз ара қарым-қатынасының
кең жазирасы - мектеп күтеді. Ол өз іс-әрекетінің құрбы-қүрдастарының іс-
әрекеттерімен үйлестіруге, өзінің және басқаларының қылықтарына қоғамдық
моральді қарапайым нормалары тұрғысынан баға беруге үйренеді. Оған адамның
көңіл - күй толғаныстары түсінікті. Бала тек енді күрделі іс-әрекеттерді
орындауға өз ойларын ойын, сурет салу, құрастыру кездерінде дербес жүзеге
асыруға қабілетті, оның қабылдауды, есі ойлауы ырғақтылығы, басқаруды игере
бастайды. Өз-өзінен қызықты, тартымды ғана емес, сонымен бірге әлдебір
мақсатқа жету үшін, үйрену қажет нәрселерді де тыңдау, көру, есте сақтау,
ойластыру мүмкіндігі пайда болады. Бұл өзгерістің бәрі кездейсоқ емес,
өзінің себептері бар заңды сипатағы нәрсе. Егер кейбір балаларда бұл
процесс басқаша жүрсе, онда дамуда ауытқушылық бар деуге- дамудың озық
жүруі, кеже қалуы немесе дұрыс еместігі туралы олардың да әрдайым белгілі
бір себептері бар екенін айтуға болмайды.
Даму заңдылықтарын анықтау, оған әсер ететін себептерді іздестіру -
балалардың психологиясының маңызды міндеті.
Балалардың психологиясы тек балдырғанның дамуын, психикалық дамыдың
әрбір сатысын сипатайтын негізгі компоненттері зертейді.
Мысалы: даңқты композитор И.С.Бахтың семьясынан көптеген дарынды
музыкантар шыққан. 1750 жылы үйіші салтанатына осы семьяның 128 өкілі
жиналған екен, оның ішінде 57-сі музкант болып шыққан.
Сонымен бірге көрнекі адамдардың көзге түсерлік қабілетімен
ерекшеленген бірде-бір тусқаны болмаған жағдайларда да аз емес. Түгелдей
суретшілер, музыканттар әулеттің болуын семьялық дәстүрге байланысты деп
түсінуге әбден болатын сияқты, өйткені кейбір семьяларда тәрбиеге, белгілі
қызығушылық пен қабілетті дамытуға қолайлы жағдайлар жасалады.
Психикалық дамуда тұқым қуалаушылықтың адамның жеке басы
ерекшеліктеріне тигізетін әсерін анықтау үшін егіз туған балалар да
зерттеледі. Егіздер бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады. Бірдей
жұмыртқалас егіздер барлық тұқым қуалау қасиеттері бірдей, өйткені олар бір
ұрықтық клеткадан тарайды, ал әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі.
Егіздерді зерттеу әдісінің көмегімен жүргізіледі.
Балалардың психикалық дамуының түрліше болуына,
қабілеттерінің калыптасуына тұқым қуалаушылық
ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайындағы, тәрбие мен
оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Психикалық даму қарқынындағы айырмашылықтар сияқты, жеке-дара
психологиялық сапарлардағы айырмашылықтар да өзінің шығуымен алдымен
өмірдің және бала тәрбиесінің әлде бір ерекшеліктеріне борышты. Бірдей
дерлік жағдайда бір семьяда, бір балабақщада тәрбиеленген балалардың
тұрмысын бақылау кезінде, екі баланың тұрмысы мен тәрбиесінде, нағыз теңдік
болмайтынын және бола алмайтынын ескере бермейді. Баланың психикасына терең
әсер ететін, назарын аударатын, оқиғалар есепке алынбайтын, көбіне
кездейсоқ жағдайлардың көптілігімен байланысты, екінші бала үшін еленбей
жайғана өте шығады. Тіптен нәрестенің дүниеге көзқарасында, қоршаған
ортаның әсеріне талғап қараушылығы байкалады және осыған байланысты белгілі
іс-әрекеттің түрлі балалар үшін түрліше маңызы болады. Баланың жасы
үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі. Оның үстіне қоршаған
ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге көз қарасы бірдей бола
бермейді, бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік ортада әрбір бала үшін
өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның ерекшелігі оның психикалық
дамуының жеке дара ерекшелікткрін анықтайды. Баланың психикалық дамуында
оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені бізге белгілі. Психикалық даму
саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі болады. Олардың бәрі
де түрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып, дамиды. Туа пайда болатын
бірде-бір жеке-дара псхологиялық ерекшелік жоқ. Бір-ақ балада әлде - қандай
психикалық сапалардың қалыптасу жолы және белгілі дәрежеде осы қалыптасудың
нәтижесі табиғи ерекшелікке тәуелді болуы мүмкін. КейбІр сапалар үшін
(мысалы; темперамент) бұл тәуелділік мейілінше мол, басқалар үшін одан
азырақ, ал үшіншілер үшін мүлдем болмайдьт.
Тәрбие процесінде жеке дара психологиялық ерекшеліктерді ескеру
дегеніміз - әр баланың жеткілікті дәрежеде псикалық дамуының жоғарғы
сатысына көтерілуін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік қызыметті, осыған
ыңғайластыру ғана емес, сонымен бірге баланың дамуына батыл араласу,
білімге бастаған жақсы қасиеттерді қолдау және қолайсыз мінез-қүлықты
түзету. Балабақша мен яслилердің тәрбиешілері, міне осы міндеттерді
атқарады.
Зейіннің келесі негізгі түрлері қарастырылады. Олар үш түрге бөлінеді:
ырықты, ырықсыз, үйреншікті. Зейіннің бұл түрлері бір-бірімен
сабақтас, практикалық іс-әрекет барысында олар бірін-бірі
байытып, бір түрден екінші түрге ауысып отрады.
Ырықсыз зейін деп,-сананың белгілі обьектіге бағыталып, соған
шоғырлануын айта ма?, психологиялық әдебиеттерде бұл зейін түрінің бірнеше
синонимі бар. Кейбір зерттеулерде ол пассивті, енді бір құралдарда
эмоциялық зейін деп те аталады, бұл екі атауы жағынан ырықсыз зейіннің
ерекшелігін көрсетеді
Сыртқы дүниенің кез келген обьектілері кейде ырықсыз-ақ баланың назарын
өзіне тартады. Мысалы: көшеде кетіп бара жатқан баланың көзі әдемі бояулары
бар афишаға немесе түрлі суруттерге түседі, оған мойын бұрып қарайды.
Зейіннің бұл түрі әсіресе осы жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалык
дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек) т.б. белгілі жүйеге келе
коймайды да , осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы
әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала Есейген соң, оның ырықсыз зейіні
маңызын жояды деген қорытынды тумауы қажет. Адамның өмірінің барлық
кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алады. Қызығу - ырықсыз зейіннің
бұлағы, өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады, мысалы: қызықты кітап
оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу - ырықты зейін
керек етеді. Ырықты зейін де қызығуды, оны орындауды керек етеді. Мұнда
адам өз ісінен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды,
өйтпесе іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды. Ырықсыз зейін
физологиялық тұрғыдан барлау, рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің
бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен рөл
атқарады. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:
Күшті тітіркендіргіштер (көзді ашытырмайтын жарық, қанық бояулар, қатты
дауыс, мұрын жаратын иіс, т.с.с.) заттар мен құбылыстардың жаңалығы
мен қозғалысы, (адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстық, жарықтың
артуы не кемуі т.б).
Адамның сыртқы дүниедегі обьектілерге қатынас
жасауының дәрежесі (қызығу, кажетсіздену, көңіл күйінің
хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді.
Зейіннің осындай қасеттерін ескере отырып күнделікті
сабақта түрлі көрнекі құралдарды пайдалану жемісті нәтиже бермек.
Ырықты зейін дегеніміз-сананың белгілі обьектіге шоғырлануындағы
адамнын шешуші рөлін көрсетеді. Психологиялық мазмұны адамның
іс-әрекетіңдегі алға
қойған мақсатымен байланысты, ерік күшімен байланысты. Ырықты зейін
мынандай ерекшеліктермен сипаталады:
1. Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді
бағындыра алу үшін іс-әрекетке, тікелей кірісу қажет.
Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын
нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.
Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге
шын ықыласпен берілген дұрыс.
Түрлі қолайсыз жағдайларда жұмыс істеуге
машықтандыру. Мысалы: көңілді алаң қылатын бөгде
тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-күрсілдерде де)
әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді
шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп
тәрбиелеудің ең жақсы жол болып табылады
5.3ейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек.
Бір сөзбен айқанда, ырықты зейін іс-әрекетті жоспарлы түрде
ұйымдастыруды айтады.
Зейіннің бұл екі түрі бір-бірінен қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін
ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның
үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Мысалы: бала алғашқыда
жай қызықан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың
мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды.
Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола
бастайды. Бұл уақыт кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейіннің
пайда бола бастағаны.
Үйреншікті зейін- адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ
орындалатын зейін. Мысалы: бала оқуға төселсе оның тұрақты әдетіне айналса,
оның зейіні де үйреншікті болады. Қандай да нәрсеге болсада үйреніп,
жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті
зейіннің де табиғаты осыған ұқсас, өйткені үйреншікті зейін ырықты зейінен
дамып қалыптасады.
Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейін көрінеді.
Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес. Мұндай жағдайда
ырықты зейінге орын береді. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды
қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі түрін
қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айландыруы қажет.
Зейіннің мына төмендегі кестеде көрсетілген түрлі
қасиеттері бар(кесте 1):
1 әдістеме 4 бала 0-2 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 3 бала 3-4 Орташаұпай
3 әдістеме 3 бала 5 - тен көп, Төменгі ұпай
Зейіннің көлемін анықтаудың нәтижесінде балаларда төмендегідей
көрсеткіштер байқалды.
І.Әдістеме. " Дауысты дыбысты тап".
8-9 ұпай жоғарғы. (3 бала).
6-7 ұпай орташа. (4 бала).
4-5 ұпай төмен. (3 бала).
0-3 ұпай өте төмен.
2.Әдістеме. "Топтастыр". "
10 ұпай өте жоғарғы.
8-9-ге дейін жоғарғы ұпай. (4 бала) 3-4мин. 5-7-ге дейін орташа ұпай.
(4 бала) 4мин. 4-6-ге дейін төмен ұпай. (2 бала) 5мин. 0-2-ге дейін
өте төмен.
З.Әдістеме. "Зейін сал"
8-9-ұпай жоғарғы. (3 бала). 6-7-ұпай орташа. (4 бала). 4-5-6
алл.төмен (Збала). 0-3-ұпай. өте төмен.
2-кесте.
Әдістеме Балалар саны Зейіннің көлемі
1 әдістеме 4 бала 8-9 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 4 бала 6-7 Орташа ұпай
3 әдістеме 2 бала 4-5 Төменгі ұпай
Зейіннің тұрақтылығын анықтау нәтижесінде балаларда төмендегідей
көрсеткіштер байқалды.
І.Әдістеме. "Дыбыстарды ажырат".
0-2-ге дейін ұпай жоғарғы. (3 бала).
3-4 ге дейін ұпай орташа. (4 бала).
5 -тен көп қате төмен. (3 бала).
2.Әдістеме." Графикалық диктант".
0-2 ге дейін ұпай жоғарғы (3 бала). 3-4 ге дейін орташа ұпай. (4 5ала).
5 -тен көп қате төменгі ұпай.( 3 бала).
3. Әдістеме." Дауысты дыбысты таңда".
0-2 ге дейін жоғарғы ұпай. (4 бала).
3-4 ге дейін орташа ұпай. (3 бал).
5-тен көп қате болса төмен ұпай. (3 бала).
3-кесте.
Әдістеме Балалар саны Зейіннің тұрақтылығы
1 әдістеме 4 бала 0-2 Жоғарғы ұпай
2 әдістеме 3 бала 3-4 Орташа ұпай
3 әдістеме 3 бала 5-тен көп. Төменгі ұпай
2-кесте.
№ Балалардың аты-жөні Зейіннің Зейіннің Зейіннің
шоғырлануы көлемі тұрақтылығы
1 Айтқазина Алуа 2.0-ұпай. 8.5- ұпай. 1.5- ұпай.
2 Асқаров Сағындық 2.0-б-:ттл. 8.0- ұпай. 2.0-ұпай.
3 Шалқар ұлы Біржан 3.0-ұпай. 3.0-ұпай. 3.0-ұпай.
4 Айтжанов Берік 5.0-ұпай. 6.0-ұпай. 5.0-ұпай.
5 Рыспеков Қасым 3.5-ұпай. 5.5-ұпай. 4.0-ұпай.
6 Рыспеков Али 2.0-ұпай. 6.0-ұпай. 3.0-ұпай.
7 Ранова Ақбота 5.0-ұпай 8.0-ұпай. 2.0-ұпай.
8 Сембай Ален 3.0-ұпай. 6.0-ұпай. 6.0-ұпай.
9 Танабаев Ильяс 5.0-ұпай. 5.0-ұпай. 5.0-ұпай.
10 Ермекбаев Саят 2.0-ұпай 9.0-ұпай. 2.0-ұпай.
1-сызба
1 2
Сағындық
Біржан
Берік
Қасым
___
Али
Ақбота
Ален
Ильяс
Саят
2.2.Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттерін қалыптастыру,
мақсатында түзету жұмыстарын жүргізу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейін қасиеттеріне зерттеу
жүргІзгенде, іріктеліп алынған балалардың зейін қасиеттерінің түрлері,
бәрінде бірдей дамымағанына көз жеткіздік. Енді осы балалардың зейін
қасиеттерінің түрлерін дамыта отырып, олармен түрлі ойын-жаттығулар мен
қосымша сабақ түрлерін алып, қайта зерттеулер жасалынды.
Түзету жұмыстарын жүргізу мақсаты, баланың қабылдауы педагог-
тәрбиешіні зер салып тыңдай білуге, тапсырманы тыңғылықты орындауын
қадағалап, өз ойын жинақтай білуге, көрген, естігенін тереңірек түсінуге,
танымдық қабілетін жүйелі, жоспарлы, мақсатты түрде дамыту.
Зерттеу үстінде баланың іс-әрекетке деген қызығушылығын аударып, ынта-
ықласын бір жерге шоғырландырып, берген тапсырмаларды дұрыс орындау
мақсатында, зейіндерін тұрақтандырып, зейін көлемін ұлғайту мақсатында,
мынандай ойын-жаттығулар түрлері: "Мен жеңімпазбын", "Құлақ- мұрын," "Өз
орныңды тап", "Дайын бол", "Шапалақ", "Айна", (Қосымша А,Б,Ә,Г),
жүргізілді.
1. Ойынның шарттары. "Мен жеңімпазбын".
Орындықтарды ортаға қойып, музыка әуені ойнағанда балалар шеңбермен
айналып жүгіреді. Орындықтар саны балалар санынан бір санға кем болуы
керек. Ең соңында қалған бала орындықтың үстіне шығып "мен жеңімпазбын"
-деп айту керек.
2."Құлақ — мұрын".
Балалар шеңбермен тұрады. Жүргізуші: құлақ - деп қолымен мұрынды
ұстайды, ал мұрын деп құлағын ұстайды. Ал балалар құлақ дегенде құлақтарын,
мұрын дегенде мұрындарын көрсету керек. Жүргізуші балалардың зейіні мен
қабылдауын тексеру мақсатымен оларды шатастырып ай.тады.
3." Өз орныңды тап".
Балалар қатармен тұрады. Әр баланың қолында әр түрлі сандар. Жүргізуші
белгілі берген уақытта балалар сандардың реті бойынша түруға тиісті. Ойын
бірнеше рет қайталанады. Балалардың орындарын шатастырып алмауы
қадағаланады.
4."Дайын бол".
Балалар шеңбермен жүреді.Жүргізуші бір сөзбен айтады, ал балалар сол
сөзді іс-қимылмен көсетеді.Мысалы: қоян-секіреді, ат- шабады, құс-ұшады,
ләйлек-бір аяғымен тұрады.
Үстел үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz