Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы ойынның қарым- қатынастың қалыптасуына ықпалы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Балабақшадағы қарым. қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым.қатынастың адам психикасының
дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынас ерекшеліктері мен негізгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Бала тәрбиелеудегі қимылды ойындардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Балабақшадағы ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы қарым. қатынасты қалыптастыруға байланысты ойындар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым. қатынас тренингін ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қарым. қатынасты қалыптастыруға«Рөлдік ойын» әдісін қолдану ... ... ...24
2.3 Қарым.қатынаста қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Негізгі бөлім:
І. Балабақшадағы қарым. қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым.қатынастың адам психикасының
дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым.қатынас ерекшеліктері мен негізгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Бала тәрбиелеудегі қимылды ойындардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Балабақшадағы ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы қарым. қатынасты қалыптастыруға байланысты ойындар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым. қатынас тренингін ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қарым. қатынасты қалыптастыруға«Рөлдік ойын» әдісін қолдану ... ... ...24
2.3 Қарым.қатынаста қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Зерттеудің өзектілігі. Адам психикасының қайнар көзі - қарым-қатынас екендігі тек біздің зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп қойған жоқ, сондай-ақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам психикасына зор әсер ететіндігі жан-жақты ашылып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың ойын іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек іс-әрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету - біздің диплом жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай - оқушылардың ақыл-ойы мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы баланың ақыл-ойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың өзіне тән жеке даралық психологиялық өзгешеліктеріне сипаттама беру болып табылады. Ақыл-ойы енжар балалардың психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар жоғарыда айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген жаңа мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу себебін түсіндіретін оқушылардың өзара конфликттерін түгелдей болдырмау мүмкін емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын - тәртіп болып табылады. Тәртіп - белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы балаға өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
Мақсаты: ойын арқылы балалар арасындағы қарым- қатынасты дамыту жолдарын айқындау.
Міндеті:ойынның тәрбиелік, дамытушылық мақсатын анықтау.
ойын кезінде балалардың қарым- қатынасын жақсы жағынан қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: балабақшада ойынды пайдалану арқылы балалардағы қарым-қатынасты дұрыс жасай білуге бағыттау.
Болжамы: балабақшада ойын технологиясын ұтымды пайдалансақ, балалар арасындағы қарым- қатынас ерекшеліктері жаңаша сипатқа ие болатынына көз жеткізе аламыз.
Теориялық негізі: Халық даналығында «Ойнай білмеген, ойлай да білмейді», «Ойында озган, өмірде де озады» деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі екі тараудан, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың ойын іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек іс-әрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету - біздің диплом жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай - оқушылардың ақыл-ойы мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы баланың ақыл-ойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың өзіне тән жеке даралық психологиялық өзгешеліктеріне сипаттама беру болып табылады. Ақыл-ойы енжар балалардың психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар жоғарыда айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген жаңа мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу себебін түсіндіретін оқушылардың өзара конфликттерін түгелдей болдырмау мүмкін емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын - тәртіп болып табылады. Тәртіп - белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы балаға өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
Мақсаты: ойын арқылы балалар арасындағы қарым- қатынасты дамыту жолдарын айқындау.
Міндеті:ойынның тәрбиелік, дамытушылық мақсатын анықтау.
ойын кезінде балалардың қарым- қатынасын жақсы жағынан қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: балабақшада ойынды пайдалану арқылы балалардағы қарым-қатынасты дұрыс жасай білуге бағыттау.
Болжамы: балабақшада ойын технологиясын ұтымды пайдалансақ, балалар арасындағы қарым- қатынас ерекшеліктері жаңаша сипатқа ие болатынына көз жеткізе аламыз.
Теориялық негізі: Халық даналығында «Ойнай білмеген, ойлай да білмейді», «Ойында озган, өмірде де озады» деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі екі тараудан, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы,1994.
2. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. — Алматы, 1996.
3. Мухина B.C. Детская психология. — М., 1992.
4. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. - М., 1999. - с.34-44, 76-79.
5. Буланова М.В. «Педагогические технологии», Ростов, 2002.
6. Кукушин В.С. «Современные педагогические технологии». Ростов, 2003.
7. Сущенко С.А. «Социальная поихология». Ростов, 2005.
8. Петров А.В. «Ойын әрекеті арқылы белсенділікке баулу». 2001.
9. Ж.Қ.Дүйсенова,Қ.Н.Нығметова «Балалар психологиясы» Алматы,2012
10. «Қазақстандағы Мектепке дейінгі білім» №3(47)қыркүйек/қазан 2013ж
11. «Бала мен балабақша» №12,2012ж
2. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. — Алматы, 1996.
3. Мухина B.C. Детская психология. — М., 1992.
4. Урунтаева Г.А. Диагностика психологических особенностей дошкольника. - М., 1999. - с.34-44, 76-79.
5. Буланова М.В. «Педагогические технологии», Ростов, 2002.
6. Кукушин В.С. «Современные педагогические технологии». Ростов, 2003.
7. Сущенко С.А. «Социальная поихология». Ростов, 2005.
8. Петров А.В. «Ойын әрекеті арқылы белсенділікке баулу». 2001.
9. Ж.Қ.Дүйсенова,Қ.Н.Нығметова «Балалар психологиясы» Алматы,2012
10. «Қазақстандағы Мектепке дейінгі білім» №3(47)қыркүйек/қазан 2013ж
11. «Бала мен балабақша» №12,2012ж
Батыс Қазақстан инженерлік- гуманитарлық университеті
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы ойынның қарым-
қатынастың қалыптасуына ықпалы
Орындаған:
Тексерген:
оРАЛ- 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Балабақшадағы қарым- қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым-қатынастың адам психикасының
дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Бала тәрбиелеудегі қимылды ойындардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..13
1.4 Балабақшадағы ойынның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы қарым- қатынасты
қалыптастыруға байланысты ойындар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым- қатынас тренингін ұйымдастыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .22
2.2 Қарым- қатынасты қалыптастыруғаРөлдік ойын әдісін
қолдану ... ... ...24
2.3 Қарым-қатынаста қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Адам психикасының қайнар көзі - қарым-қатынас
екендігі тек біздің зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп
қойған жоқ, сондай-ақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам
психикасына зор әсер ететіндігі жан-жақты ашылып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас
сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында
туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан
оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық
конфликтіні олардың ойын іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек
іс-әрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау
технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету - біздің диплом жұмысымыздың
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай - оқушылардың ақыл-ойы мен
сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы
баланың ақыл-ойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып
келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың өзіне тән жеке даралық
психологиялық өзгешеліктеріне сипаттама беру болып табылады. Ақыл-ойы енжар
балалардың психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл
балалардың қарым-қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік
басқалармен қатынас жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды
құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар жоғарыда
айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу себебін
түсіндіретін оқушылардың өзара конфликттерін түгелдей болдырмау мүмкін
емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын - тәртіп болып
табылады. Тәртіп - белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы балаға
өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
Мақсаты: ойын арқылы балалар арасындағы қарым- қатынасты дамыту жолдарын
айқындау.
Міндеті:ойынның тәрбиелік, дамытушылық мақсатын анықтау.
ойын кезінде балалардың қарым- қатынасын жақсы жағынан қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: балабақшада ойынды пайдалану арқылы балалардағы қарым-
қатынасты дұрыс жасай білуге бағыттау.
Болжамы: балабақшада ойын технологиясын ұтымды пайдалансақ, балалар
арасындағы қарым- қатынас ерекшеліктері жаңаша сипатқа ие болатынына көз
жеткізе аламыз.
Теориялық негізі: Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді,
Ойында озган, өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек,
мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез-
құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында
бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен
кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі екі
тараудан, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Балабақшадағы қарым- қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым-қатынастың адам психикасының
дамуына әсері
Қарым-қатынас - жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы. Адам қалыпты
өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық
ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау
үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Қарым-қатынас арқасында ғана адам
өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алады, өзін басқалармен
салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгереді. Қоғамнан тыс адам
өмір сүре алмайды. Адам психикасының дамуындағы қарым-қатынастың ролі
ерекше. Сондықтан адам өзгелермен қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір
сүре алады.
Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастап-ақ айналасындағылармен
қатынас жасай бастайды. Өмірінің алғашқы кезеңінде биологиялық сипаттағы
қарым-қатынас болса, одан әрі оның қарым-қатынас сипаты әлеуметтік сипатқа
түсе бастайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ересектермен қарым-қатынасы туралы
М.И.Лисина зерттей келе балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының
дамуын тек ересектермен қарым-қатынасымен ғана түсіндіруге болмайтындығын
атап өтеді. Баланың жасы ұлғайған сайын оның жеке басының дамуында қарым-
қатынас ерекше орын алатындығын айтып өтеді. Өз құрбыларымен қарым-қатынас
жасай отырып, өзінің ішкі жан дүниесіндегі тұйықтықты аша алады, өз
құрбылырымен өзара әрекеттесе отырып, өз көзқарастарын жеткізе алады.
Тек балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу ғана олардың арасында
туындаған қиыншылықтарды басқаруды жеңілдетеді, топтағы барлық балалармен
өзара қатынасты толық құруға жол ашады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас
сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінеді. Ойын барысында туындаған
кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшаулануының бір
себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың ойын
іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек іс-әрекетінде бақылау
арқылы топтан оқшауланатын баланы зерттеу оңайырақ.
Ойын кезіндегі балалар қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны. Ойын -
мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті бола отырып, ол жан-
жақты әрекет негізінде балалар қарым-қатынасының бірқатар типтерін
ажыратады.
А.Н.Леонтьев балалар арасындағы қарым-қатынастық ойындарда фантастикалық
өлшемдер кездесетіндігін көрсетеді. Оның айтуы бойынша шындық әрекет,
шындық тәсіл және заттармен шындық бейне жасау болады. Сюжетті-рольдік
ойындарда әрбір баланың сюжетке, рольге, рольді орындауға қатысы көрінеді.
Рольге бөліну немесе ойыншықтарды бөліп алу негізінде туындаған конфликті
нәтижелердің соңғы нәтижелері адалдыққа бағытталған жағдайда баланың
адамгершілік нормаларын меңгеруге бірқатар әсер етеді.
Кей жағдайда педагогтың басқаруымен жүргізілген ойындар сырт қарағанда
жағымды қатынас болғанымен, дәрігер ролінде ойнайтын баланың орнында
топтағы әрбір бала болғысы келуі мүмкін, яғни емделуші емес, емдеуші
болатын балалардың қалауы болуы да мүмкін. Осының негізінде балаларда үнсіз
келісу туындайды.
Ойын қатынасындағы сыртқы көріністің тағы бір түрі - рольдік, іскерлік
қатынаста педагогтардың, психологтардың бөліп қойғанына байланысты баланың
жеке басының дамуы адамгершілік бағытта көрінуі мүмкін. Дегенмен, баланың
ішкі жан дүниесі, әсері, қызығушылығы мен қажеттілігі, өзінің ойында алған
рольдік жағдайына қанағаттану, қанағаттанбау сезімдері жауапсыз қалады.
Ойын кезіндегі қарым-қатынастың сыртқы көріністерінің бір жағы - баланың
өзіндік, жеке даралық қатынасында байқалады.
Мысалы, бір-біріне симпатиялық, антипатиялық, селқостық -балалар
қатынасында көп байқалмайды, бұл арнайы зерттеуді қажет етеді.
Балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері туралы көптеген
педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік-психологиялық зерттеулер
анықталып келеді. Сонымен қатар балаға комплексті, жүйелік формадағы іс-
әрекетті ұйымдастыру Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн,
Л.И.Божович еңбектерінде терең қарастырылады. Педагогика және психология
ғылымындағы А.С.Макаренконың ойы: Жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы
қалыптасады.
Балалар арасындағы жүйелі қатынас балаларда болатын әсерлік жағдайлардың
бір-бірімен тығыз қатынас құратындығын, жеке адам қатынасында эмоционалды
жиынтық құратындығы, топтағы адамдарға үйреніп қалатындығын, оларда
эмоционалдық қанағаттану, жағымды әсер алатындығын дәлелдей түседі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сыртқы және ішкі психологиялық
конфликтілер кездеседі. Сыртқы психологиялық конфликті - олардың бірлескен
іс-әрекеті барысында туындаған қарама-қайшы көзқарастарынан шығады (мысалы:
жалпы істі таңдау, міндеттерді бөлісу, ойын, еңбек материалдарын бөлісу,
рольдерді таңдау).
Ішкі психологиялық конфликт - мектеп жасына дейінгі балалардың негізі
ойын іс-әрекетінде өз құрбылары арасында пайда болады және олар бақылауда
байқалмайды. Мұнда міндетті түрде ересектердің көмегі қажет болады. Баланың
үлкендермен қарым-қатынасының генезисі. А.С. Выготскийдің позициясына
сәйкес әлеуметтік өмір және қоршаған орта адам дамуының органикалық қажетті
жағдай болып табылады. Бала жастайынан қоғамға енеді және ол неғұрлым кіші
болса, соғұрлым ол әлеуметтік нәрсе болады. А.С. Выготскийдің концепциясына
сүйене отырып М.И.Лисина ғылыми мектеп ашады. Ол Кеңестік психологияға жаңа
- баланың үлкендермен қарым-қатынасы атты пәнді енгізіп, оны зерттеудің
жаңаша жолдарын қарастырады. М.И.Лисина қарым-қатынастың әсерін ғана
зерттеп қоймай, өзінің түсіндірмелік схемасын ұсынады. Схема қарым-
қатынастың жүйесін, спецификасын көрсетті. Сол арқылы баланың үлкендермен
қарым-қатынас генезисінің концепциясын анықтау мүмкіндігі туды.
Біз білетіндей, 1970-ші жылдары психологиялық ғылымның екі жетекші саласы
- қарым-қатынас пен іс-әрекет кеңінен зерттелді. Осыған сәйкес М.И.Лисина
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп қарауды ұсынды.
М.И.Лисина баланың үлкендермен қарым-қатынасының келесідей критерийлерін
бөліп көрсетті:
1) үлкенге деген қызығушылық,
2) үлкендердің әсерінің қабылдануындағы эмоционалды деңгейі,
3) баланың үлкендерге бағытталған индивидуалды актілері,
4) баланың үлкендердің оның әрекетіне деген қарым-қатынасы немесе
сезімталдылығы.
Зерттеу нәтижесінде баланың үлкендермен қарым-қатынасының генетикалық
реттелген 4 формасы байқалды. Олардың әр қайсысы коммуникативті
қажеттіліктің түрлілігімен сипатталады:
I - ситуативті - жекелік (сәбилік шақ)
II - ситуативті - іскерлік (ерте балалық шақ)
III - ситуациядан тыс танымдық (мектепке дейінгі ерте орта шақ)
IV - ситуациядан тыс - жекелік (мектепке дейінгі орта және жоғары
деңгей).
Үлкендермен қарым-қатынас формаларының классификациясы оның психикасының
басқа да қырларының дамуымен бірлікте қарауға мүмкіндік берді. Қарым-
қатынастың әр бір жаңа формалары өткен формаларына сәйкес орнығады. Бала
өскен сайын барлық коммуникативтік құралдарды жақсы пайдаланып, әрекет
жағдайына қарай қарым-қатынас формасын өзгерте алады.
Қарым-қатынастың дұрыс дамуы - әрбір қарым-қатынас формасының өздеріне
сәйкес жас кезіңде ретті түрде толығымен орындалғанда ғана жүзеге асады.
Зерттеулер көрсеткендей үлкендермен қарым-қатынас - бала әрекетінің ішкі
құрылымын (А.В.Болбочану, Г.И.Копчеля), оның эмоционалды қобалжу сферасын
(С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина), танымдық белсенділігін (Е.О.Смирнова,
Т.А.Землянухина), еріктілігі мен өзін-өзі бағалауы мен саналылығын
(Н.Н.Авдеева), құрбылармен қарым-қатынасын (Л.Н.Галогузова) анықтайды.
Жеке адамның қалыптасуына тек үлкендермен қарым-қатынас қана әсер етіп
қоймай, құрбыларымен қарым-қатынас та ерекше орынға ие болады.
1970-80 жылдары А.Г.Рузскойдің басшылығымен жүргізілген зерттеулер
үлкендермен қарым-қатынас тек ерекшеленетін құрбылармен қарым-қатынастың
спецификалық ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасады:
I- коммуникативті әрекеттің түрлілігі.
II- қарым-қатынастың ерекше эмоционалдық сипаты.
III- қатынастың стандартталуы және регламенттенуі.
Мектепке дейінгі шақта құрбылармен қарым-қатынас үлкендермен қарым-
қатынас сферасына пара-пар келетіндей бірнеше кезеңдерге бөлінеді:
1) эмоционалды тәжірибелік (1-4 жас аралығы)
2) ситуативті - іскерлік (4-6 жас аралығы)
3) ситуативтіктен тыс іскерлік (6-7 жас аралығы)
Жүргізілген зерттеулер негізінде мектепке дейінгі шақтағы балалардың
қарым-қатынасын дамытушы және түзетуші бағдарламалары жасалынды.
Ал мектеп балалары арасындағы қарым-қатынас сипатына түсініктеме беретін
болсақ, балалардың өз сыныптастарымен қарым-қатынас жасауына, бірлестік
әрекеттеріне тәрбиешінің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді. Оның
әрекеттесуі әртүрлі аспектілерден көрінуі мүмкін.
Біріншіден, тәрбиешінің басқа балаларымен әрекеттесу стилі баланың өзімен
жасты балалармен әртүрлі қарым-қатынасқа түсуінің алғы шарты болып
табылады. О.Осадьконың зерттеулерінің көрсетуі бойынша баланың алғашқы
тәрбиешіінің педагогикалық тактикасы мен қарым-қатынасқа түсу стилі, оның
ата-анасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін және жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді екен. Тәрбиешілердің жеке
тұлғалық қарым-қатынасқа түсу стилі және педагогикалық іскерлік
тактикасының әсері балалардың бір-бірімен конфликтілі қарым-қатынасқа
түспеуінің алғы шарты. Бірақ мұндай стильді тек төменгі сынып
тәрбиешілерінің санаулылары ғана қолданады (15%). Бастауыш сынып
балаларының тәрбиешілерінің қарым-қатынасқа түсуінің айқын функционалды
стилі (85%) бойынша, олар бір тактиканы қолданады (диктатура). Бұл әрекет
сыныптағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың арасындағы кернеуді күшейтеді.
Екіншіден, тәрбиеші балалар арасындағы болып жатқан қиыншылықтарға
араласуға міндетті. Бұл, әрине, қиыншылықтарды басып тастау емес.
Ситуацияға байланысты администрациялық араласу немесе қарапайым кеңес болуы
да мүмкін.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған.Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына
қатысты еңбектер ерекшеҚарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және
өзара қатынас жасауының ерекшеС.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы
өзара келісім, іскерлік және достық
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда ЕкіншіҚарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында
біз коммуникативті іс-әрекет ұғымымен
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-субъект
жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу
зерттеугеБалалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылымиБалалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының
ерекшеліктері менҚарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық
компоненттерін анықтау қажет.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағыМұнда Т.В.Драгунова бойынша қарым-
қатынастың пәні қарым-қатынасқа субъект рөлінде болатын
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский,М.И.Лисина, А.Г.Рузская,
С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас мотиві затталған
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелеріМ.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын
экспрессивті-мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастыңӘдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас
механизмдерін қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайдаАл М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі
жан дүниесіВ.С.Мухина қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер
етудің дара –Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынас сферасындағы стильКезі келгенде авторитарлық, демократиялық және
либералды-босаң стильдерге арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасынаБалалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе
диагностикалық жұмыс, олармен қарым-қатынас саласында
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері,Ғылымда қарым-қатынастың
деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш – макродеңгей,
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы қатынастарға,
дәстүрге, салтқаМезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады. Микродеңгей –
мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара т.б.)А.Б.Добрович
қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен сананы
қалыптастырудыңҚарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатыменПедагог-ғалымдардың қарым-
қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар. Мұнда баланың
психикалықА.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін
бала тәрбиесіндегі басты
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдасС.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен
балалар арасындағы өзара
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретіндеқарастырған жоқ.
АлайдаА.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту мен
тәрбиенің бастыСоңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология
салаларында қарым-қатынастыҚарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет
стилі беріледі, бірлік пайда
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский, Е.Л.Рубинштейн,Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт,
ол жоғарыдағы қарым-қатынас5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы,
екі жазықтықты қамтиды:
2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова,
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина еңбектерінде
беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның зерттеу концепциялары бойынша мектеп жасына
дейінгі балаларМ.И.Лисина және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-
жеке бастықМіне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын
жетілдіру өтеБүгінде қарым-қатынас мәселесі әртүрлі маман иелерінің назарын
аулап отыр.Л.С.Выготскийдің адамдардың өнімді әрекетіне, адамдардың бір-
бірімен ара-қатынасының арқасында жүзеге
Осы түсінікті басшылыққа ала отырып Л.С.Выготскийдің адамда болатын
психологиялықПсихологиялық ғылымның ары қарай дамуына әрекет теориясы ықпал
етті.Осы жанамалықтың арқасында адам жекеленген және қоғамдық тәжірибені
үйренеді.А.Н.Леонтьев еңбектің пайда болу көзін қарастырып қана қоймай,
еңбекТіршілік процесі кезінде, еңбек процесі кезінде адам әрдайым басқа.
Басқа адамдарда қалыптасқан түсінік сияқты әрекеттің саналы кескіні
адамныңҚарым-қатынас ұғымы көп мәнділер қатарына жатады. Қарым-қатынасты
зерттеудегі ғылымдар
Әлеуметтік-психологиялық деңгей әлеуметтік әрекетті жүзеге асыру
процесіндегі қарым-қатынасқа жасалғанҚарым-қатынас субъектің әрекеті, оның
объектісі басқа адам, қарым-қатынастағы серігі
Бұл процестің жемісі ретінде объектіде болып жатқан өзгерістер, сонымен
Тар шеңберде қарым-қатынас тікелей бақыланатын шындық және барлық қоғамдық
Шет елдерде қарым-қатынастың көптеген дефинициялары, яғни анықтамалары
ұсынылған. А.А.Леонтьев,М.И.Лисинаның пікірінше қарым-қатынас дегеніміз екі
немесе одан да көпАдамдардың қарым-қатынас кезінде маңызды сипаттамасы:
оған қатысушы әрбір адам
Сол себепті М.И.Лисина бір жақты белсенділікті қарым-қатынасқа жатқызбайды.
Мысалға,Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады.
Мысалға, Г.М.АндрееваныңГ.М.Андреева әрекет пен қарым-қатынастың арасындағы
байланысты одан да кең
Қарым-қатынастың әрекеттері келесі құрылымдарға бөлінеді: қарым-қатынас
нысанасы – ол.Қарым-қатынас болу үшін жасалатын шара коммуникативті
мотивтер деп аталады.Қарым-қатынас міндеттерінің мазмұны бірқатар шарттарға
тәуелді. Бұл шарттар ішкіҚарым-қатынас нәтижесі дегеніміз қарым-қатынас
кезінде материалды және рухани мінез-құлықтың,
Адамдардың бірігіп әрекет ету ұйымы (ортақ нәтижеге қол жеткізу
Тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы (қарым-қатынас
орнату мақсатындаАдамдардың бір-бірін танулары.
Бұл функциялар бір жағынан қарым-қатынастың негізгі жұмысын көрсетсе,
алОсылайша, қарым-қатынасты әрекет деп қарастырған оң нәтиже береді. Қарым-
қатынас,Баланың ересектермен қарым-қатынас орнатуы жайында қалыптасқан
пікірлердің дамуының тарихы
Алайда біртіндеп басқа көзқарас қалыптасты. К.Лоренц қалыптасқан түсінікті
жоққаБіртіндеп баланың да ересектің да қарым-қатынаста белсенділігі бірдей
дегенБаланың психикалық дамуындағы проблемаларды зерттеп жүрген ғалымдар
олардың қарым-қатынасыЕресекпен қарым-қатынас орнату баланың даму бағыты
мен шапшаңдығын анықтайды
Кейінгі жылдары психологтар госпитализмнің жаман түрі баланың денесі
менСонымен қарым-қатынас қалыбы деп белгілі бір даму кезіндегі
коммуникативтіБұл қарым-қатынас қалыбының мектепке дейінгі уақыт аралығында
пайда болуБаланың тіршілік әрекеті жүйесіндегі орны;
Осы қалыптағы қарым-қатынас кезіндегі балалардың қанағаттанатын
қажеттіліктің негізгі мазмұны; Баланың даму кезінің белгілі бір кезеңінде
қоршаған адамдармен қарым-қатынас.Қарым-қатынастың негізгі құралдары, оның
көмегімен баланың адамдармен коммуникациясы жүзеге
М.И.Лисина баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі кезеңінде төрт түрлі
1. Оқиғалы-тұлғалық қарым-қатынас түрі. Қарым-қатынастың бұл түрі баланың
екі айлық уақытына дейін ғанаСитуативті тұлғалық қарым-қатынастың
ерекшелігі ересектердің жылы қабағынан мұқтаж баланың
Алғашқы алты айлық кезінде ересек тарапынан көрсетілген суық қабақ
Алты айға дейінгі сәби ересек адамның интенсивті яғни, жымыю,
Тек алты айдан асқанда барып ересек адамның теріс көңілін
Ситуативті-тұлғалық қарым-қатынас шеңберінде ересек адамның жылы қабағына
қажеттілік сәбидіңТағы бір ситуативті-тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі
коммуникативті әрекет шеңберінде сәбилер
Алты айға дейінгі бала өзіне ересектерді ажыратқанын біз тек
Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер өмірінің осы уақытында баланың
адаптациясына өте.Айтып отырған кезеңімізде баланың негізгі қарым-қатынас
мотиві тұлғалық мотивБалалардың ересектерге қарасты қуаныштары мен
назарлары шарттардың түрленуіне пассивті
Туылғаннан кейін екі айдан кейін бала ересектерге өздерінің махаббаттарын
2. Қарым-қатынастың оқиғалы-іскерлі формасы Қарым-қатынастың бұл түрі
екінші онтогенезде пайда болып, алты айлық
Бала өзі қиналған сәттерде, жеңіліп қалған кездерінде, ересектердің
көмектескендерін,
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезінде сәбіидің өз өміріне үйренуіне қандай
маңыздыОқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезеңі дегеніміз баланың заттармен
специяфикалық емес манипуляциялауынан
Мектепке дейінгі баланың алғашқы жылдарында баланың бойынан коммуникативті
әрекеттіңБірақ бұл мәселелерді жалғыз өзі танып білу үшін
баланың.Теориялық серіктестік кезінде бала дүниеге келгеннен бастап
ересек адамЗ.М.Богусловская мен Б.О.Смирнованың айтуларынша мақтау сөз
мектеп жасына дейінгіБалаларда ситуациядан тыс танымдық формасы кезінде
қарым-қатынастың негізгі құралы.Мектепке дейінгі жастағы балаларда
белсенділіктердің ішіндегі ең маңыздысы ойын.Ойынның алғашқы этаптарында
балалар оның сырт келбетін ересектердің қимылынаБелсенділіктің бұл екі
түрінің араласуы баланың қоршаған орта туралы
4. Қарым-қатынастың оқиғадан тыс тұлғалық формасы.
Мектеп жасына дейінгі баланың соңғы жылдарында балада қарым-қатынастың
соңғы,Төртінші формадағы қарым-қатынастың тұлғалық мотиві коммуникативті
әрекеттің басқаларға қарағанда.М.О.Смирнованың зерттеулері бойынша мектеп
жасындағы балалар қарым-қатынастың танымдық мотивін.Мектепке дейінгі
жастағы балалардың үлкендерінде ересектерден тек жылы көңілді.Алдымен ол
ересектерді түсіну үшін мұқият тыңдап алады. Ол Қарым-қатынастың жаңа
формасы мектепке дейінгі жастағы баланың ойнайтын ойындарының.Оқиғадан тыс
тұлғалы қарым-қатынастың маңыздылығы сол, соның арқасында бала
Құрдастар тобындағы баланың өзара қарым-қатынас ерекшеліктері.
Мектепке дейінгі балалық шақ баланың тұлға қалыптасу кезеңі. Бұл
Ересектермен қарым-қатынас ерте пайда болып, қалыптасады. Бұл кейін баланың
Бұл жастағы балаға тәрбиешінің педагогикалық ықпалы (әсерленгіштік,
иланушылық, қызбалық,Егер қарым-қатынастың бірінші саласында (бала-ересек)
психикалық дамудың бағыты мен
Жасты балалардың қарым-қатынас мәселесін зерттеудің тарихы бай. Бұл
тақырып.Мектепке дейінгі балалардың қарым-қатынасын зерттеу бойынша былай
деп бөліп баланың психикалық және тұлғалық дамуындағы қарым-қатынас рөлін
зерттеу; онтогенез процесінде жасты балалармен қарым-қатынастың қалыптасуын
зерттеу; әртүрлі әрекеттердің қалыптасуы мен даму тұсындағы қарым-
қатынастың міндетін зерттеу; балалар арасындағы қарым-қатынасты зерттеу.
Басқа балалармен қарым-қатынастың қажеттілігінің пайда болуы, қарым-қатынас
құралы менР.А.Смирнованың зерттеулері, балада мейірімді көңіл мен
серіктестікке қажеттілік болатынын
В.С.Мухинаның зерттеулері болса, мектепке дейінгі жастағы баланың
ересектермен болған.Баланың өзі туралы пікірі мектепке дейінгі жаста
ересектер мен. Кез-келген кішкентай топтарда топ мүшелері арасында ерекше
тартымды біреу.Көптеген ғалымдар достық қарым-қатынас кезінде табысқа қол
жеткізуіне баланың.Атақты бала дегеніміз басқа балалар онымен ынтамен
араласады деген.Балалардың өздерінің арасынан біреуді сайлаулары топта
қалыптасқан бағалау қарым-қатынас
1. Балалардың бағасы әлеуметтік психологиялық білім ретінде
қарастырылады. Олардың
2. Балалардың бір-бірін бағалаулары қарым-қатынасты бақылау мен түзеу
тәсілі
3. Балалардың бірін-бірі бағалаулары олардың тұлғасының жақсы жақтары мен.
Мектепке дейінгі жастағы баланың әрекетінің негізгі көрсеткіші ол
ойын.Осылайша, баланың өзімен жасты балалармен қарым-қатынас орнатулары
пайда болады.
1.3 Балабақшадағы ойынның маңызы
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік,
мінез- құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен
екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын
ашады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерде педагогикалық процестер барысында
баланың көңіл-күйін анықтап, психологиялық мотивтерді туындатып, жағымды
мінез- құлық дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Психологиялық жаттығулар
баланы үлкендермен және достарымен қарым- қатынас мәдениетіне тәрбиелеп, өз
пікірлерін айтып жеткізе білуге көмектеседі. Ойын жаттығулар арқылы баланың
білімділік дағдыларын күнделікті іс-әрекетте қолдана білу мүмкіндіктері
қарастырылады.
Ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-күйінің үйлесімді
дамуына ықпал етеді. Баланың сезім әрекетін, әсерленушілік деңгейін анықтау
үшін қолданылады.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін,
сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті
арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс- әрекетін бағалай, құрметтей, өз
ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып,
ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз. Баланың бірінші әрекеті
ойын,сондықтан оның мәнісі ерекше.Ойын адамның өмірге қадам басардағы
алғашқы адымы. Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев Ойын ойнап ән
салмай,өсер бала болар ма,-деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын
алады.
Ойын - баланың жан серiгi. Қай бала болмасын ойнап өседi. Әрбiр елдiң
ойыны бол елдiн қоғамдық идеологиясына, тұрмыс - тiршiлiгiне, айналысатын
кәсiп - шаруашылық ерекшелiктерiне байланысты. Ойын сырттай қарағанда анау
айтқандай қиындықы жоқ, оп - оңай тәрiздi көрiнуi мүмкiн. Ал iс жүзiнде
бала үшін ойынға қатысты басқалармен тiл табысып, өзiнiң ойлаған ойын iске
асыру оңай емес. Сондықтан тәрбиешiнiң мiндетi - балаларды ойынға өз
қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету. Сонда ғана ойын өз
мақсатына жетiп, тәрбиелiк мәнi арта түседi. Айталық, тәрбиешiнiң ұжымдық
ойынды тартымды ұйымдастырып өткiзуi балалардың бiр - бiрiмен достық .
Қатынастарының дұрыс қалыптасуының нышаны екенi сөзсiз. Ойын кезiнде
жолдасының айтқанымен келiсiп, оны құрмет тұтудың өзi адамгершiлiкке
бастайтын жол. Тәрбиешi ойын арғылы әр баланың игi бастамасын қолдап, оның
бойындағы жақсы қасиеттердi әрбiте, өзiндiк мiнез - құлқын қалыптастырады.
Мәселен, Әлiм құмнан неше түрлi құрылыстарды өзi ойлап сала алады. Жанына
келген Әсетке ол құмнан ғұрылыс салудың жолдарын барынтасымен айтып
түсiндiредi. Болашақта осы Әлiмнен талантты ғұрылысшы шағуы әбден ықтимал.
Әр баланың бойында өмiрге деген белгiлi бiр бейiмдiлiгi, сүйiктi iстерi
болады. Әне соны дер кезiнде байғап, жан - жақты дамыта тәрбиелеу қажет.
Баланың әдептi, көргендi, қайырымды болып өсуi қоршаған ортасына,
үлкендерге байланысты екенi мәлiм. Бала өмiрде көрген - бiлгендерiн, ойға
түйгендерiн ойын арқылы қалай бейнелесе, бiздердiң, яғни үлкендердiң,
көрсеткен үлгi өнегемiз қандай дәрежеде болса, балалардың да төлiмдiлiгi
соны айқын бейнелейдi.
Балалардың мейiрбандық қасиетi отбасындағы үлкен адамдардың өнегесiне,
балабақшадағы тәрбиешi - апайының олармен күнделiктi қарым - қатынасы мен
тәрбие жұмысын ұтымды жүргiзуiне байланысты қалыптасады. Үлкендердiң
мейiрiмдiлiгi баланың сәби жүрегiн куаныш сезiмiне бөлейдi. Бала жаңа
елiктегiш, ол үлкендердiң әсрекетiн үлгi ретiнде қабылдайда да, оны ойын
кезеңдi айқын бейнелеуге тырысады. Балалардың бiр - бiрiмен достық қарым -
қатынасының дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргiзiлген жүйелi ойын процесiнiң
тәрбиелiк мәнi мол. Балалардың достық сезiмi ойын кезiнде шыңдала түседi.
Кiшкентайлар тобындағы сәбилердiң екi - үшеуден бiрiгiп ойнауы келе - келе
ұжымдық бағыт алады.
Бала табиғатының өзi тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашғы
қуыршақпен ойнауы баланың қамқорлық, ізгiлiк сезiмiн оятады да, әрi қарай
өрбiте түседi. Мұндай iзгiлiк сезiм құрбылар арасындағы достық қатынастың
қалыптасуына жағдай туғызады. Қай бала болмасын жеке - дара ойнағаннан
көрi, бiрiгiп ойнаудың әлде қайда қызықты, мазмұнды болатынын айқын сезiне
бастайды. Соның нәтижесiнде олардың ойынға деген қызығушылықтары артып,
достықтары беки, нығая түседi.
Ересектер тобының балалары алған бiлiмдерiне, өмiрден жинағтаған азды -
көптi тәжiрибелерiне сқйене отырып, тәртiптерiн, мiнез - ғұлықтарын
жағдайға ғарай бейiмдей алады. Балалардың өзара қарым - қатынастары тұрағты
қажеттiлiкке айнала бастайды. Ойын кезінде баланы мәжбүрлеуге, ойынды
бұзған балаларды бұл жерде жазалауға болмайды. Ойын соңында талдау жасап
кім өзін қалай ұстағанын айтады. Баланың тілін дамытуда ойын мен ертегінің
бала жүрегінің сабақта өте қуанышты жағдайын көрсетеді. Айтқым келіп
отырғаны негізгі мақсат танымдық іс - әрекет қана емес, жеке қасиеттерін
қалыптастырып ауызша жауап беру арқылы тілін дамыту. Ойын терапияны алғаш
қолданған ағылшын психологы Анна Фрейд екінші дүние жүзілік соғыста
Лондондағы бомбылауда зардап шеккен балалармен жұмысында көрсетті. Егер
бала ойын кезінде өзінің уайымын көрсете, сөзбен жеткізе білсе ол
қорқыныштан, уайымнан арылады.
Ойын - балалар үшін тек сөз емес, ол тіл, сондықтан балаға дер кезінде
көңіл бөле білу керек. Ойнап отырған жалғыз бала және ойнап жүрген балалар
тобы педагогикалық тұрғыдан қарағанда екі түрлі жайт. Ойын балалар үшін
айналадағыны танып білу тәсілі. Ойынның негізгі ерекшелігі. Балалар үн-
түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді.
Ойын процесінде сөйлесу қарым –қатынасы үлкен роль атқарады.Сөйлесе
жүріп,балалар пікірлесіп,әсер алысып,ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар:ойынның өзінен
туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойын бала үшін нағыз өмір. Олай болса тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастыра
білу қажет. Ол балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті
қатысушысы болуға тиіс. Ойын көбінесе серуен кезінде ұйымдастырылады.
Сондықтан аулада арнаулы құрылыстар, ғимараттар, кемелер, автобустар,
көптеген құрылыс материалдары күректер, доптар, секіргіштер болуға тиіс.
Ойын сонымен бірге сабақ кезіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын
ешқашан да өзінің қызықтылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты
өзгереді. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті
- рольді, драматизиялық, дидактикалық, құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар болып бөлінеді.
Сюжетті – рольді ойындар мектепке дейінгі балаларға тән, ең сипатты
ойындар болып табылады. Ол балалар өміріне елеулі орын алады. Сюжетті-
рольді ойындарының ерекшелігі сол, оны балалар өзі жасайды. Ойынның дербес
әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ
та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті – рольді ойында бейнелеу құралы роль мен
ойын әрекеттері болып табылады.
Драматизиялық ойындарда мазмұн, рольдер, ойын әрекеті қандай да бір әдеби
шығарманың, ертегінің т.б. сюжеті мен мазмұнына сәйкес болады. Ол сюжетті -
рольді ойынға ұқсас. Драматизия ойынында балаға қандай да болсын айқын
тәсіл көрсетпеу керек ол үшін ойынның шын мәнінде ойын болғаны дұрыс.
Құрылыс ойыны - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны
қоршаған өмірді алуан тірлі құрылыстарды және соларға байланысты іс-
әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті -
рольді ойынға ұқсас келеді және соның бір түрі деп қаралады. Олардың қайнар
көзі біреу - қоршаған өмір. Құрылыс ойындарда олар қоршаған заттардың,
құрылыстардың көшірмесін жасап, құр бейнелеп қана қоймайды, сонымен бірге
өздерінің шығармашылық ойын, жобалық міндеттерінің өзіндік шешімін
енгізеді.
Дидактикалық ойын формасы кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы
болып табылады. Ойын өлең мен қимылды ұштастыру негізінде жүргізіледі.
Мысалы: Сиқырлы қақпақтың сырын ашайық деген ойында ересек топтарда
тәрбиеші балаларды зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу
қабілетін дамыту міндетін алға қояды. Ойын міндеті - қақпақтың астында не
бар екенін білу.
Дидактикалық ойынның нәтижесі қандай жолмен болса да өту емес, балалардың
білімді игеру, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда
жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Дидактикалық ойындарда да балалардың
алдына қандай да бір міндеттер қойылады, оларды шешу үшін назарды
жұмылдыру, ерікті зейін қою, ережені ой елегінен өткізе білу т.б. Олар
балалардың түйсіну және қабылдау қабілетін дамытуға,ұғымдарын
қалыптастыруға, білімді меңгеруін көмектеседі. Дидактикалық ойындар
айналамен табиғатпен таныстыру сабағында жиі қолданады. Дидактикалық
ойындар топ бөлмесінде, аулада, залда, учаскеде өткізіледі. Дидактикалық
ойынның орталығы ойыншықтар мен ойын құралдары.
Әрбір топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, оның күнделікті
тұтынуына керекті барлық заттардың комплектілері болу керек.
Үстел үсті ойындары лото, домино, тапқырлық ойындар (Қайда не өседі?
Бұл кімге керек т.б.) пазылдар, леголар қимыл белсенділіктерін, ептілікті
талап ететін ойындар. (Ұшатын қақпақтар, Қаздың балапаныт.б) мозайка
типтес ойындар жатады. Ересек топтағы балалар қағазға басылған үстел
үстінде ойналатын ойын қызықты келеді. Оларға табиғат құбылыстары, көліктің
алуан түрлері (Кім не біледі? Немен жүреді? Немен жүзеді? Немен ұшады?)
бейнеленген, ертегілердің кейіпкерлері қимыл көрсетеді.
Қимыл-қозғалыс ойындарында балалардың қозғалысын жүгіру, секіру өрмелеу
т.б қимылдарға жаттығуына және жетілдіруге мүмкіндік береді. Қимыл ойындары
барлық жүйке - психикалық дамуына, жеке басының аса маңызды салаларының
қалыптасуына да үлкен әсер етеді. Қимыл ойында ережелерді ұйымдастырушы
роль атқарады, олар ойынның барысын, жүйелілігін, ойнаушылырдың қарым-
қатынасын, баланың мінез – құлқын анықтайды. Сол сияқты ойындар да топта
жас ерекшеліктеріне сай жүргізіледі. Ойын балаларға сабақта да, серуенде де
өте қажет, тіпті бала жай дем алып отырғанның өзінде де ойын үстінде
болады.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар
жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.Себебі,
ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің
мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық әрі
интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
1.4 Бала тәрбиелеудегі ойындардың маңызы
Баланың бірінші әрекеті ойын ,сондықтан да ойын адамның өмірге қадам
басардағы алғашқы қадамы.
Абай атамыздың Ойын ойнап ән салмай ,өсер бала болар ма? деген өлең
шумақтары тегін айтылмаса керек.
Көптеген жазушылар бала ойынының психологиялық мәнін көркем бейнелер
арқылы ашқан.Бала ойын арқылы өзінің қуанышын ,ренішін, арманын
бейнелесе,ертеңгі күні яғни болашақта сол арманын жүзеге асыруға
мүмкіндік алады.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
тигізетін жетекші,басты құбылыстың бірі деуге болады.Ойын мен еңбектің бір
біріне ұқсас сипаатары көп, сондықтан кейбір педагогтар,жақсы ойын жақсы
жұмыс сияты да, жаман ойын жаман жұмыс сияқты деп қарайды.
Баланың қуанышы да, реніші де ойын кезінде айқын көрінеді. Ойын кезінде
бала ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады,қиялы ,
шығармашылық қабілеті дами түседі.
Ойын тәрбие құралы, ақылды,ойды, тілді дамытады, сөздік қорды , сезімді
кеңейтеді. Баланың мінез құлқын тәрбиелеп, адамгершілікке жетелейді.
Ойын эстетикалық тәрбие құралы.Балалар негізінен ойын үстінде тез тіл
табысады. Баланың ойынына қарап, оның психологиясын білуге болады. Кейбір
балалар ойын кезінде еркін қозғалып , басқалармен тез тіл табысса, кейбір
балалар басқа балалармен араласа алмай ,көңіліне ұнаған ойыншықты
басқалардан сұрауға батылы жетпей тұрады. Әрине бұндай кезде балаға
ойынға араласу үшін үлкендердің көмегі қажет.
Ойын кезінде ойыншықтарды өзіне жинап алып, менікі дейтін балалар
көп. Педагогтың міндеті балаға ұрыспай жай ғана мен дегенннің орнына ,
біз, біздікі деген ұғымды айтуға дағдыландыру.
Бала ойыны үшін қажетті құрал ойыншық. Ойыншық бала ойынын қызықты ,
әрі көңілді өтуі үшін оған көп көмектеседі. Мысалы, машинаны ойнап
отырған балалар ойын кезінде жол жасап,құрылыспен шұғылданып, бір
бірімен тығыз қарымқатынаста болса,қуыршақ ойыны кезінде қыздар өздерін
қуыршақпен салыстрып, олармен сөйлесіп ,тілін дамытады. (Мысалы, сенің
шашын ұзын, менікі де әдемі; сенде бантик, ал менде әдемі түйреуіштер)
Біздің балабақшамызға балалармен ұлттық ойындар көп ойналады. Ұлттық
ойындар ды меңгеру барысында балалар мен жасөспірімдер әртүрлі
жаттығулар жасау арқылы денесін шынықтырады,ой өрісін дамытады. Қазақ
ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп,балалардың нағыз азамат
болып қалыптасуына аса зор мән берген . Нәтижесінде дәстүрлі бала
тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойындарды ойластырып,дамытып
отырған. Ойындардың басты тәрбиелік мәні болашақ ұрпақты келешек
кәсіпкерге баулу, яғни бұл ойындар да дәстүрлі ұлттық педагогиканың
бір саласы болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай қалыптасқан : Әріп таңдау, Сымсыз
телефон, Сынарын табу сияқты ойындармен қатар көптеген спорттық
ойындар да жиі кездеседі.
Әрбір ойын балларды бір біріне жақындастырады, қиыншылықты жеңіп,
табысқа жетуге баулиды.
Ойын,балалардың жас ерекшелігіне қарай ұйымдастырылуы керек. Мен өзім
жұмыс жасайтын сәбилер тобында ойын ересек балаларға қарағанда кең
көлемде емес.Ұлттық ойындардың ішінде жас сәбилерге арналған Қуырмаш
тәрізді ойындар көп.
Жалпы ойынның қандай түрі болса да атадан балаға , ұрпақтан ұрпаққа
жетіп отырады. Ұлттық ойындардың негізгі мақсаты бала бойында өнердің
нұрын себу. Ұлттық ойындардың заман талабына сай өзгертіліп, жанартылып
отырғандары жөн.
Қорыта айтқанда, бала ойнай да , ойлай да білсін. Балалар біздің
болашағымыз ,өміріміздің жалғасы. Олардың ойын арқылы алған тәлім тәрбиесі
болашақта балаға дұрыс жол көрсетеді.
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеті. Ойында баланың дене
күші артады, қолы қатайып , денесі шыңдала түседі, көзі қырағыланады,
зеректілігі, тапқырлығы , ынтасы артып, жетіле түседі.Ойында балалардың
ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасып шыңдалады.Ұстамдылығы, жағдайлады
салыстырып бағдарлау іскерлігі жетіле түседі.
Мұндай жағдайда балалардың түрлі топтағы бұлшық еттері бірдей қызмет
етеді де, соның нәтижесінде олар бірқалыпты жетіледі. Алайда қимылды
ойындардың маңызы тек мұнымен ғана шектелмейді, олар сондай ақ
балалардың жан жақты өсіп жетілуінде үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар ,
ойынның зор тәрбиелік білімділік күші жекелеген гимнастикалық
жаттығуларға қарағанда жоғарырақ тұратын күрделі әрекет, баланың жеке
басын тәрбиелеудегі ең жақсы құрал деп саналады. Баланың ойын үстіндегі
сергек де ширақ болатынын ,сезімтал келетінін, бар ынта ықыласымен
ойынға беріліп кететінін білеміз.
Қимылды ойындар зеректілікке, байқағыштыққа , зейінділікке , қиялдауға ,
дұрыс сезімдерін дамуына мүмкіндік жасайды.
Бала өзінің тең құрбылары арасында олармен тең сезінуге тиіс. Ойындағы
белсенді әрекет балалардың күшіне деген сенбеушілікті, ұялшақтықты,
жасқаншақтықты болдырмайды. Қимылдарды дәлме дәл орындау батылдық ептілік
, тапқырлық, сенімділік сезімін күшейтеді және коллективте өзінің тиісті
орнын алуға көмектеседі.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың допппен , шеңбермен ,
жіппен секіру, тас лақтыру және басқада затармен ойнайтын көптеген
қимылды ойындарында ержені балалардың өздері белгілейді.Қай жағдайда да
болса да келісім барлық ойнаушылар үшін заңды ереже болып табылады.
Бұл дәстүрлердің тәрбиелік мәні үлкен. Балаларды тәртіптілікке шақырады,
өз беттерімен келісе білуге,келісіп әрекет жасауға , көпшіліктің
пікірімен санасуға тәрбиелеуге көмектеседі.
Жоғарыда айиылғандардың бәрі қимылды ойындар арқылы алуан түрлі
міндеттерді шешуге болатындығын көрсетеді. Ал ол үшін бұл ойындарды
балалармен күнделікті жұмыста кеңінен қолдану керек.
Қимылды ойындарды пайдаланған кезде дидактикалық принциптерді:
қолайлылықты, жүйелікті, бірізділікті, белсенділікті, парасаттылықты сақтау
керек.
Бұл ойындар жинағында Балалар бақшасындағы тәрбие программасына сәйкес
3 жастан 7жасқа дейінгі балаларға арналған ойындар іріктеліп алынады.
Ойындар, әрбір жас тобы үшін балалар қимылының басымдылық процесіне
қарай орналастырылған: жүру, жүгіру , лақтыру, секіру, өрмелеу.
Мысалы, жас ерекшеліктері әртүрлі топтарда пайдаланылатын, жұртшылыққа
кейіннен белгілі Аққуқаздар деген ойындар балаларға мынадай нәрсені
ескеру керек : қаздар жайылып жүрген кезде шөп жұлып жейді ,су ішеді.
Осы қимылдарға еліктеп бала еңкейеді, мойнын созады, басын артқа қарай
шалқайтады т.б. сюжетті ойындар ды мұндай қимылдар үшін әртүрлі
уақытта себеп табуға болады.
Жаысна қарай бөлінген әр топтың ішінде де бұл принцип
сақталған.Мысалы, кішкентай балалр алғашқыда, негізінен балалрдың
қимылына жағдай жасайтын, жүгіруге , секіруге , ынталандыру міндеті н
атқаратын ойындар берілген.Ол одан кейін қимылдың сапасына талаптар
қоятын ойындар орналастырылған.Мысалы, ал,алғашқыда балаларға сәл
биіктіктен секіретін ,одан кейін бір орында тұрып , екі аяқпен алға қарай
жылжып секіретін ойындар беріледі.
Ересек балалар топтарында терең оларға, жоғарыға, жүгіріп келіп
және бір орнында ұзындыққа секіруге жаттықтыратын ойындар іріктеліп
алынған. Айналып тұрған секіргіш жіп арқылы секіреді.
Естияр балалар мен ересек балалар топтарында Кеглилер (ағаш
қадаларды ағаш доппен құлату), Қар дөңгелектер және жүріп бара нысанаға
лақтыруға тапсырма беріледі. Мысалы, Аңшылар мен қояндар ойыны.
Мектепке даярлық тобына балалар үстел үстінде ойнайтын ойындар ( ұшқыш
қалпақтар) және басқада дәлдікті ғана арттыратын емес, сондайақ қимылдар
шоғырландыратын , соққыны белгілі бір нысанаға бағыттауға үйрететін
ойындарды ойнайды.
Қимылды ойындардың бәрі сайып келгенде балалар қимылының жеңіл де
әсем, батыл да сенімді болуына бағытталған.
Ойынның мазмұнын, ережесін балаларға анықайтып беру, ойындағы
қимылдарды дәл де айқын орындау үшін тәрбиеші балалармен жұмыста
пайдаланылатын қимылды ойындарды жақсы білуге міндетті.
Қимылды ойындардың әсері көп жағдайда ойынның алдына қойылған
міндеттердің ауыр жеңілдігіне және дене күшінің дәрежесіне байланысты
болады. Ойын көп күш қуат жұмсауд талап етіп, бала организмін қатты жұмыс
істеуге мәжбүр етуіне қарамастан , олар әдетте қуанышты , жақсы көңіл
күй тудырады. Алайда бұл қуанышты көңіл күй баланың дұрыс дамып
жетілуіне оның алдына белгілі бір күш жұмсауды талап ететін , бірақ
орындай алатын, міндет қойылған жағдайда ғана дұрыс көмектеседі.
Балалардың істеген әрекеті процестің өзінен сондай ақ оның
нәтижесінен болсын, бірлесіп істеген ісәрекеттің сергек немесе
күйініштерінен болсын, бәрібір оған қуаныш әкелуі керек.
Мұндай жағдайда олар тағы да ойнай беруді сұрайды, ал одан ересегірек
балалар топтарында өз беттерімен де ойнайтын болады.
Ойындардың әрбір топта тұрақты ойналып тұруы балалардың өздерінің
инициативасымен пайда болып жүргізілуі үшін оларды ұйымдастырудың
жолдарын жақсы салыстырып, балалардың ойнауға деген ынтасын шақыратын
әр түрлі құралдарды пайдалану керек.
Ойындар үй ішінде, сондайақ далада өткізілгенде де тез қимылды қажет
ететін ойындармен алмастырып отыру керек. Жазда, ыстық күндерде ,
қимылды ойындар учаскесінің көленкелі салқын жерінде немесе орманның
шетінде өткізіледі.Қыста серуен кезінде, ойындарды жүгіру, секіру
тәсілдері арқылы ұйымдастырып, қимылға мейлінше жағдай жасау керек:
Поезд, Торғай және автомобиль, Пятнышки (доп ойынының бір түрі), Қар
дөңгелектер, Мұз қалау және басқа қимылды ойындар қыс кезінде
демалумен алмастырылып отырылуы керек, балалардың денесінің артық қызып
терлеп кетуіне жол бермеу керек.
Барлық жас ерекшеліктері бар топтарда тәрбиеші ұйымдастырған қимылды
ойындар балаларға қызықты болып, қызу да шапшаң, сезімді, емінеркін
өткізілуге тиіс.Тек осы жағдайда ғана олар бала тәрбиелеудің тиімді
құралы бола алады.
Бұл жұмыстың әр топта жүйелі жүргізілуі үшін, бірде бір баланың
назардан тыс қалмауы үшін , тәрбие жұмысының перспективалы жоспарында,
сондай ақ әр күнге арналған жұмыс жоспарында , сондайақ әр күнге арналған
жұмыс жоспарында да қимылды ойындар белгіленуге тиіс. Тәрбиеші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы ойынның қарым-
қатынастың қалыптасуына ықпалы
Орындаған:
Тексерген:
оРАЛ- 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Балабақшадағы қарым- қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым-қатынастың адам психикасының
дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Бала тәрбиелеудегі қимылды ойындардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..13
1.4 Балабақшадағы ойынның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы қарым- қатынасты
қалыптастыруға байланысты ойындар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым- қатынас тренингін ұйымдастыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .22
2.2 Қарым- қатынасты қалыптастыруғаРөлдік ойын әдісін
қолдану ... ... ...24
2.3 Қарым-қатынаста қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Адам психикасының қайнар көзі - қарым-қатынас
екендігі тек біздің зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп
қойған жоқ, сондай-ақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам
психикасына зор әсер ететіндігі жан-жақты ашылып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас
сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында
туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан
оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық
конфликтіні олардың ойын іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек
іс-әрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау
технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету - біздің диплом жұмысымыздың
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай - оқушылардың ақыл-ойы мен
сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы
баланың ақыл-ойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып
келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың өзіне тән жеке даралық
психологиялық өзгешеліктеріне сипаттама беру болып табылады. Ақыл-ойы енжар
балалардың психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл
балалардың қарым-қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік
басқалармен қатынас жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды
құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар жоғарыда
айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу себебін
түсіндіретін оқушылардың өзара конфликттерін түгелдей болдырмау мүмкін
емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын - тәртіп болып
табылады. Тәртіп - белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы балаға
өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
Мақсаты: ойын арқылы балалар арасындағы қарым- қатынасты дамыту жолдарын
айқындау.
Міндеті:ойынның тәрбиелік, дамытушылық мақсатын анықтау.
ойын кезінде балалардың қарым- қатынасын жақсы жағынан қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: балабақшада ойынды пайдалану арқылы балалардағы қарым-
қатынасты дұрыс жасай білуге бағыттау.
Болжамы: балабақшада ойын технологиясын ұтымды пайдалансақ, балалар
арасындағы қарым- қатынас ерекшеліктері жаңаша сипатқа ие болатынына көз
жеткізе аламыз.
Теориялық негізі: Халық даналығында Ойнай білмеген, ойлай да білмейді,
Ойында озган, өмірде де озады деген аталы сөздер сырына жүгінсек,
мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез-
құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында
бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен
кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі екі
тараудан, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Балабақшадағы қарым- қатынас ерекшеліктері мен ойындардың маңызы
1.1 Қарым-қатынастың адам психикасының
дамуына әсері
Қарым-қатынас - жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы. Адам қалыпты
өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық
ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау
үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Қарым-қатынас арқасында ғана адам
өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алады, өзін басқалармен
салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгереді. Қоғамнан тыс адам
өмір сүре алмайды. Адам психикасының дамуындағы қарым-қатынастың ролі
ерекше. Сондықтан адам өзгелермен қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір
сүре алады.
Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастап-ақ айналасындағылармен
қатынас жасай бастайды. Өмірінің алғашқы кезеңінде биологиялық сипаттағы
қарым-қатынас болса, одан әрі оның қарым-қатынас сипаты әлеуметтік сипатқа
түсе бастайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ересектермен қарым-қатынасы туралы
М.И.Лисина зерттей келе балалардың әлеуметтік мінез-құлқы мен жеке басының
дамуын тек ересектермен қарым-қатынасымен ғана түсіндіруге болмайтындығын
атап өтеді. Баланың жасы ұлғайған сайын оның жеке басының дамуында қарым-
қатынас ерекше орын алатындығын айтып өтеді. Өз құрбыларымен қарым-қатынас
жасай отырып, өзінің ішкі жан дүниесіндегі тұйықтықты аша алады, өз
құрбылырымен өзара әрекеттесе отырып, өз көзқарастарын жеткізе алады.
Тек балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу ғана олардың арасында
туындаған қиыншылықтарды басқаруды жеңілдетеді, топтағы барлық балалармен
өзара қатынасты толық құруға жол ашады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-қатынас
сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінеді. Ойын барысында туындаған
кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшаулануының бір
себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың ойын
іс-әрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек іс-әрекетінде бақылау
арқылы топтан оқшауланатын баланы зерттеу оңайырақ.
Ойын кезіндегі балалар қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны. Ойын -
мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті бола отырып, ол жан-
жақты әрекет негізінде балалар қарым-қатынасының бірқатар типтерін
ажыратады.
А.Н.Леонтьев балалар арасындағы қарым-қатынастық ойындарда фантастикалық
өлшемдер кездесетіндігін көрсетеді. Оның айтуы бойынша шындық әрекет,
шындық тәсіл және заттармен шындық бейне жасау болады. Сюжетті-рольдік
ойындарда әрбір баланың сюжетке, рольге, рольді орындауға қатысы көрінеді.
Рольге бөліну немесе ойыншықтарды бөліп алу негізінде туындаған конфликті
нәтижелердің соңғы нәтижелері адалдыққа бағытталған жағдайда баланың
адамгершілік нормаларын меңгеруге бірқатар әсер етеді.
Кей жағдайда педагогтың басқаруымен жүргізілген ойындар сырт қарағанда
жағымды қатынас болғанымен, дәрігер ролінде ойнайтын баланың орнында
топтағы әрбір бала болғысы келуі мүмкін, яғни емделуші емес, емдеуші
болатын балалардың қалауы болуы да мүмкін. Осының негізінде балаларда үнсіз
келісу туындайды.
Ойын қатынасындағы сыртқы көріністің тағы бір түрі - рольдік, іскерлік
қатынаста педагогтардың, психологтардың бөліп қойғанына байланысты баланың
жеке басының дамуы адамгершілік бағытта көрінуі мүмкін. Дегенмен, баланың
ішкі жан дүниесі, әсері, қызығушылығы мен қажеттілігі, өзінің ойында алған
рольдік жағдайына қанағаттану, қанағаттанбау сезімдері жауапсыз қалады.
Ойын кезіндегі қарым-қатынастың сыртқы көріністерінің бір жағы - баланың
өзіндік, жеке даралық қатынасында байқалады.
Мысалы, бір-біріне симпатиялық, антипатиялық, селқостық -балалар
қатынасында көп байқалмайды, бұл арнайы зерттеуді қажет етеді.
Балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері туралы көптеген
педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік-психологиялық зерттеулер
анықталып келеді. Сонымен қатар балаға комплексті, жүйелік формадағы іс-
әрекетті ұйымдастыру Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн,
Л.И.Божович еңбектерінде терең қарастырылады. Педагогика және психология
ғылымындағы А.С.Макаренконың ойы: Жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы
қалыптасады.
Балалар арасындағы жүйелі қатынас балаларда болатын әсерлік жағдайлардың
бір-бірімен тығыз қатынас құратындығын, жеке адам қатынасында эмоционалды
жиынтық құратындығы, топтағы адамдарға үйреніп қалатындығын, оларда
эмоционалдық қанағаттану, жағымды әсер алатындығын дәлелдей түседі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сыртқы және ішкі психологиялық
конфликтілер кездеседі. Сыртқы психологиялық конфликті - олардың бірлескен
іс-әрекеті барысында туындаған қарама-қайшы көзқарастарынан шығады (мысалы:
жалпы істі таңдау, міндеттерді бөлісу, ойын, еңбек материалдарын бөлісу,
рольдерді таңдау).
Ішкі психологиялық конфликт - мектеп жасына дейінгі балалардың негізі
ойын іс-әрекетінде өз құрбылары арасында пайда болады және олар бақылауда
байқалмайды. Мұнда міндетті түрде ересектердің көмегі қажет болады. Баланың
үлкендермен қарым-қатынасының генезисі. А.С. Выготскийдің позициясына
сәйкес әлеуметтік өмір және қоршаған орта адам дамуының органикалық қажетті
жағдай болып табылады. Бала жастайынан қоғамға енеді және ол неғұрлым кіші
болса, соғұрлым ол әлеуметтік нәрсе болады. А.С. Выготскийдің концепциясына
сүйене отырып М.И.Лисина ғылыми мектеп ашады. Ол Кеңестік психологияға жаңа
- баланың үлкендермен қарым-қатынасы атты пәнді енгізіп, оны зерттеудің
жаңаша жолдарын қарастырады. М.И.Лисина қарым-қатынастың әсерін ғана
зерттеп қоймай, өзінің түсіндірмелік схемасын ұсынады. Схема қарым-
қатынастың жүйесін, спецификасын көрсетті. Сол арқылы баланың үлкендермен
қарым-қатынас генезисінің концепциясын анықтау мүмкіндігі туды.
Біз білетіндей, 1970-ші жылдары психологиялық ғылымның екі жетекші саласы
- қарым-қатынас пен іс-әрекет кеңінен зерттелді. Осыған сәйкес М.И.Лисина
қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі деп қарауды ұсынды.
М.И.Лисина баланың үлкендермен қарым-қатынасының келесідей критерийлерін
бөліп көрсетті:
1) үлкенге деген қызығушылық,
2) үлкендердің әсерінің қабылдануындағы эмоционалды деңгейі,
3) баланың үлкендерге бағытталған индивидуалды актілері,
4) баланың үлкендердің оның әрекетіне деген қарым-қатынасы немесе
сезімталдылығы.
Зерттеу нәтижесінде баланың үлкендермен қарым-қатынасының генетикалық
реттелген 4 формасы байқалды. Олардың әр қайсысы коммуникативті
қажеттіліктің түрлілігімен сипатталады:
I - ситуативті - жекелік (сәбилік шақ)
II - ситуативті - іскерлік (ерте балалық шақ)
III - ситуациядан тыс танымдық (мектепке дейінгі ерте орта шақ)
IV - ситуациядан тыс - жекелік (мектепке дейінгі орта және жоғары
деңгей).
Үлкендермен қарым-қатынас формаларының классификациясы оның психикасының
басқа да қырларының дамуымен бірлікте қарауға мүмкіндік берді. Қарым-
қатынастың әр бір жаңа формалары өткен формаларына сәйкес орнығады. Бала
өскен сайын барлық коммуникативтік құралдарды жақсы пайдаланып, әрекет
жағдайына қарай қарым-қатынас формасын өзгерте алады.
Қарым-қатынастың дұрыс дамуы - әрбір қарым-қатынас формасының өздеріне
сәйкес жас кезіңде ретті түрде толығымен орындалғанда ғана жүзеге асады.
Зерттеулер көрсеткендей үлкендермен қарым-қатынас - бала әрекетінің ішкі
құрылымын (А.В.Болбочану, Г.И.Копчеля), оның эмоционалды қобалжу сферасын
(С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина), танымдық белсенділігін (Е.О.Смирнова,
Т.А.Землянухина), еріктілігі мен өзін-өзі бағалауы мен саналылығын
(Н.Н.Авдеева), құрбылармен қарым-қатынасын (Л.Н.Галогузова) анықтайды.
Жеке адамның қалыптасуына тек үлкендермен қарым-қатынас қана әсер етіп
қоймай, құрбыларымен қарым-қатынас та ерекше орынға ие болады.
1970-80 жылдары А.Г.Рузскойдің басшылығымен жүргізілген зерттеулер
үлкендермен қарым-қатынас тек ерекшеленетін құрбылармен қарым-қатынастың
спецификалық ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасады:
I- коммуникативті әрекеттің түрлілігі.
II- қарым-қатынастың ерекше эмоционалдық сипаты.
III- қатынастың стандартталуы және регламенттенуі.
Мектепке дейінгі шақта құрбылармен қарым-қатынас үлкендермен қарым-
қатынас сферасына пара-пар келетіндей бірнеше кезеңдерге бөлінеді:
1) эмоционалды тәжірибелік (1-4 жас аралығы)
2) ситуативті - іскерлік (4-6 жас аралығы)
3) ситуативтіктен тыс іскерлік (6-7 жас аралығы)
Жүргізілген зерттеулер негізінде мектепке дейінгі шақтағы балалардың
қарым-қатынасын дамытушы және түзетуші бағдарламалары жасалынды.
Ал мектеп балалары арасындағы қарым-қатынас сипатына түсініктеме беретін
болсақ, балалардың өз сыныптастарымен қарым-қатынас жасауына, бірлестік
әрекеттеріне тәрбиешінің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді. Оның
әрекеттесуі әртүрлі аспектілерден көрінуі мүмкін.
Біріншіден, тәрбиешінің басқа балаларымен әрекеттесу стилі баланың өзімен
жасты балалармен әртүрлі қарым-қатынасқа түсуінің алғы шарты болып
табылады. О.Осадьконың зерттеулерінің көрсетуі бойынша баланың алғашқы
тәрбиешіінің педагогикалық тактикасы мен қарым-қатынасқа түсу стилі, оның
ата-анасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін және жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді екен. Тәрбиешілердің жеке
тұлғалық қарым-қатынасқа түсу стилі және педагогикалық іскерлік
тактикасының әсері балалардың бір-бірімен конфликтілі қарым-қатынасқа
түспеуінің алғы шарты. Бірақ мұндай стильді тек төменгі сынып
тәрбиешілерінің санаулылары ғана қолданады (15%). Бастауыш сынып
балаларының тәрбиешілерінің қарым-қатынасқа түсуінің айқын функционалды
стилі (85%) бойынша, олар бір тактиканы қолданады (диктатура). Бұл әрекет
сыныптағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың арасындағы кернеуді күшейтеді.
Екіншіден, тәрбиеші балалар арасындағы болып жатқан қиыншылықтарға
араласуға міндетті. Бұл, әрине, қиыншылықтарды басып тастау емес.
Ситуацияға байланысты администрациялық араласу немесе қарапайым кеңес болуы
да мүмкін.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған.Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына
қатысты еңбектер ерекшеҚарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және
өзара қатынас жасауының ерекшеС.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы
өзара келісім, іскерлік және достық
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда ЕкіншіҚарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында
біз коммуникативті іс-әрекет ұғымымен
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-субъект
жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу
зерттеугеБалалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылымиБалалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының
ерекшеліктері менҚарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық
компоненттерін анықтау қажет.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағыМұнда Т.В.Драгунова бойынша қарым-
қатынастың пәні қарым-қатынасқа субъект рөлінде болатын
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский,М.И.Лисина, А.Г.Рузская,
С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас мотиві затталған
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелеріМ.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын
экспрессивті-мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастыңӘдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас
механизмдерін қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайдаАл М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі
жан дүниесіВ.С.Мухина қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер
етудің дара –Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынас сферасындағы стильКезі келгенде авторитарлық, демократиялық және
либералды-босаң стильдерге арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасынаБалалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе
диагностикалық жұмыс, олармен қарым-қатынас саласында
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері,Ғылымда қарым-қатынастың
деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш – макродеңгей,
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы қатынастарға,
дәстүрге, салтқаМезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады. Микродеңгей –
мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара т.б.)А.Б.Добрович
қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен сананы
қалыптастырудыңҚарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатыменПедагог-ғалымдардың қарым-
қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар. Мұнда баланың
психикалықА.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін
бала тәрбиесіндегі басты
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдасС.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен
балалар арасындағы өзара
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретіндеқарастырған жоқ.
АлайдаА.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту мен
тәрбиенің бастыСоңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология
салаларында қарым-қатынастыҚарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет
стилі беріледі, бірлік пайда
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский, Е.Л.Рубинштейн,Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт,
ол жоғарыдағы қарым-қатынас5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы,
екі жазықтықты қамтиды:
2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова,
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина еңбектерінде
беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның зерттеу концепциялары бойынша мектеп жасына
дейінгі балаларМ.И.Лисина және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-
жеке бастықМіне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын
жетілдіру өтеБүгінде қарым-қатынас мәселесі әртүрлі маман иелерінің назарын
аулап отыр.Л.С.Выготскийдің адамдардың өнімді әрекетіне, адамдардың бір-
бірімен ара-қатынасының арқасында жүзеге
Осы түсінікті басшылыққа ала отырып Л.С.Выготскийдің адамда болатын
психологиялықПсихологиялық ғылымның ары қарай дамуына әрекет теориясы ықпал
етті.Осы жанамалықтың арқасында адам жекеленген және қоғамдық тәжірибені
үйренеді.А.Н.Леонтьев еңбектің пайда болу көзін қарастырып қана қоймай,
еңбекТіршілік процесі кезінде, еңбек процесі кезінде адам әрдайым басқа.
Басқа адамдарда қалыптасқан түсінік сияқты әрекеттің саналы кескіні
адамныңҚарым-қатынас ұғымы көп мәнділер қатарына жатады. Қарым-қатынасты
зерттеудегі ғылымдар
Әлеуметтік-психологиялық деңгей әлеуметтік әрекетті жүзеге асыру
процесіндегі қарым-қатынасқа жасалғанҚарым-қатынас субъектің әрекеті, оның
объектісі басқа адам, қарым-қатынастағы серігі
Бұл процестің жемісі ретінде объектіде болып жатқан өзгерістер, сонымен
Тар шеңберде қарым-қатынас тікелей бақыланатын шындық және барлық қоғамдық
Шет елдерде қарым-қатынастың көптеген дефинициялары, яғни анықтамалары
ұсынылған. А.А.Леонтьев,М.И.Лисинаның пікірінше қарым-қатынас дегеніміз екі
немесе одан да көпАдамдардың қарым-қатынас кезінде маңызды сипаттамасы:
оған қатысушы әрбір адам
Сол себепті М.И.Лисина бір жақты белсенділікті қарым-қатынасқа жатқызбайды.
Мысалға,Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады.
Мысалға, Г.М.АндрееваныңГ.М.Андреева әрекет пен қарым-қатынастың арасындағы
байланысты одан да кең
Қарым-қатынастың әрекеттері келесі құрылымдарға бөлінеді: қарым-қатынас
нысанасы – ол.Қарым-қатынас болу үшін жасалатын шара коммуникативті
мотивтер деп аталады.Қарым-қатынас міндеттерінің мазмұны бірқатар шарттарға
тәуелді. Бұл шарттар ішкіҚарым-қатынас нәтижесі дегеніміз қарым-қатынас
кезінде материалды және рухани мінез-құлықтың,
Адамдардың бірігіп әрекет ету ұйымы (ортақ нәтижеге қол жеткізу
Тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы (қарым-қатынас
орнату мақсатындаАдамдардың бір-бірін танулары.
Бұл функциялар бір жағынан қарым-қатынастың негізгі жұмысын көрсетсе,
алОсылайша, қарым-қатынасты әрекет деп қарастырған оң нәтиже береді. Қарым-
қатынас,Баланың ересектермен қарым-қатынас орнатуы жайында қалыптасқан
пікірлердің дамуының тарихы
Алайда біртіндеп басқа көзқарас қалыптасты. К.Лоренц қалыптасқан түсінікті
жоққаБіртіндеп баланың да ересектің да қарым-қатынаста белсенділігі бірдей
дегенБаланың психикалық дамуындағы проблемаларды зерттеп жүрген ғалымдар
олардың қарым-қатынасыЕресекпен қарым-қатынас орнату баланың даму бағыты
мен шапшаңдығын анықтайды
Кейінгі жылдары психологтар госпитализмнің жаман түрі баланың денесі
менСонымен қарым-қатынас қалыбы деп белгілі бір даму кезіндегі
коммуникативтіБұл қарым-қатынас қалыбының мектепке дейінгі уақыт аралығында
пайда болуБаланың тіршілік әрекеті жүйесіндегі орны;
Осы қалыптағы қарым-қатынас кезіндегі балалардың қанағаттанатын
қажеттіліктің негізгі мазмұны; Баланың даму кезінің белгілі бір кезеңінде
қоршаған адамдармен қарым-қатынас.Қарым-қатынастың негізгі құралдары, оның
көмегімен баланың адамдармен коммуникациясы жүзеге
М.И.Лисина баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі кезеңінде төрт түрлі
1. Оқиғалы-тұлғалық қарым-қатынас түрі. Қарым-қатынастың бұл түрі баланың
екі айлық уақытына дейін ғанаСитуативті тұлғалық қарым-қатынастың
ерекшелігі ересектердің жылы қабағынан мұқтаж баланың
Алғашқы алты айлық кезінде ересек тарапынан көрсетілген суық қабақ
Алты айға дейінгі сәби ересек адамның интенсивті яғни, жымыю,
Тек алты айдан асқанда барып ересек адамның теріс көңілін
Ситуативті-тұлғалық қарым-қатынас шеңберінде ересек адамның жылы қабағына
қажеттілік сәбидіңТағы бір ситуативті-тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі
коммуникативті әрекет шеңберінде сәбилер
Алты айға дейінгі бала өзіне ересектерді ажыратқанын біз тек
Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер өмірінің осы уақытында баланың
адаптациясына өте.Айтып отырған кезеңімізде баланың негізгі қарым-қатынас
мотиві тұлғалық мотивБалалардың ересектерге қарасты қуаныштары мен
назарлары шарттардың түрленуіне пассивті
Туылғаннан кейін екі айдан кейін бала ересектерге өздерінің махаббаттарын
2. Қарым-қатынастың оқиғалы-іскерлі формасы Қарым-қатынастың бұл түрі
екінші онтогенезде пайда болып, алты айлық
Бала өзі қиналған сәттерде, жеңіліп қалған кездерінде, ересектердің
көмектескендерін,
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезінде сәбіидің өз өміріне үйренуіне қандай
маңыздыОқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезеңі дегеніміз баланың заттармен
специяфикалық емес манипуляциялауынан
Мектепке дейінгі баланың алғашқы жылдарында баланың бойынан коммуникативті
әрекеттіңБірақ бұл мәселелерді жалғыз өзі танып білу үшін
баланың.Теориялық серіктестік кезінде бала дүниеге келгеннен бастап
ересек адамЗ.М.Богусловская мен Б.О.Смирнованың айтуларынша мақтау сөз
мектеп жасына дейінгіБалаларда ситуациядан тыс танымдық формасы кезінде
қарым-қатынастың негізгі құралы.Мектепке дейінгі жастағы балаларда
белсенділіктердің ішіндегі ең маңыздысы ойын.Ойынның алғашқы этаптарында
балалар оның сырт келбетін ересектердің қимылынаБелсенділіктің бұл екі
түрінің араласуы баланың қоршаған орта туралы
4. Қарым-қатынастың оқиғадан тыс тұлғалық формасы.
Мектеп жасына дейінгі баланың соңғы жылдарында балада қарым-қатынастың
соңғы,Төртінші формадағы қарым-қатынастың тұлғалық мотиві коммуникативті
әрекеттің басқаларға қарағанда.М.О.Смирнованың зерттеулері бойынша мектеп
жасындағы балалар қарым-қатынастың танымдық мотивін.Мектепке дейінгі
жастағы балалардың үлкендерінде ересектерден тек жылы көңілді.Алдымен ол
ересектерді түсіну үшін мұқият тыңдап алады. Ол Қарым-қатынастың жаңа
формасы мектепке дейінгі жастағы баланың ойнайтын ойындарының.Оқиғадан тыс
тұлғалы қарым-қатынастың маңыздылығы сол, соның арқасында бала
Құрдастар тобындағы баланың өзара қарым-қатынас ерекшеліктері.
Мектепке дейінгі балалық шақ баланың тұлға қалыптасу кезеңі. Бұл
Ересектермен қарым-қатынас ерте пайда болып, қалыптасады. Бұл кейін баланың
Бұл жастағы балаға тәрбиешінің педагогикалық ықпалы (әсерленгіштік,
иланушылық, қызбалық,Егер қарым-қатынастың бірінші саласында (бала-ересек)
психикалық дамудың бағыты мен
Жасты балалардың қарым-қатынас мәселесін зерттеудің тарихы бай. Бұл
тақырып.Мектепке дейінгі балалардың қарым-қатынасын зерттеу бойынша былай
деп бөліп баланың психикалық және тұлғалық дамуындағы қарым-қатынас рөлін
зерттеу; онтогенез процесінде жасты балалармен қарым-қатынастың қалыптасуын
зерттеу; әртүрлі әрекеттердің қалыптасуы мен даму тұсындағы қарым-
қатынастың міндетін зерттеу; балалар арасындағы қарым-қатынасты зерттеу.
Басқа балалармен қарым-қатынастың қажеттілігінің пайда болуы, қарым-қатынас
құралы менР.А.Смирнованың зерттеулері, балада мейірімді көңіл мен
серіктестікке қажеттілік болатынын
В.С.Мухинаның зерттеулері болса, мектепке дейінгі жастағы баланың
ересектермен болған.Баланың өзі туралы пікірі мектепке дейінгі жаста
ересектер мен. Кез-келген кішкентай топтарда топ мүшелері арасында ерекше
тартымды біреу.Көптеген ғалымдар достық қарым-қатынас кезінде табысқа қол
жеткізуіне баланың.Атақты бала дегеніміз басқа балалар онымен ынтамен
араласады деген.Балалардың өздерінің арасынан біреуді сайлаулары топта
қалыптасқан бағалау қарым-қатынас
1. Балалардың бағасы әлеуметтік психологиялық білім ретінде
қарастырылады. Олардың
2. Балалардың бір-бірін бағалаулары қарым-қатынасты бақылау мен түзеу
тәсілі
3. Балалардың бірін-бірі бағалаулары олардың тұлғасының жақсы жақтары мен.
Мектепке дейінгі жастағы баланың әрекетінің негізгі көрсеткіші ол
ойын.Осылайша, баланың өзімен жасты балалармен қарым-қатынас орнатулары
пайда болады.
1.3 Балабақшадағы ойынның маңызы
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік,
мінез- құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен
екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын
ашады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерде педагогикалық процестер барысында
баланың көңіл-күйін анықтап, психологиялық мотивтерді туындатып, жағымды
мінез- құлық дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Психологиялық жаттығулар
баланы үлкендермен және достарымен қарым- қатынас мәдениетіне тәрбиелеп, өз
пікірлерін айтып жеткізе білуге көмектеседі. Ойын жаттығулар арқылы баланың
білімділік дағдыларын күнделікті іс-әрекетте қолдана білу мүмкіндіктері
қарастырылады.
Ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-күйінің үйлесімді
дамуына ықпал етеді. Баланың сезім әрекетін, әсерленушілік деңгейін анықтау
үшін қолданылады.
Ойындардың негізгі мақсаты балалардың ықылас зейінін,
сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті
арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс- әрекетін бағалай, құрметтей, өз
ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру. Ойынға зер салып,
ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен де мәнді, мағыналы істер
туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн
бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан да ойын бала бойындағы
қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз. Баланың бірінші әрекеті
ойын,сондықтан оның мәнісі ерекше.Ойын адамның өмірге қадам басардағы
алғашқы адымы. Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев Ойын ойнап ән
салмай,өсер бала болар ма,-деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын
алады.
Ойын - баланың жан серiгi. Қай бала болмасын ойнап өседi. Әрбiр елдiң
ойыны бол елдiн қоғамдық идеологиясына, тұрмыс - тiршiлiгiне, айналысатын
кәсiп - шаруашылық ерекшелiктерiне байланысты. Ойын сырттай қарағанда анау
айтқандай қиындықы жоқ, оп - оңай тәрiздi көрiнуi мүмкiн. Ал iс жүзiнде
бала үшін ойынға қатысты басқалармен тiл табысып, өзiнiң ойлаған ойын iске
асыру оңай емес. Сондықтан тәрбиешiнiң мiндетi - балаларды ойынға өз
қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету. Сонда ғана ойын өз
мақсатына жетiп, тәрбиелiк мәнi арта түседi. Айталық, тәрбиешiнiң ұжымдық
ойынды тартымды ұйымдастырып өткiзуi балалардың бiр - бiрiмен достық .
Қатынастарының дұрыс қалыптасуының нышаны екенi сөзсiз. Ойын кезiнде
жолдасының айтқанымен келiсiп, оны құрмет тұтудың өзi адамгершiлiкке
бастайтын жол. Тәрбиешi ойын арғылы әр баланың игi бастамасын қолдап, оның
бойындағы жақсы қасиеттердi әрбiте, өзiндiк мiнез - құлқын қалыптастырады.
Мәселен, Әлiм құмнан неше түрлi құрылыстарды өзi ойлап сала алады. Жанына
келген Әсетке ол құмнан ғұрылыс салудың жолдарын барынтасымен айтып
түсiндiредi. Болашақта осы Әлiмнен талантты ғұрылысшы шағуы әбден ықтимал.
Әр баланың бойында өмiрге деген белгiлi бiр бейiмдiлiгi, сүйiктi iстерi
болады. Әне соны дер кезiнде байғап, жан - жақты дамыта тәрбиелеу қажет.
Баланың әдептi, көргендi, қайырымды болып өсуi қоршаған ортасына,
үлкендерге байланысты екенi мәлiм. Бала өмiрде көрген - бiлгендерiн, ойға
түйгендерiн ойын арқылы қалай бейнелесе, бiздердiң, яғни үлкендердiң,
көрсеткен үлгi өнегемiз қандай дәрежеде болса, балалардың да төлiмдiлiгi
соны айқын бейнелейдi.
Балалардың мейiрбандық қасиетi отбасындағы үлкен адамдардың өнегесiне,
балабақшадағы тәрбиешi - апайының олармен күнделiктi қарым - қатынасы мен
тәрбие жұмысын ұтымды жүргiзуiне байланысты қалыптасады. Үлкендердiң
мейiрiмдiлiгi баланың сәби жүрегiн куаныш сезiмiне бөлейдi. Бала жаңа
елiктегiш, ол үлкендердiң әсрекетiн үлгi ретiнде қабылдайда да, оны ойын
кезеңдi айқын бейнелеуге тырысады. Балалардың бiр - бiрiмен достық қарым -
қатынасының дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргiзiлген жүйелi ойын процесiнiң
тәрбиелiк мәнi мол. Балалардың достық сезiмi ойын кезiнде шыңдала түседi.
Кiшкентайлар тобындағы сәбилердiң екi - үшеуден бiрiгiп ойнауы келе - келе
ұжымдық бағыт алады.
Бала табиғатының өзi тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашғы
қуыршақпен ойнауы баланың қамқорлық, ізгiлiк сезiмiн оятады да, әрi қарай
өрбiте түседi. Мұндай iзгiлiк сезiм құрбылар арасындағы достық қатынастың
қалыптасуына жағдай туғызады. Қай бала болмасын жеке - дара ойнағаннан
көрi, бiрiгiп ойнаудың әлде қайда қызықты, мазмұнды болатынын айқын сезiне
бастайды. Соның нәтижесiнде олардың ойынға деген қызығушылықтары артып,
достықтары беки, нығая түседi.
Ересектер тобының балалары алған бiлiмдерiне, өмiрден жинағтаған азды -
көптi тәжiрибелерiне сқйене отырып, тәртiптерiн, мiнез - ғұлықтарын
жағдайға ғарай бейiмдей алады. Балалардың өзара қарым - қатынастары тұрағты
қажеттiлiкке айнала бастайды. Ойын кезінде баланы мәжбүрлеуге, ойынды
бұзған балаларды бұл жерде жазалауға болмайды. Ойын соңында талдау жасап
кім өзін қалай ұстағанын айтады. Баланың тілін дамытуда ойын мен ертегінің
бала жүрегінің сабақта өте қуанышты жағдайын көрсетеді. Айтқым келіп
отырғаны негізгі мақсат танымдық іс - әрекет қана емес, жеке қасиеттерін
қалыптастырып ауызша жауап беру арқылы тілін дамыту. Ойын терапияны алғаш
қолданған ағылшын психологы Анна Фрейд екінші дүние жүзілік соғыста
Лондондағы бомбылауда зардап шеккен балалармен жұмысында көрсетті. Егер
бала ойын кезінде өзінің уайымын көрсете, сөзбен жеткізе білсе ол
қорқыныштан, уайымнан арылады.
Ойын - балалар үшін тек сөз емес, ол тіл, сондықтан балаға дер кезінде
көңіл бөле білу керек. Ойнап отырған жалғыз бала және ойнап жүрген балалар
тобы педагогикалық тұрғыдан қарағанда екі түрлі жайт. Ойын балалар үшін
айналадағыны танып білу тәсілі. Ойынның негізгі ерекшелігі. Балалар үн-
түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді.
Ойын процесінде сөйлесу қарым –қатынасы үлкен роль атқарады.Сөйлесе
жүріп,балалар пікірлесіп,әсер алысып,ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар:ойынның өзінен
туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойын бала үшін нағыз өмір. Олай болса тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастыра
білу қажет. Ол балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті
қатысушысы болуға тиіс. Ойын көбінесе серуен кезінде ұйымдастырылады.
Сондықтан аулада арнаулы құрылыстар, ғимараттар, кемелер, автобустар,
көптеген құрылыс материалдары күректер, доптар, секіргіштер болуға тиіс.
Ойын сонымен бірге сабақ кезіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын
ешқашан да өзінің қызықтылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты
өзгереді. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті
- рольді, драматизиялық, дидактикалық, құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар болып бөлінеді.
Сюжетті – рольді ойындар мектепке дейінгі балаларға тән, ең сипатты
ойындар болып табылады. Ол балалар өміріне елеулі орын алады. Сюжетті-
рольді ойындарының ерекшелігі сол, оны балалар өзі жасайды. Ойынның дербес
әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ
та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті – рольді ойында бейнелеу құралы роль мен
ойын әрекеттері болып табылады.
Драматизиялық ойындарда мазмұн, рольдер, ойын әрекеті қандай да бір әдеби
шығарманың, ертегінің т.б. сюжеті мен мазмұнына сәйкес болады. Ол сюжетті -
рольді ойынға ұқсас. Драматизия ойынында балаға қандай да болсын айқын
тәсіл көрсетпеу керек ол үшін ойынның шын мәнінде ойын болғаны дұрыс.
Құрылыс ойыны - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны
қоршаған өмірді алуан тірлі құрылыстарды және соларға байланысты іс-
әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті -
рольді ойынға ұқсас келеді және соның бір түрі деп қаралады. Олардың қайнар
көзі біреу - қоршаған өмір. Құрылыс ойындарда олар қоршаған заттардың,
құрылыстардың көшірмесін жасап, құр бейнелеп қана қоймайды, сонымен бірге
өздерінің шығармашылық ойын, жобалық міндеттерінің өзіндік шешімін
енгізеді.
Дидактикалық ойын формасы кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы
болып табылады. Ойын өлең мен қимылды ұштастыру негізінде жүргізіледі.
Мысалы: Сиқырлы қақпақтың сырын ашайық деген ойында ересек топтарда
тәрбиеші балаларды зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу
қабілетін дамыту міндетін алға қояды. Ойын міндеті - қақпақтың астында не
бар екенін білу.
Дидактикалық ойынның нәтижесі қандай жолмен болса да өту емес, балалардың
білімді игеру, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда
жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Дидактикалық ойындарда да балалардың
алдына қандай да бір міндеттер қойылады, оларды шешу үшін назарды
жұмылдыру, ерікті зейін қою, ережені ой елегінен өткізе білу т.б. Олар
балалардың түйсіну және қабылдау қабілетін дамытуға,ұғымдарын
қалыптастыруға, білімді меңгеруін көмектеседі. Дидактикалық ойындар
айналамен табиғатпен таныстыру сабағында жиі қолданады. Дидактикалық
ойындар топ бөлмесінде, аулада, залда, учаскеде өткізіледі. Дидактикалық
ойынның орталығы ойыншықтар мен ойын құралдары.
Әрбір топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, оның күнделікті
тұтынуына керекті барлық заттардың комплектілері болу керек.
Үстел үсті ойындары лото, домино, тапқырлық ойындар (Қайда не өседі?
Бұл кімге керек т.б.) пазылдар, леголар қимыл белсенділіктерін, ептілікті
талап ететін ойындар. (Ұшатын қақпақтар, Қаздың балапаныт.б) мозайка
типтес ойындар жатады. Ересек топтағы балалар қағазға басылған үстел
үстінде ойналатын ойын қызықты келеді. Оларға табиғат құбылыстары, көліктің
алуан түрлері (Кім не біледі? Немен жүреді? Немен жүзеді? Немен ұшады?)
бейнеленген, ертегілердің кейіпкерлері қимыл көрсетеді.
Қимыл-қозғалыс ойындарында балалардың қозғалысын жүгіру, секіру өрмелеу
т.б қимылдарға жаттығуына және жетілдіруге мүмкіндік береді. Қимыл ойындары
барлық жүйке - психикалық дамуына, жеке басының аса маңызды салаларының
қалыптасуына да үлкен әсер етеді. Қимыл ойында ережелерді ұйымдастырушы
роль атқарады, олар ойынның барысын, жүйелілігін, ойнаушылырдың қарым-
қатынасын, баланың мінез – құлқын анықтайды. Сол сияқты ойындар да топта
жас ерекшеліктеріне сай жүргізіледі. Ойын балаларға сабақта да, серуенде де
өте қажет, тіпті бала жай дем алып отырғанның өзінде де ойын үстінде
болады.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар
жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.Себебі,
ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің
мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық әрі
интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
1.4 Бала тәрбиелеудегі ойындардың маңызы
Баланың бірінші әрекеті ойын ,сондықтан да ойын адамның өмірге қадам
басардағы алғашқы қадамы.
Абай атамыздың Ойын ойнап ән салмай ,өсер бала болар ма? деген өлең
шумақтары тегін айтылмаса керек.
Көптеген жазушылар бала ойынының психологиялық мәнін көркем бейнелер
арқылы ашқан.Бала ойын арқылы өзінің қуанышын ,ренішін, арманын
бейнелесе,ертеңгі күні яғни болашақта сол арманын жүзеге асыруға
мүмкіндік алады.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
тигізетін жетекші,басты құбылыстың бірі деуге болады.Ойын мен еңбектің бір
біріне ұқсас сипаатары көп, сондықтан кейбір педагогтар,жақсы ойын жақсы
жұмыс сияты да, жаман ойын жаман жұмыс сияқты деп қарайды.
Баланың қуанышы да, реніші де ойын кезінде айқын көрінеді. Ойын кезінде
бала ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады,қиялы ,
шығармашылық қабілеті дами түседі.
Ойын тәрбие құралы, ақылды,ойды, тілді дамытады, сөздік қорды , сезімді
кеңейтеді. Баланың мінез құлқын тәрбиелеп, адамгершілікке жетелейді.
Ойын эстетикалық тәрбие құралы.Балалар негізінен ойын үстінде тез тіл
табысады. Баланың ойынына қарап, оның психологиясын білуге болады. Кейбір
балалар ойын кезінде еркін қозғалып , басқалармен тез тіл табысса, кейбір
балалар басқа балалармен араласа алмай ,көңіліне ұнаған ойыншықты
басқалардан сұрауға батылы жетпей тұрады. Әрине бұндай кезде балаға
ойынға араласу үшін үлкендердің көмегі қажет.
Ойын кезінде ойыншықтарды өзіне жинап алып, менікі дейтін балалар
көп. Педагогтың міндеті балаға ұрыспай жай ғана мен дегенннің орнына ,
біз, біздікі деген ұғымды айтуға дағдыландыру.
Бала ойыны үшін қажетті құрал ойыншық. Ойыншық бала ойынын қызықты ,
әрі көңілді өтуі үшін оған көп көмектеседі. Мысалы, машинаны ойнап
отырған балалар ойын кезінде жол жасап,құрылыспен шұғылданып, бір
бірімен тығыз қарымқатынаста болса,қуыршақ ойыны кезінде қыздар өздерін
қуыршақпен салыстрып, олармен сөйлесіп ,тілін дамытады. (Мысалы, сенің
шашын ұзын, менікі де әдемі; сенде бантик, ал менде әдемі түйреуіштер)
Біздің балабақшамызға балалармен ұлттық ойындар көп ойналады. Ұлттық
ойындар ды меңгеру барысында балалар мен жасөспірімдер әртүрлі
жаттығулар жасау арқылы денесін шынықтырады,ой өрісін дамытады. Қазақ
ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп,балалардың нағыз азамат
болып қалыптасуына аса зор мән берген . Нәтижесінде дәстүрлі бала
тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойындарды ойластырып,дамытып
отырған. Ойындардың басты тәрбиелік мәні болашақ ұрпақты келешек
кәсіпкерге баулу, яғни бұл ойындар да дәстүрлі ұлттық педагогиканың
бір саласы болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай қалыптасқан : Әріп таңдау, Сымсыз
телефон, Сынарын табу сияқты ойындармен қатар көптеген спорттық
ойындар да жиі кездеседі.
Әрбір ойын балларды бір біріне жақындастырады, қиыншылықты жеңіп,
табысқа жетуге баулиды.
Ойын,балалардың жас ерекшелігіне қарай ұйымдастырылуы керек. Мен өзім
жұмыс жасайтын сәбилер тобында ойын ересек балаларға қарағанда кең
көлемде емес.Ұлттық ойындардың ішінде жас сәбилерге арналған Қуырмаш
тәрізді ойындар көп.
Жалпы ойынның қандай түрі болса да атадан балаға , ұрпақтан ұрпаққа
жетіп отырады. Ұлттық ойындардың негізгі мақсаты бала бойында өнердің
нұрын себу. Ұлттық ойындардың заман талабына сай өзгертіліп, жанартылып
отырғандары жөн.
Қорыта айтқанда, бала ойнай да , ойлай да білсін. Балалар біздің
болашағымыз ,өміріміздің жалғасы. Олардың ойын арқылы алған тәлім тәрбиесі
болашақта балаға дұрыс жол көрсетеді.
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеті. Ойында баланың дене
күші артады, қолы қатайып , денесі шыңдала түседі, көзі қырағыланады,
зеректілігі, тапқырлығы , ынтасы артып, жетіле түседі.Ойында балалардың
ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасып шыңдалады.Ұстамдылығы, жағдайлады
салыстырып бағдарлау іскерлігі жетіле түседі.
Мұндай жағдайда балалардың түрлі топтағы бұлшық еттері бірдей қызмет
етеді де, соның нәтижесінде олар бірқалыпты жетіледі. Алайда қимылды
ойындардың маңызы тек мұнымен ғана шектелмейді, олар сондай ақ
балалардың жан жақты өсіп жетілуінде үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар ,
ойынның зор тәрбиелік білімділік күші жекелеген гимнастикалық
жаттығуларға қарағанда жоғарырақ тұратын күрделі әрекет, баланың жеке
басын тәрбиелеудегі ең жақсы құрал деп саналады. Баланың ойын үстіндегі
сергек де ширақ болатынын ,сезімтал келетінін, бар ынта ықыласымен
ойынға беріліп кететінін білеміз.
Қимылды ойындар зеректілікке, байқағыштыққа , зейінділікке , қиялдауға ,
дұрыс сезімдерін дамуына мүмкіндік жасайды.
Бала өзінің тең құрбылары арасында олармен тең сезінуге тиіс. Ойындағы
белсенді әрекет балалардың күшіне деген сенбеушілікті, ұялшақтықты,
жасқаншақтықты болдырмайды. Қимылдарды дәлме дәл орындау батылдық ептілік
, тапқырлық, сенімділік сезімін күшейтеді және коллективте өзінің тиісті
орнын алуға көмектеседі.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың допппен , шеңбермен ,
жіппен секіру, тас лақтыру және басқада затармен ойнайтын көптеген
қимылды ойындарында ержені балалардың өздері белгілейді.Қай жағдайда да
болса да келісім барлық ойнаушылар үшін заңды ереже болып табылады.
Бұл дәстүрлердің тәрбиелік мәні үлкен. Балаларды тәртіптілікке шақырады,
өз беттерімен келісе білуге,келісіп әрекет жасауға , көпшіліктің
пікірімен санасуға тәрбиелеуге көмектеседі.
Жоғарыда айиылғандардың бәрі қимылды ойындар арқылы алуан түрлі
міндеттерді шешуге болатындығын көрсетеді. Ал ол үшін бұл ойындарды
балалармен күнделікті жұмыста кеңінен қолдану керек.
Қимылды ойындарды пайдаланған кезде дидактикалық принциптерді:
қолайлылықты, жүйелікті, бірізділікті, белсенділікті, парасаттылықты сақтау
керек.
Бұл ойындар жинағында Балалар бақшасындағы тәрбие программасына сәйкес
3 жастан 7жасқа дейінгі балаларға арналған ойындар іріктеліп алынады.
Ойындар, әрбір жас тобы үшін балалар қимылының басымдылық процесіне
қарай орналастырылған: жүру, жүгіру , лақтыру, секіру, өрмелеу.
Мысалы, жас ерекшеліктері әртүрлі топтарда пайдаланылатын, жұртшылыққа
кейіннен белгілі Аққуқаздар деген ойындар балаларға мынадай нәрсені
ескеру керек : қаздар жайылып жүрген кезде шөп жұлып жейді ,су ішеді.
Осы қимылдарға еліктеп бала еңкейеді, мойнын созады, басын артқа қарай
шалқайтады т.б. сюжетті ойындар ды мұндай қимылдар үшін әртүрлі
уақытта себеп табуға болады.
Жаысна қарай бөлінген әр топтың ішінде де бұл принцип
сақталған.Мысалы, кішкентай балалр алғашқыда, негізінен балалрдың
қимылына жағдай жасайтын, жүгіруге , секіруге , ынталандыру міндеті н
атқаратын ойындар берілген.Ол одан кейін қимылдың сапасына талаптар
қоятын ойындар орналастырылған.Мысалы, ал,алғашқыда балаларға сәл
биіктіктен секіретін ,одан кейін бір орында тұрып , екі аяқпен алға қарай
жылжып секіретін ойындар беріледі.
Ересек балалар топтарында терең оларға, жоғарыға, жүгіріп келіп
және бір орнында ұзындыққа секіруге жаттықтыратын ойындар іріктеліп
алынған. Айналып тұрған секіргіш жіп арқылы секіреді.
Естияр балалар мен ересек балалар топтарында Кеглилер (ағаш
қадаларды ағаш доппен құлату), Қар дөңгелектер және жүріп бара нысанаға
лақтыруға тапсырма беріледі. Мысалы, Аңшылар мен қояндар ойыны.
Мектепке даярлық тобына балалар үстел үстінде ойнайтын ойындар ( ұшқыш
қалпақтар) және басқада дәлдікті ғана арттыратын емес, сондайақ қимылдар
шоғырландыратын , соққыны белгілі бір нысанаға бағыттауға үйрететін
ойындарды ойнайды.
Қимылды ойындардың бәрі сайып келгенде балалар қимылының жеңіл де
әсем, батыл да сенімді болуына бағытталған.
Ойынның мазмұнын, ережесін балаларға анықайтып беру, ойындағы
қимылдарды дәл де айқын орындау үшін тәрбиеші балалармен жұмыста
пайдаланылатын қимылды ойындарды жақсы білуге міндетті.
Қимылды ойындардың әсері көп жағдайда ойынның алдына қойылған
міндеттердің ауыр жеңілдігіне және дене күшінің дәрежесіне байланысты
болады. Ойын көп күш қуат жұмсауд талап етіп, бала организмін қатты жұмыс
істеуге мәжбүр етуіне қарамастан , олар әдетте қуанышты , жақсы көңіл
күй тудырады. Алайда бұл қуанышты көңіл күй баланың дұрыс дамып
жетілуіне оның алдына белгілі бір күш жұмсауды талап ететін , бірақ
орындай алатын, міндет қойылған жағдайда ғана дұрыс көмектеседі.
Балалардың істеген әрекеті процестің өзінен сондай ақ оның
нәтижесінен болсын, бірлесіп істеген ісәрекеттің сергек немесе
күйініштерінен болсын, бәрібір оған қуаныш әкелуі керек.
Мұндай жағдайда олар тағы да ойнай беруді сұрайды, ал одан ересегірек
балалар топтарында өз беттерімен де ойнайтын болады.
Ойындардың әрбір топта тұрақты ойналып тұруы балалардың өздерінің
инициативасымен пайда болып жүргізілуі үшін оларды ұйымдастырудың
жолдарын жақсы салыстырып, балалардың ойнауға деген ынтасын шақыратын
әр түрлі құралдарды пайдалану керек.
Ойындар үй ішінде, сондайақ далада өткізілгенде де тез қимылды қажет
ететін ойындармен алмастырып отыру керек. Жазда, ыстық күндерде ,
қимылды ойындар учаскесінің көленкелі салқын жерінде немесе орманның
шетінде өткізіледі.Қыста серуен кезінде, ойындарды жүгіру, секіру
тәсілдері арқылы ұйымдастырып, қимылға мейлінше жағдай жасау керек:
Поезд, Торғай және автомобиль, Пятнышки (доп ойынының бір түрі), Қар
дөңгелектер, Мұз қалау және басқа қимылды ойындар қыс кезінде
демалумен алмастырылып отырылуы керек, балалардың денесінің артық қызып
терлеп кетуіне жол бермеу керек.
Барлық жас ерекшеліктері бар топтарда тәрбиеші ұйымдастырған қимылды
ойындар балаларға қызықты болып, қызу да шапшаң, сезімді, емінеркін
өткізілуге тиіс.Тек осы жағдайда ғана олар бала тәрбиелеудің тиімді
құралы бола алады.
Бұл жұмыстың әр топта жүйелі жүргізілуі үшін, бірде бір баланың
назардан тыс қалмауы үшін , тәрбие жұмысының перспективалы жоспарында,
сондай ақ әр күнге арналған жұмыс жоспарында , сондайақ әр күнге арналған
жұмыс жоспарында да қимылды ойындар белгіленуге тиіс. Тәрбиеші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz