Мектеп жасына дейінгі балаларды нәрсенің өлшемі формасы мен массасы туралы түсініктерін дамыту ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай білуін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп көрсетуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Балалардың салмақтай білу сезімін дамыту және форма туралы түсініктерін қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Нәрсенің өлшемі, формасы және массасы туралы түсініктерді дамытудың практикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Нәрселердің формасы жөніндегі түсініктерді дамытуда ойын
әрекеттерін пайдалану әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Өлшем, форма және масса ұғымдарын қалыптастырудың ұйымдастырылған оқу іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай білуін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп көрсетуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Балалардың салмақтай білу сезімін дамыту және форма туралы түсініктерін қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Нәрсенің өлшемі, формасы және массасы туралы түсініктерді дамытудың практикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Нәрселердің формасы жөніндегі түсініктерді дамытуда ойын
әрекеттерін пайдалану әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Өлшем, форма және масса ұғымдарын қалыптастырудың ұйымдастырылған оқу іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін алғаннан бері қоғам дамуының қазіргі талаптарынан туындап отырған міндет пен мақсаттарға орай өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие беру мәселесін жан – жақты жетілдіру қажет болып отыр.
Әрине, бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына, соның ішінде мектепке дейінгі буынға, зор жауапкершілік жүктейді. Өйткені, білім мен тәлім – тәрбиенің негізі мектепке дейінгі ұйымдарда қаланады.
Осы бағытта біршама шаралар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда: мектепке дейінгі мекемелерде оқытудың мемлекеттік стандарты, бағдарламалар жасалып, соларға сәйкес төлтума оқу - әдістемелік кешендер жазылды, демек, оқу – тәрбие процесін ұйымдастырудың жаңа жүйесі мектепке дейінгі мекемелердің тәжірибесіне енгізілуде, яғни педагогикалық ғылымның озық идеялары мен жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жаңа жағдайларда өзінің қолданысын тауып отыр.
Осындай күрделі мәселенің дұрыс шешілуі ұстаздардың теориялық білімінің және кәсіби мамандығының деңгейіне тәуелді. Сондықтан, балаларға тек қана білім берумен шектеліп қалмай, қазіргі заман талабына сай тәлім – тәрбие беретін, балалардың ой - өрісін, қабілетін жан – жақты дамытуға толық мүмкіндік туғызатындай дайындығы бар мамандар дайындаудың қажеттігін ескеруге тура келеді.
Зерттеудің мақсаты. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді дамыту және математиканы оқытуда балалардың пәнге қызығушылығын ояту құралы ретінде қолданудың ғылыми - әдістемелік негіздемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері.
- өлшем, масса және формасы туралы түсініктерін қалыптастыру;
- сызбалық және өлшеуіш аспаптардың көмегімен және оларды пайдаланбай (көзбен өлшеу, қолдан сызу, т.с.с.) балаларда өлшеудің және геометриялық пішіндерді салудың машықтық біліктерін қалыптастыру;
- өлшемдерді анықтау әдісінің балалардың пәнге қызығушылығын оятудағы тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеріп, зерттеу нәтижесінде ғылыми - әдістемелік нұсқау жасау, оны дәстүрлі оқыту әдістерінің нәтижелерімен салыстыру.
Проблема. Елдің болашағы оқу – тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да оқу – тәрбие ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық
Әрине, бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына, соның ішінде мектепке дейінгі буынға, зор жауапкершілік жүктейді. Өйткені, білім мен тәлім – тәрбиенің негізі мектепке дейінгі ұйымдарда қаланады.
Осы бағытта біршама шаралар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда: мектепке дейінгі мекемелерде оқытудың мемлекеттік стандарты, бағдарламалар жасалып, соларға сәйкес төлтума оқу - әдістемелік кешендер жазылды, демек, оқу – тәрбие процесін ұйымдастырудың жаңа жүйесі мектепке дейінгі мекемелердің тәжірибесіне енгізілуде, яғни педагогикалық ғылымның озық идеялары мен жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жаңа жағдайларда өзінің қолданысын тауып отыр.
Осындай күрделі мәселенің дұрыс шешілуі ұстаздардың теориялық білімінің және кәсіби мамандығының деңгейіне тәуелді. Сондықтан, балаларға тек қана білім берумен шектеліп қалмай, қазіргі заман талабына сай тәлім – тәрбие беретін, балалардың ой - өрісін, қабілетін жан – жақты дамытуға толық мүмкіндік туғызатындай дайындығы бар мамандар дайындаудың қажеттігін ескеруге тура келеді.
Зерттеудің мақсаты. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді дамыту және математиканы оқытуда балалардың пәнге қызығушылығын ояту құралы ретінде қолданудың ғылыми - әдістемелік негіздемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері.
- өлшем, масса және формасы туралы түсініктерін қалыптастыру;
- сызбалық және өлшеуіш аспаптардың көмегімен және оларды пайдаланбай (көзбен өлшеу, қолдан сызу, т.с.с.) балаларда өлшеудің және геометриялық пішіндерді салудың машықтық біліктерін қалыптастыру;
- өлшемдерді анықтау әдісінің балалардың пәнге қызығушылығын оятудағы тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеріп, зерттеу нәтижесінде ғылыми - әдістемелік нұсқау жасау, оны дәстүрлі оқыту әдістерінің нәтижелерімен салыстыру.
Проблема. Елдің болашағы оқу – тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да оқу – тәрбие ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық
1. Ахметжанова Л. Геометриялық пішіндер қаласына саяхат // Отбасы және балабақша, 2010. - № 6. – б. 13 – 16.
2. Әбдібекова К. Мектеп геометриясын оқытудағы көрнекілік принципі // МФ, 2004. - № 2. – б. 10.
3. Әбілдаева А. Сандар еліне саяхат // Отбасы және балабақша, 2003. - № 2. –26 – 27.
4. Байтөлеева Н. М. Сиқырлы геометриялық пішіндер // Отбасы және балабақша, 2009. - № 5. – б. 42 – 43.
5. Бантова М. А. Т.б. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы.– Алматы, 1978. – 343 бет.
6. Блехер Ф. Н. Дидактические игры и дидактические материалы. – М., 1948.
7. Бүкүбаева К. Мектеп геометриясының оқу - әдістемелік құралдарының жағдайы // МФ, 2003. - № 1. – б. 25.
8. Возрастные возможности усвоения знаний. – М., 1966.
9. Данилова В. В. Особенности знаний о количестве у детей раннего возраста. – Л., 1972.
10. Житомирский в. Г., Шеврин Л. Н. Балдырғандарға арналған геометрия. – Алматы, 1988. – 136 бет.
11. Қойлыбаев С. Мектепте геометриялық білім беру мазмұнының бағыттары туралы // МФ, 2004. - № 4. – б. 21 – 23.
12. Леушина А. М. Мектеп жасына дейінгі балаларда элементар математикалық түсініктерді қалыптастыру. – Алматы, 1982. – 301 бет.
13. Математиканы оқыту методикасы. Бидасов А. А. – Алматы, 1989.
14. Мектептегі білім берудің сапасы: қазіргі жағдайы, даму үрдісі және болашағы. Халықаралық ғылыми – практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2000. – 18 – 19 мамыр.
15. Мәженқызы Р. Математика: мектеп жасына дейінгі балаларға арналған. –Астана, 2009. – 240 бет.
16. Мусейибова Т. А. Развитие понимания протранственных отношений иотражение их в речи у детей дошкольного возраста. – М., 1961.
17. Тарунтаева Т. В. Развитие элементарных математических представлений у детей дошкольного возраста. – М., 1973.
18. Термезисова Р. С. Тамашалар еліне саяхат // Отбасы және балабақша, 2003. - № 3. – б. 12 – 14.
19. Формирование воспитания у дошкольника. – М., 1968.
20. Хосжанова М. К. Математика мектепте // Отбасы және балабақша, 2005. - № 4. – б. 24 – 25.
2. Әбдібекова К. Мектеп геометриясын оқытудағы көрнекілік принципі // МФ, 2004. - № 2. – б. 10.
3. Әбілдаева А. Сандар еліне саяхат // Отбасы және балабақша, 2003. - № 2. –26 – 27.
4. Байтөлеева Н. М. Сиқырлы геометриялық пішіндер // Отбасы және балабақша, 2009. - № 5. – б. 42 – 43.
5. Бантова М. А. Т.б. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы.– Алматы, 1978. – 343 бет.
6. Блехер Ф. Н. Дидактические игры и дидактические материалы. – М., 1948.
7. Бүкүбаева К. Мектеп геометриясының оқу - әдістемелік құралдарының жағдайы // МФ, 2003. - № 1. – б. 25.
8. Возрастные возможности усвоения знаний. – М., 1966.
9. Данилова В. В. Особенности знаний о количестве у детей раннего возраста. – Л., 1972.
10. Житомирский в. Г., Шеврин Л. Н. Балдырғандарға арналған геометрия. – Алматы, 1988. – 136 бет.
11. Қойлыбаев С. Мектепте геометриялық білім беру мазмұнының бағыттары туралы // МФ, 2004. - № 4. – б. 21 – 23.
12. Леушина А. М. Мектеп жасына дейінгі балаларда элементар математикалық түсініктерді қалыптастыру. – Алматы, 1982. – 301 бет.
13. Математиканы оқыту методикасы. Бидасов А. А. – Алматы, 1989.
14. Мектептегі білім берудің сапасы: қазіргі жағдайы, даму үрдісі және болашағы. Халықаралық ғылыми – практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2000. – 18 – 19 мамыр.
15. Мәженқызы Р. Математика: мектеп жасына дейінгі балаларға арналған. –Астана, 2009. – 240 бет.
16. Мусейибова Т. А. Развитие понимания протранственных отношений иотражение их в речи у детей дошкольного возраста. – М., 1961.
17. Тарунтаева Т. В. Развитие элементарных математических представлений у детей дошкольного возраста. – М., 1973.
18. Термезисова Р. С. Тамашалар еліне саяхат // Отбасы және балабақша, 2003. - № 3. – б. 12 – 14.
19. Формирование воспитания у дошкольника. – М., 1968.
20. Хосжанова М. К. Математика мектепте // Отбасы және балабақша, 2005. - № 4. – б. 24 – 25.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балаларды нәрсенің өлшемі формасы мен массасы
туралы түсініктерін дамыту ерекшелігі
Орындаған: топ студенті
Жетекші:
Орал 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді
дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай білуін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың
қабылдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп
көрсетуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Балалардың салмақтай білу сезімін дамыту және форма туралы
түсініктерін
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2. Нәрсенің өлшемі, формасы және массасы туралы түсініктерді дамытудың
практикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.1. Нәрселердің формасы жөніндегі түсініктерді дамытуда ойын
әрекеттерін пайдалану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.2. Өлшем, форма және масса ұғымдарын қалыптастырудың ұйымдастырылған
оқу іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін
алғаннан бері қоғам дамуының қазіргі талаптарынан туындап отырған міндет
пен мақсаттарға орай өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие беру мәселесін жан –
жақты жетілдіру қажет болып отыр.
Әрине, бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына, соның ішінде
мектепке дейінгі буынға, зор жауапкершілік жүктейді. Өйткені, білім мен
тәлім – тәрбиенің негізі мектепке дейінгі ұйымдарда қаланады.
Осы бағытта біршама шаралар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда: мектепке
дейінгі мекемелерде оқытудың мемлекеттік стандарты, бағдарламалар жасалып,
соларға сәйкес төлтума оқу - әдістемелік кешендер жазылды, демек, оқу –
тәрбие процесін ұйымдастырудың жаңа жүйесі мектепке дейінгі мекемелердің
тәжірибесіне енгізілуде, яғни педагогикалық ғылымның озық идеялары мен
жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жаңа жағдайларда өзінің қолданысын
тауып отыр.
Осындай күрделі мәселенің дұрыс шешілуі ұстаздардың теориялық
білімінің және кәсіби мамандығының деңгейіне тәуелді. Сондықтан, балаларға
тек қана білім берумен шектеліп қалмай, қазіргі заман талабына сай тәлім –
тәрбие беретін, балалардың ой - өрісін, қабілетін жан – жақты дамытуға
толық мүмкіндік туғызатындай дайындығы бар мамандар дайындаудың қажеттігін
ескеруге тура келеді.
Зерттеудің мақсаты. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы
туралы түсініктерді дамыту және математиканы оқытуда балалардың пәнге
қызығушылығын ояту құралы ретінде қолданудың ғылыми - әдістемелік
негіздемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері.
- өлшем, масса және формасы туралы түсініктерін қалыптастыру;
- сызбалық және өлшеуіш аспаптардың көмегімен және оларды пайдаланбай
(көзбен өлшеу, қолдан сызу, т.с.с.) балаларда өлшеудің және геометриялық
пішіндерді салудың машықтық біліктерін қалыптастыру;
- өлшемдерді анықтау әдісінің балалардың пәнге қызығушылығын оятудағы
тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеріп, зерттеу нәтижесінде ғылыми -
әдістемелік нұсқау жасау, оны дәстүрлі оқыту әдістерінің нәтижелерімен
салыстыру.
Проблема. Елдің болашағы оқу – тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да оқу
– тәрбие ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам
мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық
психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иелерін тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақшаның міндеті.
Бүгінгі күн дидактика саласындағы орнықты мәселелердің бірі –
математика пәні бойынша балалардың өлшем, масса және форма ұғымдарын
қалыптастыру проблемасы. Математика пәнін оқытудың тәжірибесі өлшемдермен
таныстыра отырып оқытудың тиімді әдістемесіне қол жеткізді, екіншіден,
баланың осы ұғымдарды игере отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін
жинақтау қажеттілігі.
Болжам. Егер математика сабағында балалардың пәнге қызығушылығын
арттыруға бағытталған өлшем, масса, форма ұғымдарды қолдану әдісі
пайдаланылса, онда балалардың танымдық ойлау қабілеті, қызығушылығы артады,
білімді игеру сапасының деңгейі жоғарылайды.
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелерде математика пәнін оқыту.
Зерттеу пәні. Өлшем, масса және форма түсініктерін қабылдау
ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми
әдістемелік тұрғыдан талдау жасау;
- алдыңғы қатарлы мұғалімдердің іс – тәжірибесімен танысу;
- дәстүрлі оқыту әдістері мен ұсынылған оқыту әдісіне салыстырмалы
талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми – практикалық пайдасы.
- ұсынылып отырған курстық жұмыс мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
пәнге қызығушылығын оятуға игі әсерін тигізеді және геометриялық пішіндер
туралы ұғымдарды сапалы игеруге көмектеседі;
- Өлшем, форма және масса ұғымдарын оқыту негізінде балалардың
математикалық ұғымын қалыптастыруға арналған тапсырмалардың мектепке
дейінгі мекеме мұғалімдерінің іс – тәжірибесінде қолдануға кең мүмкіндіктің
болуында.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен: теориялық
және практикалық бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді
дамытудың теориялық негіздері
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық Механизмі
Нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық механизмі нәрсенің өлшемін,
оның формасы мен салмағын қабылдау проблемасы сенсорлық проблема болып
табылады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің негізгі
мәселелерінің бірі болып саналатын сенсорлық даму.
И. В. Ленин таным процесінде түйсіну жөнінде үлкен мән берген:
түйсік – шынында сананың сыртқы дүниемен тікелей байланысы, сыртқы
тітіркену күшінің сана фактісіне айналуы болып табылады. Сондықтан
нәрсенің өлшемі, формасы, массасы деген сияқты қасиеттері жөнінде ұғым
балаларда қалай және де оның қандай амалдар барысында қалыптасатынын
бақылап отыру маңызды. Жуық араға дейін қабылдау дегенді жеке адамның
белсенді қызметі түрінде емес, енжар процесс ретінде қарастырып келді.
Жүргізілген зерттеулер перцепциялық әрекеттің өзіндік ерекшелігі
нәрселердің қасиеттерін оларды жан – жақты тексеру жолымен айқындауда
екендігін көрсетіп отыр.
Нәрсенің өлшемі, формасы және салмағы, бұлар оның қасиеттері бола
тұрып, алуан түрлі анализатор: көру, сипап сезу, бұлшық ет арқылы
қабылданады. И.М.Сеченов обьектілердің ( кеңістік, уақыт, орын ауыстыру )
қасиеттері рецепторлық аппараттың қозғалыс процессінде өзгермей қайталанады
деген болатын. Егер де нәрсе тура біздің жанымызда тұрса, біз оның өлшемін,
формасын сипап сезіп немесе көріп барып қабылдаймыз. Алайда алыста тұоған
нәрселердің өлшемі мен формасын көріп қабылдау бірқатар шартқа байланысты,
олар: нәрсенің қабылдаушы адамнан қандай қашықтықта тұрғандығы, нәрсенің
тұрған қалпы (көру бұрышы бірдей болғанда оның горизонталь немесе вертикаль
қалыпта тұруы); екі нәрсені қабылдау және салыстыру олардың қабылдаушы
адамнан бірдей немесе әртүрлі қашықтықта тұрғанына байланысы.
Қашықтықта тұрған нәрсені көріп қабылдау процесіне тек көру ғана емес,
сонымен бірге көздің бұлшық еттерінің қимылы да қатысады. Осы айтылған
алуан түрлі шарттылықтардың салдарынан нәрсенің өлшемдері мен формасын
қабылдауды дамыту күрделі де ұзақ процесс болмақ.
И.М.Сеченов өзінің сезім мүшелерінің физиологиясы және мидың
рефлекстері деген еңбектерінде нәрсе өлшемін қабылдаудың перифериялық
механизмі деген көздің тор қабығында пайда болған кескін өлшемі мен көздің
бұлшық еттерінің жиырылуы екеуінің аңды өзара әрекеті болмақ. Нәрсенің
өлшемі белгілі бір көру бұрышымен көру осьтері сәйкес түрде түйіскенде
барып қабылданады, ал осьтердің осылайша түйісуі бұлшық еттер сезімімен
шамаланады. Көру бұрышы шамасының өзгеруі нәрсенің қандай бір өлшемінің тор
қабыққа түскендік белгісі болмақ. Алайда тор қабыққа түскен кескінге қарап
нәрсенің өлшемі жөнінде ештеңе айта алмаймыз, өйткені қабыққа түскен
кескін нәрсенің тұрған қашықтығына байланысты. Нәрсенің өлшемін көріп айыру
көру анализаторлары бөліктері – көздің тор қабығы мен оны қимылдататын
бөлігі – көздің бұлшық еттері арасындағы қабықтық байланысты тағайындау
арқылы орындалады, ал бұлшық ет тер болса, тұрған қашықтығына қарай нәрсені
қабылдауға көзді икемдеп отырады.
Осының дәлелдемесі ретінде И.М.Сеченов сынадай факт келтірген: егер
өлшемдері әр басқа үш нәрсе алып, оларды бірдей көру бұрышымен
қабылданатындай қашықтыққа қойса, онда көру бұрышы бірдей болғанмен,
шамалары түрліше болып қабылданады. Осы фактіні талдай келе, И.М.Сеченов
былай жазған: Мұның себебі үш нәрсенің әрқайсысын көргенде бәріне ортақ
көру бұрышына көру осьтерінің әр дәрежеде түйісуі келіп қосылады – жақын
орналасқан нәрсенікі ең кіші. Адам өмірінде мұндай жағдай сан рет
кездеседі, ал ойымызда көру – бұлшық етінің мынадай ассоциациялары
қалыптасады: көру бұрышаның алынған шамасы+көру осьтерінің өсіп отыратын
түйісуі - нәрсенің үлкеюіне әкеледі ... .. Сонымен, көрінетін нәрселердің
шамасын туралы түсінік ересек адамда көру бұрышымен + көру осьтерінің
түйісу дәрежесімен және де аккомодативтік қимылдар шамасымен анықталады.
Сонымен, нәрсенің шамасын (басқа, кеңістік белгілерін қабылдағандай)
қабылдау көздің қимылымен орындалады. Сондықтан бұлшық ет сезіміне
И.М.Сеченов ерекше роль беріп отыр.
Бұлшық ет сезімі арқасында көз де, қол сияқты, нәрсені сипап қарап
шығады. Ол өлшеуіш прибор ретінде қызмет атқарады. Өлшеуіштер қызметін
қимыл нәтижесінде пайда болатын түйсіктер атқарады. Аталмыш өлшеуіштер,
қимылдайтын көз атқара алмайтындай, нәрсені ыдыратып та әрі жинақтап
қабылдауға септік жасайды. Бұл тұрғыда И.М.Сеченов былай жазған: Кеңістік
көрініс деген өзінің ең алғаш дамуынан бастап өлшемдік көрініс болмақ.
Көз қимылының бағыты ненің қабылданатынына байланысты өзгеріп отырады,
мысалы ұзын не биік, кең не жуан, үлкен не кіші нәрсе болуы мүмкін.
Өлшем қабылдауды дамыту процесінде нәрсені қолмен сипағанда пайда
болатын түйсіктер де маңыды роль атқарады. Алайда жаттығу процесінде тор
қабықта пайда болған кескін мен көздің бұлшық еттері проприорецептор
арасында, екінші жағынан, уақытша байланыс тағайындалады, мұның нәтижесінде
кейініректе, сипап тексеріп көрмей – ақ, нәрселерді көріп қана өлшемі
жағынан салыстыру мүмкін болады.
Уақытша байланысты орнықтыруға едәуір дәрежеде сөз де жәрдемдеседі.
Нәрсенің өлшемін бағалау, бір жағынан, сезімдік қабылдау кезінде, екінші
жағынан, осы қабылдауды жалпылайтын сөз негізінде жүзеге асырылады.
Сонымен, орыс және совет физиологиясының негізін қалаушылардың ілімі
бойынша өлшемді (сондай-ақ нәрсенің басқа да көрінетін қасиеттерін)
қабылдау деген ішкі анализаторлық және анализатораралық байланыстардың
күрделі жүйесін тағайындау жолымен болып жатады әрі рефлекторлық сипатқа
ие.
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай
білуін дамыту
Өлшемді қабылдау механизмі ересек адам мен балада бірдей – ақ. Алайда
балада бұл механизм әлі қалыптаспаған. Балада ішкі анализаторлық және
анализатораралық байланыстардың күрделі жүйесі қалайша қалыптасады? Ал жаңа
туған нәрестенің тор қабығы құрылысы жағынан бірдей екендігі жақсы
белгілі, сондықтан нәрсенің оған түсіретін кескіні ересек адамдардағыдай
болады. Бірақ, жоғарыда атап айтқанымыздай, тек сол тор қабықта пайда
болған кескінге ғана негізделіп қабылданатын нәрселердің шамасы жөнінде
пікір айтуға болмайды. Ал бала болса, бастапқы кезде қарай білмейді, яғни
екі көзінің көру осьтерін бір нүктеге қадап және де екі көзін бір нүктеден
екінші нүктеге аудара алмайды. Басқаша айтқанда, бала әзір көру
анализаторының қозғалғыш бөлігін әлі де болса меңгере алмайды. Ондай
ептілік тәдірибе жинақтау барысында қалыптасып әрі дамитын болады.
Тәжірибесі жеткілікті болмағандықтан, кішкене балалар нәрсенің өлшемдері
жөнінен жалған қорытынды жасайтын жағдайлар жиі кездеседі, өйткені олар
жөнінде тор қабыққа түскен кескіннің өлшемдеріне қарай пайымдайды.
И.М.Сеченов балалардың нәрселерді өлшемдеріне қарап айыра білуін және
тиісті анықтама бере білуін қалыптастыратын тұста қабылдау процесіне
енетін сөздің ролін атап айтқан . өлшемдерді әр түрлі нәрселерді және оның
әр түрлі қашықтықта тұрған бөліктерін бірнеше рет қабылдағанда осы
қабылдауларын, нәрселердің атауымен және олардың өлшемдерін байланыстыра
отырып, бала оларды салыстырып, атап үйренеді, ненің үлкен, ненің кіші
екенін анықтайтын болып үйренеді. Нәрселердің әр түрлі өлшемдері жөнінде
осы аталған ұғымдары сипап сезіп түйсіну жолымен де айқындалады, ал ол
түйсіктер сол ұғымдарды қабылдау процесінде көру түйсігімен ұштасып
жатады. И.М.Сеченов былай деп жазды: Бала көру сфераларының, тұтас
нәрсенің және оның бөлігінің кескінімен тор қабығы жабылатындай, саны
арасындағы айырмашылықты таба білуді үйренді. Енді бала оның тор қабыққа
суреті түскен әр бөлек екі нәрсені шамасы жағынан, әрине, айыра алады,
кескіні үлкен орын алып жатқан нәрсе үлкен болады және керісінше.
Сонымен, И.М.Сеченов өлшемдерді қабылдаудың көру негізіне алынатын
күрделі шартты рефлекс біртіндеп, ұзақ уақыт тәжірибе жинақтау жолымен
қалыптасады деп түсіндіреді. Бұл тәжірибе баланың жас кезінде өлшемдерді
қабылдағанда бала өзі ойнайтын ойыншықтар мен нәрселерден алған көру, сипап
сезу және бұлшық ет – такт түйсіктерінің арасындағы байланыстармен
тағайындалады. Оның қабылдау жөнінде сезімнен туған тәжірибесі және де
өлшемдерді шамалап білуі біртіндеп қалыптаса бастайды.
Көптеген психологиялық зерттеулер,олар Ленинградтағы мемлекеттік
университетте Б.Г.Ананьевтің басқаруымен, сондай-ақ мектепке дейінгі тәрбие
жөнінен ғылыми-зерттеу институтында А.В. Запорожец пен Л.А.Венгердің
басқаруымен, А.И.Герцен атындағы Ленинградтағы мемлекеттік педагогикалық
институтта А.М.Леушина мен А.А.Люблинскаяның т.б. басқаруымен жүргізілді,
өлшемдер жайлы ең қарапайым білімдер қалыптастыру үшін, нәрселер мен баланы
айнала қоршаған құбылыстар туралы нақтылы ұғымдар шоғырын жинақтау қажет.
Өлшемдер туралы, кеңістік түсініктерін айырудың (нәрселер арасындағы
қтынастар т.б.) басқа түрі сияқты, ұғым, нәрсенің басқа қасиеттерін
айыруға қарағанда, едәуір күрделі процесс болып табылады; өлшемдер
жөніндегі ұғымдар, форма жөніндегі сияқты, балалардың практикалық іс-
әрекетінің барысында жинақталады.
Нәрсенің өлшемдерің әр түрлі ара қашықтықта және әр түрлі орналасу
қалпында қабылдау қабілетін психологияда қабылдау тұрақтылығыдеп атайды.
Нәрселердің өлшемдерін қабылдау тұрақтылығы тәжірибемен қоса дамитын
болады.
Осы тұрақтылық ұғымының балаларда пайда болуы әрі дамыту жөнінен
көптеген зерттеулердің көрсетуіне қарағанда, ол ұғым тәжірибенің жинақталу
шамасына қарай бірінші жылдың ақырында ғана қалыптасадыекен және
нәрселермен орындалатын іс-әрекеттер барысында көбейетін көрінеді.
Осындай іс-әрекеттердің нәтежиесінде екіге аяқ басқан балаларда тіпті
белсенді сөйлей білуді игермей тұрып, тек нәрселерді алуан түрлі
өлшемдеріне ғана емес, сондай-ақ әр өлшемді объектілер арасындағы қатынасқа
да реакция қалыптасуы мүмкін. Алайда өлшемдерді ажырата білу тәжірибесі
ұзақ мерзімге дейін, аса шағын келеді. Ал баланың өлшемдерді игеру белгісі
нақтылы бір нәрсеге ғана тиісті болып, ол салыстырмалы емес, абсолют ұғым
ретінде бекітіледі, мысалы былай: тек біздің итіміз ғана үлкен - Жоқ,
менің Маринкам үлкен, - деп дауласады үшке қарай аяқ басқан балалар.
Қуыршақ қандай қалыпта отырмасын не жатпасын, шамасы қандай болса да, тіпті
кішкене балалар да оны тани кетеді. Тәжірибеде аса көптеп кездесетін
нәрселерді қабылдау тұрақтылығы біртіндеп басқалардан гөрі ертерек
орнығады.
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы
Мектеп жасына дейінгі үш-жеті жасар балалар өздеріне таныс көптеген
нәрселердің өлшемдерің айыра алады.Үш-төрт жасар балалар үлкен допты не
болмаса ұзын таяқты әкел дегенді дұрыс түсінеді. Олар бұл сөздерді ашық
айтпағанымен, іштей біледі, сондай-ақ ұзындық параметрлерінің айырмашылығы
жөнінде де түсініг болады. Балалар ересек адаммен баланың фигурасын алыстан-
ақ ажырата алады. Міне, осының барлығы өздері көптен тәжірибе жасап жүрген
нәрселердің өлшемдерін қабылдау тұрақтылығы жөнінде әңгімелейді. Кішкене
балаларда өлшемдер туралы ұғымның шағын сипатты болатындығың ескере отырып,
олардың тәжірибесінде өлшемдері алуан түрлі болып келетін бірдей нәрселер
ғана ұшырауын қамтамасыз ету қажет.
И.М.Сеченов көрсеткендей-ақ, нәрсенің өлшемдерін қабылдаудан нәрсе
ұзындығының қандай бір белгісін білдіретін сөздің атқарар рөлі үлкен.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін үлкен-кіші деген сөздер қабылданатын
өлшемнің толық анықтамасы болмақ. Нәрсенің ұзыны не ені, биіктігі не
қалыңдығы өзгере ме немесе бірден бірнеше өлшемі өзгере ме – бұлардың
барлығын да балалар үлкен-кіші, артық-кем деп қана түсінеді. Төрт жасар
балалардың іштей айтатын сөзінде өлшем деген сөз мәнісінің түсінігі
болмайды. Көріп тұрған лентаның, мұнараның, кітаптың өлшемі қандай деген
сұраққа төрт жасар балалардың көпшілігі жауап қайыра алмаған. Олар: Өлшем
дегені қалай? - деп таңырқап сұрапты. Мен оны түсінбеймін, - депті.
Сұраққа жауап бере отырып, олар өздеріне көрсеткен нәрселердің түсін,
олардың санын атаған, бірақ өлшемін атамаған.
Алайда ұзындық өлшемінің қай түрінің болмасын дәл атауын (ұзын-қысқа,
кең-тар, биік-аласа т.б.) айта білмесе де мектеп жасына дейінгі балалар
оларды тәжірибе жүзінде айыра біледі. Солай бола тұра, сөйлеудің, дәл
сөздің ролінің, психологиялық зерттеулер (Б.А.Ананьев, Л.А.Венгер,
А.А.Люблинская т.б), көрсетіп отырғандай – ақ, қабылдау процесіне көрсетер
ықпалы зор. Сөз болса, бірлі – жарымның ішінен көпке ортақты бөліп көрсете
алады. Сөз – белгілі бір ұғымға ие. Сондықтан қабылдаудың даму барысында
сөйлеу рөлі сөздің өрнектейтін логикалық компоненттерді қабылдау
процесіне енгізу ретінде байқалады, - деп жазады Л.А.Венгер; - ойлау
операцияларының және категорияларының перцепциялық іс – әрекет пен оның
нәтижелеріне әсері ретінде байқалады.
Балалардың ұзындықтың алуан түрлерімен таныстырғанда тәрбиешілер
өзінің айтып тұрған сөзінің дәл мәнісін ескере бермейді және ұзындық
параметрлерінің дәл атауының орнына үлкен-кіші (биік деудің орнына үлкен
шырша,ұзын не жуан деудің орнына үлкен қарындаш, биік деудің орнына үлкен
үстел т.с.) деп жиі айтып жүреді.
Айта берсек, нәрселердің өлшемдерін салыстырғанда тіпті тапсырманың
өзін дұрыс тұжырымдап айтпайтын жағдай жиі ұшырасады. Ұзындығы (енің т.б.)
сондай нәрсені тауып көрсет деудің орнына тәрбиеші былай дейді: Осымен
бірдейді көрсет. Ал нәрсе дегеннің көптеген белгісі болатныдықтан, бала ол
тапсырманы өзінің білетін белгісіне лайықтап орындайтын болады (түсі
жағынан, нәрсенің атқарар қызметі жағынан т.б.). Бірдей деген көп мәнді
сөз, сондықтан ол – тәрбиешінің ойын ашып көрсете алмайды. Солай бола тұра,
перцепциялық іс-әрекетке дәл сөз енетін болуы тиіс, әрі ол – ұзындықтың қай
түріне болса да сәйкес ұғым қалыптастыруға септігін тигізетінболуы тиіс.
Осындай дәл мәнді сөз айтылмағанда балалар әдетте және әрі қарай да
тапсырма алғаш рет айтылған деңгейде қала береді.
Өлшемдерді таңып білуде тағы да бір аса маңызды фактор - бұл алынған
ұғымның салыстырмалы сипаты ескерілмей қалып отыр. Ұзын – қысқа, кең – тар
тағы басқа параметрлер – салыстырмалы ұғымда, сондықтан олапрды түсіну үшін
екі нәрсенің өлшемдерін салыстырып, салғастырып отыру отыру керек болады.
Балалардың ұзын немесе қысқа деген сөзбен таныстыру үшін, ең алдымен
ұзынырақ – қысқарақ деген ұғымның мән – мағынасын ашып көрсету қажет
болады. Көптеген зерттеулердің көрсетіп отырғанындай (Л.А. Венгер, Е.В.
Проскура, Р.Л. Березина т.б.), салыстыруға негізделгенде ғана ұзындықтың
алуан түрлі параметрлерін дифференциялауға болады. Ал осы қабылдаған
тәсілдің өзің біртіндеп күрделендіруге тиістіміз: екі-екі
нәрседенсұрыптауды, үш-үштен және одан да көптен сұрыптаумен алмастырамыз,
ақтық нәтежиеде балалар ұзындықтың қандай бір параметрін біртіндеп
кішірейтуді (үлкейтуді) және өлшемдердің салыстырмалылығын түсінетін
болады. Оқыту ісі дұрыс жолға қойылған болса нәрселерді олардың өлшемдеріне
қарап реттеп қоюы табысты – ақ шығады.
Нәрселерді қандай да бір параметрінің өсуіне (кемуіне) қарай бір
қатарға тізе отырып, балалар санау әрекетіндегі тетелес сандарға
кезедесетін өзара – кері қатынас аналогиясы бойынша реттік қатынастарды
игеретін болады. Алайда, екі объектінің қарапайым қатынастарын
қабылдағандағыдай, қатар қатынастарын қабылдау дегеніміз нәрселерді ұзындық
түрлері бойынша әрқашан салыстыру және олардың ішінен қайсысы кеңдеу –
тарлау, ұзындау – қысқалау, биіктеу – аласалау, жуандау – жіңішкелеу,
үлкендеу – кішілеу (барлық не кейбір параметріне қарай) екенін анықтау.
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп көрсетуі
Көптеген нәрселер үш өлшеммен сипатталады (ұзындығы, ені, биіктігі).
Әрбір өлшемнің шамасын бағалай отырып, біз өзіміз үшін аталып отырған
нәрсені сипаттап шығамыз (жалпақ, бірақ тапалтақ шкаф, кітап қоятын шкаф
буфеттен тарлау, барлық үстелдердің биіктіктері бірдей т.с.с). Көптеген
нәрселер жөнінде біз жуан – жіңішке дегенді қосып айтамыз, сонда біз
диаметрді ғана ескеретін боламыз.
Алайда ондай сипаттама берер алдында нәрселерге талдау жасай білу
қажет, яғни әрбір жекелеген нәрсенің сәйкес өлшемдерін айырып алып, олардың
өлшемдік қатынастарын тағайындай білу қажет.
Нәрселердің үш өлшемділігін мектеп жасына дейінгі балалардың аңғару
ерекшеліктері қандай болмақ?
Мактеп жасына жеткен тұста да балаларда үш өлшемділік деген ұғым
қалыптаспайды деген пікір жоқ емес, бар.
Алайда көптеген зерттеулер қазіргі кезде естиярлар мен даярлық
тобындағы балаларды оқытатын болсақ, олар нәрсенің ұзындығын, енін және
биіктігін айырып көрсетіп бере алатынын көрсетіп жүр ( Р.Л.Березина ).
Мысалы, Сережа К. (6жыл 11 ай) мынадай тапсырманы Мына қорапты мұқият
қарап шығып, оның биіктігін көрсет тыңдап болып қорапты бар жағынан қарап
алып, айырым саусақтарымен биіктігін нұсқап Ол аласа, - депті. – Ал енді
ұзындығын көрсете ғой. Бала солдан оңға қарай қораптың алдыңғы жағы
бетімен саусағын жылжыта отырып Міне, мынау ұзындығы, - деген. Енін
көрсете ғой деген тапсырманы есіткен Сережа қораптың жоғарғы бетінің
көлденеңін көрсеткен.
Сонымен, бала қорапқа толықтай ұзындықтың үш түрі бойынша талдау жасай
білген. Оларды айырып көрсету оған айтарлықтай қиындық тудырмаған да. Осы
іспетті іс – әрекеттерді естиярлар мен даярлық тобындағы балалардың
қимылдарынан жиі кездестіруге болады, алайда алуан түрлі нәрселердің
биіктігін көрсету үшін олар біраз қиналып қалады. Мәселен, аласа қораптың
биіктігі болмайды дегенді балалардан жиі естиміз: Мына қораптың биіктігі
жоқ, - дейді 6 жасар балалар. Ал кейбір балалар биіктігі деп нәрсенің
жоғарғы бетін қолымен сипап көрсетеді.
Үш – төрт жасар балалар үш өлшемді қалай қабылдайды екен? Үш жасар
балаларға өздеріне көрсеткен нәрселердің арасынан ең биігін немесе ең
ұзынын табыңдар дегенде, олар әдетте ең үлкеніне (оның жалпы өлшемдеріне
қарай ) көз тоқтатады; ұзын, биік деген сөздерді үш жасар балалар үлкен
деген сөздің синонимі ретінде қабылдайды.
Төрт жасар балалар, егер нәрсенің ұзындығы оның енінен артық болса,
оларды артықтау ұзындығы немесе немесе ені бойынша сұрыптап алу жөнінде
дифференциалды тәсіл қолданады. Балалар нәрсенің биіктігін сұрыптағанда
көбірек қиналады. Мәселен, балалар биік мұнараны таба біледі, бірақ
өлшемдері әр түрлі қораптардың ішінен, әсіресе биіктігі бірден көзге түсе
қоймайтын болса, олар: Мұның ішінде биігі жоқ деп олардың ең биігін ылғи
да таба бермейді. Сол ересек топтың балалары да осындай тапсырманы
орындағанда әжептәуір қиналып қалады.
Алайда,бұл аталған қиыншылықтардың барлығы да салыстыру жөнінен,
ұзындықтың әрбір түрін айыра білу жөнінен және сәйкес атаулардың мәндерін
балаларға ашып айтып бере білу жөнінен атқарылған педагогикалық жұмыстың
кемшілігінің нәтижесі ғана (ол атаулар: ұзынырақ- қысқарақ, ұзын – қысқа,
кеңірек – тарырақ, кең – тар, жалпақ – жіңішке, жоғары – төмен, биік
–аласа, жуандау – жіңішкелеу, жуан – жіңішке ).
Тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, естиярлар мен даярлық тобының
балалары тік бұрышты параллелепипед формалы денелердің барлық үш өлшемін де
айырып көрсете білуді аз – ақ уақыттың ішінде игере алады. Оқыту
нәтижесінде нәрселердің, ойыншықтардың кеңістікте тұрған қалпына қарай әр
түрлі параметрлерін іздестіру балаларды қызықтыра түседі. Балалар әсіресе
нәрселердің ұзындығы мен енін шапшаң әрі дәл табады, тек биіктігін көрсету
керек болғанда қиналады. Нәрсенің өлшемдерін тапқанда оның ұзыны бойымен
немесе ені бойымен көлденеңінен және сондай – ақ нәрсенің биіктігін
көрсеткенде вертикаль бойымен сипап өту үлкен роль атқарады; осының бәрі
нәрсенің ұзындығын, енін және биіктігін анағұрлым дәл, айқын білуге
көмектеседі. Балалар болса, нәрселердің тұрған қалпын өзгерте отырып және
де ұзындық параметрлерін анықтай отырып, эксперимент жасағанды тәуір
көреді. Сөйтіп, балалар үстелдің үстінде тұрған қораптың (қарындаш
салынатын) биіктігін, ұзындығын және енін табады. Осыдан кейін, оны
горизанталь жатқызып қойып, қайтадан онын осы өзгерген жаңа қалыптағы
ұзындығын, енін және биіктігін табады. Осылайша іздестіру жолдары
қызғылықты ойынға айналады. Бұндай қызығушылық балаларды нәрселерді
көзмөлшерімен салғастыруға және салыстыруға (қайсысы биігірек және қайсысы
аласарақ, қайсысы жуандау және қайсысы жіңішкелеу) жетелейді.
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді дамыту
Алдымен нәрселердің өлшемдестігін кішкене балалар нәрселерді
беттестіру немесе тұстастыру жолымен жүргізеді; өлшемдестікті көзмөлшерімен
анықтайтын болсақ, бұл тәсіл жарамсыз болып қалады. Мәселен, ағаштың немесе
дуалдың биіктігін көзмөлшерімен анықтау үшін, көзбен мөлшерлеу дамыған болу
қажет. Бұған нәрселерді салыстыру әрекетінің себі бар. Көз, қол жасайтын
практикалық әдістерін бейне бойға сіңіріп, жинақтайтын сияқты. Сондықтан
көзмөлшерін дамыту аса маңызды, сондықтан да ол оқыту пәні болуы тиіс.
Тіпті Руссоның өзі зәулім үйді адам бойымен, ағаштың биіктігін шіркеу
мұнарасының биіктігімен салыстыра отырып т.с.с. Эмильді нәрселердің
өлшемдерін көзмөлшерімен салыстыра білуге үйрету керек деген болатынды.
Зерттеулерге қарағанда, жас есейе келе көзмөлшерінің болар – болмас
мүмкіндіктері артады, бұған әр өлшемді екі нәрсенің үлкенін таңдап алу
жөніндегі оңай есептің шешуі де көз жеткізеді. Алайда есептің дұрыс шешімі
ылғи да болар –болмас мүмкіндіктерімен байланысты бола бере ме? Мысалы,
үлгі бойынша ұзындығы белгілі нәрсені сұрыптап алу балалар үшін едәуір
күрделі екен, олар бұл есепті екі нәрсені біріне – бірін тұстастыру жолымен
анықтаудан гөрі екі есе баяу шығарады. Балалар жаңа бір интелектуал есепке
кезігеді, ол – салыстыру тәсілін табу. Сонымен бірге сұрыптауға түсетін
обьектілердің арасындағы айырмашылық шамасы кеміген сайын, есеп күрделене
береді.
Балалар үшін одан да гөрі қиын тиетіні – таяқшаны екі кішілеу
таяқшадан құрастырылған үлгімен теңестіру. Үш – төрт жасар балалар бұл
есепті атымен қабылдамайды, ал бес – жеті жасар балалар ондай есепке сәл
қызыққаны болмаса, барлығы бірдей шығара алмайды.
Шамасы, бұған себеп – ол есептерді шешу мүмкіндігінің болмағаны емес
болар, өйткені бірқатар балалар дегенмен ол есепті шығарады ғой, әңгіме
балаларға көзмөлшерімен амалдар орындау әдістері мен тәсілдерін үйретпеуде
болар.
Үш обьектіні салыстырғанда, оның бірі үлгінің өзі, сұрыпталатын
обьектінің әрқайсысын үлгімен салыстыратын; оның шама жағынан үлгімен
бірдей не бірдей еместігін білетін болуы тиіс, яғни біртіндеп салыстырғанда
операциясын – есепті анағұрлым тиімді шешу тәсілін – меңгеретін болуы тиіс.
Осыған балаларды үйреткен жөн.
Сонымен, балаға табыс етілген үлгі онымен басқа обьектілерді салыстыру
үшін эталон ролін атқаратын болуы тиіс; сызықтық шамаларды өлшеу өлшемі
ретінде қабылдауы аса маңызды. Ол үшін осындай өлшемді (үлгіні) балалардың
өздеріне жасауды ұсыну қажет, онымыз салыстыру үшін жанама құрал болмақ.
Келесі мәселе – балаларға өлшемнің көмегімен өлшеу тәсілдерін үйрету
(өлшемнің ұшы өлшенетін кесіндінің шеткі ұшымен дәл келетін болуы тиіс)
және де өлшемді обьектімен салғастыра отырып, онымен бірдей немесе бірдей
еместі табуға үйрету. Зерттеулер мен тәжірибенің көрсетіп оттырғанындай,
өлшемді енгізумен байланысты салыстырылатын обьектілердің айырмашылығы тым
аз болмағанда да өлшемді анықтау дәлдігі едәуір артады.
Екі кесіндіні үлгінің ұзындығымен теңестіргенде де өлшемнің атқарар
ролі тап осындай.
Олай болса, есепті көзмөлшерімен шешу көзмөлшердің болар – болмас
шамасына емес, көзмөлшерімен орындалатын амалдардың белгілі бір тәсілдерін
қаншалықты меңгергеніне байланысты.
Осыдан методика үшін қорытындылар жасау қажет болады; көзмөлшерімен
орындалатын амалдарды біртіндеп күрделендіре отырып, балаларды
өлшемдестіктің практикалық тәсіліне, жүйелі түрде оқыту керек. Көзмөлшермен
шығаратын есебіміз күрделене түскен сайын, оқыту системасын белгілеудің
маңызы да арта түседі (алдымен практикалық жоспарды).
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау ерекшеліктері
Геометриялық фигуралар эталон болып табылады, бұларды пайдаланып
нәрсенің формасын анықтайды. Форма да, өлшем сияқты, бір нәрсені
кеңістіктегі екінші нәрседен бөліп шектеп тұрады. Нәрселердің формасы
геометриялық фигураларда жалпыланған бейнеге ие болды.
Мектеп жасына дейінгі балалар нәрсенің формаснын қандай жолмен
игереді және де геометриялық фигураны қабылдау оларда қалайша жүзеге
асады? Форма жайындағы түсінікті дамыту ісі сенсорлық тәрбие
проблемаларының бірі болып табылады.
Нәрсенің формасы жайлы нәрселер мен айнала кеңістіктің арасын бөлетін
шекара ретіндегі ұғым балаларда өте ерте білінеді.Тәжірбиеге қарағанда,
өзі сүт ішетін бөтелкені формасына қарай тани біледі екен. Сол өте ерте
кезде-ақ балалар өздеріне таныс нәрселерді, олардың кеністікте қалай
тұрғанына қарамаста тани біледі (мысалы, төнкеріліп жатқан қуыршағын,
үстелің). Алайда мектеп жасына дейінгі бала көз алдында әдеткі қалыптан
өзгеше, мысалы, 45° бұрышқа бұрылып жатқан квадратты тани алмайды екен.
Ондай жағдайда форманың тікелей ұқсастығы білінбей қалады. Квадратты тани
білу үшін, оны ойша бұру керек болатын сияқты , ал олардың мұндай
нәрселермен іс-әрекеті аса шектеулі ғана. Бұдан шығатын қорытынды: бала
сирек кездесетін әр түрлі нәрселер формаларының теңбе -теңдігін әлі көре
білмейді, сондықтан олардың форма белгісіне қарап қорытындылай алмайды.
Нәрселердің формасын тани білуде геометриялық фигураның атқарар рөлі
едәуір, ол фигуралармен өмірде кездесіп жүрген нәрселер салыстырылады.
Сондықтан балаларды негізгі геометриялық фигуралармен таныстыру, оларды
айыра білуді үйрету, өлшемдерінің шамасына байланыссыз атап білуді үйрету
аса манызды. Зерттеулерге қарағанда, бастапқы кезде үш-төрт жасар балалар
геометриялық фигураны кәдуілгі ойыншық деп және жақсы таныс тұрмыстық
нәрселерге ұқсатып қабылдайды әрі бұл нәрселерді солардың атымен атайды:
цилиндрді- стақан, баған дейді, үш жақты призманы –шатыр, конусты –мұнара,
қатар жатқан екі дөңгелекті-көзілдірік, тік төртбұрышты – терезе, овалды-
жұмыртқа дейді т.с.с.
Үйретіп жүрген ересек адамның ықпалымен балалардың геометриялық
фигураны қабылдауды біртіндеп өзгеше қалыптасады. Балалар енді оларды
нәрселермен тенестірмейді, тек салыстырады ғана, бұны олардың айтқан
сөзінен ғана байқаймыз: цилиндр – стақан сияқты, ұшбұрыш –пионер галстугі
сияқты т.с.с. Және ақтығында, геометриялық фигуралардыбалалар өмірде,
тұрмыста кездесетін нәрселерді салыстырылатын нәрселер ретінде қабылдайды
(доп, алма –бұл шар, сәбіз бұл конус , тәрелке,тәленке, доңғалақ-бұл
донгелек т.с.с.). Геометриялық фигура үлгі рөлін атқарады, онымен
сәйкестендірілген нәрселер сұрыпталып алынады.Үлгіге қарап балалар сәйкес
геометриялық фигураларды да сұрыптай алады. Геометриялық фигураны
қабылдағанда, сәйкестеп сұрыптау үшін қойылатын үлгінің атқарар рөлі
қандай? Зерттеулерге қарағанда, екіге аяқ басқан балалар оларға көрсетілген
үлгілі қарап фигураны еркін сұрыптап ала береді, алайда сұрытау үшін
қойылған екі фигура форма жағынан кераға болуы тиіс (квадрат пен жарты
дөңгелек). Тік төртбұрыш пен квадраты, квадрат пен ұшбұрышты айырып білу
екі-үш жасар балаларға едәуір қиын тиеді, өйткені форманың аса нәзік
ерекшеліктерін бөліп көрсету талап етіледі.
Сұрыптап алу деген не? Бұл жерде екі процесс ұштасады: 1)үлгімен
танысу, яғни оның құрылысына мұқият анализ жасау және 2) осы аталған
үлгіні қалған фигуралардың ішінен салыстыру жолымен тани білу, яғни
тандауға түскен обьектілердің сол елеулі белгілерінің барлығын таба білу.
Бұл, әрине, әлі де кішкене балалар үшін күрделі мәселе және де оны шешу
үшін оқыту қажет.
Алайда геометриялық фигураны тани білу әлі де ол жөнінде ұғым болып
табылмайды.
Геометриялық фигуралар жайындағы жеңіл-желпі ұғым алты-жеті жасар
балалар үшін ғана әбден түсінікті бола алады. Ұғымды анықтау деген- сәйкес
обьектілер класын дәл бөліп көрсете білу және олардың елеулі белгілерін
атау болмақ. Аталмыш обьект жатқызылатын текті көрсете отырып, ұғымды
анықтауды және де сырт көрінісін айыруды ересек топтың балалары оқыту
барысында біртендеп менгереді. Сонымен бірге алты-жеті жасар балалар
геометриялық фигуралардың кейбір түрлерінің арасындағы қатып астарын да
түсіне алатын болады. Геометрияда бір ұғым екіншісі, анағұрлым көлемделуі
арқылы анықталатын жағдай жиі кездеседі, мысалы, былай дейді: квадрат
дегеніміз- тік төртбұрыштың дербес жағдайы. Алайда тік төртбұрыштың қай-
қайсысы да квадрат бола бермейді, өйткені квадраттың барлық қабырғалары
ғана тең болады.
Квадрат пен тік төртбұрыш олардан кеңірек параллелограмм, төртбұрыш
ұғымы арқылы, тіпті одан да гөрі кендеу көпбұрыш ұғымы арқылы анықтауға да
болады.Осылайша күрделене беретін бағыныңқы ұғымдардың тұтас жүйесін
елестетуге болады, ал зерттеулерге қарағанда, балалар мұндайға аса
қызығатын көрінеді. Бұл тектес байланыстар мен бағынушылықтардытағайындау
болса, балалардың ойын дамытып әрі тереңдете түседі, айнала қоршаған
болмысты қабылдай білуге үйретеді, ойлау жүйелілігіне, байланыстылығына
тәрбиелейді.
Бұдан шығатын педагогикалық қорытынды: балаларды алуан түрлі
геометриялық фигурамен таныстыра отырып, олардың қарапайым қасиеттеріне
біртіндеп назар аудару қажет (олар: фигураның төбелелерінің, бұрыштарының,
қабырғаларының саны, қабырғаларының тендігі және теңсіздігі, олардың өзара
орналасуы т.б.), сондай-ақ балаларды геометриялық фигураларды белгілеріне
қарай топтастыра білуге үйрету, мұнымен формалардың инварианттылығын атап
көрсетіеді.
Балаларды геометриялық формамен таныстыру тәсілдері қандай және де
сөздің атқарар рөлі қандай?
Коптеген психологиялық және педагогикалық еңбектерде нәрселердің
страктурасын тану, олардың формасы мен өлшемдерін тану қандай болмасын
форманы көріп қабылдау процесінде ғана емес, сондай-ақ өзі сипап сезу ,
ұстап көру арқылы және сөзбен атап айту арқылы да жүзеге асырылады. Осы
анализатордың қатар қолданып жұмыс істегенде нәрсенің формасын дәл қабылдау
мүмкін болады.
Нәрсені тек көріп қабылдау кішкене баланы қанағаттандырмайды. Оны
тәуірек тану үшін, балдырған да, ересектеу бала да сол нәрсеге қолын
тигізгісі келеді, оны ұстағысы келеді, тіпті кейде бұрып та қойғысы келеді:
мұнымен қоса, қарау мен сипап көру деген нәрсенің формасы мен
конструкциясына қарай әрі басқа болмақ.
Сондықтан нәрсені қабылдауда және оның формасын анықтауда маңызды,
дәлірек айтсақ, негізгі роль атқаратын – көру және сипап сезу
анализаторларымен жүзеге асатын жан – жақты тексеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балаларды нәрсенің өлшемі формасы мен массасы
туралы түсініктерін дамыту ерекшелігі
Орындаған: топ студенті
Жетекші:
Орал 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді
дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай білуін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың
қабылдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп
көрсетуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1.7. Балалардың салмақтай білу сезімін дамыту және форма туралы
түсініктерін
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2. Нәрсенің өлшемі, формасы және массасы туралы түсініктерді дамытудың
практикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.1. Нәрселердің формасы жөніндегі түсініктерді дамытуда ойын
әрекеттерін пайдалану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.2. Өлшем, форма және масса ұғымдарын қалыптастырудың ұйымдастырылған
оқу іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін
алғаннан бері қоғам дамуының қазіргі талаптарынан туындап отырған міндет
пен мақсаттарға орай өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие беру мәселесін жан –
жақты жетілдіру қажет болып отыр.
Әрине, бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына, соның ішінде
мектепке дейінгі буынға, зор жауапкершілік жүктейді. Өйткені, білім мен
тәлім – тәрбиенің негізі мектепке дейінгі ұйымдарда қаланады.
Осы бағытта біршама шаралар жүзеге асырылуда. Атап айтқанда: мектепке
дейінгі мекемелерде оқытудың мемлекеттік стандарты, бағдарламалар жасалып,
соларға сәйкес төлтума оқу - әдістемелік кешендер жазылды, демек, оқу –
тәрбие процесін ұйымдастырудың жаңа жүйесі мектепке дейінгі мекемелердің
тәжірибесіне енгізілуде, яғни педагогикалық ғылымның озық идеялары мен
жинақталған тәжірибелердің нәтижелері жаңа жағдайларда өзінің қолданысын
тауып отыр.
Осындай күрделі мәселенің дұрыс шешілуі ұстаздардың теориялық
білімінің және кәсіби мамандығының деңгейіне тәуелді. Сондықтан, балаларға
тек қана білім берумен шектеліп қалмай, қазіргі заман талабына сай тәлім –
тәрбие беретін, балалардың ой - өрісін, қабілетін жан – жақты дамытуға
толық мүмкіндік туғызатындай дайындығы бар мамандар дайындаудың қажеттігін
ескеруге тура келеді.
Зерттеудің мақсаты. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы
туралы түсініктерді дамыту және математиканы оқытуда балалардың пәнге
қызығушылығын ояту құралы ретінде қолданудың ғылыми - әдістемелік
негіздемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері.
- өлшем, масса және формасы туралы түсініктерін қалыптастыру;
- сызбалық және өлшеуіш аспаптардың көмегімен және оларды пайдаланбай
(көзбен өлшеу, қолдан сызу, т.с.с.) балаларда өлшеудің және геометриялық
пішіндерді салудың машықтық біліктерін қалыптастыру;
- өлшемдерді анықтау әдісінің балалардың пәнге қызығушылығын оятудағы
тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеріп, зерттеу нәтижесінде ғылыми -
әдістемелік нұсқау жасау, оны дәстүрлі оқыту әдістерінің нәтижелерімен
салыстыру.
Проблема. Елдің болашағы оқу – тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да оқу
– тәрбие ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам
мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық
психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иелерін тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақшаның міндеті.
Бүгінгі күн дидактика саласындағы орнықты мәселелердің бірі –
математика пәні бойынша балалардың өлшем, масса және форма ұғымдарын
қалыптастыру проблемасы. Математика пәнін оқытудың тәжірибесі өлшемдермен
таныстыра отырып оқытудың тиімді әдістемесіне қол жеткізді, екіншіден,
баланың осы ұғымдарды игере отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін
жинақтау қажеттілігі.
Болжам. Егер математика сабағында балалардың пәнге қызығушылығын
арттыруға бағытталған өлшем, масса, форма ұғымдарды қолдану әдісі
пайдаланылса, онда балалардың танымдық ойлау қабілеті, қызығушылығы артады,
білімді игеру сапасының деңгейі жоғарылайды.
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелерде математика пәнін оқыту.
Зерттеу пәні. Өлшем, масса және форма түсініктерін қабылдау
ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми
әдістемелік тұрғыдан талдау жасау;
- алдыңғы қатарлы мұғалімдердің іс – тәжірибесімен танысу;
- дәстүрлі оқыту әдістері мен ұсынылған оқыту әдісіне салыстырмалы
талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми – практикалық пайдасы.
- ұсынылып отырған курстық жұмыс мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың
пәнге қызығушылығын оятуға игі әсерін тигізеді және геометриялық пішіндер
туралы ұғымдарды сапалы игеруге көмектеседі;
- Өлшем, форма және масса ұғымдарын оқыту негізінде балалардың
математикалық ұғымын қалыптастыруға арналған тапсырмалардың мектепке
дейінгі мекеме мұғалімдерінің іс – тәжірибесінде қолдануға кең мүмкіндіктің
болуында.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен: теориялық
және практикалық бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. Балаларда нәрсенің өлшемі, формасы мен массасы туралы түсініктерді
дамытудың теориялық негіздері
1.1. Балаларда нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық Механизмі
Нәрсе өлшемін қабылдаудың физиологиялық механизмі нәрсенің өлшемін,
оның формасы мен салмағын қабылдау проблемасы сенсорлық проблема болып
табылады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің негізгі
мәселелерінің бірі болып саналатын сенсорлық даму.
И. В. Ленин таным процесінде түйсіну жөнінде үлкен мән берген:
түйсік – шынында сананың сыртқы дүниемен тікелей байланысы, сыртқы
тітіркену күшінің сана фактісіне айналуы болып табылады. Сондықтан
нәрсенің өлшемі, формасы, массасы деген сияқты қасиеттері жөнінде ұғым
балаларда қалай және де оның қандай амалдар барысында қалыптасатынын
бақылап отыру маңызды. Жуық араға дейін қабылдау дегенді жеке адамның
белсенді қызметі түрінде емес, енжар процесс ретінде қарастырып келді.
Жүргізілген зерттеулер перцепциялық әрекеттің өзіндік ерекшелігі
нәрселердің қасиеттерін оларды жан – жақты тексеру жолымен айқындауда
екендігін көрсетіп отыр.
Нәрсенің өлшемі, формасы және салмағы, бұлар оның қасиеттері бола
тұрып, алуан түрлі анализатор: көру, сипап сезу, бұлшық ет арқылы
қабылданады. И.М.Сеченов обьектілердің ( кеңістік, уақыт, орын ауыстыру )
қасиеттері рецепторлық аппараттың қозғалыс процессінде өзгермей қайталанады
деген болатын. Егер де нәрсе тура біздің жанымызда тұрса, біз оның өлшемін,
формасын сипап сезіп немесе көріп барып қабылдаймыз. Алайда алыста тұоған
нәрселердің өлшемі мен формасын көріп қабылдау бірқатар шартқа байланысты,
олар: нәрсенің қабылдаушы адамнан қандай қашықтықта тұрғандығы, нәрсенің
тұрған қалпы (көру бұрышы бірдей болғанда оның горизонталь немесе вертикаль
қалыпта тұруы); екі нәрсені қабылдау және салыстыру олардың қабылдаушы
адамнан бірдей немесе әртүрлі қашықтықта тұрғанына байланысы.
Қашықтықта тұрған нәрсені көріп қабылдау процесіне тек көру ғана емес,
сонымен бірге көздің бұлшық еттерінің қимылы да қатысады. Осы айтылған
алуан түрлі шарттылықтардың салдарынан нәрсенің өлшемдері мен формасын
қабылдауды дамыту күрделі де ұзақ процесс болмақ.
И.М.Сеченов өзінің сезім мүшелерінің физиологиясы және мидың
рефлекстері деген еңбектерінде нәрсе өлшемін қабылдаудың перифериялық
механизмі деген көздің тор қабығында пайда болған кескін өлшемі мен көздің
бұлшық еттерінің жиырылуы екеуінің аңды өзара әрекеті болмақ. Нәрсенің
өлшемі белгілі бір көру бұрышымен көру осьтері сәйкес түрде түйіскенде
барып қабылданады, ал осьтердің осылайша түйісуі бұлшық еттер сезімімен
шамаланады. Көру бұрышы шамасының өзгеруі нәрсенің қандай бір өлшемінің тор
қабыққа түскендік белгісі болмақ. Алайда тор қабыққа түскен кескінге қарап
нәрсенің өлшемі жөнінде ештеңе айта алмаймыз, өйткені қабыққа түскен
кескін нәрсенің тұрған қашықтығына байланысты. Нәрсенің өлшемін көріп айыру
көру анализаторлары бөліктері – көздің тор қабығы мен оны қимылдататын
бөлігі – көздің бұлшық еттері арасындағы қабықтық байланысты тағайындау
арқылы орындалады, ал бұлшық ет тер болса, тұрған қашықтығына қарай нәрсені
қабылдауға көзді икемдеп отырады.
Осының дәлелдемесі ретінде И.М.Сеченов сынадай факт келтірген: егер
өлшемдері әр басқа үш нәрсе алып, оларды бірдей көру бұрышымен
қабылданатындай қашықтыққа қойса, онда көру бұрышы бірдей болғанмен,
шамалары түрліше болып қабылданады. Осы фактіні талдай келе, И.М.Сеченов
былай жазған: Мұның себебі үш нәрсенің әрқайсысын көргенде бәріне ортақ
көру бұрышына көру осьтерінің әр дәрежеде түйісуі келіп қосылады – жақын
орналасқан нәрсенікі ең кіші. Адам өмірінде мұндай жағдай сан рет
кездеседі, ал ойымызда көру – бұлшық етінің мынадай ассоциациялары
қалыптасады: көру бұрышаның алынған шамасы+көру осьтерінің өсіп отыратын
түйісуі - нәрсенің үлкеюіне әкеледі ... .. Сонымен, көрінетін нәрселердің
шамасын туралы түсінік ересек адамда көру бұрышымен + көру осьтерінің
түйісу дәрежесімен және де аккомодативтік қимылдар шамасымен анықталады.
Сонымен, нәрсенің шамасын (басқа, кеңістік белгілерін қабылдағандай)
қабылдау көздің қимылымен орындалады. Сондықтан бұлшық ет сезіміне
И.М.Сеченов ерекше роль беріп отыр.
Бұлшық ет сезімі арқасында көз де, қол сияқты, нәрсені сипап қарап
шығады. Ол өлшеуіш прибор ретінде қызмет атқарады. Өлшеуіштер қызметін
қимыл нәтижесінде пайда болатын түйсіктер атқарады. Аталмыш өлшеуіштер,
қимылдайтын көз атқара алмайтындай, нәрсені ыдыратып та әрі жинақтап
қабылдауға септік жасайды. Бұл тұрғыда И.М.Сеченов былай жазған: Кеңістік
көрініс деген өзінің ең алғаш дамуынан бастап өлшемдік көрініс болмақ.
Көз қимылының бағыты ненің қабылданатынына байланысты өзгеріп отырады,
мысалы ұзын не биік, кең не жуан, үлкен не кіші нәрсе болуы мүмкін.
Өлшем қабылдауды дамыту процесінде нәрсені қолмен сипағанда пайда
болатын түйсіктер де маңыды роль атқарады. Алайда жаттығу процесінде тор
қабықта пайда болған кескін мен көздің бұлшық еттері проприорецептор
арасында, екінші жағынан, уақытша байланыс тағайындалады, мұның нәтижесінде
кейініректе, сипап тексеріп көрмей – ақ, нәрселерді көріп қана өлшемі
жағынан салыстыру мүмкін болады.
Уақытша байланысты орнықтыруға едәуір дәрежеде сөз де жәрдемдеседі.
Нәрсенің өлшемін бағалау, бір жағынан, сезімдік қабылдау кезінде, екінші
жағынан, осы қабылдауды жалпылайтын сөз негізінде жүзеге асырылады.
Сонымен, орыс және совет физиологиясының негізін қалаушылардың ілімі
бойынша өлшемді (сондай-ақ нәрсенің басқа да көрінетін қасиеттерін)
қабылдау деген ішкі анализаторлық және анализатораралық байланыстардың
күрделі жүйесін тағайындау жолымен болып жатады әрі рефлекторлық сипатқа
ие.
1.2. Сәбилік шақтағы балалардың нәрсе өлшемін қабылдай
білуін дамыту
Өлшемді қабылдау механизмі ересек адам мен балада бірдей – ақ. Алайда
балада бұл механизм әлі қалыптаспаған. Балада ішкі анализаторлық және
анализатораралық байланыстардың күрделі жүйесі қалайша қалыптасады? Ал жаңа
туған нәрестенің тор қабығы құрылысы жағынан бірдей екендігі жақсы
белгілі, сондықтан нәрсенің оған түсіретін кескіні ересек адамдардағыдай
болады. Бірақ, жоғарыда атап айтқанымыздай, тек сол тор қабықта пайда
болған кескінге ғана негізделіп қабылданатын нәрселердің шамасы жөнінде
пікір айтуға болмайды. Ал бала болса, бастапқы кезде қарай білмейді, яғни
екі көзінің көру осьтерін бір нүктеге қадап және де екі көзін бір нүктеден
екінші нүктеге аудара алмайды. Басқаша айтқанда, бала әзір көру
анализаторының қозғалғыш бөлігін әлі де болса меңгере алмайды. Ондай
ептілік тәдірибе жинақтау барысында қалыптасып әрі дамитын болады.
Тәжірибесі жеткілікті болмағандықтан, кішкене балалар нәрсенің өлшемдері
жөнінен жалған қорытынды жасайтын жағдайлар жиі кездеседі, өйткені олар
жөнінде тор қабыққа түскен кескіннің өлшемдеріне қарай пайымдайды.
И.М.Сеченов балалардың нәрселерді өлшемдеріне қарап айыра білуін және
тиісті анықтама бере білуін қалыптастыратын тұста қабылдау процесіне
енетін сөздің ролін атап айтқан . өлшемдерді әр түрлі нәрселерді және оның
әр түрлі қашықтықта тұрған бөліктерін бірнеше рет қабылдағанда осы
қабылдауларын, нәрселердің атауымен және олардың өлшемдерін байланыстыра
отырып, бала оларды салыстырып, атап үйренеді, ненің үлкен, ненің кіші
екенін анықтайтын болып үйренеді. Нәрселердің әр түрлі өлшемдері жөнінде
осы аталған ұғымдары сипап сезіп түйсіну жолымен де айқындалады, ал ол
түйсіктер сол ұғымдарды қабылдау процесінде көру түйсігімен ұштасып
жатады. И.М.Сеченов былай деп жазды: Бала көру сфераларының, тұтас
нәрсенің және оның бөлігінің кескінімен тор қабығы жабылатындай, саны
арасындағы айырмашылықты таба білуді үйренді. Енді бала оның тор қабыққа
суреті түскен әр бөлек екі нәрсені шамасы жағынан, әрине, айыра алады,
кескіні үлкен орын алып жатқан нәрсе үлкен болады және керісінше.
Сонымен, И.М.Сеченов өлшемдерді қабылдаудың көру негізіне алынатын
күрделі шартты рефлекс біртіндеп, ұзақ уақыт тәжірибе жинақтау жолымен
қалыптасады деп түсіндіреді. Бұл тәжірибе баланың жас кезінде өлшемдерді
қабылдағанда бала өзі ойнайтын ойыншықтар мен нәрселерден алған көру, сипап
сезу және бұлшық ет – такт түйсіктерінің арасындағы байланыстармен
тағайындалады. Оның қабылдау жөнінде сезімнен туған тәжірибесі және де
өлшемдерді шамалап білуі біртіндеп қалыптаса бастайды.
Көптеген психологиялық зерттеулер,олар Ленинградтағы мемлекеттік
университетте Б.Г.Ананьевтің басқаруымен, сондай-ақ мектепке дейінгі тәрбие
жөнінен ғылыми-зерттеу институтында А.В. Запорожец пен Л.А.Венгердің
басқаруымен, А.И.Герцен атындағы Ленинградтағы мемлекеттік педагогикалық
институтта А.М.Леушина мен А.А.Люблинскаяның т.б. басқаруымен жүргізілді,
өлшемдер жайлы ең қарапайым білімдер қалыптастыру үшін, нәрселер мен баланы
айнала қоршаған құбылыстар туралы нақтылы ұғымдар шоғырын жинақтау қажет.
Өлшемдер туралы, кеңістік түсініктерін айырудың (нәрселер арасындағы
қтынастар т.б.) басқа түрі сияқты, ұғым, нәрсенің басқа қасиеттерін
айыруға қарағанда, едәуір күрделі процесс болып табылады; өлшемдер
жөніндегі ұғымдар, форма жөніндегі сияқты, балалардың практикалық іс-
әрекетінің барысында жинақталады.
Нәрсенің өлшемдерің әр түрлі ара қашықтықта және әр түрлі орналасу
қалпында қабылдау қабілетін психологияда қабылдау тұрақтылығыдеп атайды.
Нәрселердің өлшемдерін қабылдау тұрақтылығы тәжірибемен қоса дамитын
болады.
Осы тұрақтылық ұғымының балаларда пайда болуы әрі дамыту жөнінен
көптеген зерттеулердің көрсетуіне қарағанда, ол ұғым тәжірибенің жинақталу
шамасына қарай бірінші жылдың ақырында ғана қалыптасадыекен және
нәрселермен орындалатын іс-әрекеттер барысында көбейетін көрінеді.
Осындай іс-әрекеттердің нәтежиесінде екіге аяқ басқан балаларда тіпті
белсенді сөйлей білуді игермей тұрып, тек нәрселерді алуан түрлі
өлшемдеріне ғана емес, сондай-ақ әр өлшемді объектілер арасындағы қатынасқа
да реакция қалыптасуы мүмкін. Алайда өлшемдерді ажырата білу тәжірибесі
ұзақ мерзімге дейін, аса шағын келеді. Ал баланың өлшемдерді игеру белгісі
нақтылы бір нәрсеге ғана тиісті болып, ол салыстырмалы емес, абсолют ұғым
ретінде бекітіледі, мысалы былай: тек біздің итіміз ғана үлкен - Жоқ,
менің Маринкам үлкен, - деп дауласады үшке қарай аяқ басқан балалар.
Қуыршақ қандай қалыпта отырмасын не жатпасын, шамасы қандай болса да, тіпті
кішкене балалар да оны тани кетеді. Тәжірибеде аса көптеп кездесетін
нәрселерді қабылдау тұрақтылығы біртіндеп басқалардан гөрі ертерек
орнығады.
1.3. Нәрселердің өлшемдерін мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы
Мектеп жасына дейінгі үш-жеті жасар балалар өздеріне таныс көптеген
нәрселердің өлшемдерің айыра алады.Үш-төрт жасар балалар үлкен допты не
болмаса ұзын таяқты әкел дегенді дұрыс түсінеді. Олар бұл сөздерді ашық
айтпағанымен, іштей біледі, сондай-ақ ұзындық параметрлерінің айырмашылығы
жөнінде де түсініг болады. Балалар ересек адаммен баланың фигурасын алыстан-
ақ ажырата алады. Міне, осының барлығы өздері көптен тәжірибе жасап жүрген
нәрселердің өлшемдерін қабылдау тұрақтылығы жөнінде әңгімелейді. Кішкене
балаларда өлшемдер туралы ұғымның шағын сипатты болатындығың ескере отырып,
олардың тәжірибесінде өлшемдері алуан түрлі болып келетін бірдей нәрселер
ғана ұшырауын қамтамасыз ету қажет.
И.М.Сеченов көрсеткендей-ақ, нәрсенің өлшемдерін қабылдаудан нәрсе
ұзындығының қандай бір белгісін білдіретін сөздің атқарар рөлі үлкен.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін үлкен-кіші деген сөздер қабылданатын
өлшемнің толық анықтамасы болмақ. Нәрсенің ұзыны не ені, биіктігі не
қалыңдығы өзгере ме немесе бірден бірнеше өлшемі өзгере ме – бұлардың
барлығын да балалар үлкен-кіші, артық-кем деп қана түсінеді. Төрт жасар
балалардың іштей айтатын сөзінде өлшем деген сөз мәнісінің түсінігі
болмайды. Көріп тұрған лентаның, мұнараның, кітаптың өлшемі қандай деген
сұраққа төрт жасар балалардың көпшілігі жауап қайыра алмаған. Олар: Өлшем
дегені қалай? - деп таңырқап сұрапты. Мен оны түсінбеймін, - депті.
Сұраққа жауап бере отырып, олар өздеріне көрсеткен нәрселердің түсін,
олардың санын атаған, бірақ өлшемін атамаған.
Алайда ұзындық өлшемінің қай түрінің болмасын дәл атауын (ұзын-қысқа,
кең-тар, биік-аласа т.б.) айта білмесе де мектеп жасына дейінгі балалар
оларды тәжірибе жүзінде айыра біледі. Солай бола тұра, сөйлеудің, дәл
сөздің ролінің, психологиялық зерттеулер (Б.А.Ананьев, Л.А.Венгер,
А.А.Люблинская т.б), көрсетіп отырғандай – ақ, қабылдау процесіне көрсетер
ықпалы зор. Сөз болса, бірлі – жарымның ішінен көпке ортақты бөліп көрсете
алады. Сөз – белгілі бір ұғымға ие. Сондықтан қабылдаудың даму барысында
сөйлеу рөлі сөздің өрнектейтін логикалық компоненттерді қабылдау
процесіне енгізу ретінде байқалады, - деп жазады Л.А.Венгер; - ойлау
операцияларының және категорияларының перцепциялық іс – әрекет пен оның
нәтижелеріне әсері ретінде байқалады.
Балалардың ұзындықтың алуан түрлерімен таныстырғанда тәрбиешілер
өзінің айтып тұрған сөзінің дәл мәнісін ескере бермейді және ұзындық
параметрлерінің дәл атауының орнына үлкен-кіші (биік деудің орнына үлкен
шырша,ұзын не жуан деудің орнына үлкен қарындаш, биік деудің орнына үлкен
үстел т.с.) деп жиі айтып жүреді.
Айта берсек, нәрселердің өлшемдерін салыстырғанда тіпті тапсырманың
өзін дұрыс тұжырымдап айтпайтын жағдай жиі ұшырасады. Ұзындығы (енің т.б.)
сондай нәрсені тауып көрсет деудің орнына тәрбиеші былай дейді: Осымен
бірдейді көрсет. Ал нәрсе дегеннің көптеген белгісі болатныдықтан, бала ол
тапсырманы өзінің білетін белгісіне лайықтап орындайтын болады (түсі
жағынан, нәрсенің атқарар қызметі жағынан т.б.). Бірдей деген көп мәнді
сөз, сондықтан ол – тәрбиешінің ойын ашып көрсете алмайды. Солай бола тұра,
перцепциялық іс-әрекетке дәл сөз енетін болуы тиіс, әрі ол – ұзындықтың қай
түріне болса да сәйкес ұғым қалыптастыруға септігін тигізетінболуы тиіс.
Осындай дәл мәнді сөз айтылмағанда балалар әдетте және әрі қарай да
тапсырма алғаш рет айтылған деңгейде қала береді.
Өлшемдерді таңып білуде тағы да бір аса маңызды фактор - бұл алынған
ұғымның салыстырмалы сипаты ескерілмей қалып отыр. Ұзын – қысқа, кең – тар
тағы басқа параметрлер – салыстырмалы ұғымда, сондықтан олапрды түсіну үшін
екі нәрсенің өлшемдерін салыстырып, салғастырып отыру отыру керек болады.
Балалардың ұзын немесе қысқа деген сөзбен таныстыру үшін, ең алдымен
ұзынырақ – қысқарақ деген ұғымның мән – мағынасын ашып көрсету қажет
болады. Көптеген зерттеулердің көрсетіп отырғанындай (Л.А. Венгер, Е.В.
Проскура, Р.Л. Березина т.б.), салыстыруға негізделгенде ғана ұзындықтың
алуан түрлі параметрлерін дифференциялауға болады. Ал осы қабылдаған
тәсілдің өзің біртіндеп күрделендіруге тиістіміз: екі-екі
нәрседенсұрыптауды, үш-үштен және одан да көптен сұрыптаумен алмастырамыз,
ақтық нәтежиеде балалар ұзындықтың қандай бір параметрін біртіндеп
кішірейтуді (үлкейтуді) және өлшемдердің салыстырмалылығын түсінетін
болады. Оқыту ісі дұрыс жолға қойылған болса нәрселерді олардың өлшемдеріне
қарап реттеп қоюы табысты – ақ шығады.
Нәрселерді қандай да бір параметрінің өсуіне (кемуіне) қарай бір
қатарға тізе отырып, балалар санау әрекетіндегі тетелес сандарға
кезедесетін өзара – кері қатынас аналогиясы бойынша реттік қатынастарды
игеретін болады. Алайда, екі объектінің қарапайым қатынастарын
қабылдағандағыдай, қатар қатынастарын қабылдау дегеніміз нәрселерді ұзындық
түрлері бойынша әрқашан салыстыру және олардың ішінен қайсысы кеңдеу –
тарлау, ұзындау – қысқалау, биіктеу – аласалау, жуандау – жіңішкелеу,
үлкендеу – кішілеу (барлық не кейбір параметріне қарай) екенін анықтау.
1.4. Нәрселердегі үш өлшемді балалардың бөліп көрсетуі
Көптеген нәрселер үш өлшеммен сипатталады (ұзындығы, ені, биіктігі).
Әрбір өлшемнің шамасын бағалай отырып, біз өзіміз үшін аталып отырған
нәрсені сипаттап шығамыз (жалпақ, бірақ тапалтақ шкаф, кітап қоятын шкаф
буфеттен тарлау, барлық үстелдердің биіктіктері бірдей т.с.с). Көптеген
нәрселер жөнінде біз жуан – жіңішке дегенді қосып айтамыз, сонда біз
диаметрді ғана ескеретін боламыз.
Алайда ондай сипаттама берер алдында нәрселерге талдау жасай білу
қажет, яғни әрбір жекелеген нәрсенің сәйкес өлшемдерін айырып алып, олардың
өлшемдік қатынастарын тағайындай білу қажет.
Нәрселердің үш өлшемділігін мектеп жасына дейінгі балалардың аңғару
ерекшеліктері қандай болмақ?
Мактеп жасына жеткен тұста да балаларда үш өлшемділік деген ұғым
қалыптаспайды деген пікір жоқ емес, бар.
Алайда көптеген зерттеулер қазіргі кезде естиярлар мен даярлық
тобындағы балаларды оқытатын болсақ, олар нәрсенің ұзындығын, енін және
биіктігін айырып көрсетіп бере алатынын көрсетіп жүр ( Р.Л.Березина ).
Мысалы, Сережа К. (6жыл 11 ай) мынадай тапсырманы Мына қорапты мұқият
қарап шығып, оның биіктігін көрсет тыңдап болып қорапты бар жағынан қарап
алып, айырым саусақтарымен биіктігін нұсқап Ол аласа, - депті. – Ал енді
ұзындығын көрсете ғой. Бала солдан оңға қарай қораптың алдыңғы жағы
бетімен саусағын жылжыта отырып Міне, мынау ұзындығы, - деген. Енін
көрсете ғой деген тапсырманы есіткен Сережа қораптың жоғарғы бетінің
көлденеңін көрсеткен.
Сонымен, бала қорапқа толықтай ұзындықтың үш түрі бойынша талдау жасай
білген. Оларды айырып көрсету оған айтарлықтай қиындық тудырмаған да. Осы
іспетті іс – әрекеттерді естиярлар мен даярлық тобындағы балалардың
қимылдарынан жиі кездестіруге болады, алайда алуан түрлі нәрселердің
биіктігін көрсету үшін олар біраз қиналып қалады. Мәселен, аласа қораптың
биіктігі болмайды дегенді балалардан жиі естиміз: Мына қораптың биіктігі
жоқ, - дейді 6 жасар балалар. Ал кейбір балалар биіктігі деп нәрсенің
жоғарғы бетін қолымен сипап көрсетеді.
Үш – төрт жасар балалар үш өлшемді қалай қабылдайды екен? Үш жасар
балаларға өздеріне көрсеткен нәрселердің арасынан ең биігін немесе ең
ұзынын табыңдар дегенде, олар әдетте ең үлкеніне (оның жалпы өлшемдеріне
қарай ) көз тоқтатады; ұзын, биік деген сөздерді үш жасар балалар үлкен
деген сөздің синонимі ретінде қабылдайды.
Төрт жасар балалар, егер нәрсенің ұзындығы оның енінен артық болса,
оларды артықтау ұзындығы немесе немесе ені бойынша сұрыптап алу жөнінде
дифференциалды тәсіл қолданады. Балалар нәрсенің биіктігін сұрыптағанда
көбірек қиналады. Мәселен, балалар биік мұнараны таба біледі, бірақ
өлшемдері әр түрлі қораптардың ішінен, әсіресе биіктігі бірден көзге түсе
қоймайтын болса, олар: Мұның ішінде биігі жоқ деп олардың ең биігін ылғи
да таба бермейді. Сол ересек топтың балалары да осындай тапсырманы
орындағанда әжептәуір қиналып қалады.
Алайда,бұл аталған қиыншылықтардың барлығы да салыстыру жөнінен,
ұзындықтың әрбір түрін айыра білу жөнінен және сәйкес атаулардың мәндерін
балаларға ашып айтып бере білу жөнінен атқарылған педагогикалық жұмыстың
кемшілігінің нәтижесі ғана (ол атаулар: ұзынырақ- қысқарақ, ұзын – қысқа,
кеңірек – тарырақ, кең – тар, жалпақ – жіңішке, жоғары – төмен, биік
–аласа, жуандау – жіңішкелеу, жуан – жіңішке ).
Тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, естиярлар мен даярлық тобының
балалары тік бұрышты параллелепипед формалы денелердің барлық үш өлшемін де
айырып көрсете білуді аз – ақ уақыттың ішінде игере алады. Оқыту
нәтижесінде нәрселердің, ойыншықтардың кеңістікте тұрған қалпына қарай әр
түрлі параметрлерін іздестіру балаларды қызықтыра түседі. Балалар әсіресе
нәрселердің ұзындығы мен енін шапшаң әрі дәл табады, тек биіктігін көрсету
керек болғанда қиналады. Нәрсенің өлшемдерін тапқанда оның ұзыны бойымен
немесе ені бойымен көлденеңінен және сондай – ақ нәрсенің биіктігін
көрсеткенде вертикаль бойымен сипап өту үлкен роль атқарады; осының бәрі
нәрсенің ұзындығын, енін және биіктігін анағұрлым дәл, айқын білуге
көмектеседі. Балалар болса, нәрселердің тұрған қалпын өзгерте отырып және
де ұзындық параметрлерін анықтай отырып, эксперимент жасағанды тәуір
көреді. Сөйтіп, балалар үстелдің үстінде тұрған қораптың (қарындаш
салынатын) биіктігін, ұзындығын және енін табады. Осыдан кейін, оны
горизанталь жатқызып қойып, қайтадан онын осы өзгерген жаңа қалыптағы
ұзындығын, енін және биіктігін табады. Осылайша іздестіру жолдары
қызғылықты ойынға айналады. Бұндай қызығушылық балаларды нәрселерді
көзмөлшерімен салғастыруға және салыстыруға (қайсысы биігірек және қайсысы
аласарақ, қайсысы жуандау және қайсысы жіңішкелеу) жетелейді.
1.5. Нәрселер шамасын көзмөлшерімен өлшей білуді дамыту
Алдымен нәрселердің өлшемдестігін кішкене балалар нәрселерді
беттестіру немесе тұстастыру жолымен жүргізеді; өлшемдестікті көзмөлшерімен
анықтайтын болсақ, бұл тәсіл жарамсыз болып қалады. Мәселен, ағаштың немесе
дуалдың биіктігін көзмөлшерімен анықтау үшін, көзбен мөлшерлеу дамыған болу
қажет. Бұған нәрселерді салыстыру әрекетінің себі бар. Көз, қол жасайтын
практикалық әдістерін бейне бойға сіңіріп, жинақтайтын сияқты. Сондықтан
көзмөлшерін дамыту аса маңызды, сондықтан да ол оқыту пәні болуы тиіс.
Тіпті Руссоның өзі зәулім үйді адам бойымен, ағаштың биіктігін шіркеу
мұнарасының биіктігімен салыстыра отырып т.с.с. Эмильді нәрселердің
өлшемдерін көзмөлшерімен салыстыра білуге үйрету керек деген болатынды.
Зерттеулерге қарағанда, жас есейе келе көзмөлшерінің болар – болмас
мүмкіндіктері артады, бұған әр өлшемді екі нәрсенің үлкенін таңдап алу
жөніндегі оңай есептің шешуі де көз жеткізеді. Алайда есептің дұрыс шешімі
ылғи да болар –болмас мүмкіндіктерімен байланысты бола бере ме? Мысалы,
үлгі бойынша ұзындығы белгілі нәрсені сұрыптап алу балалар үшін едәуір
күрделі екен, олар бұл есепті екі нәрсені біріне – бірін тұстастыру жолымен
анықтаудан гөрі екі есе баяу шығарады. Балалар жаңа бір интелектуал есепке
кезігеді, ол – салыстыру тәсілін табу. Сонымен бірге сұрыптауға түсетін
обьектілердің арасындағы айырмашылық шамасы кеміген сайын, есеп күрделене
береді.
Балалар үшін одан да гөрі қиын тиетіні – таяқшаны екі кішілеу
таяқшадан құрастырылған үлгімен теңестіру. Үш – төрт жасар балалар бұл
есепті атымен қабылдамайды, ал бес – жеті жасар балалар ондай есепке сәл
қызыққаны болмаса, барлығы бірдей шығара алмайды.
Шамасы, бұған себеп – ол есептерді шешу мүмкіндігінің болмағаны емес
болар, өйткені бірқатар балалар дегенмен ол есепті шығарады ғой, әңгіме
балаларға көзмөлшерімен амалдар орындау әдістері мен тәсілдерін үйретпеуде
болар.
Үш обьектіні салыстырғанда, оның бірі үлгінің өзі, сұрыпталатын
обьектінің әрқайсысын үлгімен салыстыратын; оның шама жағынан үлгімен
бірдей не бірдей еместігін білетін болуы тиіс, яғни біртіндеп салыстырғанда
операциясын – есепті анағұрлым тиімді шешу тәсілін – меңгеретін болуы тиіс.
Осыған балаларды үйреткен жөн.
Сонымен, балаға табыс етілген үлгі онымен басқа обьектілерді салыстыру
үшін эталон ролін атқаратын болуы тиіс; сызықтық шамаларды өлшеу өлшемі
ретінде қабылдауы аса маңызды. Ол үшін осындай өлшемді (үлгіні) балалардың
өздеріне жасауды ұсыну қажет, онымыз салыстыру үшін жанама құрал болмақ.
Келесі мәселе – балаларға өлшемнің көмегімен өлшеу тәсілдерін үйрету
(өлшемнің ұшы өлшенетін кесіндінің шеткі ұшымен дәл келетін болуы тиіс)
және де өлшемді обьектімен салғастыра отырып, онымен бірдей немесе бірдей
еместі табуға үйрету. Зерттеулер мен тәжірибенің көрсетіп оттырғанындай,
өлшемді енгізумен байланысты салыстырылатын обьектілердің айырмашылығы тым
аз болмағанда да өлшемді анықтау дәлдігі едәуір артады.
Екі кесіндіні үлгінің ұзындығымен теңестіргенде де өлшемнің атқарар
ролі тап осындай.
Олай болса, есепті көзмөлшерімен шешу көзмөлшердің болар – болмас
шамасына емес, көзмөлшерімен орындалатын амалдардың белгілі бір тәсілдерін
қаншалықты меңгергеніне байланысты.
Осыдан методика үшін қорытындылар жасау қажет болады; көзмөлшерімен
орындалатын амалдарды біртіндеп күрделендіре отырып, балаларды
өлшемдестіктің практикалық тәсіліне, жүйелі түрде оқыту керек. Көзмөлшермен
шығаратын есебіміз күрделене түскен сайын, оқыту системасын белгілеудің
маңызы да арта түседі (алдымен практикалық жоспарды).
1.6. Балалардың геометриялық фигураны қабылдау ерекшеліктері
Геометриялық фигуралар эталон болып табылады, бұларды пайдаланып
нәрсенің формасын анықтайды. Форма да, өлшем сияқты, бір нәрсені
кеңістіктегі екінші нәрседен бөліп шектеп тұрады. Нәрселердің формасы
геометриялық фигураларда жалпыланған бейнеге ие болды.
Мектеп жасына дейінгі балалар нәрсенің формаснын қандай жолмен
игереді және де геометриялық фигураны қабылдау оларда қалайша жүзеге
асады? Форма жайындағы түсінікті дамыту ісі сенсорлық тәрбие
проблемаларының бірі болып табылады.
Нәрсенің формасы жайлы нәрселер мен айнала кеңістіктің арасын бөлетін
шекара ретіндегі ұғым балаларда өте ерте білінеді.Тәжірбиеге қарағанда,
өзі сүт ішетін бөтелкені формасына қарай тани біледі екен. Сол өте ерте
кезде-ақ балалар өздеріне таныс нәрселерді, олардың кеністікте қалай
тұрғанына қарамаста тани біледі (мысалы, төнкеріліп жатқан қуыршағын,
үстелің). Алайда мектеп жасына дейінгі бала көз алдында әдеткі қалыптан
өзгеше, мысалы, 45° бұрышқа бұрылып жатқан квадратты тани алмайды екен.
Ондай жағдайда форманың тікелей ұқсастығы білінбей қалады. Квадратты тани
білу үшін, оны ойша бұру керек болатын сияқты , ал олардың мұндай
нәрселермен іс-әрекеті аса шектеулі ғана. Бұдан шығатын қорытынды: бала
сирек кездесетін әр түрлі нәрселер формаларының теңбе -теңдігін әлі көре
білмейді, сондықтан олардың форма белгісіне қарап қорытындылай алмайды.
Нәрселердің формасын тани білуде геометриялық фигураның атқарар рөлі
едәуір, ол фигуралармен өмірде кездесіп жүрген нәрселер салыстырылады.
Сондықтан балаларды негізгі геометриялық фигуралармен таныстыру, оларды
айыра білуді үйрету, өлшемдерінің шамасына байланыссыз атап білуді үйрету
аса манызды. Зерттеулерге қарағанда, бастапқы кезде үш-төрт жасар балалар
геометриялық фигураны кәдуілгі ойыншық деп және жақсы таныс тұрмыстық
нәрселерге ұқсатып қабылдайды әрі бұл нәрселерді солардың атымен атайды:
цилиндрді- стақан, баған дейді, үш жақты призманы –шатыр, конусты –мұнара,
қатар жатқан екі дөңгелекті-көзілдірік, тік төртбұрышты – терезе, овалды-
жұмыртқа дейді т.с.с.
Үйретіп жүрген ересек адамның ықпалымен балалардың геометриялық
фигураны қабылдауды біртіндеп өзгеше қалыптасады. Балалар енді оларды
нәрселермен тенестірмейді, тек салыстырады ғана, бұны олардың айтқан
сөзінен ғана байқаймыз: цилиндр – стақан сияқты, ұшбұрыш –пионер галстугі
сияқты т.с.с. Және ақтығында, геометриялық фигуралардыбалалар өмірде,
тұрмыста кездесетін нәрселерді салыстырылатын нәрселер ретінде қабылдайды
(доп, алма –бұл шар, сәбіз бұл конус , тәрелке,тәленке, доңғалақ-бұл
донгелек т.с.с.). Геометриялық фигура үлгі рөлін атқарады, онымен
сәйкестендірілген нәрселер сұрыпталып алынады.Үлгіге қарап балалар сәйкес
геометриялық фигураларды да сұрыптай алады. Геометриялық фигураны
қабылдағанда, сәйкестеп сұрыптау үшін қойылатын үлгінің атқарар рөлі
қандай? Зерттеулерге қарағанда, екіге аяқ басқан балалар оларға көрсетілген
үлгілі қарап фигураны еркін сұрыптап ала береді, алайда сұрытау үшін
қойылған екі фигура форма жағынан кераға болуы тиіс (квадрат пен жарты
дөңгелек). Тік төртбұрыш пен квадраты, квадрат пен ұшбұрышты айырып білу
екі-үш жасар балаларға едәуір қиын тиеді, өйткені форманың аса нәзік
ерекшеліктерін бөліп көрсету талап етіледі.
Сұрыптап алу деген не? Бұл жерде екі процесс ұштасады: 1)үлгімен
танысу, яғни оның құрылысына мұқият анализ жасау және 2) осы аталған
үлгіні қалған фигуралардың ішінен салыстыру жолымен тани білу, яғни
тандауға түскен обьектілердің сол елеулі белгілерінің барлығын таба білу.
Бұл, әрине, әлі де кішкене балалар үшін күрделі мәселе және де оны шешу
үшін оқыту қажет.
Алайда геометриялық фигураны тани білу әлі де ол жөнінде ұғым болып
табылмайды.
Геометриялық фигуралар жайындағы жеңіл-желпі ұғым алты-жеті жасар
балалар үшін ғана әбден түсінікті бола алады. Ұғымды анықтау деген- сәйкес
обьектілер класын дәл бөліп көрсете білу және олардың елеулі белгілерін
атау болмақ. Аталмыш обьект жатқызылатын текті көрсете отырып, ұғымды
анықтауды және де сырт көрінісін айыруды ересек топтың балалары оқыту
барысында біртендеп менгереді. Сонымен бірге алты-жеті жасар балалар
геометриялық фигуралардың кейбір түрлерінің арасындағы қатып астарын да
түсіне алатын болады. Геометрияда бір ұғым екіншісі, анағұрлым көлемделуі
арқылы анықталатын жағдай жиі кездеседі, мысалы, былай дейді: квадрат
дегеніміз- тік төртбұрыштың дербес жағдайы. Алайда тік төртбұрыштың қай-
қайсысы да квадрат бола бермейді, өйткені квадраттың барлық қабырғалары
ғана тең болады.
Квадрат пен тік төртбұрыш олардан кеңірек параллелограмм, төртбұрыш
ұғымы арқылы, тіпті одан да гөрі кендеу көпбұрыш ұғымы арқылы анықтауға да
болады.Осылайша күрделене беретін бағыныңқы ұғымдардың тұтас жүйесін
елестетуге болады, ал зерттеулерге қарағанда, балалар мұндайға аса
қызығатын көрінеді. Бұл тектес байланыстар мен бағынушылықтардытағайындау
болса, балалардың ойын дамытып әрі тереңдете түседі, айнала қоршаған
болмысты қабылдай білуге үйретеді, ойлау жүйелілігіне, байланыстылығына
тәрбиелейді.
Бұдан шығатын педагогикалық қорытынды: балаларды алуан түрлі
геометриялық фигурамен таныстыра отырып, олардың қарапайым қасиеттеріне
біртіндеп назар аудару қажет (олар: фигураның төбелелерінің, бұрыштарының,
қабырғаларының саны, қабырғаларының тендігі және теңсіздігі, олардың өзара
орналасуы т.б.), сондай-ақ балаларды геометриялық фигураларды белгілеріне
қарай топтастыра білуге үйрету, мұнымен формалардың инварианттылығын атап
көрсетіеді.
Балаларды геометриялық формамен таныстыру тәсілдері қандай және де
сөздің атқарар рөлі қандай?
Коптеген психологиялық және педагогикалық еңбектерде нәрселердің
страктурасын тану, олардың формасы мен өлшемдерін тану қандай болмасын
форманы көріп қабылдау процесінде ғана емес, сондай-ақ өзі сипап сезу ,
ұстап көру арқылы және сөзбен атап айту арқылы да жүзеге асырылады. Осы
анализатордың қатар қолданып жұмыс істегенде нәрсенің формасын дәл қабылдау
мүмкін болады.
Нәрсені тек көріп қабылдау кішкене баланы қанағаттандырмайды. Оны
тәуірек тану үшін, балдырған да, ересектеу бала да сол нәрсеге қолын
тигізгісі келеді, оны ұстағысы келеді, тіпті кейде бұрып та қойғысы келеді:
мұнымен қоса, қарау мен сипап көру деген нәрсенің формасы мен
конструкциясына қарай әрі басқа болмақ.
Сондықтан нәрсені қабылдауда және оның формасын анықтауда маңызды,
дәлірек айтсақ, негізгі роль атқаратын – көру және сипап сезу
анализаторларымен жүзеге асатын жан – жақты тексеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz