Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану деңгейін анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1.1.Мазасыздану туралы психолог. ғалымдардың теориялары мен ой. пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Мазасыздану мәселелерінің Oтандық психологияда зерттелінуі ... ... ... ... 9
1.3. Mазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..13
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және деңгейі
2.1 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Балабақшадағы мазасызданудың негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 6 жастағы балалардың мазасыздану деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. Мектепке дейінгі балалардың коммуникативті үйренулерінің қалыптасуына әсер ететін эксперименттік зерттеулер.
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісіне бағытталған психодиагностикалық зерттеу (белгілеу эксперименті) ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1.1.Мазасыздану туралы психолог. ғалымдардың теориялары мен ой. пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Мазасыздану мәселелерінің Oтандық психологияда зерттелінуі ... ... ... ... 9
1.3. Mазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..13
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және деңгейі
2.1 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Балабақшадағы мазасызданудың негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 6 жастағы балалардың мазасыздану деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ. Мектепке дейінгі балалардың коммуникативті үйренулерінің қалыптасуына әсер ететін эксперименттік зерттеулер.
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісіне бағытталған психодиагностикалық зерттеу (белгілеу эксперименті) ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
Зерттеудің өзектілігі.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшадағы оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін , ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал балабақшалық кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де бала уайымының себебі өз - өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да «күмәншіл» болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау – қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған баланың интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, мектепке дейінгіжастағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану ерекшеліктерінің деңгейін анықтау.
Зерттеудің обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісі.
Зерттеудің пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануларының пайда болу себептері.
Зерттеудің негізгі жорамалы. Мектеп жасына дейінгі жастағы балардың жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықтау – мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мінез-құлығыдағы мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін, бағытталған коррекциялық - дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшадағы оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін , ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал балабақшалық кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де бала уайымының себебі өз - өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да «күмәншіл» болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау – қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған баланың интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, мектепке дейінгіжастағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану ерекшеліктерінің деңгейін анықтау.
Зерттеудің обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісі.
Зерттеудің пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануларының пайда болу себептері.
Зерттеудің негізгі жорамалы. Мектеп жасына дейінгі жастағы балардың жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықтау – мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мінез-құлығыдағы мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін, бағытталған коррекциялық - дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
1. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Академия». 2003.
2. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
3. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
4. Жуманкулова Е. Тревожность как предпосылка девиантного поведения подростка. //Бастауыш мектеп. 2005. №2. 47-50б.
5. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Академия». 2003.
6. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
7. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
8. Психология. Учебник. – М.: “Проспект”, 1998. – 291-294 с.
9. Психологическая служба школы. Учебное пособие для студентов / Под ред. И.В. Дубровиной – М.: Международная педагогическая Академия, 1995 – 222 с.
10. Раттер М. “Помощь трудным детям” – М.: 1987
11. Реан А.А., Коломенский Я.Л. Социальная педагогическая психология – СПб.: Питер Ком., 1999 – 416 с.
12. Рейковский Я. Экспериментальная психология эмоций: - М.; 1979
2. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
3. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
4. Жуманкулова Е. Тревожность как предпосылка девиантного поведения подростка. //Бастауыш мектеп. 2005. №2. 47-50б.
5. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Академия». 2003.
6. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
7. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
8. Психология. Учебник. – М.: “Проспект”, 1998. – 291-294 с.
9. Психологическая служба школы. Учебное пособие для студентов / Под ред. И.В. Дубровиной – М.: Международная педагогическая Академия, 1995 – 222 с.
10. Раттер М. “Помощь трудным детям” – М.: 1987
11. Реан А.А., Коломенский Я.Л. Социальная педагогическая психология – СПб.: Питер Ком., 1999 – 416 с.
12. Рейковский Я. Экспериментальная психология эмоций: - М.; 1979
Батыс Қазақстан инженерлік- гуманитарлық университеті
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану деңгейін
анықтау
оРАЛ- 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1.1.Мазасыздану туралы психолог- ғалымдардың теориялары мен ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мазасыздану мәселелерінің Oтандық психологияда
зерттелінуі ... ... ... ... 9
1.3. Mазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және деңгейі
2.1 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... .20
2.2 Балабақшадағы мазасызданудың негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.3 6 жастағы балалардың мазасыздану
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІІ. Мектепке дейінгі балалардың коммуникативті үйренулерінің қалыптасуына
әсер ететін эксперименттік зерттеулер.
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісіне
бағытталған психодиагностикалық зерттеу (белгілеу
эксперименті) ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 38
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары
алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған.
Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі
қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты
бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін,
бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшадағы оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді
тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты
екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің
жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы
мазасыздану зейін , ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор.
Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды
байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол
қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке
жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда
ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді,
мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін,
ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал балабақшалық кезең
негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу
уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді
иемдену, бойға сіңіру. Егер де бала уайымының себебі өз - өзіне
сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады.
Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану
бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау –
қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған
баланың интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен,
құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді,
өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын
адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға
қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына
қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған,
ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы
қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір
аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен
күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген
құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда
болуы себептерін білу, мектепке дейінгіжастағы балалардың адекватты
құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін,
корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге
әкеледі.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану
ерекшеліктерінің деңгейін анықтау.
Зерттеудің обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың
мазасыздану деңгейінің көрінісі.
Зерттеудің пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануларының
пайда болу себептері.
Зерттеудің негізгі жорамалы. Мектеп жасына дейінгі жастағы
балардың жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықтау –
мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мінез-құлығыдағы
мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін, бағытталған коррекциялық -
дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
Негізгі жорамал төмендегі жанама жорамалдармен нақтыланады:
- қарастырылып отырған мәселе бойынша теориялық бастауларды талдау
және жүйелеу.
- мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің
көріну ерекшеліктерін зерттеу және жоғары мазасызданудың себебін
орнату;
- мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мазасыздануының төмендеуіне
бағытталған, арнайы ұйымдастырылған коррекциялық - дамытушылық
жаттығулардың әсер етуін қарастыру.
Зерттеудің әдістері мен әдістемелері :
- Тейлордың Балабақшадағы мазасыздану деңгейін анықтауға арналған
әдістемесі;
- Филлипстің Балалардың мектепке мазасыздану деңгейін анықтау тесті;
- сыныптағы балалардың өзара қарым-қатынасын анықтауға арналған
социометрия әдісі;
- белгілеу эксперименті ( екінші сынып балаларымен коррекциялық -
дамытушылық жаттығулар формасында және педагогикалық ұжыммен жұмыс);
- мазасыздану деңгейінің көрінісіне бағытталған құрылымдық және
бақылау эксперименттерінің және де жүргізілген коррекциялық-
дамытушылық жаттығулардан кейінгі алынған нәтижелерді белгілеу.
- зерттеу әдістері мен әдістемелері зерттеуге қойылған мақсаттарды
шешу мен болжамдарды тексеруде бір – бірін толықтауышы және бірін –
бірі тексеруші әдістері қолданылды: мазасыздану деңгейін анықтау
мәселесі бойынша еліміздегі және шет елдердегі әдебиеттерге
теориялық талдау әдісі зерттеудің ұйымдастырушылық әдісі ретінде
салыстырмалы әдіс, мазасыздану деңгейін анықтауға арналған әдістері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі қарастырылып
отырған мәселеге байланысты теориялық бастауларды жүйелеу мүмкіндігі
жасалынды, мектеп жасына дейінгі жастағы құрбы топтарындағы
мәртебелік орындарына қанағаттанбауы мен мазасыздану арасындағы
байланыс анықталды. Мектеп жасына дейінгі жастағы балалар қылығындағы
мазасызданудың төмендеуіне әсер ететін, жалпы білім беру сабақтар
жүйесіне қосылған коррекциялық - дамытушылық жаттығулар жүйесін құру
талпынысы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Мазасыздануы бар бала ғылыми ұғымның мәнін аша отырып, оның
дамуы мен қалыптасуының механизмдері сипатталынды. Зерттеу барысында
алынған мәліметтер бастауыш мектеп жасындағы балардың мазасыздану
дейңгейін төмендетуге байланысты психологиялық білімнің теориялық
ұғымдарын толықтарыды, зерттеу мәселесіне байланысты жас ерекшеліктер
және педагогикалық - психологиялық мәні мен мазмұнын ашады. Қазақ
шәкірттерінің мазасыздануы мен құрбы топтарында өзінің орнына
қанағаттанбаушылық арасындағы тәуелділік көрсетілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Зерттеуден алынған нәтижелерді психологиялық тәжірибеде қолдану
Мектеп жасына дейінгі балалардың, мазасыздану деңгейін төмендетудің
психологиялық негізі тақырыбында дайындалған арнайы бағдарламасын
жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтарға әсересе
психолог студенттеріне қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі.
Балаларда мазасыздану деңгейін төмендету мәселесі бойынша
теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, эксперименттік –
психологияның әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған
мәліметтердің сандық және саналық талдау жүйесімен қамтамасыз етілді
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
үш атару мен жеті бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттері
тізімінен тұрады.
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1. Мазасыздану туралы психолог- ғалымдардың теориялары мен ой-
пікірлері
Эмоция мен эмоционалды қалыптың негізгі теориялық аспектілерін
қарастырғаннан кейін, біздер енді мазасыздану немесе мазасыздық сияқты
эмоционалды қалыпқа байланысты қазіргі таңдағы психологиялық
тұжырымдамалардың басты қағидаларын қарастыруға тырысамыз. Біздер
талдауымызды мазасыздануды белгілі бір мінез-құлыктық реакция деп түсінген
бихевиористік көзқарастан бастаймыз. Бұл бағыттың психологтары Д. Уатсон,
Т. Тарндейк, К. Лешли және т.б мазасыздануды белгілі бір стимул арқылы
туындаған жағымсыз процесс деп қарастырды. Олар балаларда мазасыздану мен
қорқыныштық қалыптасу мүмкіндігін көрсетті.
Бихевиористік бағытка реакция ретінде ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдардың
аяғы, 60-шы жылдардың басында когнитивті психология мектебі пайда болды.
Оның көрнекті өкілдері - С.Шехтер, Дж Келли, Л.Фестингерлер эмоционалды
қдлып пен мазасыздануды төмендегідей қарастырды. Яғни, "эмоциналды калыптар
субъект бір аспект жөнінде екі түрлі психологиялық білімде болғанда пайда
болады. Ал мазасыздану – теріс эмоция, дискомфарт күйі және оны жағдайды
дұрыс шешу жағына өзгерту жолы аркылы, әрі жаңа мәліметті алу жолы арқылы
өзгертуге болады".
Физиологиялық көзқарасты ұстанған психологгар Д.Гамбург пен Дж Адамстор
мазасыздану қалпын соматикалық аурулар табиғатымен салыстырды. Олар
мазасыздық деңгейін адам ағзасының вегетативті функциясын тіркеу әдісі
арқылы өлшеуді ұсынды. К.Кеннан мазасыздану кезінде адам қанында адреналин
деңгейі жоғарылайтындығын анықтады. Франкенштейн мен Кинг, канға мехолил
кұйғанда яғни мазасыздану барысында қан қысымы тез арада және біршама
уақытка төмендейтіндігін дәлелдеді.
Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш
қалдырмайды. Осы проблеманы теоиялық тұрғыда зерттеуді бастаған осы З.Фрейд
бодды. Ғалым бөлген мазасыздануды тудыратын жағдайлар мыналар:
а) қалаған объектіні жоғалту мыс, ата-анасынан немесе жақын
досынан айрылған бала т.б
б) махаббат сезімінің жоғалуы.
Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандардың тұжырымдамаларына сөйкес,
мазасыздану әлеуметтік құбылыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды
мазасыз болуға өмір жағдайлары себепші болады.
Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады:
невротикалық және экзистенциалды.
Мазасыз (қорқак) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезенде
қорқыныш сезімі ақырға шегіне жетеді, яғни олар адамдардан, өзге
балалардан, ит, найзағайдан т.б қорқады.
Ресей ғалымы А.М.Прихожан өзінің "Жас өспірімдер арасындағы тұлғааралық
мазасыздануға психологиялық талдау" деген еңбегін жазды. Ал, ғалым
Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануы жайлы тың мәселені
көтерді. Оның пікірінше, мазасыздану "Жеке-дара, сараланған қалып-күй жеке
бастың қасиеті. Әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кауіп
туғызатын ситуацияларға эмоционалды тұрғыда көзкарас, қатынасты білдіру".
Н.В. Имедадзенің берген анықтамасына көптеген кеңес дәуірінің
психологтары В. Белаус, В. Бакеев, В. Кисловская, Т. Купцовалар келісіп,
қолдады.
Сонымен, мазасыздану дегеніміз — қиындық жағдайындағы әлеуметтік
қажеттіліктер фрустроциясын бастан кешіру.
Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Бажович айтқандай-ақ, ерекше
эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді.
Мазасыздану мен тынышсыздық таламусты тітіркендірген кезде байқалған
(Делгадо).
З.Фрейд ұғымынша, мазасызданулар қорқыныштан бөлек аффектілер мен
когнитивті процесстерді қосып алады. Қажетттіліктерді түйсінген адам
ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның
негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану күтетін немесе
алдын-ала болжалған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады., және
кез-келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде
дамуы әбден мүмкін .
З.Фрейдің психоаналитикалық теориясы XIX гасырда физика мен биология
дамыткдн позитивизм климатында өсті. Индивид ең алдымен сыртқы әлеммен
өзара әрекеттестік арқылы ұстап тұрған күрделі энергетикалық жүйе деп
қарастырылды.
XIX ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес
пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар түсінігінше, адам
көп дәрежеде қоғам жемісі. Психоанализге мазасыздану проблемасы жайлы
көптеген еңбектер жазған. Ғалымдар Э.Фромм, К.Хорни мен Г.С.Салливандар
болды. Э.Фромм "Сүйе білу өнері", және "Бостандықтан көшу" деген ірі
еңбектерінде мазасыздануды тек қорғаныстық механизмдер деп атады.
К. Хорни Фрейдистік жүйені тереңдетуді жалғастыра түседі. Ол "негізгі
мазасыздықгы" – оқшаулану сезімі немесе баланың зұлым әлемде көмектен тыс
қалуы", - дейді.
Жалпы алғанда, баланың ата-аналарымен қарым-қатынасында қауіпсіздікті
жоятынның барлығы мазасыздануды тудырады. Қауіпсіздікті сезбей тұрған,
мазасыз бала бойында оқшаулану және дәрменсіздік сезімін игеруге арналған
түрліше стратегиялар дамиды. Ол бала зұлым немесе, керісінше, өте ақылды,
яғни өзі жоғалтқан махабабатты қайтаруға дайын болатындай қалыптасуы
мүмкін. Балада шындықка сай емес, өзінің бейнесі калыптасуы да мүмкін.
Гарри Стек Салливан — "психиатрияның тұлғааралық теориясы деп аталатын
жаңа тұжырымдаманы жасаушы ірі ғалым. Оның негізгі, маңызды қағидасы жеке
адамды қайсыбір гипотетикалық мазмұн, мағына. Оның негізі – тұлғааралық
қарым-қатынастар"- деп түсіндіреді. Яғни, жеке адамды нақты әлеуметтік
ситуациядан тыс зерттеу мүмкін емес дейді.
Салливан да Хорни сияқты, мазасыздануды тұлғааралық қарым-қатынас
жемісі деп санайды, және алғашқыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы
мазасыздықтан қашудың жолы: адамдар өз мінез-құлқын бақылау мен қорғаудың
түрліше тәсілдерін қолданады. Нақ осы қорғаныс шаралары мен жүйені
қалыптастырады. "Мен" адамды мазасызданудан қорғайды, әрі жоғары деңгейлі
өзін-өзі сыйлау арқылы бекиді, өзін сыннан да қорғайды. Салливан да, өзге
теоретиктер секілді жеке адамды когнитивті жүйе деп қарастырды. Ғалым
дәлелдеуінше, мазасызданудың жоғары деңгейі индивидтің өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру тиімділігін төмендетеді, өзара тұлғааралық карым-
қатынастарды бұзады, ойлау процесінің бұзылуына септігін тигізеді.
Мазасыздану қарқыны қауіптің қаншалықты екендігіне және қорғану
тәсілдерінің тиімділігі қаншалықты болуына байланысты болады.
Жалпы алғанда, Салливан "мазасыздану өмірде бірінші болып оқып-білім
беруші әсер береді", - деп есептейді.
Э.Фромм, К.Хорни және Г.С.Салдиван тұжырымдамалары бойынша айтатын
болсақ, олардағы жалпы болатын ұғым: мазасыздану әлеуметтік кұбылыс деп
есептеледі.
Адамдар табиғатынан мазасыз бола қоймайды, оларды өмір жағдай -
шарттары мазасыз етеді. Фрейд пікіріне қарама-қарсы адамдар табиғатынан
деструктивті емес. Олар деструктивті бола алады, ол үшін өзін-өзі жүзеге
асыру жолына түсулері тиіс.
Кейбір тұжырымдама авторлары мазасыздануды мінез акцентуациясы деп
санайды да, мазасыз жеке тұлғалар деп типтерге бөледі. Мысалы, ол автордың
бірі К.Леонгард ол былай дейді: "Бала өскен сайын мазасыздануы азаяды".
Гуманистік бағыттағы психолог-ғалым В.Франкл мазасызданудан құтылудың
тәсілі ретігіде логотерапияны қолдануды ұсынады.
Психикалық күй – қалып проблемасы және оның ішінде эмоционалды күйлер
проблемасын өте ертеде зерттеген. Ертедегі философтар еңбектері негізінде
психикалық қалып ұғымы категориалды сипатқа ие болды. Мысалы, Аристотель
бойынша, психикалық қалыптар — адам жанының ерекше күйі. Аристотель ой-
пікірлері арқылы, психикалық феномендер бірлігі, жиынтығы аффективті
сипаттағы және сана, әрі еріктік күй сияқты психикалық қалыптарға
бөлінетіндігі анықталды. (Тален, Плотин, Августин).
Ал, Авицено пікірінше, эмоциялар "жануарлар күшінің" белгілі бір
формасы. Ол медицинаны психологиямен біріктіру керек, яғни тығыз ғылымдар
деп санаған ғалым. И. М.Сеченов эмоционалды күйлерді зерттеуде жаңа бір
кезеңді ашты.
Психикалық күй-қалып, оның ішінде мазасыздану, қорқыныш т.б
жайлы XX ғасырдың І-ші жартысында орыс зерттеушілері В.М. Бехтерев, Д.Н.
Левитовтар терең зерттеді. Олардың айтуынша, психикалық күй-қалып — яғни
адам психикасының байқалуында үнемі адам әрекетін бояп тұратын және оның
танымдық іс-әрекетімен еріктік аумағы және тұтас жеке тұлғасына байланысты
сыртқы сипаттармен қатар жүретін күй.
В.Н.Мясищев былай дейді: "психикалық қалыптар адамның психикалық
әрекетінің жалпы функционалды деңгейі ретінде болады".
1.2 Мазасыздану мәселелерінің Отандық психологияда зерттелінуі.
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын
кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік
құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез
ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен, А.М.Прихожан: Мазасыздану – бұл төніп келе жатқан қауіпті
алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық
дискомфортты уайымдау - дейді.
Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе
темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді.
Р.С. Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы
жағдайда қорқыныш пен үрейді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін
адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті.
Л.А. Китаев-Смык, өз кезегінде мынаны белгілейді, психологиялық
зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен
тарала бастады. Мінездің мазасыздануы және ситуативтік мазасыздану,
Спилбергтің ұсынуымен.
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану – үрейдің
реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтін қатерді
уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі.
Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда
жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау
адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті
көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның
тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы
ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына
бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті
ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған.
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады,
мазасыздану – бұл кез – келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы
адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық
термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше
көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден
туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция
нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей
эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам
миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З. Неймарк анықтады:
олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбаудан келіп шыққан, агрессия,
қорқыныш, алаңдаушылық түрінде кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану
түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балаларда
байқалады. Олар ең жақсы бала болуға немесе ұжымда ең жақсы орында
болуға, және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ
олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады.
Отандық психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс
емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан,
яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін -
өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және
қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар
күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін
құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл
баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында
қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп
жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның
толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен
шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі
мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік сенімсіздік
және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі
өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге
тырысады: ата –ана, мұғалім, достары. Сәтсіздік себептері өзінде екенін
мойындаудан бас тартып жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен
конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады - өзіндік әлсіздіктерінен
өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына
өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне
қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы
мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігіне бола қызығуларының өзіне ғана
бағытталуына әкеледі. Мұндай күй баланың үрейленуді уайымдамауды туғызбай
қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан
туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне
деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады.
Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан
сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны
жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С.
Неймарк атап өткен.
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын
екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін
сәйкестендіруге әкелу, немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау
деңгейіне көтеруге көмектесу, немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең
шынайы жолы – бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы
жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып
табылады.
Сонымен балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес
аффектпен байланысты екенін, Славинаның аффективті құлықтағы балаларды
зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі.
Бұған қоса, отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей,
балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік
инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде
қарастыруға болады: бала өміріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан
тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қтынасы
барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес
әлеуметтік құбылыс.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектті қамтиды – психофизиологиялық
алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің
деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар, үрейленуді қатты психологиялық қысымдағы күй –
стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген, отандық
психологтар, оның анықтмасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті
зерттеді. Ол стресті, адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында
туындайтын, күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындатын жүйкелік қысым емес
психологиялық деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық
авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын
қатты қысымдағы жүйке-жүйесі. Стрессті мазасызданумен сәйкестендіруге
болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтардан негізделген, ал
мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс
пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс –жүйке - жүйесінің өте қатты
қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес.
Осыдан стресс кезіндегі үрейді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны
алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі
мазасыздану - сәтсізідікті күтушілік. Бірақ үрей субъект сәтсіздікті кімнен
күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін: өзінен (өзінің
шамасы жетпеуінен) объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан.
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі үрей, алаңдаушылық,
салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің
эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады.
Бірақ бұл үрей шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В.
Имедадзе үрейді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрусктрация өзіне үрейді
қосады.
Жүке – жүйесі қасиетінің физиологиялық қасиеті тұрғысынан алып қарасақ,
біз үрейге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз.
Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең
алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты
тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың берілгеніне қарасақ, үрей күйі жүйке жүйесі күшіне
байланысты. В.Д. Небылиц жүйке жүйесінің әлсіз типтегі мазасызданудың одан
да жоғары деңгейін зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәсілісін қарастырған В.С. Мерлиннің
жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасызданудың В.В. Белоус екі жолмен
тексерді – физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге
қолданатын, А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше
қызықты болып табылады (Бакеев 1970). Зерттелінушілердің мазасыздану
деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай
қорытынды шығаруға болады: эмоциональді уайымдау, жаны жай таппау,
жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы
сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып
табылады.
1.3 Мазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларында
қарастырылуы.
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиаторлар
енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума
қасиеті және ол адамға о бастан-ақ тән күй ретінде қарастырды.
Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік
инстингтер болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының
қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік
тыйымдардың ұштасуын невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді.
Алғашқыдағы инстингтер дамның есеюіне байланысты көріністің жаңа
формаларына ие болады. Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп,
адам өз құмарлығын жасырып көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр ие болады.
Индивид өмірінің психикалық драммасы туылғанна басталады және бүкіл
өмірінде жалғасады.
Жекелік психологияда А.Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас
ұсынады. Адлердің пікірі бойынша невроздың негізінде қорқыныш,
қиындықтардан қорқыныш сияқты механизмдер жатыр. Сонымен қатар белгілі бір
позицияға ұмтылған топта индивид кез-келген жекелік ерекшеліктер мен
әлеуметтік жағдайларға жете алмаған, бұдан анық көрініп тұр. Дәл осы немесе
басқа жағдайда осынша немесе басқа мөлшерде үрей сезімін сезінеді.
Толық еместік сезімі физикалық әлсіздікті субъективті сезінуден немесе
кез-келген организмнің жетіспеушіліктерін немесе, қатынастағы қажеттілікті
қанағаттандыруға кедергі болатын жеке тұлғаның сапасы мен психикалық
қасиетінен. Қатынастағы қажеттілік бұл – сол уақытта топпен бірге болу,
топта болу қажеттілігі де. Бір нәрсені істей алмаушылық, толық еместік
сезімі адамды белгілі бір күйзеліске ұшыратады. Сөйтіп, ол қалауларынан бас
тартып, капитуляция немесе компенсация жолымен құтылуға тырысады. Мұнда
индивид толмаған жеріне бар энергиясын бағыттайды. Өзінің қиындықтарын
түсінбегендер және энергиялары өздеріне бағытталғандар сәтсіздіке ұшырайды.
Биіктікке ұмтылып, индивид өмір тәсілін, өмір жолын және құлықты өңдейді.
4-5 жаста-ақ балада сәтсіздік, бейімделмегендік, қанағаттанбаушылық, толық
еместік сезімі туып, ал олар болашақта сәтсіздікті кешуіне әкелуі мүмкін.
Адлер балада дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп
соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай
жетіспеушіліктегі балалардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса
олар толығымен өздерімен босамауы мүмкін. Өзін басқа балалармен салыстыру,
бұндай балаларды толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл
сезім таныстарының кекетуінен күшеюі мүмкін. Әсірсе, бала өзін кәдімгі
балаға қарағанда, нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды.
Бірақ толық еместік өз-өзімен патогендік болып табылмайды. Ауру баланың өзі
де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі, барлық уақытта
белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін, индивидтің
шығармашылық күшіне байланысты.
Ағзаның жетіспеушілігімен байланысты баланың үрейін және қиыншылықтарын
суреттеген, оны жеңу жолдарын табуға тырысқан алғашқы – Адлер болды.
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе
бермей барлығын ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңумен
байланысты емес, оңай алынған жақсылық өмір стилі бола бастайды. Бұл
жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып,
адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі
болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі – басқа адамдарға талап
ету. Мұндай балалар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған бала. Елеусіз қалған бала махаббаттың және достық
қарым – қатынастың не екенін білмейді. Ол доспенен қатысып жатқанын
көрмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың
көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді.
Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау
арқлы қол жеткзуге болатынына сенбейді. Сондықтан да ол күдікті және
ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені
оны жақсы көрмейді және оның құны өшпенділік. Осыдан – тұйықтық, қарым –
қатынасқа түспеушілік, қызметтестікке бейімдемеушілік.
Басқаларды жақсы көре алушылық дамыту мен жаттықтыруды қажет етеді.
Бұдан Адлер отбасы мүшелерінің ролін, және де бірінші анасын және әкесін
көреді. Сонымен, Адлерде жеке тұлға конфликті негізінде, мазасыздану мен
невроздың негізінде артықшылыққа ұмтылудан шығатын қалу (мықтылыққа
еріктік) және құнсыз арасындағы қайшылық. Осы қайшылықтың қалай шешіліп
жатқанына байланысты жеке тұлғаның ары қарай дамуы жүріп жатады.
Қуаттылыққа ұмтылу бастапқы күш сияқты дегенді айтқанда, А.Адлер
артықшылыққа, басымдылыққа ұмтылу топ адамдарынсыз іске асуы мүмкін емес
деген қарым – қатынас мәселесіне жалғасады.
Бәсеке, арпалыс, қорқыныш осы арпалыстан туындайтын, және осыдан
шығатын барлық жеке конфликттері, Адлер сияқты өткір психологтың жанынан
өтпейтін еді. Ол құлық түрткісінің негізі сияқты үстемдікке ұмтылудың неге
пайда болғанын түсінбеді. Сондықтан ол 20-шы жылдардағы осы батыс қауымның
нақты – тарихы құбылысын қателікпен қабылдап және оны тума биологилық
инстинкт деп есептеді, ал осыдан өз мүмкіндіктері үстемдікке ұмтылумен іске
аспаумен байланысты мазасыздану, қорқыныш, алаңдаушылық және басқа
құбылыстар пайда болады. Адлер тұжырымдамасының кемшілігі адекватты
алаңдаушылық және адекватты еместің арасындағы айырмашылық емес, сондықтан
мазасызданудың құрылымдық күй ретінде нақты бейнесі басқа ұқсас күйлерден
ерекшеленеді.
Мазасыздану мәселесі нейрофридистердің арнайы зерттеулерінің пәні болды
және ең алдымен К.Хорнидің. Хорнидің теориясында жеке тұлғаның үрей және
мазасызданудың қайнар көзі биологиялық құштарлық пен әлеуметтік тыйымдардың
арасындағы конфликт емес, ол – дұрыс емес адамдық қарым – қатынастар.
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік
қажеттіліктерді атап етеді.
1. Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілігі.
2. Жалғыздықта қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын
орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік.
3. Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік
қажеттілік.
4. Болжам жасап ,басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік
қажеттілік.
5. Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік
қажеттілік.
6. Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік.
7. Жеке тұлғалық яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік.
8. Басқаларды озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік
ұмтылушылық.
9. Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік,
ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік.
10. Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік.
11. Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік.
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам үрейден құтылуға
тырысады, бірақ жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру
мүмкін емес, ал бұдан шығатыны үрейден құтылудың жолы жоқ деп есептеді
К.Хорни. Көп деңгейде К.Хорни С.Салливенмен жақын,ол жеке тұлға арасындағы
теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан, жеке адамдар
арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған
алғашқы күнінен бастап–ақ адамдармен өзара қарым – қатынасқа түседі және
бірінші кезекте анасымен. Индивидтің ары қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға
арасындағы қарым қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық,
үрей бар деп есептейді Салливен.
Салливен организмдерді кернеудің энергиялық жүйесі ретінде қарастырды.
Ол белгілі бір шектердің арасында айнып тұрады – босаңсу, тыныштық күйі
және кернеудің ең үлкен дәрежесі. Кернеудің бастаулары үрей және организм
қауіптілігі болып табылады. Үрей адам қауіпсіздігіне шынайы немесе жалған
қатерден туындайды.
Салливен, Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі
қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор
ретінде де қарастырады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде,
ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның
бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық
қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады.
Адам қорқыныш пен үрейден, құтылу тәсілі болып табылатын түрлі
әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фромм басқаша келеді.
Хорни мен Салливенге қарағанда, Фромм психикалық дискомфорт мәселесіне
қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады.
Э.Фромм ортағасыр қоғамдық кезеңінде оның өндіріс тәсілдері мен топтық
құрлымында адам еркін болған жоқ, бірақ ол жалғыз және бөлектенген жоқ,
өзін осындай қауіп – қатерде сезінген жоқ және капитализмдегідей үрейді
сезінген жоқ, сондықтан ол заттардан, табиғаттан, адамдардан, жатырқаған
жоқ. Адам әлеммен бастапқы бастаумен байланысты болды. Фромм оларды алғашқы
қауым болатын “табиғи әлеуметтік байланыстар” деп атады. Капиталзмнің
өсуімен бастапқы бастаулар айырылып ерікті индивид пайда болады,
табиғаттан, адамдардан, айырылған, нәтижесінде ол терең сенімсіздік,
дәрменсіздік, күманданғыш, жалғыздық және үрей сезімдерін сезінеді. Үрейден
құтылу үшін “жағымсыз еркіндікпен” туылған, адам осы еркіндіктің өзінен
құтылуға тырысады. Жалғыз жолды ол еркіндіктен қашу деп табады. Яғни өзінен
- өзі қашу, ұмытуға тырысады және жаман өзіндегі үрей күйін басып
жаныштайды. Фромм, Хорни және Салливен үрейден құтылудың түрлі
механизмдерін көрсетуге талпынады.
Фромм, бұл механизмдер сонымен қатар, “өзіне қашу” да, тек қана үрей
сезімін үстіртін ғана жабады, ол толығымен индивидті одан құтқармайды.
Керісінше бөлектенгендік сезімі күшейіп, өз менің жоғалтуда ең ауру күйі
құралады. Еркіндіктен қашудың психикалық механизмдері иррационалды болып
келеді. Фроммның пікірі бойынша, олар қоршаған шарттарға жауап беру
реакциясы емес, сондықтан үрей мен күйзелу себептерін жоюға шамасы
келмейді. Осы орайда, мынадай қортындыға келуге болады, мазасыздану
қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен
байланысты, белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып
табылады.
Авторлар алаңдаушылық пен мазасыздану арасын айырмайды. Екеуі де, бір
кезде балада қорқынышты тудыратын, жағымсыздықты күту ретінде көрінеді.
Үрейдің көмегімен бала қорқыныштан құтылуы мүмкін, қарастырылған
теорияларды анализдеп, және жүйелеп, авторлар өздерінің жұмыстарныда
белгіленген, үрейдің бірнеше бастауларын, бөліп көрсетуге болады:
1. Потенциальді физикалық зияннан үрей бұл алаңдаушлық түрі
ауыртпашылық, қауіп – қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың
нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алудан үрей (ана махаббаты, құрбыларының
сенімі).
3. Үрей әдетте төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен
туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы балалардың кінә сезімдері өзін
кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау,
сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен тындайтын үрей. Ол
қоршаған орта бөліп шығаратын мәселелерді адам шеше алмайтынын сезінсе
көрінеді. Үрей толық еместік сезімімен байланысты бірақ онымен пара – пар
емес.
5. Үрей фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты
қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайджа болғанда, уайым
ретінде анықталады. Үрей күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және
т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік
жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Үрей әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы үрей мақсатқа
жетуге жұмылдыра әрекеттендіреді. Үрейдің мықты сезімі эмоциональді
бұзылған болуы мүмкін және ол қайғы әкеледі. Үрей адамға міндетті түрде
шешілуі керек, мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс
механизмдері (тәсілдері) қолданады.
7. Үрейдің пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге беріледі, ананың
роліне, бала мен ананың өзара қарым – қатынасына. Жастық шақ кезеңі жеке
тұлғаның келесі дамуын болжайтын кез болып табылады.
Осы орайда Массер, Корнер және Каган үрейді, бір жағынан, әр жеке
адамға тән, қауіп –қатерге тума реакция ретінде қарастырса, екінші жағынан
адам қоршаған ортамен өзара іс - әрекетте кездесетін, жағдайлардың
(стимулдардың) өсімталдық деңгейіне тәуелді адамның мазасыздану деңгейін
бөліп көрсетуге болады. lersild A, қорқыныш күйін алаңдаушылық және үрейді
қоршаған ортада болып тұратын субъект жағдайға реакция ретінде қарастырады.
Бұл екі құбылыстың арасында айырым жасалмайды. Алаңдаушлық кішкентай сәбиге
тән болып келеді, ол қатты дыбысты естігенде кездейсоқ орын ауыстыруды
сезінген немесе сүйенішін жоғалтқанда, сонымен қатар, ағза әлі дайын емес,
басқа да кездейсоқ тітіркендіргіштер кезінде. Бірақ кішкентай бала оның
кейінгі есейген шағында мазасын алуы мүмкін көптеген стимулдарға сезімсіз
қалады. Роджерс эмоционалдық өзін-өзі сезінуді басқаша қарастырады. Ол жеке
тұлғаны адам тәжірибесінің өнімі ретінде немесе құлықтың және сананың
қоғамдық формаларын меңгеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен өзара іс-әрекет нәтижесінде балада өзі туралы, өзін
бағалаушылық туралы сипаттама пайда болады. Бағалаушылық тек, қоршаған
ортамен үнемі қатынасу тәжірибесінен ғана емес, сонымен қатар, басқа
адамдардан алынып, пайдаланылып, индивидтің өзі өңдеп жасаған сияқты болып
қабылдануы мүмкін.
Роджерс мазасызданудың басқа бастауын мынада деп көреді, сана
деңгейінің астында жатқан құбылыстар бар және де егер олар жеке тұлға үшін
қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі
бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін. Бұл адам алаңдаушылықтық себептерін
бағалай алмау күйіне, толқу үрей ретінде саналы қабылданатын, жүрек соғуы
өсуінің реакциясының тудыруы мүмкін. Үрей оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі үрей және жеке тұлғаның негізгі конфликтін Роджерс жеке
тұлғаның екі – саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып
қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда
адамның көңіл күйі жақсы болып, ол сабырлы өзіне қанағат болады. Және
керісінше екі жүйе арасындағы келісім бұзылса түрлі уайымдау алаңдау, үрей
пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада,
адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап
ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен Роджерс теориясының
шиеленіс драммасы, ол өткен тәжірибесі нәтижесінде құрылған өзі туралы
түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибесі арасындағы индивид өмірінің
процесінде пайда болады. Осы қарама – қайшылық мазасызданудың негізгі
қайнар көзі.
Негізгі жұмыстардың анализі көрсеткендей шет елдердегі авторлар
мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақтан қарастырады. Мазасыздану түсінігі
адамға о бастан-ақ берілген қасиет ретінде және мазасыздану түсінігін
адамға дұшпан сыртқы әлемге реакциясы ретінде, яғни мазасыздану өмірдің
әлеуметтік шарттарынан шыққан.
Бірақ, осыған қарамастан мазасыздану түсінігін биологиялық және
әлеуметтік деп бөлу принципті болар еді. Бірақ біз авторларды осы принцип
бойынша бөле алмаймыз. Бұл екі көзқарас әрдайым көптеген авторларда
қиылысып, араласады. Сонымен, Хорни немесе Салливен үрейді негізгі үрейдің
бастапқы қасиеті деп есептейді. Бірақ оның әлеуметтік шығуын оның ерте
балалық шақтағы қалыптасу жағдайына байланысты екенін белгілеп кетеді.
Фромм, басқа әлеуметтік ұстанымдардан тұратын сияқты, керсінше
мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың алғашқы бастаулардың
бұзылуының нәтижесінде пайда болады деп есептеді. Ал табиғи әлеуметтік
бастаулар дегеніміз не? - ол табиғи яғни әлеуметтік емес. Онда үрей
әлеуметтіктің биологиялыққа басып енуінен пайда болады. Осыны Фрейд те
қарастырады, бірақ табиғи құштарлықтардың бұзылысы орнына, оның пікірінше,
табиғи байланыстардың бұзылысы болып жатады.
Мазасыздану түсінігіндегі осындай биологиялық және әлеуметтік
араласуларды біз басқа авторлардан байқаймыз. Мазасыздану табиғаты
түсінігінің нақты еместігіне, түрлі бітпейтін айырмашылықтарға қарамастан
барлығына ортақ бір бейне бар. Ешкім объективті негізделген мазасыздану мен
адекватты емес мазасыздану арасын бөліп айырмайды.
Осы орайда, үрейді немесе мазасыздануды уайымдау күйі немесе азды көпті
жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде қарастырсақ, онда оның ситуацияға
қаншалықты адекватты екені мардымсыз. Үрейге негізделген уайым – қайғы,
қарастырылғандай, негізделмеген уайым – қайғыдан ерекшеленбейді.
Субъективті жағынан бұл күйлер тең. Бірақ объективті жағынан айырмашылық
өте үлкен. Субъект үшін объективті мазасыз ситуациядағы үрей уайымдаулары –
бұл қалыпты адекватты реакция. Бұл жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуын және
жақсы әлеуметтенуін әлемді қалыпты адекватты сипаттайтын реакция болып
табылады. Мұндай уайымдау субъекттің мазасыздану көрсеткіші болып
табылмайды. Үрейді жеткілікті негізсіз уайымдау, бұл әлемді бұрмалап, қате
адекватты емес, қабылдау болып табылады. Бұл жағдайда мазасыздану адамның
ерекше қасиеті ретінде ерекше адекватты емес түрі ретінде сөз болады.
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану деңгейін
анықтау
оРАЛ- 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1.1.Мазасыздану туралы психолог- ғалымдардың теориялары мен ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мазасыздану мәселелерінің Oтандық психологияда
зерттелінуі ... ... ... ... 9
1.3. Mазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және деңгейі
2.1 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... .20
2.2 Балабақшадағы мазасызданудың негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
2.3 6 жастағы балалардың мазасыздану
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ІІІ. Мектепке дейінгі балалардың коммуникативті үйренулерінің қалыптасуына
әсер ететін эксперименттік зерттеулер.
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің көрінісіне
бағытталған психодиагностикалық зерттеу (белгілеу
эксперименті) ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 38
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары
алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған.
Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі
қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты
бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін,
бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшадағы оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді
тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты
екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің
жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы
мазасыздану зейін , ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор.
Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды
байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол
қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке
жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда
ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді,
мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін,
ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал балабақшалық кезең
негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу
уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді
иемдену, бойға сіңіру. Егер де бала уайымының себебі өз - өзіне
сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады.
Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану
бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау –
қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған
баланың интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен,
құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді,
өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын
адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға
қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына
қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған,
ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы
қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір
аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен
күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген
құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда
болуы себептерін білу, мектепке дейінгіжастағы балалардың адекватты
құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін,
корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге
әкеледі.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздану
ерекшеліктерінің деңгейін анықтау.
Зерттеудің обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың
мазасыздану деңгейінің көрінісі.
Зерттеудің пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануларының
пайда болу себептері.
Зерттеудің негізгі жорамалы. Мектеп жасына дейінгі жастағы
балардың жоғары мазасыздануының белгілі бір себептерін анықтау –
мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мінез-құлығыдағы
мазасыздануларының төмендеуіне әкелетін, бағытталған коррекциялық -
дамытуышылық бағдарламаны жүргізуге септігін тигізеді.
Негізгі жорамал төмендегі жанама жорамалдармен нақтыланады:
- қарастырылып отырған мәселе бойынша теориялық бастауларды талдау
және жүйелеу.
- мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мазасыздану деңгейінің
көріну ерекшеліктерін зерттеу және жоғары мазасызданудың себебін
орнату;
- мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың мазасыздануының төмендеуіне
бағытталған, арнайы ұйымдастырылған коррекциялық - дамытушылық
жаттығулардың әсер етуін қарастыру.
Зерттеудің әдістері мен әдістемелері :
- Тейлордың Балабақшадағы мазасыздану деңгейін анықтауға арналған
әдістемесі;
- Филлипстің Балалардың мектепке мазасыздану деңгейін анықтау тесті;
- сыныптағы балалардың өзара қарым-қатынасын анықтауға арналған
социометрия әдісі;
- белгілеу эксперименті ( екінші сынып балаларымен коррекциялық -
дамытушылық жаттығулар формасында және педагогикалық ұжыммен жұмыс);
- мазасыздану деңгейінің көрінісіне бағытталған құрылымдық және
бақылау эксперименттерінің және де жүргізілген коррекциялық-
дамытушылық жаттығулардан кейінгі алынған нәтижелерді белгілеу.
- зерттеу әдістері мен әдістемелері зерттеуге қойылған мақсаттарды
шешу мен болжамдарды тексеруде бір – бірін толықтауышы және бірін –
бірі тексеруші әдістері қолданылды: мазасыздану деңгейін анықтау
мәселесі бойынша еліміздегі және шет елдердегі әдебиеттерге
теориялық талдау әдісі зерттеудің ұйымдастырушылық әдісі ретінде
салыстырмалы әдіс, мазасыздану деңгейін анықтауға арналған әдістері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі қарастырылып
отырған мәселеге байланысты теориялық бастауларды жүйелеу мүмкіндігі
жасалынды, мектеп жасына дейінгі жастағы құрбы топтарындағы
мәртебелік орындарына қанағаттанбауы мен мазасыздану арасындағы
байланыс анықталды. Мектеп жасына дейінгі жастағы балалар қылығындағы
мазасызданудың төмендеуіне әсер ететін, жалпы білім беру сабақтар
жүйесіне қосылған коррекциялық - дамытушылық жаттығулар жүйесін құру
талпынысы жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Мазасыздануы бар бала ғылыми ұғымның мәнін аша отырып, оның
дамуы мен қалыптасуының механизмдері сипатталынды. Зерттеу барысында
алынған мәліметтер бастауыш мектеп жасындағы балардың мазасыздану
дейңгейін төмендетуге байланысты психологиялық білімнің теориялық
ұғымдарын толықтарыды, зерттеу мәселесіне байланысты жас ерекшеліктер
және педагогикалық - психологиялық мәні мен мазмұнын ашады. Қазақ
шәкірттерінің мазасыздануы мен құрбы топтарында өзінің орнына
қанағаттанбаушылық арасындағы тәуелділік көрсетілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Зерттеуден алынған нәтижелерді психологиялық тәжірибеде қолдану
Мектеп жасына дейінгі балалардың, мазасыздану деңгейін төмендетудің
психологиялық негізі тақырыбында дайындалған арнайы бағдарламасын
жоғары оқу орындарындағы педагогикалық мамандықтарға әсересе
психолог студенттеріне қолдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі.
Балаларда мазасыздану деңгейін төмендету мәселесі бойынша
теориялық талдаудың тереңдігі және көлемімен, эксперименттік –
психологияның әдістемелер жиынтығын таңдауды негіздеумен, алынған
мәліметтердің сандық және саналық талдау жүйесімен қамтамасыз етілді
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
үш атару мен жеті бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттері
тізімінен тұрады.
І. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы.
1. Мазасыздану туралы психолог- ғалымдардың теориялары мен ой-
пікірлері
Эмоция мен эмоционалды қалыптың негізгі теориялық аспектілерін
қарастырғаннан кейін, біздер енді мазасыздану немесе мазасыздық сияқты
эмоционалды қалыпқа байланысты қазіргі таңдағы психологиялық
тұжырымдамалардың басты қағидаларын қарастыруға тырысамыз. Біздер
талдауымызды мазасыздануды белгілі бір мінез-құлыктық реакция деп түсінген
бихевиористік көзқарастан бастаймыз. Бұл бағыттың психологтары Д. Уатсон,
Т. Тарндейк, К. Лешли және т.б мазасыздануды белгілі бір стимул арқылы
туындаған жағымсыз процесс деп қарастырды. Олар балаларда мазасыздану мен
қорқыныштық қалыптасу мүмкіндігін көрсетті.
Бихевиористік бағытка реакция ретінде ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдардың
аяғы, 60-шы жылдардың басында когнитивті психология мектебі пайда болды.
Оның көрнекті өкілдері - С.Шехтер, Дж Келли, Л.Фестингерлер эмоционалды
қдлып пен мазасыздануды төмендегідей қарастырды. Яғни, "эмоциналды калыптар
субъект бір аспект жөнінде екі түрлі психологиялық білімде болғанда пайда
болады. Ал мазасыздану – теріс эмоция, дискомфарт күйі және оны жағдайды
дұрыс шешу жағына өзгерту жолы аркылы, әрі жаңа мәліметті алу жолы арқылы
өзгертуге болады".
Физиологиялық көзқарасты ұстанған психологгар Д.Гамбург пен Дж Адамстор
мазасыздану қалпын соматикалық аурулар табиғатымен салыстырды. Олар
мазасыздық деңгейін адам ағзасының вегетативті функциясын тіркеу әдісі
арқылы өлшеуді ұсынды. К.Кеннан мазасыздану кезінде адам қанында адреналин
деңгейі жоғарылайтындығын анықтады. Франкенштейн мен Кинг, канға мехолил
кұйғанда яғни мазасыздану барысында қан қысымы тез арада және біршама
уақытка төмендейтіндігін дәлелдеді.
Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш
қалдырмайды. Осы проблеманы теоиялық тұрғыда зерттеуді бастаған осы З.Фрейд
бодды. Ғалым бөлген мазасыздануды тудыратын жағдайлар мыналар:
а) қалаған объектіні жоғалту мыс, ата-анасынан немесе жақын
досынан айрылған бала т.б
б) махаббат сезімінің жоғалуы.
Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандардың тұжырымдамаларына сөйкес,
мазасыздану әлеуметтік құбылыс. Адамдар тумасынан мазасыз болмайды, оларды
мазасыз болуға өмір жағдайлары себепші болады.
Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады:
невротикалық және экзистенциалды.
Мазасыз (қорқак) адамдар: бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезенде
қорқыныш сезімі ақырға шегіне жетеді, яғни олар адамдардан, өзге
балалардан, ит, найзағайдан т.б қорқады.
Ресей ғалымы А.М.Прихожан өзінің "Жас өспірімдер арасындағы тұлғааралық
мазасыздануға психологиялық талдау" деген еңбегін жазды. Ал, ғалым
Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануы жайлы тың мәселені
көтерді. Оның пікірінше, мазасыздану "Жеке-дара, сараланған қалып-күй жеке
бастың қасиеті. Әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кауіп
туғызатын ситуацияларға эмоционалды тұрғыда көзкарас, қатынасты білдіру".
Н.В. Имедадзенің берген анықтамасына көптеген кеңес дәуірінің
психологтары В. Белаус, В. Бакеев, В. Кисловская, Т. Купцовалар келісіп,
қолдады.
Сонымен, мазасыздану дегеніміз — қиындық жағдайындағы әлеуметтік
қажеттіліктер фрустроциясын бастан кешіру.
Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Бажович айтқандай-ақ, ерекше
эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді.
Мазасыздану мен тынышсыздық таламусты тітіркендірген кезде байқалған
(Делгадо).
З.Фрейд ұғымынша, мазасызданулар қорқыныштан бөлек аффектілер мен
когнитивті процесстерді қосып алады. Қажетттіліктерді түйсінген адам
ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның
негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану күтетін немесе
алдын-ала болжалған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады., және
кез-келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде
дамуы әбден мүмкін .
З.Фрейдің психоаналитикалық теориясы XIX гасырда физика мен биология
дамыткдн позитивизм климатында өсті. Индивид ең алдымен сыртқы әлеммен
өзара әрекеттестік арқылы ұстап тұрған күрделі энергетикалық жүйе деп
қарастырылды.
XIX ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес
пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар түсінігінше, адам
көп дәрежеде қоғам жемісі. Психоанализге мазасыздану проблемасы жайлы
көптеген еңбектер жазған. Ғалымдар Э.Фромм, К.Хорни мен Г.С.Салливандар
болды. Э.Фромм "Сүйе білу өнері", және "Бостандықтан көшу" деген ірі
еңбектерінде мазасыздануды тек қорғаныстық механизмдер деп атады.
К. Хорни Фрейдистік жүйені тереңдетуді жалғастыра түседі. Ол "негізгі
мазасыздықгы" – оқшаулану сезімі немесе баланың зұлым әлемде көмектен тыс
қалуы", - дейді.
Жалпы алғанда, баланың ата-аналарымен қарым-қатынасында қауіпсіздікті
жоятынның барлығы мазасыздануды тудырады. Қауіпсіздікті сезбей тұрған,
мазасыз бала бойында оқшаулану және дәрменсіздік сезімін игеруге арналған
түрліше стратегиялар дамиды. Ол бала зұлым немесе, керісінше, өте ақылды,
яғни өзі жоғалтқан махабабатты қайтаруға дайын болатындай қалыптасуы
мүмкін. Балада шындықка сай емес, өзінің бейнесі калыптасуы да мүмкін.
Гарри Стек Салливан — "психиатрияның тұлғааралық теориясы деп аталатын
жаңа тұжырымдаманы жасаушы ірі ғалым. Оның негізгі, маңызды қағидасы жеке
адамды қайсыбір гипотетикалық мазмұн, мағына. Оның негізі – тұлғааралық
қарым-қатынастар"- деп түсіндіреді. Яғни, жеке адамды нақты әлеуметтік
ситуациядан тыс зерттеу мүмкін емес дейді.
Салливан да Хорни сияқты, мазасыздануды тұлғааралық қарым-қатынас
жемісі деп санайды, және алғашқыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы
мазасыздықтан қашудың жолы: адамдар өз мінез-құлқын бақылау мен қорғаудың
түрліше тәсілдерін қолданады. Нақ осы қорғаныс шаралары мен жүйені
қалыптастырады. "Мен" адамды мазасызданудан қорғайды, әрі жоғары деңгейлі
өзін-өзі сыйлау арқылы бекиді, өзін сыннан да қорғайды. Салливан да, өзге
теоретиктер секілді жеке адамды когнитивті жүйе деп қарастырды. Ғалым
дәлелдеуінше, мазасызданудың жоғары деңгейі индивидтің өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру тиімділігін төмендетеді, өзара тұлғааралық карым-
қатынастарды бұзады, ойлау процесінің бұзылуына септігін тигізеді.
Мазасыздану қарқыны қауіптің қаншалықты екендігіне және қорғану
тәсілдерінің тиімділігі қаншалықты болуына байланысты болады.
Жалпы алғанда, Салливан "мазасыздану өмірде бірінші болып оқып-білім
беруші әсер береді", - деп есептейді.
Э.Фромм, К.Хорни және Г.С.Салдиван тұжырымдамалары бойынша айтатын
болсақ, олардағы жалпы болатын ұғым: мазасыздану әлеуметтік кұбылыс деп
есептеледі.
Адамдар табиғатынан мазасыз бола қоймайды, оларды өмір жағдай -
шарттары мазасыз етеді. Фрейд пікіріне қарама-қарсы адамдар табиғатынан
деструктивті емес. Олар деструктивті бола алады, ол үшін өзін-өзі жүзеге
асыру жолына түсулері тиіс.
Кейбір тұжырымдама авторлары мазасыздануды мінез акцентуациясы деп
санайды да, мазасыз жеке тұлғалар деп типтерге бөледі. Мысалы, ол автордың
бірі К.Леонгард ол былай дейді: "Бала өскен сайын мазасыздануы азаяды".
Гуманистік бағыттағы психолог-ғалым В.Франкл мазасызданудан құтылудың
тәсілі ретігіде логотерапияны қолдануды ұсынады.
Психикалық күй – қалып проблемасы және оның ішінде эмоционалды күйлер
проблемасын өте ертеде зерттеген. Ертедегі философтар еңбектері негізінде
психикалық қалып ұғымы категориалды сипатқа ие болды. Мысалы, Аристотель
бойынша, психикалық қалыптар — адам жанының ерекше күйі. Аристотель ой-
пікірлері арқылы, психикалық феномендер бірлігі, жиынтығы аффективті
сипаттағы және сана, әрі еріктік күй сияқты психикалық қалыптарға
бөлінетіндігі анықталды. (Тален, Плотин, Августин).
Ал, Авицено пікірінше, эмоциялар "жануарлар күшінің" белгілі бір
формасы. Ол медицинаны психологиямен біріктіру керек, яғни тығыз ғылымдар
деп санаған ғалым. И. М.Сеченов эмоционалды күйлерді зерттеуде жаңа бір
кезеңді ашты.
Психикалық күй-қалып, оның ішінде мазасыздану, қорқыныш т.б
жайлы XX ғасырдың І-ші жартысында орыс зерттеушілері В.М. Бехтерев, Д.Н.
Левитовтар терең зерттеді. Олардың айтуынша, психикалық күй-қалып — яғни
адам психикасының байқалуында үнемі адам әрекетін бояп тұратын және оның
танымдық іс-әрекетімен еріктік аумағы және тұтас жеке тұлғасына байланысты
сыртқы сипаттармен қатар жүретін күй.
В.Н.Мясищев былай дейді: "психикалық қалыптар адамның психикалық
әрекетінің жалпы функционалды деңгейі ретінде болады".
1.2 Мазасыздану мәселелерінің Отандық психологияда зерттелінуі.
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын
кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік
құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез
ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен, А.М.Прихожан: Мазасыздану – бұл төніп келе жатқан қауіпті
алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық
дискомфортты уайымдау - дейді.
Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе
темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді.
Р.С. Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы
жағдайда қорқыныш пен үрейді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін
адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті.
Л.А. Китаев-Смык, өз кезегінде мынаны белгілейді, психологиялық
зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен
тарала бастады. Мінездің мазасыздануы және ситуативтік мазасыздану,
Спилбергтің ұсынуымен.
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану – үрейдің
реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтін қатерді
уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі.
Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда
жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау
адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті
көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның
тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы
ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына
бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті
ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған.
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады,
мазасыздану – бұл кез – келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы
адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық
термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше
көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден
туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция
нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей
эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам
миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З. Неймарк анықтады:
олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбаудан келіп шыққан, агрессия,
қорқыныш, алаңдаушылық түрінде кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану
түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балаларда
байқалады. Олар ең жақсы бала болуға немесе ұжымда ең жақсы орында
болуға, және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ
олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады.
Отандық психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс
емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан,
яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін -
өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және
қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар
күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін
құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл
баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында
қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп
жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның
толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен
шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі
мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік сенімсіздік
және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі
өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге
тырысады: ата –ана, мұғалім, достары. Сәтсіздік себептері өзінде екенін
мойындаудан бас тартып жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен
конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады - өзіндік әлсіздіктерінен
өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына
өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне
қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы
мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігіне бола қызығуларының өзіне ғана
бағытталуына әкеледі. Мұндай күй баланың үрейленуді уайымдамауды туғызбай
қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан
туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне
деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады.
Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан
сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны
жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С.
Неймарк атап өткен.
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын
екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін
сәйкестендіруге әкелу, немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау
деңгейіне көтеруге көмектесу, немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең
шынайы жолы – бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы
жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып
табылады.
Сонымен балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес
аффектпен байланысты екенін, Славинаның аффективті құлықтағы балаларды
зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі.
Бұған қоса, отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей,
балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік
инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде
қарастыруға болады: бала өміріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан
тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қтынасы
барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес
әлеуметтік құбылыс.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектті қамтиды – психофизиологиялық
алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің
деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар, үрейленуді қатты психологиялық қысымдағы күй –
стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген, отандық
психологтар, оның анықтмасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті
зерттеді. Ол стресті, адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында
туындайтын, күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындатын жүйкелік қысым емес
психологиялық деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық
авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын
қатты қысымдағы жүйке-жүйесі. Стрессті мазасызданумен сәйкестендіруге
болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтардан негізделген, ал
мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс
пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс –жүйке - жүйесінің өте қатты
қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес.
Осыдан стресс кезіндегі үрейді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны
алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі
мазасыздану - сәтсізідікті күтушілік. Бірақ үрей субъект сәтсіздікті кімнен
күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін: өзінен (өзінің
шамасы жетпеуінен) объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан.
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі үрей, алаңдаушылық,
салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің
эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады.
Бірақ бұл үрей шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В.
Имедадзе үрейді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрусктрация өзіне үрейді
қосады.
Жүке – жүйесі қасиетінің физиологиялық қасиеті тұрғысынан алып қарасақ,
біз үрейге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз.
Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең
алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты
тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың берілгеніне қарасақ, үрей күйі жүйке жүйесі күшіне
байланысты. В.Д. Небылиц жүйке жүйесінің әлсіз типтегі мазасызданудың одан
да жоғары деңгейін зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәсілісін қарастырған В.С. Мерлиннің
жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасызданудың В.В. Белоус екі жолмен
тексерді – физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге
қолданатын, А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше
қызықты болып табылады (Бакеев 1970). Зерттелінушілердің мазасыздану
деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай
қорытынды шығаруға болады: эмоциональді уайымдау, жаны жай таппау,
жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы
сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып
табылады.
1.3 Мазасыздану феноменін шет елдердің ғылыми балабақшаларында
қарастырылуы.
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиаторлар
енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума
қасиеті және ол адамға о бастан-ақ тән күй ретінде қарастырды.
Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік
инстингтер болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының
қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік
тыйымдардың ұштасуын невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді.
Алғашқыдағы инстингтер дамның есеюіне байланысты көріністің жаңа
формаларына ие болады. Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп,
адам өз құмарлығын жасырып көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр ие болады.
Индивид өмірінің психикалық драммасы туылғанна басталады және бүкіл
өмірінде жалғасады.
Жекелік психологияда А.Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас
ұсынады. Адлердің пікірі бойынша невроздың негізінде қорқыныш,
қиындықтардан қорқыныш сияқты механизмдер жатыр. Сонымен қатар белгілі бір
позицияға ұмтылған топта индивид кез-келген жекелік ерекшеліктер мен
әлеуметтік жағдайларға жете алмаған, бұдан анық көрініп тұр. Дәл осы немесе
басқа жағдайда осынша немесе басқа мөлшерде үрей сезімін сезінеді.
Толық еместік сезімі физикалық әлсіздікті субъективті сезінуден немесе
кез-келген организмнің жетіспеушіліктерін немесе, қатынастағы қажеттілікті
қанағаттандыруға кедергі болатын жеке тұлғаның сапасы мен психикалық
қасиетінен. Қатынастағы қажеттілік бұл – сол уақытта топпен бірге болу,
топта болу қажеттілігі де. Бір нәрсені істей алмаушылық, толық еместік
сезімі адамды белгілі бір күйзеліске ұшыратады. Сөйтіп, ол қалауларынан бас
тартып, капитуляция немесе компенсация жолымен құтылуға тырысады. Мұнда
индивид толмаған жеріне бар энергиясын бағыттайды. Өзінің қиындықтарын
түсінбегендер және энергиялары өздеріне бағытталғандар сәтсіздіке ұшырайды.
Биіктікке ұмтылып, индивид өмір тәсілін, өмір жолын және құлықты өңдейді.
4-5 жаста-ақ балада сәтсіздік, бейімделмегендік, қанағаттанбаушылық, толық
еместік сезімі туып, ал олар болашақта сәтсіздікті кешуіне әкелуі мүмкін.
Адлер балада дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп
соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай
жетіспеушіліктегі балалардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса
олар толығымен өздерімен босамауы мүмкін. Өзін басқа балалармен салыстыру,
бұндай балаларды толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл
сезім таныстарының кекетуінен күшеюі мүмкін. Әсірсе, бала өзін кәдімгі
балаға қарағанда, нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды.
Бірақ толық еместік өз-өзімен патогендік болып табылмайды. Ауру баланың өзі
де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі, барлық уақытта
белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін, индивидтің
шығармашылық күшіне байланысты.
Ағзаның жетіспеушілігімен байланысты баланың үрейін және қиыншылықтарын
суреттеген, оны жеңу жолдарын табуға тырысқан алғашқы – Адлер болды.
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе
бермей барлығын ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңумен
байланысты емес, оңай алынған жақсылық өмір стилі бола бастайды. Бұл
жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып,
адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі
болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі – басқа адамдарға талап
ету. Мұндай балалар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған бала. Елеусіз қалған бала махаббаттың және достық
қарым – қатынастың не екенін білмейді. Ол доспенен қатысып жатқанын
көрмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың
көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді.
Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау
арқлы қол жеткзуге болатынына сенбейді. Сондықтан да ол күдікті және
ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені
оны жақсы көрмейді және оның құны өшпенділік. Осыдан – тұйықтық, қарым –
қатынасқа түспеушілік, қызметтестікке бейімдемеушілік.
Басқаларды жақсы көре алушылық дамыту мен жаттықтыруды қажет етеді.
Бұдан Адлер отбасы мүшелерінің ролін, және де бірінші анасын және әкесін
көреді. Сонымен, Адлерде жеке тұлға конфликті негізінде, мазасыздану мен
невроздың негізінде артықшылыққа ұмтылудан шығатын қалу (мықтылыққа
еріктік) және құнсыз арасындағы қайшылық. Осы қайшылықтың қалай шешіліп
жатқанына байланысты жеке тұлғаның ары қарай дамуы жүріп жатады.
Қуаттылыққа ұмтылу бастапқы күш сияқты дегенді айтқанда, А.Адлер
артықшылыққа, басымдылыққа ұмтылу топ адамдарынсыз іске асуы мүмкін емес
деген қарым – қатынас мәселесіне жалғасады.
Бәсеке, арпалыс, қорқыныш осы арпалыстан туындайтын, және осыдан
шығатын барлық жеке конфликттері, Адлер сияқты өткір психологтың жанынан
өтпейтін еді. Ол құлық түрткісінің негізі сияқты үстемдікке ұмтылудың неге
пайда болғанын түсінбеді. Сондықтан ол 20-шы жылдардағы осы батыс қауымның
нақты – тарихы құбылысын қателікпен қабылдап және оны тума биологилық
инстинкт деп есептеді, ал осыдан өз мүмкіндіктері үстемдікке ұмтылумен іске
аспаумен байланысты мазасыздану, қорқыныш, алаңдаушылық және басқа
құбылыстар пайда болады. Адлер тұжырымдамасының кемшілігі адекватты
алаңдаушылық және адекватты еместің арасындағы айырмашылық емес, сондықтан
мазасызданудың құрылымдық күй ретінде нақты бейнесі басқа ұқсас күйлерден
ерекшеленеді.
Мазасыздану мәселесі нейрофридистердің арнайы зерттеулерінің пәні болды
және ең алдымен К.Хорнидің. Хорнидің теориясында жеке тұлғаның үрей және
мазасызданудың қайнар көзі биологиялық құштарлық пен әлеуметтік тыйымдардың
арасындағы конфликт емес, ол – дұрыс емес адамдық қарым – қатынастар.
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік
қажеттіліктерді атап етеді.
1. Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілігі.
2. Жалғыздықта қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын
орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік.
3. Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік
қажеттілік.
4. Болжам жасап ,басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік
қажеттілік.
5. Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік
қажеттілік.
6. Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік.
7. Жеке тұлғалық яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік.
8. Басқаларды озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік
ұмтылушылық.
9. Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік,
ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік.
10. Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік.
11. Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік.
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам үрейден құтылуға
тырысады, бірақ жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру
мүмкін емес, ал бұдан шығатыны үрейден құтылудың жолы жоқ деп есептеді
К.Хорни. Көп деңгейде К.Хорни С.Салливенмен жақын,ол жеке тұлға арасындағы
теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан, жеке адамдар
арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған
алғашқы күнінен бастап–ақ адамдармен өзара қарым – қатынасқа түседі және
бірінші кезекте анасымен. Индивидтің ары қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға
арасындағы қарым қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық,
үрей бар деп есептейді Салливен.
Салливен организмдерді кернеудің энергиялық жүйесі ретінде қарастырды.
Ол белгілі бір шектердің арасында айнып тұрады – босаңсу, тыныштық күйі
және кернеудің ең үлкен дәрежесі. Кернеудің бастаулары үрей және организм
қауіптілігі болып табылады. Үрей адам қауіпсіздігіне шынайы немесе жалған
қатерден туындайды.
Салливен, Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі
қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор
ретінде де қарастырады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде,
ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның
бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық
қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады.
Адам қорқыныш пен үрейден, құтылу тәсілі болып табылатын түрлі
әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фромм басқаша келеді.
Хорни мен Салливенге қарағанда, Фромм психикалық дискомфорт мәселесіне
қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады.
Э.Фромм ортағасыр қоғамдық кезеңінде оның өндіріс тәсілдері мен топтық
құрлымында адам еркін болған жоқ, бірақ ол жалғыз және бөлектенген жоқ,
өзін осындай қауіп – қатерде сезінген жоқ және капитализмдегідей үрейді
сезінген жоқ, сондықтан ол заттардан, табиғаттан, адамдардан, жатырқаған
жоқ. Адам әлеммен бастапқы бастаумен байланысты болды. Фромм оларды алғашқы
қауым болатын “табиғи әлеуметтік байланыстар” деп атады. Капиталзмнің
өсуімен бастапқы бастаулар айырылып ерікті индивид пайда болады,
табиғаттан, адамдардан, айырылған, нәтижесінде ол терең сенімсіздік,
дәрменсіздік, күманданғыш, жалғыздық және үрей сезімдерін сезінеді. Үрейден
құтылу үшін “жағымсыз еркіндікпен” туылған, адам осы еркіндіктің өзінен
құтылуға тырысады. Жалғыз жолды ол еркіндіктен қашу деп табады. Яғни өзінен
- өзі қашу, ұмытуға тырысады және жаман өзіндегі үрей күйін басып
жаныштайды. Фромм, Хорни және Салливен үрейден құтылудың түрлі
механизмдерін көрсетуге талпынады.
Фромм, бұл механизмдер сонымен қатар, “өзіне қашу” да, тек қана үрей
сезімін үстіртін ғана жабады, ол толығымен индивидті одан құтқармайды.
Керісінше бөлектенгендік сезімі күшейіп, өз менің жоғалтуда ең ауру күйі
құралады. Еркіндіктен қашудың психикалық механизмдері иррационалды болып
келеді. Фроммның пікірі бойынша, олар қоршаған шарттарға жауап беру
реакциясы емес, сондықтан үрей мен күйзелу себептерін жоюға шамасы
келмейді. Осы орайда, мынадай қортындыға келуге болады, мазасыздану
қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен
байланысты, белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып
табылады.
Авторлар алаңдаушылық пен мазасыздану арасын айырмайды. Екеуі де, бір
кезде балада қорқынышты тудыратын, жағымсыздықты күту ретінде көрінеді.
Үрейдің көмегімен бала қорқыныштан құтылуы мүмкін, қарастырылған
теорияларды анализдеп, және жүйелеп, авторлар өздерінің жұмыстарныда
белгіленген, үрейдің бірнеше бастауларын, бөліп көрсетуге болады:
1. Потенциальді физикалық зияннан үрей бұл алаңдаушлық түрі
ауыртпашылық, қауіп – қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың
нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алудан үрей (ана махаббаты, құрбыларының
сенімі).
3. Үрей әдетте төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен
туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы балалардың кінә сезімдері өзін
кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау,
сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен тындайтын үрей. Ол
қоршаған орта бөліп шығаратын мәселелерді адам шеше алмайтынын сезінсе
көрінеді. Үрей толық еместік сезімімен байланысты бірақ онымен пара – пар
емес.
5. Үрей фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты
қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайджа болғанда, уайым
ретінде анықталады. Үрей күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және
т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік
жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Үрей әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы үрей мақсатқа
жетуге жұмылдыра әрекеттендіреді. Үрейдің мықты сезімі эмоциональді
бұзылған болуы мүмкін және ол қайғы әкеледі. Үрей адамға міндетті түрде
шешілуі керек, мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс
механизмдері (тәсілдері) қолданады.
7. Үрейдің пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге беріледі, ананың
роліне, бала мен ананың өзара қарым – қатынасына. Жастық шақ кезеңі жеке
тұлғаның келесі дамуын болжайтын кез болып табылады.
Осы орайда Массер, Корнер және Каган үрейді, бір жағынан, әр жеке
адамға тән, қауіп –қатерге тума реакция ретінде қарастырса, екінші жағынан
адам қоршаған ортамен өзара іс - әрекетте кездесетін, жағдайлардың
(стимулдардың) өсімталдық деңгейіне тәуелді адамның мазасыздану деңгейін
бөліп көрсетуге болады. lersild A, қорқыныш күйін алаңдаушылық және үрейді
қоршаған ортада болып тұратын субъект жағдайға реакция ретінде қарастырады.
Бұл екі құбылыстың арасында айырым жасалмайды. Алаңдаушлық кішкентай сәбиге
тән болып келеді, ол қатты дыбысты естігенде кездейсоқ орын ауыстыруды
сезінген немесе сүйенішін жоғалтқанда, сонымен қатар, ағза әлі дайын емес,
басқа да кездейсоқ тітіркендіргіштер кезінде. Бірақ кішкентай бала оның
кейінгі есейген шағында мазасын алуы мүмкін көптеген стимулдарға сезімсіз
қалады. Роджерс эмоционалдық өзін-өзі сезінуді басқаша қарастырады. Ол жеке
тұлғаны адам тәжірибесінің өнімі ретінде немесе құлықтың және сананың
қоғамдық формаларын меңгеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен өзара іс-әрекет нәтижесінде балада өзі туралы, өзін
бағалаушылық туралы сипаттама пайда болады. Бағалаушылық тек, қоршаған
ортамен үнемі қатынасу тәжірибесінен ғана емес, сонымен қатар, басқа
адамдардан алынып, пайдаланылып, индивидтің өзі өңдеп жасаған сияқты болып
қабылдануы мүмкін.
Роджерс мазасызданудың басқа бастауын мынада деп көреді, сана
деңгейінің астында жатқан құбылыстар бар және де егер олар жеке тұлға үшін
қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі
бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін. Бұл адам алаңдаушылықтық себептерін
бағалай алмау күйіне, толқу үрей ретінде саналы қабылданатын, жүрек соғуы
өсуінің реакциясының тудыруы мүмкін. Үрей оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі үрей және жеке тұлғаның негізгі конфликтін Роджерс жеке
тұлғаның екі – саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып
қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда
адамның көңіл күйі жақсы болып, ол сабырлы өзіне қанағат болады. Және
керісінше екі жүйе арасындағы келісім бұзылса түрлі уайымдау алаңдау, үрей
пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада,
адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап
ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен Роджерс теориясының
шиеленіс драммасы, ол өткен тәжірибесі нәтижесінде құрылған өзі туралы
түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибесі арасындағы индивид өмірінің
процесінде пайда болады. Осы қарама – қайшылық мазасызданудың негізгі
қайнар көзі.
Негізгі жұмыстардың анализі көрсеткендей шет елдердегі авторлар
мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақтан қарастырады. Мазасыздану түсінігі
адамға о бастан-ақ берілген қасиет ретінде және мазасыздану түсінігін
адамға дұшпан сыртқы әлемге реакциясы ретінде, яғни мазасыздану өмірдің
әлеуметтік шарттарынан шыққан.
Бірақ, осыған қарамастан мазасыздану түсінігін биологиялық және
әлеуметтік деп бөлу принципті болар еді. Бірақ біз авторларды осы принцип
бойынша бөле алмаймыз. Бұл екі көзқарас әрдайым көптеген авторларда
қиылысып, араласады. Сонымен, Хорни немесе Салливен үрейді негізгі үрейдің
бастапқы қасиеті деп есептейді. Бірақ оның әлеуметтік шығуын оның ерте
балалық шақтағы қалыптасу жағдайына байланысты екенін белгілеп кетеді.
Фромм, басқа әлеуметтік ұстанымдардан тұратын сияқты, керсінше
мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың алғашқы бастаулардың
бұзылуының нәтижесінде пайда болады деп есептеді. Ал табиғи әлеуметтік
бастаулар дегеніміз не? - ол табиғи яғни әлеуметтік емес. Онда үрей
әлеуметтіктің биологиялыққа басып енуінен пайда болады. Осыны Фрейд те
қарастырады, бірақ табиғи құштарлықтардың бұзылысы орнына, оның пікірінше,
табиғи байланыстардың бұзылысы болып жатады.
Мазасыздану түсінігіндегі осындай биологиялық және әлеуметтік
араласуларды біз басқа авторлардан байқаймыз. Мазасыздану табиғаты
түсінігінің нақты еместігіне, түрлі бітпейтін айырмашылықтарға қарамастан
барлығына ортақ бір бейне бар. Ешкім объективті негізделген мазасыздану мен
адекватты емес мазасыздану арасын бөліп айырмайды.
Осы орайда, үрейді немесе мазасыздануды уайымдау күйі немесе азды көпті
жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде қарастырсақ, онда оның ситуацияға
қаншалықты адекватты екені мардымсыз. Үрейге негізделген уайым – қайғы,
қарастырылғандай, негізделмеген уайым – қайғыдан ерекшеленбейді.
Субъективті жағынан бұл күйлер тең. Бірақ объективті жағынан айырмашылық
өте үлкен. Субъект үшін объективті мазасыз ситуациядағы үрей уайымдаулары –
бұл қалыпты адекватты реакция. Бұл жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуын және
жақсы әлеуметтенуін әлемді қалыпты адекватты сипаттайтын реакция болып
табылады. Мұндай уайымдау субъекттің мазасыздану көрсеткіші болып
табылмайды. Үрейді жеткілікті негізсіз уайымдау, бұл әлемді бұрмалап, қате
адекватты емес, қабылдау болып табылады. Бұл жағдайда мазасыздану адамның
ерекше қасиеті ретінде ерекше адекватты емес түрі ретінде сөз болады.
ІІ.Балабақшадағы мазасыздану проблемалары және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz