Балалардың психологиялық даму сатыларын анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған бала ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... 7
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік .жігері, жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ САТЫЛАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Баланың зейінін тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3. Баланың қабылдауын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4. Балада естің дамуы және оны тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.5. Баланың ойлауын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.6. Баланың қиялын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
І. НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған бала ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... 7
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік .жігері, жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ САТЫЛАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Баланың зейінін тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3. Баланың қабылдауын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4. Балада естің дамуы және оны тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.5. Баланың ойлауын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.6. Баланың қиялын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық белсенділік баланың психологиялық - денелік дамуының алғы шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау, түйсік, ес, қиял ерекшеліктеріне тоқталып, оларға анықтама береміз. Танымдық белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді. Тақырып өзектілігі: Балалар жер шары халқының санының басым көпшілігін құрайды. Бала дамуы болашақ ересек адамның рухани және практикалық іс - әрекет аймағының, оның бейнесі мен шығармашылық әлеуетінің дамуының өзекті алғышарттары болып табылады.
Біздің елімізде балаларға мектеп жасына дейін қоғамдық тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Балабақшалар ағарту ісіндегі алғашқы буын ғана емес, оларға басқа да оқу - тәрбие мекемелерімен қатар біздің қоғамымызға сай келетін баланың тұлғалық, әлеуметтік бағдарларын дамыту жауапкершілігі жүктелген.
Баламен жұмыс жасау барысында оның психологиялық ерекшеліктерін, даму заңдылықтарын, механизмдерін білу өте маңызды. Отандық психологиялық еңбектер атақты кеңес психологтары Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, А. В. Запорожец, П. Я. Гальперин, Д. Б. Эльконин, Л. И. Божович, В. С. Мухина, М. И. Лисина, Х. Т. Шерьязданова еңбектеріне сүйенеді. Сонымен бірге, балалар психологиясын зерттеген шетелдік психологтардың концепциялары да үлкен мәнділікке ие. Бұл концепциялар қатарына В. Штерн, К. Бюлер, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Брунер және т. б. еңбектерін жатқызуға болады.
Бала тәрбиесімен айналысатындардың балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын жан - жақты жақсы білуі, балалардың өмірін және іс - әрекетін, ойыншықтармен және заттармен әрекет дағдыларын қалыптастыруға, тілді меңгерудің алғышарттарын ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды. Баланың мектепке дейінгі жетекші іс - әрекет түрі ойын болып табылатыны белгілі. Соған байланысты балалармен жұмыс барысында баланың ойлауын, тілін, қиялын, еске сақтауын дамыту, қоғамдық мінез - құлық ерекшеліктерін меңгерту, сәйкес дағдыларды қалыптастыру ойын іс - әрекеті арқылы жүзеге асыра алуы тиіс.
Баланың балабақшаға келуімен оның жаңа ортаға бейімделу процесі жүзеге асады. Баланың балабақшаға келуімен кейбір жағдайларда көптеген мәселелер де туындап жатады. Бірақ балабақша қызметкерлерінің баланың жас ерекшелігіне сәйкес ойын іс - әрекетін дұрыс ұйымдастырып, жетекшілік жасауы көптеген мәселелердің тиімді шешілуіне жағдай жасайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық танымдық үрдістері мен сатыларын және мектепке оқуға дайындық мотивациясын қалыптастыру.
Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады.
Біздің елімізде балаларға мектеп жасына дейін қоғамдық тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Балабақшалар ағарту ісіндегі алғашқы буын ғана емес, оларға басқа да оқу - тәрбие мекемелерімен қатар біздің қоғамымызға сай келетін баланың тұлғалық, әлеуметтік бағдарларын дамыту жауапкершілігі жүктелген.
Баламен жұмыс жасау барысында оның психологиялық ерекшеліктерін, даму заңдылықтарын, механизмдерін білу өте маңызды. Отандық психологиялық еңбектер атақты кеңес психологтары Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, А. В. Запорожец, П. Я. Гальперин, Д. Б. Эльконин, Л. И. Божович, В. С. Мухина, М. И. Лисина, Х. Т. Шерьязданова еңбектеріне сүйенеді. Сонымен бірге, балалар психологиясын зерттеген шетелдік психологтардың концепциялары да үлкен мәнділікке ие. Бұл концепциялар қатарына В. Штерн, К. Бюлер, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Брунер және т. б. еңбектерін жатқызуға болады.
Бала тәрбиесімен айналысатындардың балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дамуын жан - жақты жақсы білуі, балалардың өмірін және іс - әрекетін, ойыншықтармен және заттармен әрекет дағдыларын қалыптастыруға, тілді меңгерудің алғышарттарын ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды. Баланың мектепке дейінгі жетекші іс - әрекет түрі ойын болып табылатыны белгілі. Соған байланысты балалармен жұмыс барысында баланың ойлауын, тілін, қиялын, еске сақтауын дамыту, қоғамдық мінез - құлық ерекшеліктерін меңгерту, сәйкес дағдыларды қалыптастыру ойын іс - әрекеті арқылы жүзеге асыра алуы тиіс.
Баланың балабақшаға келуімен оның жаңа ортаға бейімделу процесі жүзеге асады. Баланың балабақшаға келуімен кейбір жағдайларда көптеген мәселелер де туындап жатады. Бірақ балабақша қызметкерлерінің баланың жас ерекшелігіне сәйкес ойын іс - әрекетін дұрыс ұйымдастырып, жетекшілік жасауы көптеген мәселелердің тиімді шешілуіне жағдай жасайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық танымдық үрдістері мен сатыларын және мектепке оқуға дайындық мотивациясын қалыптастыру.
Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады.
1. Аймауытұлы Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995
2. Алдамұратов А. Жалпы психология. - Алматы,1996.
3. Бабаев С. Психология танымы, Түркістан, 2000. – 346 б.
4. Бап-Баба С. Б. Жалпы психология Алматы, 2003
5. Выготский Л. С. «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы» Алматы , 1999 ж.
6. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. - Алматы , 2002.- 335 б.
7. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004
8. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: Оқулық.- Алматы - 2005.-405
9. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982
10. Темірбеков А., Балаубаев С, Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. – Алматы: Мектеп, 1987. – 545 б.
11. Тілеубекова А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері, А.., 1991 – 196б
12. Мухина В.С Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы – Алматы: Мектеп, 1986 – 232б
2. Алдамұратов А. Жалпы психология. - Алматы,1996.
3. Бабаев С. Психология танымы, Түркістан, 2000. – 346 б.
4. Бап-Баба С. Б. Жалпы психология Алматы, 2003
5. Выготский Л. С. «Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы» Алматы , 1999 ж.
6. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. - Алматы , 2002.- 335 б.
7. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004
8. Зимняя И.А. Педагогикалық психология: Оқулық.- Алматы - 2005.-405
9. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982
10. Темірбеков А., Балаубаев С, Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. – Алматы: Мектеп, 1987. – 545 б.
11. Тілеубекова А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері, А.., 1991 – 196б
12. Мухина В.С Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы – Алматы: Мектеп, 1986 – 232б
Батыс Қазақстан инженерлік- гуманитарлық университеті
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Балалардың психологиялық даму сатыларын анықтау
Орындаған:
Тексерген:
оРАЛ- 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған
бала ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... 7
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік -жігері, жеке тұлғалық
қасиеттерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..14
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ САТЫЛАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІНІҢ
ТҮРЛЕРІ
2.1. Баланың зейінін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .18
2.2. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара
байланысуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.3. Баланың қабылдауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
2.4. Балада естің дамуы және оны
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...24
2.5. Баланың ойлауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.6. Баланың қиялын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
ҚОСЫМША
1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОСЫМША
2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық белсенділік баланың психологиялық -
денелік дамуының алғы шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты
балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау, түйсік, ес,
қиял ерекшеліктеріне тоқталып, оларға анықтама береміз. Танымдық
белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл
мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне
талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен
құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы
мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі
емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының
қатысуымен тәуелді болып келеді. Тақырып өзектілігі: Балалар жер шары
халқының санының басым көпшілігін құрайды. Бала дамуы болашақ ересек
адамның рухани және практикалық іс - әрекет аймағының, оның бейнесі мен
шығармашылық әлеуетінің дамуының өзекті алғышарттары болып табылады.
Біздің елімізде балаларға мектеп жасына дейін қоғамдық тәрбие берудің
ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Балабақшалар ағарту ісіндегі алғашқы
буын ғана емес, оларға басқа да оқу - тәрбие мекемелерімен қатар біздің
қоғамымызға сай келетін баланың тұлғалық, әлеуметтік бағдарларын дамыту
жауапкершілігі жүктелген.
Баламен жұмыс жасау барысында оның психологиялық ерекшеліктерін, даму
заңдылықтарын, механизмдерін білу өте маңызды. Отандық психологиялық
еңбектер атақты кеңес психологтары Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н.
Леонтьев, А. В. Запорожец, П. Я. Гальперин, Д. Б. Эльконин, Л. И. Божович,
В. С. Мухина, М. И. Лисина, Х. Т. Шерьязданова еңбектеріне сүйенеді.
Сонымен бірге, балалар психологиясын зерттеген шетелдік психологтардың
концепциялары да үлкен мәнділікке ие. Бұл концепциялар қатарына В. Штерн,
К. Бюлер, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Брунер және т. б. еңбектерін жатқызуға
болады.
Бала тәрбиесімен айналысатындардың балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты дамуын жан - жақты жақсы білуі, балалардың өмірін және іс -
әрекетін, ойыншықтармен және заттармен әрекет дағдыларын қалыптастыруға,
тілді меңгерудің алғышарттарын ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды. Баланың
мектепке дейінгі жетекші іс - әрекет түрі ойын болып табылатыны белгілі.
Соған байланысты балалармен жұмыс барысында баланың ойлауын, тілін, қиялын,
еске сақтауын дамыту, қоғамдық мінез - құлық ерекшеліктерін меңгерту,
сәйкес дағдыларды қалыптастыру ойын іс - әрекеті арқылы жүзеге асыра алуы
тиіс.
Баланың балабақшаға келуімен оның жаңа ортаға бейімделу процесі жүзеге
асады. Баланың балабақшаға келуімен кейбір жағдайларда көптеген мәселелер
де туындап жатады. Бірақ балабақша қызметкерлерінің баланың жас
ерекшелігіне сәйкес ойын іс - әрекетін дұрыс ұйымдастырып, жетекшілік
жасауы көптеген мәселелердің тиімді шешілуіне жағдай жасайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың
психикалық танымдық үрдістері мен сатыларын және мектепке оқуға
дайындық мотивациясын қалыптастыру.
Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бір-бірімен
сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста болуып
бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең алдымен бала
ойлауын дамыту болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық қолдау жасау.
- Іс-әрекет және оның әдіснамалық негізі қарастыру.
Адамдарда тану екі негізгі формада жүзеге асады: сезімдік тану формасы
және абстракциялық ойлау формасы. Сезімдік тану, түйсік, қабылдау, елестету
сияқты жолдармен көрініс табады, оның көмегімен біз заттардың жеке
қасиеттерін ажыратамыз. Сезімдік тану - бұл тек ойлаудың бастапқы сатысы,
адам дүниені түйсіне отырып қабылдайды.
Баланың ақыл – ойының дамуы тек белгілі бір білім көлеміне емес,
танымдық іс -әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге еске сақтау,
ойлау, елестету, танымдық шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды.
Бала дамуы үшін есте сақтауы мен ойлау қабілетінің мәні өте зор.
Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Л.С. Выготский пікірінше, ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші,
басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін
жаттықтырып, қоршаған орта мен құбылыстардың ақиқат сырын ұғынып үйрене
бастайды. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойнайды, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері мен таным үрдістері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық
қабілеті мен дарынын ұштайды.
Курстық жұмыстың гипотезасы: Балабақшада тәрбиеленетін мектеп жасына
дейінгі балалардың психологиялық таным деңгейін анықтау және талдау.
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С.
Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я.
Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың
жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең
маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда
мектепке бару қарсаңында баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей
өзгешеліктер өсе түседі. Бұл өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-
бірінен ақыл-ой, адамгершілік және жекелей дамымен ажыратылады.
Курстық жұмыстың пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық
таным үрдістерінің маңызы.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспедан, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
І.НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған бала
Бала өмірге келгендігін өзінің алғашқы жылауымен (айқайымен) білдіріп
келеді. Бала туылған кезде физикалық тұрғыдан анасынан бөлінеді. Ол мүлдем
басқа жағдайға тап болады: температура, жарық кеңестік, тамақтану жолы, дем
алудың басқа жолын талап ететін орта. Жаңа ортаға бейімделу барысында бала
дағдарысқа ұшырайды. Осы сәтте балаға тұқым – қуалау арқылы берілген
механизмдер, яғни шартсыз рефлекстер көмектеседі. Жаңа туған бала қандай
шартсыз рефлекстерге ие? Бұл – ең алдымен қоректену рефлекстерінің жүйесі.
Ерінінің ұштарына немесе тіліне тию (ұстау) кезінде ему әрекеті пайда
болады, ал басқа әрекеттердің барлығы тоқтап тұрадығ Бала түгелімен емуге
бейім, бұл реакция “ тамақтануға көңіл бөлу ” деп аталады. Басқа шартсыз
рефлекстер 2 – кестеде көрсетілген.
Жаңа туылған баланың шартсыз рефлекстері
1 – Кесте
Әрекеттер Шартсыз рефлекстер
Қатты жарық әсері Көздері жұмылады
Мұрын қырын жанай түрту Көздері жұмылады
Баланың басының тұсында Көздері жұмылады
шапалақ соғу
Баланың басын оңға бұру Иегі көтеріліп, оң қолы созылады,
сол қолы бүгіледі
Шынтақтарын екі жаққа жіберу Қолдары бірден бүгіледі
Саусақпен баланың алақанын басу Баланың саусақтары бүгіліп,
жазылады
Саусақпен баланың табанын басу Аяқ бәшпайлары бүгіледі
Аяқ бәшпайларынан бастап, табанын Аяқтың үлкен бәшпайы көтеріліп,
тырнағандай қимылмен өкщеге дейін қалғандары созылады
жүргізу
Түйреуіштің ұшын табанына тигізедіТізесі мен табаны бүгіледі
Жатқан баланы екетінен көтеру Бала басын көтеруге тырысады,
аяқтарын созады
Шартсыз рефлекстер өзара қорғану және үйрену болып бөлінеді. Кейбір
рефлекстер атавистік болып табылады, олар арғы тектен – жануарлардан мұра
болып қалған, бала үшін ешқандай пайдасы жоқ және біртіндеп жойылып кетеді.
Мысалы “ маймыл” деп аталатын рефлекс бала өмірінің екінші айында жойылып
кетеді.
Жаңа туылған бала алақанына тиген таяқшаларды немесе саусақты маймылдың
баласы сияқты қатты ұстап алады. Мұндай ұстаудың мықтылығы соншалықты,
баланы сол заттан ұстап, көтеріп алуға болады, бала өз салмағын көтеріп,
салбырап тұрады. Бала заттарды қағып алуды үйренген кезде, мұндай
мүмкіндігі жойылады.
Өмірінің бірінші айының соңында жаңа шартты рефлекстер пайда болады.
Мысалы, бала өтіп бара жатқан автобусты көріп, кенет қатты ұрылған дыбысты
естіп, қорқып жылай бастайы. Көбінесе баа ему кезінде дене тұрысына да мән
береді: анасының тізесінде отырғанын сезе сала, бала емуге ыңғайлана
бастайды.
Жаңа туылған нәрестенің психикалық өмірін қалай сипаттауға болады?
Кішкенттай баланың миы әлі толық қалыптаспаған, сондықтан ол даму үстінде
болады. Жаңа туған баланың түйсігі жіктелмеген және эмоциямен тығыз
бьайланысты.
Бала өміріндегі маңызды психикалық жағдйлар есту және көру түйсіктерінің
пайда болуынан басталады.
Есту түйсігі 2-3 аптада пайда болады. Қауырт дыбысты, мысалы, есіктің
қатта жабылуын естігенде, бала қозғалысты тоқтатады да, үнсіз күй кешеді.
Кейінірек 3-4 аптадан кейін бұл реакция адам дауысын естігенде қайталанатын
болады. Бұл уаөытты бала дыбысқа елеңдеп қана қоймай, оның шыққан жағына
басын бұратын болады. Көру түйсігі Көру түйсігі 3-5аптада пайда бола
бастайды: бала ашық түстерге көз қарасын тоқтатады ( әрине ұзақ емес).
Жаңа туылған бала уақытының көбісін ұйқыда өткізеді. Ұйқылы – ояу
жағдайдан қысқа сергектік жағдайға біртіндеп ауыса бастайды. Есту және көру
түйсіктері сергектіктің белсенді түрлерін танытады.
Бала бұл өмірге әлсіз және мүлдем қорғансыз болып келеді. Ол туылғаннан
кейін анасынан физикалық тұрғыдан ажырағанымен, биологиялық тұрғыдан онымен
байланысты. Ол өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайда, оны
тамақтандырып, шомылдырып, құрғақ және таза киім кигізіп, кеңістікке
орналастырып, оның денсаулығын қадағалап, онымен қарым қатынас жасау қажет.
Мұндайкезде бала түгелдей үлкендерге тәуелді болады, бұл нәресие дамуының
әлеуметтік жағдайының ерекшелігі.
Нәресте, оған қараушы анасының дауысына ықпал ете бастағанда, онымен
эмоциялық байланысқа түседі. Шамамен бір айында бала анасын немесе оған
қарап жүрген адамын көргенде, олардың беттеріне қарап, қолын көтеріп,
жылдам қимылдатып, қатты дыбыстар шығарып, күле бастайды. Мұндай эмоциялық
реакция “ жандану комплексі” деп аталады. Жандану комплексі, адамның
негізгі бір әрекеті күлуді қоса отырып, қарым қатынас кезінде қажетті
алғашқы әлеуметтік қажеттіліктің байқалғандығын білдіреді. Ал балада қарым
қатынас кезіндегі қажеттіліктің көрініс беруі, оның психикалық дамуы жаңа
кезеңге өтуін көрсетеді. Нәрестенің өтпелі кезеңі аяқталуда. Нәресте
үдемелі өсуде. Дені сау баланың бойы, оның өмірінің алғашқы жылында шамадап
1,5 есе, 2 есеге дейін өзгереді. Бала тез әрі жылдам қозғала бастайды, яғни
қоршаған ортаны тануға үлкен мүмкіндіктерге ие болады.
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері
Нәрестелік кезең қарқынды даму кезеңі болғандықтан жаңа туған баланың
дағдарыс кезеңі осы кезеңде басталып, аяқталады. Жаңа туылған кезеңдегі
көру әбден жетіледі. Екі айдан кейін көңіл бөлу ұзақ болады, 3 айда оның
ұзақтығы 7-8 минутқа жетеді. Қозғалған затқа қарау қалыптасады. 4 айда бала
көріп қана қоймай қарай бастайды: көргеніне белсенді ықпал ете бастайды
қозғалады және уілдейді.
Бала көру арқылы заттардың көлемін, күрделілігін және түсін қабылдап,
ажырата алады. Заттың түсін ол 3-4 айда ажырата бастайды: егер оны қызыл
ыдыспен тамақтандырса, ло басқада көптеген құтылардың арасынан өзінікін
қатесіз табады. Бұл әрекет шартты рефлекспен байланысты. Түске деген
белсенді қызығушылық кешірек, 6 айынан бастап пайда болады.
Сонымен қатар кеңістікті қабылдау, әсіресе тереңдікті қабылдау дамиды.
Баланың қабылдаған заттарынан алған әсерлерінің нәтижесінде танымдық
қабілеттер дамиды. Балаға қарайтын үлкендер баланың қажеттіліктерін
қанағаттандыруы керек, яғни баланы қоршаған ортаның бірқалыпты, қызықсыз
болмауын қадағалаулапы қажет. Бір қалыпты ортада өскен нәрестелердің
танымдық дамуы ( бірінші кезекте қабылдауының дамуы) әртүрлі және көптеген
әсерлер алатын ортада өскен балаларға қарағанда баяулау болады.
Нәресте қимылдары және әрекеттері. Бала қимылы күрделі және әртүрлі
түйсік моральдық біріктіруші қабылдаумен тұтастай байланысты.
Сөздік дыбыстарды естігенде немесе бірге сурет қарағанда, анасы да,
баласы да синхронды қимылдайды, ол өздеріне білінбейді. Мұндай аса
байқалмайтын қозғалысты, оларда бақылаушы психолог вальспен байланыстырады.
Осы кезеңде қол қимылдарының дамуы аса маңызды. Белгілі бір затқа
бағытталған нәресте қолының қимылдары шамамен өмірінің төртінші айында
қалыптаса бастайды. 5-6 айында бала затты тез ұстап алады, бұл көру
қабілеті мен қозғалыс әрекеттерін күрделі түрде үйлестіруді қажет етеді.
Осы сәттің ары қарай дамуы үшін зор: ұстау – баланың алғашқы мақсатқа
бағытталған әрекеті, заттармен әртүрлі әрекет жасауды меңгеруінің негізі
болып табылады.
Екінші жарты жылдықта қол қимылдарына байланысты әрекеттер қарқынды түрде
дамиды. Бала ұстап алған затын сілкілейді, тарсылдатады, лақтырып қайта
алады, тістейді, қолдан қолға ауыстырады және т.б. Жан Пиаже айналма
реакция деп атаған біріңғай қайталанушы әрекеттер тізбегі дамиды. 7айдан
кейін өзара сәйкес әрекеттер кездеседі: бала үлкен заттарға кішкендай
заттарды салады, қораптарды ашып, жабатын болады. 10 айдан кейін алғашқы
жүйелі әрекеттер, яғни үлкендердің әрекеттеріне еліктей отырып, заттарды
қажеттілігіне байланысты дұрыс қолдану қалыптаса бастайды. Бала машинасын
сүйрейді, барабанды соғады, ауызынан суы бар ыдысты жақындатады.
Қызығы, бұл жүйелі әрекеттер әлі заттық әрекетке айнала алмайды. Бұл
үлкен адамның балаға көрсеткен объектілерімен байланысты, мысалы қуыршақты
қалай тербету керектігі және т.с.с. Басқа заттарға әрекет жасау бұл кезеңде
әлі байқалмайды.
Сондықтан бала бастапқы кезде өзі анасымен бірге ойнаған қуыршақты
тербетеді, ол оған ұқсас басқа ойыншықтармен мұндай қимыл әрекет жасай
алмайды. Соған қарамастан жыл соңында бала адамзаттың заттар әлемін тани
бастайды. Әрекеттердің әртүрлілігі оны қоршаған объектілердің жаңа қырларын
ашуға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға бейімделгенде мынау не? деп
қана қоймай, мұнымен не істеуге болады? деген қызығушылықтар таныта
бастайды.
Қабылдау және әрекет - нәрестелік кезеңдегі көрнекі амалдық ойлаудың
алғашқы негізін қалаушы баспалдақ. 1жылдың ішінді бала шеше алатын танымдық
әрекеттер, бастапқыда қабылдау, содан соң ббелсенді әрекет күрделене
түседі.
Жетістіктерге жету үшін бала көру және қателесу әдісімен әрекет етеді.
Айтар болсақ, жастық астына қойылған ойыншықты іздеу кезінде, ол алдымен
көзіне түскен жастықтың барлығын аудара бастайды.
Қарапайым танымдық міндеттерді нәрестелік кезеңде шешу
2 – кесте
Айшылық жас көрсеткіші Жетістіктер Сәтсіздіктер
0-12 Баланың көзінше тығылған
зат бақыланбайды және
белгілі әрекет болмайды
2-4 Бала қозғалған заттарды Бала қозғалушы затты
көз қарасымен бақылайды,тоқтаған кезінде де
заттың бір орыннан бақылай береді. Оның
екінші орынға ауысуын жаңа орынға ауысқанын
қадағалайды. көре отырып, бастапқы
орнынан іздейді.
4-6 Бала 2-4 айында жасаған Бала орамалмен толық
қателіктерін енді жабылған затты таба
жасамайды, орамалмен алмайды
жартылай жасырылған
затты таба алады.
6-12 Бала орамалмен толық Бала көзінше жасырған
жабылған затты таба затты, бастапқы көрген
алады. орнынан іздейді.
Бірінші жылының соңында бала күрделі ойын әрекетіне ене бастайды. Бұл
кейбір психологтарға Т. Брауэрдің бақылауын келтіруге болады: Менің
қыздарымның бірі түннің бір бөлігін кішкентай заттарды менің алақаныма
салып, оны көрінбейтіндей жауып, менің қолымды жаңаң қалыпқ келтіріп,
өзінің менің алақаныма салған затының бар немесе жоқ екендігін тексеру үшін
алақанымды қайта ашумен өткізді. Ол шамамен таңғы төртке дейін мұнымен
қызыға айналысты. тағыда ескерте кетеміз, баланың осы жас кезеңінде
дүниетанымы көрнекі амалдық деңгейде дами бастайды, ал жоспары кейінірек
қалыптасады.
Нәресие есі. Нәрестенің танымдық дамуы оның психикасында ес - зерденің
аса қарапайым тетіктерінің қалыптасуынан кейін басталады. Алғашында тану
пайда болады. Ерте нәрестелік кезеңде – ақ жаңа әсерлермен бұрынғы
бейнелерді байланыстыра бастайды. Егер балаға жаңа қуыршақ берсек, ол біраз
уақыт бойы оны қарайды, ал келесі күні сол қуыршақты тануы мүмкін. 3-4
айында ол үлкен адамның оған көрсеткен ойыншығын таниды. 4 айлық бала
өзіңе таныс затты таныс емес заттан ажырата алады.
Егер ашық түсті ойыншықты екі бірдей орамалдың бірінің астына тығып
қойсақ, 8 айлық балалардың кейбіреулері ғана 1 секундта кейін оның қайда
жатқанын есіне түсіре алады.
1 жаста барлық балалар, тығып қойған ойыншықты 1-3 секундтан кейін таба
алады. Олардың көбісі 7 секундтан кейін де ойыншықтың қай орамалдың астында
жасырынғандығын есіне түсіре алады. Мұндай жағдайда 8 айдан кейін
зердесінде қайта жаңғырту, образды қалпына келтіру бала алдында ұқсас
обьекті болмаса да қалыптасады.
Нәрестелік кезеңде танымдық үрдістермен қатар эмоциалдық дамуды да
бақылау қажет. Бұл жол баланың жақын үлкен адамдармен қарым – қатынас
жасауымен байланысты дамиды.
Алғашқы 3-4 айда балаларда әртүрлі эмоциялық жағдайлар пайда болады : таң
қалу, физикалық (дене) дискомфортын сезген алаңдаушылық
( қимылдың көбеюі, жүрек соғысының жиілеуі, көзінің жұмылуы, жылау)
Қажеттілігін қанағаттандыру кезіндегі еркінсіну.
Бала анасын көрген кезде танып, қуана бастаған кезде (нәрестелік шақ жас
кезеңі ретінде осы кезеңнен басталады), ол басқа да жаұын адамдарын тани
бастайды, 3-4 айдан кейін ол жақын адамдарын көрген кезде күліп, танымайтын
үлкен адамды көргенде жылайды. Егерде танысемесадам өзінің жылы қатынасын
білдіріп, баламен сөйлесіп, оған қарап күлсе, балада оған күліп, қуанады,
7-8 айда таныс емес адамды көрген кездегі алаңдаушылық күшейе түседі.
Әсіресе балалар таныс емес адаммен жеке қалып коюдан қорқады. Мұндай
жағдайда, теріс қарап, еңбектеп, жаңа көрген адамына көңіл бөлмеуге
тырысады, ал кейбіреулері қатты жылайды.
Шамамен 7 және 11 ай аралығында анасы көрінбей қалған кезде үрей немесе
мұңаю ( ол ұзақ уақытқа немесе бір жаққа белгілі бір уақытқа кеткенде),
қалып қою қорқынышы пайда болады. Қалып қою қорқынышы өмірінің
екінші жылында 15 немесе 18 ай аралығында асқынады, кейінірек біртіндеп
әлсірейді.
Анасымен жәнеде басқа адамдармен қарым – қатынас жасай отырып, нәресте
бірінші жылының соңында тек қана эмоциалық қатынасқа түсіп қана қоймай,
сонымен қатар әрекетке де ұмтыла бастайды. Ол анасының көмегімен оны
қызықтырған қандай да бір затқа, шкаф немесе сөреге, құмыраға, т.б.
ұмтылады.
Бала белсенді пайдаланатын ым қимылдары қарым – қатынаты жеңілдетеді,
алғысы келген затты, барғысы келген жерін көрсетеді және т.с.с.
Нәрестенің сөйлеу қабілетінің дамуы. Нәрестелік кезеңде сөйлеу
қабілетінің дамуы да басталады. Алғашқы жарты жылдықта сөздік есту
қалыптасады. Ал баланың өзі қуанышты сәттерде дыбыстар шығарады, оны
уілдеу деп атайды. Екінші жарты жылдықта көбінесе бала әрекетімен
байланысты қайталанушы дыбыстар ппйда болады. Әдетте мағыналы ыммен
былдырлай бастайды, бірінші жылының соңында бала үлкендер айтатын 10-20
сөзді түсінеді және өзінің алғашқы бірнеше сөздерін айта бастайды. Алғашқы
сөздердің пайда болуынан бастап, баланың психикалық дамуының жаңа кезеңі
басталады.
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың
дамуының психологиялық ерекшеліктері
Мктепке дейінгі балалық шақта (3-7 жасқа дейін) ағзаның қарқынды жетілуі
жалғаса түседі,бойы,салмағы, көлемі ұлғайады сүйек-бұлшықет жүйесі
қатайады, тежеу процестері күшеиеді . Ми салмағы 1110-1350 грамға өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі
Мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі, шартты
рефлекстердің пайда болуы жылдамдығы арта түседі,әсіресе екінші сигналдық
жүиесі дамиды.
Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша алғашқы даму кезеңінің соңында бала
әлеуметтік ортамен тығыз байланысқа түседі,негізінде үлкендермен қарым-
қатынас жасау шарты іштей қалыптасады. Алғашқы мектепке деиінгі кезеңде
баланың үлкендермен қарым-қатынасы біріккен іс-әрекет деңгеиінен шығады.
Үлкендерден бөлініп өз бетінше дамуы басқа ие болады.Бала үлкендердің бар
екенін сезінеді,және оның алдында үлкендердің күрделі өмірі паида
болды.Осыған деиін бала үлкендермен бірігіп өмір сүруге үйренген .Мектепке
деиінгі кезеңің елеулі ерекшелігі
Болып баланың құрдастарымен жасайтын арнайы өзара қарым қатынысның пайда
болуы. Мекткп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға қатынасы өзіндік ішкі
позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың арта
түсуімен, үлкендкрдің ішкі дүниесіне, олардың іс әректіне мен өзара қарым
қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады .
Мектеп жасына деиінгі бала дамуының әлуметтік жағдаят ерекшеліктері оған
тән іс әрекет түрлерінен,алдымен сюжеттік рөлдік ойындардан көрініп
отырады.Рөлдік немесе шығармашылық ойын, мектепке дейінгі кезеңде пайда
болды. Бұл әрекетте балалар үлкендердің рөлін ойнап,ойын барысында олардың
қарым-қатынасын және әрекеттерін жаңғыртады. Бала белгілі бір рөлді
таңдап,оны орындайды: ана, дәрігер, жүргізуші, қарақшы және олардың
әрекеттерінің үлгісін келтіріп, сол обрызға кіреді. Ойынның образдық
жоспары өте маңызды,онсыз ойын мүлдем болмайды. Бірәқ ойын қойылым түрінде
өтеділ ,ол эмоцияға бай және бала үшін оның шын мәнді өміріне
айналады.Алдындағы тарауда айтып өткендей ,ойын сәбилік кезеңнің соңында
заттық-манипулярлық әрекеттеп туындайды . Алғашында бала затқа және оның
қызметіне қызығушылық танытады. Заттық әрекеттердің керекті деңгеиде
дамумен қатар,ойының пайда болу үшін бала мен үлкендкр арасындағы қарым-
қатынас түбегеилі өзгеруі керек.3жас шамасында бала әлде қайда дербес бола
бастайды және оның жақын адамдармен бірлескен әрекетті әлсәрете
бастайды.Балаға әртүрлі ойыншықтар,сонымен қатар, белгілі бір жүйесі
жоқ,яғни бала олардың басқа нәрселер үшін де қолдана алатын заттар болу
керек.
Д.Б .Эльконин: бала үйге алып келген,анасының көз қарасы
бойынша,керек емес қоқыстарды тастауға болмайды.Оған арнайы бір бұрышқа
қорап қойып қойыңыз,бала қызықты ойнап , өз қиялын дамытуға үлкен мүмеіндік
алады, - дкиді.
Сонымен ,мектепке дейінгі кезеңнің бастапқы кезінде бала ойынның алғашқы
түрлері пайд бола бастайды. Бұл бізге-белгілі режиссералық ойын.Сонымен
қатар образдық рөлдік ойын пайда болды . Бұл кезде бала өзін әлде кімге
немесе қандайда бір нәрсеге ұқсатып және соған байланысты әрекет етеді.
Бірақ мұндай ойынның негізгі қозғаушысы –әсерлі көрініс ,ішкі толғаныс:
баланы өзі көрген сурет таңқалдырады және ол ойын әрекеттерінде оның
эмоцясын туғызған образды жаңғыртады.Жан Пияже образдық-рөлдік ойынға
байланысты бірнеше мысалдар келтіреді . Оның демалыс кезінде ауылдағы
қоңыраулар орнатылған үйді қызықтаған қызы қоңыраулы дыбысты естіп
алған, әсерінен көпке деиін айяғы алмай жүреді. Ол әсіресе үстелінің
жанына жақындап қимылдай тұрып,естіген шу үнін ауызбен келтірілмек
болды.сен маған кедергі жасап тұрсың ғой,мен жұмыс істеп отырмын ,-деген
әкесіне қызы.менімен сөйлеспе,мен шіркеумін деп жауап береді.
Тағы бір жолы Ж.Пиаженің қызы асханаға кіріп,үстелдің үстінде қауырсынды
жұлынған үйректі көріп,үлкен әсер алды. Кеше қызы өз төсегінен табады. Ол
қймылдайды,сөйлмейді және сұрақтарға жауап бермеиді,ақырын ғана өліп
қалған үйркпін деген дауыс шығарады.
Режиссерлық және образды –рөлдік ойындар ,мектепке дейінгі кезеңнің орта
кезеңінде көріне бастайтын сюжетті-рөлдік ойынға түрткі болады.кешірек,
ереже бойынша ойналтын ойындар қалыптастырады . Ескерту кету,жаңа ойын
түрлерінің пайда болуы бұрынғы меңгерілген ескі ойындар түгелдей ысырып
тастайды,олардың барлығы сақталып,жалғастырылады.сюжеттік-рө лдік ойында
балалар адамдардың рөлдік және қарым-қатынасын жаңғыртады. Балалар бір-
бірімен немесе қуыршақпен серіктес ретінде ойнайды.Ережелер ойндарда рөл
екінші орынға
Ауысады да. Ойын тақырыптары ережсінің дұрыс орындалуы бірінші болады:
Негізінен бұл
Жерде жарыстық мотив,жеке топтық ұту айқындалады . Бұл-көбінесе
спорттық ойындар.
Әрбір ойында өз шарттары,қатысушылар балалар ,қуыршақтар ,басқа
ойыншықтар және заттар. Кіші мектепке дейінгі кезең уақытындағы ойын
заттармен манипуляцияны еске түсіруші бір әрекетті қайталанушы сипатта
болып келеді.мысалы,3жасар бала кубиктар мен тарелкаларды пайдалана отырып
,түскі ас дайындайды. Егер,ойын барысында тағы да біреу қосылса(бала
немесе қуыршақ ),керекті образдың пайда болуына алып келеді де белгілі бір
мәнге ие болады.
Жанында отырған қуыршақты тамақтандыру керектігін ұмытып кетсе де,бала ас
әзірлеп ойнай береді. Бірақ,бала бір өзі қалып ойыншықтар жинаулы тұрса,оны
осы сюжктке итермелеуші өзінің
Бастапқы мәнін жоғалтатын манипуляцяны жалғастыра береді.
Заттардың орнын ауыстырып ,қалпына немесе көлеміне қарай оларды бөліп
кубикпен немесе жай ғана ойнап отырғандарын түсіндіреді. Ойын жағдайының
өзгеруімен түскі ас ұмытылады.
Сюжет-ойын кезінде байқалатын шындық өмір көрініс.
Алғашында бала отбасымен ғана шектелгендіктен ойындары негізгі отбасылық
образдармен және тұрмыстық мәселелермен байланысты болады .
кейінірек,өмірдің жаңа салалары меңгере бастағанан кейін,ойында күрделірек
сюжеттер,өндірістік ,әскери және т.б. тақырыбтар қолданыла
бастайды.Сюжеттік ойындар түрлеріне түседі айтар болсақ: анасы мен қызы .
сонымен қатар,бір сюжетті қайталап ойнапберу біртіндеп тұрақталып,ұзағырақ
бола бастайды. Егер,3-4жасар бала ойынға 10-15 минут бөліп,одан кейін басқа
нәрсеге көңіл бөлетін болса, 4-5 жастар бір ойынның өзі 40-50 минутқа
созылады.Үлкен мектепте дейінгілер бір ойынды бірнеше сағат қатарынан
ойнауға қабілетті,ол олардың кейбір ойындарды бірнеше күнге созылады.
Үлкендердің іс-әрекетімен байланысты тақырыптар ойын мазмұнын құрайды.
Кіші мектепке дейінгілер заттық әрекеттерге еліктейді : Нан кеседі,сәбіз
турайды,ыдыс жуады.Олар әрекетінің орындалуы үрдісіне үңіледі, ал біраз
уақыттан кейін ойын нәтижелерінің,кімге және не үшін орындаған ұмытып
қалды.Балалардың әрекеті бір –бірімен сійкес келмейді,ойын кезінде кенеттен
Рөлдерін ауыстыра алмайды. Орта мектепке дейінгілердің негізгі ойыны-
адамдар арасында
Қарым-қатынасы. Сондықтан да,5 жасар бала еш уақытта бірізділік әдетін
ұмытпайды, алдымен түскі ас,содан кейін ыдыс жуылады,яғни керісінше
орындамайды. Қатар рөлдер болмайды,мысалы бір аюды бір уақытта екі дәрігер
қарамайды,бір поезды екі машинист айдамайды. Ортақ қарым-қатынасқа түскен
балалар өзара рөлдерді ойын бастамай отырып бөліп алды. Үлкен мектепке
дейінгілер үшін рөлдеріне байланысты ережелерге бағыну маңызды,рөлдің дұрыс
орындалуын олар қатты қадағалайды.
Ойын әрекеті біртіндеп өзінің бастапқы мәніні келе бастайды. Негізінен
заттық әрекеттер қысқарып қортындыланады,ал кейде тіпті сөзбен алмасады
(мен олардың қолын жудымғой,үстелге отырамыз). Ойын сюжетті және мазмұны
рөлдерге ауысады. Мектепке дейінгі кезеңдегі ойындағы рөлдер,ережелер және
ойын әрекеттері мына бағытта дамйды: әрекет жүйесі ашық ойыннан және оларда
жасырып тұрған рөлдермен бітеді. Жоғары мектепке дейінгілерде рөлдік
ойындарға қарағанда ережелі ойындар көп ойналады.
Осындай негізінде ойын өзгеріп,мектепке дейінгі кезеңнің соңында жоғары
даму деңгейі жетеді. Ойын даму кезінде екі негізгі деңгейлерге бөлінеді.
Бірінші деңгей 3-5жас адамдар әрекетін шынайы логикалық жаңғырту. Бұл
кезеңде заттық әрекеттер ойын мазмұны болып табылады. Екінші кезеңде 5-7
жас адамдар арасындағы шынайы қарым-қатынас көрсетіледі
Және ойын мазмұны қоғамдық қарым-қатынас және адамдардың іс-әрекетінің,ол
бала дамуы маңызды үлесін қосады. Ең алдымен ойында балалар бір-бірімен
толыққанды қарым-қатынас жасауға үйренді. Кіші мектепке дейінгілер өз
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасауға үйренеді. Кіші мектепке дейінгілер
өз құрбыларымен дұрыс қарым –қатынас орната алмайды. Мысалы, бала –
бақшаның кішкентайлар тобында темір жол ойны ойналады.тәрбиеші балаларға
орындықтарын ұзын қатар жасап,жолаушылардың өз орындарын табуына
көмектеседі. Машинист жүргізуші болғысы келген екі бала қатардағы
орындықтардың соңғысында отырады да,уілдеп, поезді әр түрлі жақтарға
айдайды. Жүргізушілерді де,жолаушыларды да бұл жағдай алаңдатпайды және бір
нәрсені талқылау тірліктерін оятпайды.Д.Б.Элькониннің пікірі бойынша,кіші
мектепте дейінгілер бірге емес, қатар ойнайды.
Біртіндеп балалар арасындағы қарым-қатынас қарқынды және өнімді бола
бастайды. 4 жасар екі қыздың арасындағы анық мақсатты және оған қол
жеткізудің сәтті әдістері көрінетін диалогты мысалға келтіреиік :
Л :Мынау өтіріктен менің машинам болсын
Д:Жоқ
Л:Онда бұл машина өтіріктен біздікі болсын
Д:Жарайды
Л:біздің машинаны айдай тұрсам болама?
Д:болады күліп машинасын шығарады
Л: Машинаны айдап,мотор шуын бейнелейді.
Орта және кіші мектепке дейінгі кезеңднгі балалар өздерінің
өзімшілдіктеріне қарамастан,рөлдері өзара келесі отырып бөлінеді,тіпті ойын
барысында да талас-тартысқа бармайды.
Бұл рөлдерге,ойын ержелеріне байланысты мәселелерді келісе отрып
шешуге,баллардың қызықты ойынды ортақ ете білгендеріне байланысты.
Егер осындай күрделі себптерге байланысты бірлескен ойын бұзылса,қарым-
қатынас үрдісі де бұзылады. Курт Левиннің экспериментінде мектепке деиінгі
балалар тобын бұзылған ойықтар бар(телефонның тұтқасы жоқ, дөңгелегі жоқ
машина және т.б.)бөлмеге алып келеді. Мұндағы жетіспеушілік терге
қарамастан,баллар бір-бірімен қуана ойнайды. Екінші күні фурстрация күні
болды. Фурустрация-бұл мақсатқа жету жолында кездесетін қиындықтардан
туындайтын жағдай.
Балалар сол бөлмеге кірген кезде, ойыншықтар толық жиынтығы жатқан
көршілес бөлменің есігі ашық тұрады, бірақ есікке тор тұтылған еді. Балалар
өздерін қызықтырып тұрған ойыншықтар ды көріп,бөлмені аралап кетті.
Біреулерді торды сілкіп,ы біреулері еденде жатты,көпшілігі ашуымне енді
керек емес ойыншықтардың бір-бірімнен қатынасын бұзды.
Ойын құрбылар арасында қарым-қатынастың қалыптасуына ғана емес,сонымен
қатар баланың еркін мінез-құлқының да қалыптасуына ықпалын тигізеді. Өз
мінез-қлқын басқара алу механизімі,
Ережелерге бағыну дәл сол ойын үстінде қалыптасады,кейінірек бұл басқа да
іс-әрекет түрлерінде байқалады. Ойын кезінде моральдік нормалар немесе
үлкендердің басқа талаптары үлгілі болмайды,басқа адамның обырызы ,бала
еліктейтін басқа біреудің мінез-құлқы үлгі болады. Өзін-өзі бақылау
мектепке дейінгі кезеңнің соңында пайда бола бастайды,сондықтан да балаға
алдымен сыртқы бақылау,яғни бірге ойнайтын достары тарапынан болады.
Балалар алдымен бірін-бірі қадағалап кейінірек кеиінірек әркім өз өзін
қадағалайды. Сыртқы қадағалау біртіндеп мінез-құлықты басқару үрдісінің
түсе бастайды,және образ бала мінез-құлқын жүйелейді.
Ойын кезінде баланың мотивациялық қажеттіліктер аймағы дамиды. Жаңа іс-
әрекет мотивтері және олармен байланысты мақсаттар пайда болады. Бірақ
мотив шеңберінің кеңеиуімен ғана шектеледі.
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік -жігері, жеке
тұлғалық қасиеттерінің дамуы
Мектепке дейінгі кезең - А.Н.Леонтьевтің айтуы бойынша, Жеке тұлғаның
алғашқы қалыптасу кезеңі. Дәл осы уақыт негізгі жеке тұлғалық механизмдер
және білімдер қалыптасу кезеңі. Бір-бірімен тығыз байланысты эмоциялық және
мотивациялық аймақтар дамиды, өзіндік санасы қалыптасады.
Мектепке дейінгі кезеңге жалпы эмоциялық тепе-теңдік, күшті аффекті
жағдайдың және болмашы нәрсеге дау-дамайдың болмауы тән қасиеттер. Осындай
жаңа, біршама тұрақты эмоциялық фон бала динамикасын анықтайды. Образдық
елестердің динамикасы - сәбилік кезеңдегі аффективті қабылдау үрдісімен
салыстырғанда бос және жұмсағырақ болады. Бұрын баланың эмоциялық өмірі ол
қосылған жағдай ерекшеліктері меңгерілген: ол қызықтыратын заттарды игеріп
немесе оны ала алмайды, ойыншықтармен жақсы әрекет етеді немесе еш нәрсе
болмайды, үлкендер көмек береді ме, әлде жоқ па? және т.с.с. Енді
елестердің пайда болуы балаға қажеті жоқ алдануына мүмкіндік береді, балада
уайымдау пайда болады.
Сонымен, эмоциялық үрдіс тепе-тең бола бастайды. Мектепке дейінгі
кезендегі бала күні эмоцияларға, толы болғадықтан, кешке оның шаршап
шалдығуы мүмкін.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілегі талаптануы оның елестерімен
беріледі. Талаптарына ыңғайлана бастайды. Бала әрекеті енді тартымды
заттармен тікелей байланысты емес, заттарды елестету, керекті нәтижелер,
келешекте оған қол жеткізу негізінде болады.
Эмоциялық алдын-ала білу механизмі А.В.Запарожец еңбектерінде
көрсетілген. Жалпы мінез-құлық құрылымында аффектінің функцияналды орны
қалай өзгеретіндігі, оның зерттеулерінде көрсетілген. Сәбилік кезеңдегі
және мектепке дейінгі кезеңдегі бала мінез-құлқын тағы да салыстырып
көрейік. 3 жасқа дейін жеке әркеттерінің ерекше салдары уайымдалады,
олардың үлкен адамның бақылауы — яғни, баланың орындағаны үшін мадақтау
немесе жазалау. Уайымдау, әрекет мадақтауға немесе жазалауға ие болады, ол
неге алып келеді, деген пайымдаулар әрекет кезінде де, алдын-ала пайда
болмайды. Бұл жағдайда аффект соңғы орында болады.
Бала өз мінез-құлқының әрекеттерін жақсы, әлде жаман екендігін алдын-ала
біледі. Егер, ол тиісті мінез-құлық нормаларына сәйкес келмейтін,
нәтижелерді алдын-ала болжаса, мүмкіндігінше жазалау немесе мадақтау,
балада эмоциялық жағдай - аландаушылық пайда болады және керек емес
әрекеттерді тоқтатуға қабілетті болады. әрекеттің тиімді нәтижелері алдын-
ала білу және үлкендер тарапынан ынталандыру эмоцияларымен байланысты.
Үлкен балаға керекті эмоциялық образды жасауға көмек бере алады. Мысалы,
бала-бақшада тәрбиеші балалардан қызу ойыннан кейінгі бөлмені тез арада
ретке келтіруді талап етудің орнына, олардан кейін, таза әдемі ойын
бөлмесіне келген кіші топ үшін, олардың жинағандары қандай қуаныш
әкелетіндігі жөнінде айта алады. Балалардың саналылығынан гөрі, олардың
эмоциялық қиялына бағытталған тілектер тиімді болады. Осының негізінде,
мектепке дейінгі кезеңде іс- әрекеттің басынан аяғына дейін аффект
байқалады. Аффект (эмоциялық образ) мінез-құлық құрылымында алғашқы блімі
болады. Іс-әрекет салдарынан болатын эмоциялық механизмнің алдын-ала білу,
бала әрекстінің эмоциялық регуляциясының негізінде болады.
Бұл кезеңде эмоциялық үрдістердің құрылымы да өзгереді. Сәбилік кезеңде
олардың құрамына вегетативті реакциялар қосылған болатын: ренішті
уайымдау, бала жылады, төсекке құлайтын, бетін қолымен жапты, байланысы жоқ
сөздерді айқайлайтын, ашу үстінде ол қызаратын, қолына түскен затты
сындырады және т.б. Осы реакциялар мектепке дейінгі кезеңде де сақталады,
бірақ көп балалардың эмоциясын сыртқа шығаруға ұстамдырақ бола бастайды.
Эмоциялық үрдістер құрылымына вегатативті компоненттерден бөлек енді
қабылдаудың күрделі түрі, образдық ойлау, қиял кіреді. Бала дәл сол сәтте
орындалып жатқан ісіне қуанып немесе ренжіп қоймайды, сонымен қатар енді
орындалатын іс-әрекетіне де қуанып немесе ренжитін болады. Пайымдау күрделі
әрі терең бола бастайды. Аффектілер мазмұны өзгереді - балаға тән эмоция
шеңбері кеңейеді. Әсіресе мектепке дейінгі балаларда басқаға аяушылық,
көңіл-күйіне ортақтасу сияқты эмоциялардың пайда болуы маңызды, оларсыз
балаларда қарым-қатынастың күрделі түрі және бірлескен іс- эрекеттің болуы
мүмкін емес. Эмоциялық аймактың дамуы елестетудің дұрыс қалыптасумен
байланысты. Баланың образдық елестері эмоциялық сипатқа ие, және оның
барлық іс-әрекеті эмоцияға бай болып келеді. Мектепке дейінгі кезеңдегі
баланың барлық әрекеті - ойын, сурет салу, құрастыру, мектепке дайындық, үй
шаруасында анасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика және психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Балалардың психологиялық даму сатыларын анықтау
Орындаған:
Тексерген:
оРАЛ- 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған
бала ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... 7
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік -жігері, жеке тұлғалық
қасиеттерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..14
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ САТЫЛАРЫ МЕН ҮРДІСТЕРІНІҢ
ТҮРЛЕРІ
2.1. Баланың зейінін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .18
2.2. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара
байланысуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.3. Баланың қабылдауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.22
2.4. Балада естің дамуы және оны
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...24
2.5. Баланың ойлауын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.6. Баланың қиялын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..30
ҚОСЫМША
1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОСЫМША
2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық белсенділік баланың психологиялық -
денелік дамуының алғы шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты
балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау, түйсік, ес,
қиял ерекшеліктеріне тоқталып, оларға анықтама береміз. Танымдық
белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл
мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне
талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен
құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы
мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі
емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының
қатысуымен тәуелді болып келеді. Тақырып өзектілігі: Балалар жер шары
халқының санының басым көпшілігін құрайды. Бала дамуы болашақ ересек
адамның рухани және практикалық іс - әрекет аймағының, оның бейнесі мен
шығармашылық әлеуетінің дамуының өзекті алғышарттары болып табылады.
Біздің елімізде балаларға мектеп жасына дейін қоғамдық тәрбие берудің
ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Балабақшалар ағарту ісіндегі алғашқы
буын ғана емес, оларға басқа да оқу - тәрбие мекемелерімен қатар біздің
қоғамымызға сай келетін баланың тұлғалық, әлеуметтік бағдарларын дамыту
жауапкершілігі жүктелген.
Баламен жұмыс жасау барысында оның психологиялық ерекшеліктерін, даму
заңдылықтарын, механизмдерін білу өте маңызды. Отандық психологиялық
еңбектер атақты кеңес психологтары Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н.
Леонтьев, А. В. Запорожец, П. Я. Гальперин, Д. Б. Эльконин, Л. И. Божович,
В. С. Мухина, М. И. Лисина, Х. Т. Шерьязданова еңбектеріне сүйенеді.
Сонымен бірге, балалар психологиясын зерттеген шетелдік психологтардың
концепциялары да үлкен мәнділікке ие. Бұл концепциялар қатарына В. Штерн,
К. Бюлер, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Брунер және т. б. еңбектерін жатқызуға
болады.
Бала тәрбиесімен айналысатындардың балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты дамуын жан - жақты жақсы білуі, балалардың өмірін және іс -
әрекетін, ойыншықтармен және заттармен әрекет дағдыларын қалыптастыруға,
тілді меңгерудің алғышарттарын ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды. Баланың
мектепке дейінгі жетекші іс - әрекет түрі ойын болып табылатыны белгілі.
Соған байланысты балалармен жұмыс барысында баланың ойлауын, тілін, қиялын,
еске сақтауын дамыту, қоғамдық мінез - құлық ерекшеліктерін меңгерту,
сәйкес дағдыларды қалыптастыру ойын іс - әрекеті арқылы жүзеге асыра алуы
тиіс.
Баланың балабақшаға келуімен оның жаңа ортаға бейімделу процесі жүзеге
асады. Баланың балабақшаға келуімен кейбір жағдайларда көптеген мәселелер
де туындап жатады. Бірақ балабақша қызметкерлерінің баланың жас
ерекшелігіне сәйкес ойын іс - әрекетін дұрыс ұйымдастырып, жетекшілік
жасауы көптеген мәселелердің тиімді шешілуіне жағдай жасайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың
психикалық танымдық үрдістері мен сатыларын және мектепке оқуға
дайындық мотивациясын қалыптастыру.
Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бір-бірімен
сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста болуып
бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең алдымен бала
ойлауын дамыту болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық қолдау жасау.
- Іс-әрекет және оның әдіснамалық негізі қарастыру.
Адамдарда тану екі негізгі формада жүзеге асады: сезімдік тану формасы
және абстракциялық ойлау формасы. Сезімдік тану, түйсік, қабылдау, елестету
сияқты жолдармен көрініс табады, оның көмегімен біз заттардың жеке
қасиеттерін ажыратамыз. Сезімдік тану - бұл тек ойлаудың бастапқы сатысы,
адам дүниені түйсіне отырып қабылдайды.
Баланың ақыл – ойының дамуы тек белгілі бір білім көлеміне емес,
танымдық іс -әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге еске сақтау,
ойлау, елестету, танымдық шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды.
Бала дамуы үшін есте сақтауы мен ойлау қабілетінің мәні өте зор.
Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Л.С. Выготский пікірінше, ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін жетекші,
басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін
жаттықтырып, қоршаған орта мен құбылыстардың ақиқат сырын ұғынып үйрене
бастайды. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойнайды, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері мен таным үрдістері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық
қабілеті мен дарынын ұштайды.
Курстық жұмыстың гипотезасы: Балабақшада тәрбиеленетін мектеп жасына
дейінгі балалардың психологиялық таным деңгейін анықтау және талдау.
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С.
Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я.
Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың
жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең
маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда
мектепке бару қарсаңында баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей
өзгешеліктер өсе түседі. Бұл өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-
бірінен ақыл-ой, адамгершілік және жекелей дамымен ажыратылады.
Курстық жұмыстың пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық
таным үрдістерінің маңызы.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспедан, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
І.НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ
1.1. Жаңа туылған бала
Бала өмірге келгендігін өзінің алғашқы жылауымен (айқайымен) білдіріп
келеді. Бала туылған кезде физикалық тұрғыдан анасынан бөлінеді. Ол мүлдем
басқа жағдайға тап болады: температура, жарық кеңестік, тамақтану жолы, дем
алудың басқа жолын талап ететін орта. Жаңа ортаға бейімделу барысында бала
дағдарысқа ұшырайды. Осы сәтте балаға тұқым – қуалау арқылы берілген
механизмдер, яғни шартсыз рефлекстер көмектеседі. Жаңа туған бала қандай
шартсыз рефлекстерге ие? Бұл – ең алдымен қоректену рефлекстерінің жүйесі.
Ерінінің ұштарына немесе тіліне тию (ұстау) кезінде ему әрекеті пайда
болады, ал басқа әрекеттердің барлығы тоқтап тұрадығ Бала түгелімен емуге
бейім, бұл реакция “ тамақтануға көңіл бөлу ” деп аталады. Басқа шартсыз
рефлекстер 2 – кестеде көрсетілген.
Жаңа туылған баланың шартсыз рефлекстері
1 – Кесте
Әрекеттер Шартсыз рефлекстер
Қатты жарық әсері Көздері жұмылады
Мұрын қырын жанай түрту Көздері жұмылады
Баланың басының тұсында Көздері жұмылады
шапалақ соғу
Баланың басын оңға бұру Иегі көтеріліп, оң қолы созылады,
сол қолы бүгіледі
Шынтақтарын екі жаққа жіберу Қолдары бірден бүгіледі
Саусақпен баланың алақанын басу Баланың саусақтары бүгіліп,
жазылады
Саусақпен баланың табанын басу Аяқ бәшпайлары бүгіледі
Аяқ бәшпайларынан бастап, табанын Аяқтың үлкен бәшпайы көтеріліп,
тырнағандай қимылмен өкщеге дейін қалғандары созылады
жүргізу
Түйреуіштің ұшын табанына тигізедіТізесі мен табаны бүгіледі
Жатқан баланы екетінен көтеру Бала басын көтеруге тырысады,
аяқтарын созады
Шартсыз рефлекстер өзара қорғану және үйрену болып бөлінеді. Кейбір
рефлекстер атавистік болып табылады, олар арғы тектен – жануарлардан мұра
болып қалған, бала үшін ешқандай пайдасы жоқ және біртіндеп жойылып кетеді.
Мысалы “ маймыл” деп аталатын рефлекс бала өмірінің екінші айында жойылып
кетеді.
Жаңа туылған бала алақанына тиген таяқшаларды немесе саусақты маймылдың
баласы сияқты қатты ұстап алады. Мұндай ұстаудың мықтылығы соншалықты,
баланы сол заттан ұстап, көтеріп алуға болады, бала өз салмағын көтеріп,
салбырап тұрады. Бала заттарды қағып алуды үйренген кезде, мұндай
мүмкіндігі жойылады.
Өмірінің бірінші айының соңында жаңа шартты рефлекстер пайда болады.
Мысалы, бала өтіп бара жатқан автобусты көріп, кенет қатты ұрылған дыбысты
естіп, қорқып жылай бастайы. Көбінесе баа ему кезінде дене тұрысына да мән
береді: анасының тізесінде отырғанын сезе сала, бала емуге ыңғайлана
бастайды.
Жаңа туылған нәрестенің психикалық өмірін қалай сипаттауға болады?
Кішкенттай баланың миы әлі толық қалыптаспаған, сондықтан ол даму үстінде
болады. Жаңа туған баланың түйсігі жіктелмеген және эмоциямен тығыз
бьайланысты.
Бала өміріндегі маңызды психикалық жағдйлар есту және көру түйсіктерінің
пайда болуынан басталады.
Есту түйсігі 2-3 аптада пайда болады. Қауырт дыбысты, мысалы, есіктің
қатта жабылуын естігенде, бала қозғалысты тоқтатады да, үнсіз күй кешеді.
Кейінірек 3-4 аптадан кейін бұл реакция адам дауысын естігенде қайталанатын
болады. Бұл уаөытты бала дыбысқа елеңдеп қана қоймай, оның шыққан жағына
басын бұратын болады. Көру түйсігі Көру түйсігі 3-5аптада пайда бола
бастайды: бала ашық түстерге көз қарасын тоқтатады ( әрине ұзақ емес).
Жаңа туылған бала уақытының көбісін ұйқыда өткізеді. Ұйқылы – ояу
жағдайдан қысқа сергектік жағдайға біртіндеп ауыса бастайды. Есту және көру
түйсіктері сергектіктің белсенді түрлерін танытады.
Бала бұл өмірге әлсіз және мүлдем қорғансыз болып келеді. Ол туылғаннан
кейін анасынан физикалық тұрғыдан ажырағанымен, биологиялық тұрғыдан онымен
байланысты. Ол өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайда, оны
тамақтандырып, шомылдырып, құрғақ және таза киім кигізіп, кеңістікке
орналастырып, оның денсаулығын қадағалап, онымен қарым қатынас жасау қажет.
Мұндайкезде бала түгелдей үлкендерге тәуелді болады, бұл нәресие дамуының
әлеуметтік жағдайының ерекшелігі.
Нәресте, оған қараушы анасының дауысына ықпал ете бастағанда, онымен
эмоциялық байланысқа түседі. Шамамен бір айында бала анасын немесе оған
қарап жүрген адамын көргенде, олардың беттеріне қарап, қолын көтеріп,
жылдам қимылдатып, қатты дыбыстар шығарып, күле бастайды. Мұндай эмоциялық
реакция “ жандану комплексі” деп аталады. Жандану комплексі, адамның
негізгі бір әрекеті күлуді қоса отырып, қарым қатынас кезінде қажетті
алғашқы әлеуметтік қажеттіліктің байқалғандығын білдіреді. Ал балада қарым
қатынас кезіндегі қажеттіліктің көрініс беруі, оның психикалық дамуы жаңа
кезеңге өтуін көрсетеді. Нәрестенің өтпелі кезеңі аяқталуда. Нәресте
үдемелі өсуде. Дені сау баланың бойы, оның өмірінің алғашқы жылында шамадап
1,5 есе, 2 есеге дейін өзгереді. Бала тез әрі жылдам қозғала бастайды, яғни
қоршаған ортаны тануға үлкен мүмкіндіктерге ие болады.
1.2.Нәрестелік кезеңде баланың психикалық даму ерекшеліктері
Нәрестелік кезең қарқынды даму кезеңі болғандықтан жаңа туған баланың
дағдарыс кезеңі осы кезеңде басталып, аяқталады. Жаңа туылған кезеңдегі
көру әбден жетіледі. Екі айдан кейін көңіл бөлу ұзақ болады, 3 айда оның
ұзақтығы 7-8 минутқа жетеді. Қозғалған затқа қарау қалыптасады. 4 айда бала
көріп қана қоймай қарай бастайды: көргеніне белсенді ықпал ете бастайды
қозғалады және уілдейді.
Бала көру арқылы заттардың көлемін, күрделілігін және түсін қабылдап,
ажырата алады. Заттың түсін ол 3-4 айда ажырата бастайды: егер оны қызыл
ыдыспен тамақтандырса, ло басқада көптеген құтылардың арасынан өзінікін
қатесіз табады. Бұл әрекет шартты рефлекспен байланысты. Түске деген
белсенді қызығушылық кешірек, 6 айынан бастап пайда болады.
Сонымен қатар кеңістікті қабылдау, әсіресе тереңдікті қабылдау дамиды.
Баланың қабылдаған заттарынан алған әсерлерінің нәтижесінде танымдық
қабілеттер дамиды. Балаға қарайтын үлкендер баланың қажеттіліктерін
қанағаттандыруы керек, яғни баланы қоршаған ортаның бірқалыпты, қызықсыз
болмауын қадағалаулапы қажет. Бір қалыпты ортада өскен нәрестелердің
танымдық дамуы ( бірінші кезекте қабылдауының дамуы) әртүрлі және көптеген
әсерлер алатын ортада өскен балаларға қарағанда баяулау болады.
Нәресте қимылдары және әрекеттері. Бала қимылы күрделі және әртүрлі
түйсік моральдық біріктіруші қабылдаумен тұтастай байланысты.
Сөздік дыбыстарды естігенде немесе бірге сурет қарағанда, анасы да,
баласы да синхронды қимылдайды, ол өздеріне білінбейді. Мұндай аса
байқалмайтын қозғалысты, оларда бақылаушы психолог вальспен байланыстырады.
Осы кезеңде қол қимылдарының дамуы аса маңызды. Белгілі бір затқа
бағытталған нәресте қолының қимылдары шамамен өмірінің төртінші айында
қалыптаса бастайды. 5-6 айында бала затты тез ұстап алады, бұл көру
қабілеті мен қозғалыс әрекеттерін күрделі түрде үйлестіруді қажет етеді.
Осы сәттің ары қарай дамуы үшін зор: ұстау – баланың алғашқы мақсатқа
бағытталған әрекеті, заттармен әртүрлі әрекет жасауды меңгеруінің негізі
болып табылады.
Екінші жарты жылдықта қол қимылдарына байланысты әрекеттер қарқынды түрде
дамиды. Бала ұстап алған затын сілкілейді, тарсылдатады, лақтырып қайта
алады, тістейді, қолдан қолға ауыстырады және т.б. Жан Пиаже айналма
реакция деп атаған біріңғай қайталанушы әрекеттер тізбегі дамиды. 7айдан
кейін өзара сәйкес әрекеттер кездеседі: бала үлкен заттарға кішкендай
заттарды салады, қораптарды ашып, жабатын болады. 10 айдан кейін алғашқы
жүйелі әрекеттер, яғни үлкендердің әрекеттеріне еліктей отырып, заттарды
қажеттілігіне байланысты дұрыс қолдану қалыптаса бастайды. Бала машинасын
сүйрейді, барабанды соғады, ауызынан суы бар ыдысты жақындатады.
Қызығы, бұл жүйелі әрекеттер әлі заттық әрекетке айнала алмайды. Бұл
үлкен адамның балаға көрсеткен объектілерімен байланысты, мысалы қуыршақты
қалай тербету керектігі және т.с.с. Басқа заттарға әрекет жасау бұл кезеңде
әлі байқалмайды.
Сондықтан бала бастапқы кезде өзі анасымен бірге ойнаған қуыршақты
тербетеді, ол оған ұқсас басқа ойыншықтармен мұндай қимыл әрекет жасай
алмайды. Соған қарамастан жыл соңында бала адамзаттың заттар әлемін тани
бастайды. Әрекеттердің әртүрлілігі оны қоршаған объектілердің жаңа қырларын
ашуға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға бейімделгенде мынау не? деп
қана қоймай, мұнымен не істеуге болады? деген қызығушылықтар таныта
бастайды.
Қабылдау және әрекет - нәрестелік кезеңдегі көрнекі амалдық ойлаудың
алғашқы негізін қалаушы баспалдақ. 1жылдың ішінді бала шеше алатын танымдық
әрекеттер, бастапқыда қабылдау, содан соң ббелсенді әрекет күрделене
түседі.
Жетістіктерге жету үшін бала көру және қателесу әдісімен әрекет етеді.
Айтар болсақ, жастық астына қойылған ойыншықты іздеу кезінде, ол алдымен
көзіне түскен жастықтың барлығын аудара бастайды.
Қарапайым танымдық міндеттерді нәрестелік кезеңде шешу
2 – кесте
Айшылық жас көрсеткіші Жетістіктер Сәтсіздіктер
0-12 Баланың көзінше тығылған
зат бақыланбайды және
белгілі әрекет болмайды
2-4 Бала қозғалған заттарды Бала қозғалушы затты
көз қарасымен бақылайды,тоқтаған кезінде де
заттың бір орыннан бақылай береді. Оның
екінші орынға ауысуын жаңа орынға ауысқанын
қадағалайды. көре отырып, бастапқы
орнынан іздейді.
4-6 Бала 2-4 айында жасаған Бала орамалмен толық
қателіктерін енді жабылған затты таба
жасамайды, орамалмен алмайды
жартылай жасырылған
затты таба алады.
6-12 Бала орамалмен толық Бала көзінше жасырған
жабылған затты таба затты, бастапқы көрген
алады. орнынан іздейді.
Бірінші жылының соңында бала күрделі ойын әрекетіне ене бастайды. Бұл
кейбір психологтарға Т. Брауэрдің бақылауын келтіруге болады: Менің
қыздарымның бірі түннің бір бөлігін кішкентай заттарды менің алақаныма
салып, оны көрінбейтіндей жауып, менің қолымды жаңаң қалыпқ келтіріп,
өзінің менің алақаныма салған затының бар немесе жоқ екендігін тексеру үшін
алақанымды қайта ашумен өткізді. Ол шамамен таңғы төртке дейін мұнымен
қызыға айналысты. тағыда ескерте кетеміз, баланың осы жас кезеңінде
дүниетанымы көрнекі амалдық деңгейде дами бастайды, ал жоспары кейінірек
қалыптасады.
Нәресие есі. Нәрестенің танымдық дамуы оның психикасында ес - зерденің
аса қарапайым тетіктерінің қалыптасуынан кейін басталады. Алғашында тану
пайда болады. Ерте нәрестелік кезеңде – ақ жаңа әсерлермен бұрынғы
бейнелерді байланыстыра бастайды. Егер балаға жаңа қуыршақ берсек, ол біраз
уақыт бойы оны қарайды, ал келесі күні сол қуыршақты тануы мүмкін. 3-4
айында ол үлкен адамның оған көрсеткен ойыншығын таниды. 4 айлық бала
өзіңе таныс затты таныс емес заттан ажырата алады.
Егер ашық түсті ойыншықты екі бірдей орамалдың бірінің астына тығып
қойсақ, 8 айлық балалардың кейбіреулері ғана 1 секундта кейін оның қайда
жатқанын есіне түсіре алады.
1 жаста барлық балалар, тығып қойған ойыншықты 1-3 секундтан кейін таба
алады. Олардың көбісі 7 секундтан кейін де ойыншықтың қай орамалдың астында
жасырынғандығын есіне түсіре алады. Мұндай жағдайда 8 айдан кейін
зердесінде қайта жаңғырту, образды қалпына келтіру бала алдында ұқсас
обьекті болмаса да қалыптасады.
Нәрестелік кезеңде танымдық үрдістермен қатар эмоциалдық дамуды да
бақылау қажет. Бұл жол баланың жақын үлкен адамдармен қарым – қатынас
жасауымен байланысты дамиды.
Алғашқы 3-4 айда балаларда әртүрлі эмоциялық жағдайлар пайда болады : таң
қалу, физикалық (дене) дискомфортын сезген алаңдаушылық
( қимылдың көбеюі, жүрек соғысының жиілеуі, көзінің жұмылуы, жылау)
Қажеттілігін қанағаттандыру кезіндегі еркінсіну.
Бала анасын көрген кезде танып, қуана бастаған кезде (нәрестелік шақ жас
кезеңі ретінде осы кезеңнен басталады), ол басқа да жаұын адамдарын тани
бастайды, 3-4 айдан кейін ол жақын адамдарын көрген кезде күліп, танымайтын
үлкен адамды көргенде жылайды. Егерде танысемесадам өзінің жылы қатынасын
білдіріп, баламен сөйлесіп, оған қарап күлсе, балада оған күліп, қуанады,
7-8 айда таныс емес адамды көрген кездегі алаңдаушылық күшейе түседі.
Әсіресе балалар таныс емес адаммен жеке қалып коюдан қорқады. Мұндай
жағдайда, теріс қарап, еңбектеп, жаңа көрген адамына көңіл бөлмеуге
тырысады, ал кейбіреулері қатты жылайды.
Шамамен 7 және 11 ай аралығында анасы көрінбей қалған кезде үрей немесе
мұңаю ( ол ұзақ уақытқа немесе бір жаққа белгілі бір уақытқа кеткенде),
қалып қою қорқынышы пайда болады. Қалып қою қорқынышы өмірінің
екінші жылында 15 немесе 18 ай аралығында асқынады, кейінірек біртіндеп
әлсірейді.
Анасымен жәнеде басқа адамдармен қарым – қатынас жасай отырып, нәресте
бірінші жылының соңында тек қана эмоциалық қатынасқа түсіп қана қоймай,
сонымен қатар әрекетке де ұмтыла бастайды. Ол анасының көмегімен оны
қызықтырған қандай да бір затқа, шкаф немесе сөреге, құмыраға, т.б.
ұмтылады.
Бала белсенді пайдаланатын ым қимылдары қарым – қатынаты жеңілдетеді,
алғысы келген затты, барғысы келген жерін көрсетеді және т.с.с.
Нәрестенің сөйлеу қабілетінің дамуы. Нәрестелік кезеңде сөйлеу
қабілетінің дамуы да басталады. Алғашқы жарты жылдықта сөздік есту
қалыптасады. Ал баланың өзі қуанышты сәттерде дыбыстар шығарады, оны
уілдеу деп атайды. Екінші жарты жылдықта көбінесе бала әрекетімен
байланысты қайталанушы дыбыстар ппйда болады. Әдетте мағыналы ыммен
былдырлай бастайды, бірінші жылының соңында бала үлкендер айтатын 10-20
сөзді түсінеді және өзінің алғашқы бірнеше сөздерін айта бастайды. Алғашқы
сөздердің пайда болуынан бастап, баланың психикалық дамуының жаңа кезеңі
басталады.
1.3. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың
дамуының психологиялық ерекшеліктері
Мктепке дейінгі балалық шақта (3-7 жасқа дейін) ағзаның қарқынды жетілуі
жалғаса түседі,бойы,салмағы, көлемі ұлғайады сүйек-бұлшықет жүйесі
қатайады, тежеу процестері күшеиеді . Ми салмағы 1110-1350 грамға өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі
Мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі, шартты
рефлекстердің пайда болуы жылдамдығы арта түседі,әсіресе екінші сигналдық
жүиесі дамиды.
Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша алғашқы даму кезеңінің соңында бала
әлеуметтік ортамен тығыз байланысқа түседі,негізінде үлкендермен қарым-
қатынас жасау шарты іштей қалыптасады. Алғашқы мектепке деиінгі кезеңде
баланың үлкендермен қарым-қатынасы біріккен іс-әрекет деңгеиінен шығады.
Үлкендерден бөлініп өз бетінше дамуы басқа ие болады.Бала үлкендердің бар
екенін сезінеді,және оның алдында үлкендердің күрделі өмірі паида
болды.Осыған деиін бала үлкендермен бірігіп өмір сүруге үйренген .Мектепке
деиінгі кезеңің елеулі ерекшелігі
Болып баланың құрдастарымен жасайтын арнайы өзара қарым қатынысның пайда
болуы. Мекткп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға қатынасы өзіндік ішкі
позициясы өз менін және өз қылықтарының маңызын аңғарудың арта
түсуімен, үлкендкрдің ішкі дүниесіне, олардың іс әректіне мен өзара қарым
қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады .
Мектеп жасына деиінгі бала дамуының әлуметтік жағдаят ерекшеліктері оған
тән іс әрекет түрлерінен,алдымен сюжеттік рөлдік ойындардан көрініп
отырады.Рөлдік немесе шығармашылық ойын, мектепке дейінгі кезеңде пайда
болды. Бұл әрекетте балалар үлкендердің рөлін ойнап,ойын барысында олардың
қарым-қатынасын және әрекеттерін жаңғыртады. Бала белгілі бір рөлді
таңдап,оны орындайды: ана, дәрігер, жүргізуші, қарақшы және олардың
әрекеттерінің үлгісін келтіріп, сол обрызға кіреді. Ойынның образдық
жоспары өте маңызды,онсыз ойын мүлдем болмайды. Бірәқ ойын қойылым түрінде
өтеділ ,ол эмоцияға бай және бала үшін оның шын мәнді өміріне
айналады.Алдындағы тарауда айтып өткендей ,ойын сәбилік кезеңнің соңында
заттық-манипулярлық әрекеттеп туындайды . Алғашында бала затқа және оның
қызметіне қызығушылық танытады. Заттық әрекеттердің керекті деңгеиде
дамумен қатар,ойының пайда болу үшін бала мен үлкендкр арасындағы қарым-
қатынас түбегеилі өзгеруі керек.3жас шамасында бала әлде қайда дербес бола
бастайды және оның жақын адамдармен бірлескен әрекетті әлсәрете
бастайды.Балаға әртүрлі ойыншықтар,сонымен қатар, белгілі бір жүйесі
жоқ,яғни бала олардың басқа нәрселер үшін де қолдана алатын заттар болу
керек.
Д.Б .Эльконин: бала үйге алып келген,анасының көз қарасы
бойынша,керек емес қоқыстарды тастауға болмайды.Оған арнайы бір бұрышқа
қорап қойып қойыңыз,бала қызықты ойнап , өз қиялын дамытуға үлкен мүмеіндік
алады, - дкиді.
Сонымен ,мектепке дейінгі кезеңнің бастапқы кезінде бала ойынның алғашқы
түрлері пайд бола бастайды. Бұл бізге-белгілі режиссералық ойын.Сонымен
қатар образдық рөлдік ойын пайда болды . Бұл кезде бала өзін әлде кімге
немесе қандайда бір нәрсеге ұқсатып және соған байланысты әрекет етеді.
Бірақ мұндай ойынның негізгі қозғаушысы –әсерлі көрініс ,ішкі толғаныс:
баланы өзі көрген сурет таңқалдырады және ол ойын әрекеттерінде оның
эмоцясын туғызған образды жаңғыртады.Жан Пияже образдық-рөлдік ойынға
байланысты бірнеше мысалдар келтіреді . Оның демалыс кезінде ауылдағы
қоңыраулар орнатылған үйді қызықтаған қызы қоңыраулы дыбысты естіп
алған, әсерінен көпке деиін айяғы алмай жүреді. Ол әсіресе үстелінің
жанына жақындап қимылдай тұрып,естіген шу үнін ауызбен келтірілмек
болды.сен маған кедергі жасап тұрсың ғой,мен жұмыс істеп отырмын ,-деген
әкесіне қызы.менімен сөйлеспе,мен шіркеумін деп жауап береді.
Тағы бір жолы Ж.Пиаженің қызы асханаға кіріп,үстелдің үстінде қауырсынды
жұлынған үйректі көріп,үлкен әсер алды. Кеше қызы өз төсегінен табады. Ол
қймылдайды,сөйлмейді және сұрақтарға жауап бермеиді,ақырын ғана өліп
қалған үйркпін деген дауыс шығарады.
Режиссерлық және образды –рөлдік ойындар ,мектепке дейінгі кезеңнің орта
кезеңінде көріне бастайтын сюжетті-рөлдік ойынға түрткі болады.кешірек,
ереже бойынша ойналтын ойындар қалыптастырады . Ескерту кету,жаңа ойын
түрлерінің пайда болуы бұрынғы меңгерілген ескі ойындар түгелдей ысырып
тастайды,олардың барлығы сақталып,жалғастырылады.сюжеттік-рө лдік ойында
балалар адамдардың рөлдік және қарым-қатынасын жаңғыртады. Балалар бір-
бірімен немесе қуыршақпен серіктес ретінде ойнайды.Ережелер ойндарда рөл
екінші орынға
Ауысады да. Ойын тақырыптары ережсінің дұрыс орындалуы бірінші болады:
Негізінен бұл
Жерде жарыстық мотив,жеке топтық ұту айқындалады . Бұл-көбінесе
спорттық ойындар.
Әрбір ойында өз шарттары,қатысушылар балалар ,қуыршақтар ,басқа
ойыншықтар және заттар. Кіші мектепке дейінгі кезең уақытындағы ойын
заттармен манипуляцияны еске түсіруші бір әрекетті қайталанушы сипатта
болып келеді.мысалы,3жасар бала кубиктар мен тарелкаларды пайдалана отырып
,түскі ас дайындайды. Егер,ойын барысында тағы да біреу қосылса(бала
немесе қуыршақ ),керекті образдың пайда болуына алып келеді де белгілі бір
мәнге ие болады.
Жанында отырған қуыршақты тамақтандыру керектігін ұмытып кетсе де,бала ас
әзірлеп ойнай береді. Бірақ,бала бір өзі қалып ойыншықтар жинаулы тұрса,оны
осы сюжктке итермелеуші өзінің
Бастапқы мәнін жоғалтатын манипуляцяны жалғастыра береді.
Заттардың орнын ауыстырып ,қалпына немесе көлеміне қарай оларды бөліп
кубикпен немесе жай ғана ойнап отырғандарын түсіндіреді. Ойын жағдайының
өзгеруімен түскі ас ұмытылады.
Сюжет-ойын кезінде байқалатын шындық өмір көрініс.
Алғашында бала отбасымен ғана шектелгендіктен ойындары негізгі отбасылық
образдармен және тұрмыстық мәселелермен байланысты болады .
кейінірек,өмірдің жаңа салалары меңгере бастағанан кейін,ойында күрделірек
сюжеттер,өндірістік ,әскери және т.б. тақырыбтар қолданыла
бастайды.Сюжеттік ойындар түрлеріне түседі айтар болсақ: анасы мен қызы .
сонымен қатар,бір сюжетті қайталап ойнапберу біртіндеп тұрақталып,ұзағырақ
бола бастайды. Егер,3-4жасар бала ойынға 10-15 минут бөліп,одан кейін басқа
нәрсеге көңіл бөлетін болса, 4-5 жастар бір ойынның өзі 40-50 минутқа
созылады.Үлкен мектепте дейінгілер бір ойынды бірнеше сағат қатарынан
ойнауға қабілетті,ол олардың кейбір ойындарды бірнеше күнге созылады.
Үлкендердің іс-әрекетімен байланысты тақырыптар ойын мазмұнын құрайды.
Кіші мектепке дейінгілер заттық әрекеттерге еліктейді : Нан кеседі,сәбіз
турайды,ыдыс жуады.Олар әрекетінің орындалуы үрдісіне үңіледі, ал біраз
уақыттан кейін ойын нәтижелерінің,кімге және не үшін орындаған ұмытып
қалды.Балалардың әрекеті бір –бірімен сійкес келмейді,ойын кезінде кенеттен
Рөлдерін ауыстыра алмайды. Орта мектепке дейінгілердің негізгі ойыны-
адамдар арасында
Қарым-қатынасы. Сондықтан да,5 жасар бала еш уақытта бірізділік әдетін
ұмытпайды, алдымен түскі ас,содан кейін ыдыс жуылады,яғни керісінше
орындамайды. Қатар рөлдер болмайды,мысалы бір аюды бір уақытта екі дәрігер
қарамайды,бір поезды екі машинист айдамайды. Ортақ қарым-қатынасқа түскен
балалар өзара рөлдерді ойын бастамай отырып бөліп алды. Үлкен мектепке
дейінгілер үшін рөлдеріне байланысты ережелерге бағыну маңызды,рөлдің дұрыс
орындалуын олар қатты қадағалайды.
Ойын әрекеті біртіндеп өзінің бастапқы мәніні келе бастайды. Негізінен
заттық әрекеттер қысқарып қортындыланады,ал кейде тіпті сөзбен алмасады
(мен олардың қолын жудымғой,үстелге отырамыз). Ойын сюжетті және мазмұны
рөлдерге ауысады. Мектепке дейінгі кезеңдегі ойындағы рөлдер,ережелер және
ойын әрекеттері мына бағытта дамйды: әрекет жүйесі ашық ойыннан және оларда
жасырып тұрған рөлдермен бітеді. Жоғары мектепке дейінгілерде рөлдік
ойындарға қарағанда ережелі ойындар көп ойналады.
Осындай негізінде ойын өзгеріп,мектепке дейінгі кезеңнің соңында жоғары
даму деңгейі жетеді. Ойын даму кезінде екі негізгі деңгейлерге бөлінеді.
Бірінші деңгей 3-5жас адамдар әрекетін шынайы логикалық жаңғырту. Бұл
кезеңде заттық әрекеттер ойын мазмұны болып табылады. Екінші кезеңде 5-7
жас адамдар арасындағы шынайы қарым-қатынас көрсетіледі
Және ойын мазмұны қоғамдық қарым-қатынас және адамдардың іс-әрекетінің,ол
бала дамуы маңызды үлесін қосады. Ең алдымен ойында балалар бір-бірімен
толыққанды қарым-қатынас жасауға үйренді. Кіші мектепке дейінгілер өз
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасауға үйренеді. Кіші мектепке дейінгілер
өз құрбыларымен дұрыс қарым –қатынас орната алмайды. Мысалы, бала –
бақшаның кішкентайлар тобында темір жол ойны ойналады.тәрбиеші балаларға
орындықтарын ұзын қатар жасап,жолаушылардың өз орындарын табуына
көмектеседі. Машинист жүргізуші болғысы келген екі бала қатардағы
орындықтардың соңғысында отырады да,уілдеп, поезді әр түрлі жақтарға
айдайды. Жүргізушілерді де,жолаушыларды да бұл жағдай алаңдатпайды және бір
нәрсені талқылау тірліктерін оятпайды.Д.Б.Элькониннің пікірі бойынша,кіші
мектепте дейінгілер бірге емес, қатар ойнайды.
Біртіндеп балалар арасындағы қарым-қатынас қарқынды және өнімді бола
бастайды. 4 жасар екі қыздың арасындағы анық мақсатты және оған қол
жеткізудің сәтті әдістері көрінетін диалогты мысалға келтіреиік :
Л :Мынау өтіріктен менің машинам болсын
Д:Жоқ
Л:Онда бұл машина өтіріктен біздікі болсын
Д:Жарайды
Л:біздің машинаны айдай тұрсам болама?
Д:болады күліп машинасын шығарады
Л: Машинаны айдап,мотор шуын бейнелейді.
Орта және кіші мектепке дейінгі кезеңднгі балалар өздерінің
өзімшілдіктеріне қарамастан,рөлдері өзара келесі отырып бөлінеді,тіпті ойын
барысында да талас-тартысқа бармайды.
Бұл рөлдерге,ойын ержелеріне байланысты мәселелерді келісе отрып
шешуге,баллардың қызықты ойынды ортақ ете білгендеріне байланысты.
Егер осындай күрделі себптерге байланысты бірлескен ойын бұзылса,қарым-
қатынас үрдісі де бұзылады. Курт Левиннің экспериментінде мектепке деиінгі
балалар тобын бұзылған ойықтар бар(телефонның тұтқасы жоқ, дөңгелегі жоқ
машина және т.б.)бөлмеге алып келеді. Мұндағы жетіспеушілік терге
қарамастан,баллар бір-бірімен қуана ойнайды. Екінші күні фурстрация күні
болды. Фурустрация-бұл мақсатқа жету жолында кездесетін қиындықтардан
туындайтын жағдай.
Балалар сол бөлмеге кірген кезде, ойыншықтар толық жиынтығы жатқан
көршілес бөлменің есігі ашық тұрады, бірақ есікке тор тұтылған еді. Балалар
өздерін қызықтырып тұрған ойыншықтар ды көріп,бөлмені аралап кетті.
Біреулерді торды сілкіп,ы біреулері еденде жатты,көпшілігі ашуымне енді
керек емес ойыншықтардың бір-бірімнен қатынасын бұзды.
Ойын құрбылар арасында қарым-қатынастың қалыптасуына ғана емес,сонымен
қатар баланың еркін мінез-құлқының да қалыптасуына ықпалын тигізеді. Өз
мінез-қлқын басқара алу механизімі,
Ережелерге бағыну дәл сол ойын үстінде қалыптасады,кейінірек бұл басқа да
іс-әрекет түрлерінде байқалады. Ойын кезінде моральдік нормалар немесе
үлкендердің басқа талаптары үлгілі болмайды,басқа адамның обырызы ,бала
еліктейтін басқа біреудің мінез-құлқы үлгі болады. Өзін-өзі бақылау
мектепке дейінгі кезеңнің соңында пайда бола бастайды,сондықтан да балаға
алдымен сыртқы бақылау,яғни бірге ойнайтын достары тарапынан болады.
Балалар алдымен бірін-бірі қадағалап кейінірек кеиінірек әркім өз өзін
қадағалайды. Сыртқы қадағалау біртіндеп мінез-құлықты басқару үрдісінің
түсе бастайды,және образ бала мінез-құлқын жүйелейді.
Ойын кезінде баланың мотивациялық қажеттіліктер аймағы дамиды. Жаңа іс-
әрекет мотивтері және олармен байланысты мақсаттар пайда болады. Бірақ
мотив шеңберінің кеңеиуімен ғана шектеледі.
1.4. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық ерік -жігері, жеке
тұлғалық қасиеттерінің дамуы
Мектепке дейінгі кезең - А.Н.Леонтьевтің айтуы бойынша, Жеке тұлғаның
алғашқы қалыптасу кезеңі. Дәл осы уақыт негізгі жеке тұлғалық механизмдер
және білімдер қалыптасу кезеңі. Бір-бірімен тығыз байланысты эмоциялық және
мотивациялық аймақтар дамиды, өзіндік санасы қалыптасады.
Мектепке дейінгі кезеңге жалпы эмоциялық тепе-теңдік, күшті аффекті
жағдайдың және болмашы нәрсеге дау-дамайдың болмауы тән қасиеттер. Осындай
жаңа, біршама тұрақты эмоциялық фон бала динамикасын анықтайды. Образдық
елестердің динамикасы - сәбилік кезеңдегі аффективті қабылдау үрдісімен
салыстырғанда бос және жұмсағырақ болады. Бұрын баланың эмоциялық өмірі ол
қосылған жағдай ерекшеліктері меңгерілген: ол қызықтыратын заттарды игеріп
немесе оны ала алмайды, ойыншықтармен жақсы әрекет етеді немесе еш нәрсе
болмайды, үлкендер көмек береді ме, әлде жоқ па? және т.с.с. Енді
елестердің пайда болуы балаға қажеті жоқ алдануына мүмкіндік береді, балада
уайымдау пайда болады.
Сонымен, эмоциялық үрдіс тепе-тең бола бастайды. Мектепке дейінгі
кезендегі бала күні эмоцияларға, толы болғадықтан, кешке оның шаршап
шалдығуы мүмкін.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілегі талаптануы оның елестерімен
беріледі. Талаптарына ыңғайлана бастайды. Бала әрекеті енді тартымды
заттармен тікелей байланысты емес, заттарды елестету, керекті нәтижелер,
келешекте оған қол жеткізу негізінде болады.
Эмоциялық алдын-ала білу механизмі А.В.Запарожец еңбектерінде
көрсетілген. Жалпы мінез-құлық құрылымында аффектінің функцияналды орны
қалай өзгеретіндігі, оның зерттеулерінде көрсетілген. Сәбилік кезеңдегі
және мектепке дейінгі кезеңдегі бала мінез-құлқын тағы да салыстырып
көрейік. 3 жасқа дейін жеке әркеттерінің ерекше салдары уайымдалады,
олардың үлкен адамның бақылауы — яғни, баланың орындағаны үшін мадақтау
немесе жазалау. Уайымдау, әрекет мадақтауға немесе жазалауға ие болады, ол
неге алып келеді, деген пайымдаулар әрекет кезінде де, алдын-ала пайда
болмайды. Бұл жағдайда аффект соңғы орында болады.
Бала өз мінез-құлқының әрекеттерін жақсы, әлде жаман екендігін алдын-ала
біледі. Егер, ол тиісті мінез-құлық нормаларына сәйкес келмейтін,
нәтижелерді алдын-ала болжаса, мүмкіндігінше жазалау немесе мадақтау,
балада эмоциялық жағдай - аландаушылық пайда болады және керек емес
әрекеттерді тоқтатуға қабілетті болады. әрекеттің тиімді нәтижелері алдын-
ала білу және үлкендер тарапынан ынталандыру эмоцияларымен байланысты.
Үлкен балаға керекті эмоциялық образды жасауға көмек бере алады. Мысалы,
бала-бақшада тәрбиеші балалардан қызу ойыннан кейінгі бөлмені тез арада
ретке келтіруді талап етудің орнына, олардан кейін, таза әдемі ойын
бөлмесіне келген кіші топ үшін, олардың жинағандары қандай қуаныш
әкелетіндігі жөнінде айта алады. Балалардың саналылығынан гөрі, олардың
эмоциялық қиялына бағытталған тілектер тиімді болады. Осының негізінде,
мектепке дейінгі кезеңде іс- әрекеттің басынан аяғына дейін аффект
байқалады. Аффект (эмоциялық образ) мінез-құлық құрылымында алғашқы блімі
болады. Іс-әрекет салдарынан болатын эмоциялық механизмнің алдын-ала білу,
бала әрекстінің эмоциялық регуляциясының негізінде болады.
Бұл кезеңде эмоциялық үрдістердің құрылымы да өзгереді. Сәбилік кезеңде
олардың құрамына вегетативті реакциялар қосылған болатын: ренішті
уайымдау, бала жылады, төсекке құлайтын, бетін қолымен жапты, байланысы жоқ
сөздерді айқайлайтын, ашу үстінде ол қызаратын, қолына түскен затты
сындырады және т.б. Осы реакциялар мектепке дейінгі кезеңде де сақталады,
бірақ көп балалардың эмоциясын сыртқа шығаруға ұстамдырақ бола бастайды.
Эмоциялық үрдістер құрылымына вегатативті компоненттерден бөлек енді
қабылдаудың күрделі түрі, образдық ойлау, қиял кіреді. Бала дәл сол сәтте
орындалып жатқан ісіне қуанып немесе ренжіп қоймайды, сонымен қатар енді
орындалатын іс-әрекетіне де қуанып немесе ренжитін болады. Пайымдау күрделі
әрі терең бола бастайды. Аффектілер мазмұны өзгереді - балаға тән эмоция
шеңбері кеңейеді. Әсіресе мектепке дейінгі балаларда басқаға аяушылық,
көңіл-күйіне ортақтасу сияқты эмоциялардың пайда болуы маңызды, оларсыз
балаларда қарым-қатынастың күрделі түрі және бірлескен іс- эрекеттің болуы
мүмкін емес. Эмоциялық аймактың дамуы елестетудің дұрыс қалыптасумен
байланысты. Баланың образдық елестері эмоциялық сипатқа ие, және оның
барлық іс-әрекеті эмоцияға бай болып келеді. Мектепке дейінгі кезеңдегі
баланың барлық әрекеті - ойын, сурет салу, құрастыру, мектепке дайындық, үй
шаруасында анасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz