Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығы

Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 мамандығы - « Қазақ тілі мен әдебиеті»

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тума талант, ғұлама, ғалым, профессор Құдайберген Жұбанов қазақ тіл білімінің барлық салалары бойынша пікір айтып, құнды зерттеулер қалдырған.

Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - қазақ халқының мәдениетін, өнері мен әдеби ойының дамуын тарихи тұрғыдан өзіндік қолтаңбасымен зерттеп, сол арқылы ұлттық мәдениетімізді дамытуға ерекше еңбек сіңірген адамдардың бірі болды. Ғалым-лингвистің өз сөзімен айтсақ, «ұлт мәдениеті ірі саласының бірі - ұлт тілімен жазылған әдебиеті».

Ғалым тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатынын және этностың әр дәуірдегі ұрпақ өкілдеріне тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетіні туралы сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқан.

Ғалымның артына қалдырған мол мұрасы бүгінге дейін ғалымдар тарапынан зерттеліп келеді. Бірақ ғалым зерттеулеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығы туралы іргелі зерттеулер жүргізілмеді. Бұл тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қ. Жұбановтың тіл, мәдениет және олардың сабақтастығы жөніндегі ғылыми ой-тұжырымдарына талдау жасау, тіл біліміндегі, оның ішіндегі тіл мәдениетіндегі орнын анықтау, ғылыми мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым зерттеулеріндегі мынадай мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:

- ғалым зерттеулеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығын ашып көрсету;

- әдеби тіл мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің терминдері жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу.

Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі, сипаттама әдісі қолданылды.

Зерттеу нысаны. Қ. Жұбановтың тіл мен мәдениет сабақтастығына қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.

Зерттеу жұмысының теориялық жағында айтылған мәселелер қазақ тіл білімінің фонетика, грамматика, терминология сияқты салалары мен тіл мәдениетіне қатысты дәрістерді жүргізуде негізге алар материал болып табылады.

Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, стилистика пәні, тіл мәдениеті бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі мәселелері

1. 1. Құдайберген Жұбановтың қазақ тіл білімі жайлы ойлары

20-30 жылдардағы сауатсыздықты жою, республика ғылымы мен мәдениетін дамыту ісіне белсене араласқан, өзіндік үлесін қосқан аға буын өкілдері аз емес. Солардың бірі қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы, аса көрнекті ғалым, белгілі ағартушы, қоғам қайраткері, профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов еді. Құдайберген Қуанұлы 1927 жылғы қазан айына дейін үлкен бір құлшыныспен еңбек етіп, қазақ тілінің ғылыми грамматикасының жүйелі толық курсын жазды. Оның «Қазақ тілі жөнінен зерттеулер» атты орыс тілінде жазылған еңбегі дүниежүзілік түркология деңгейінен көрінген еңбек еді. Оны кітаптың тұратын бұл еңбектің екеуі ғана жарыққа шығып үлгерді. Олар: «Сөйлем ішінде сөздердің орналасу тарихынан», «Күрделі және көмекші етістіктер туралы». Ал қалған еңбектер автордың репрессияға ұшырауына байланысты жарық көрмей, жойылып кетті. Олардың көпшілігі морфология, фонетика саласынан еді. 1936 жылы баспаға берілгендердің ішінде «Вопросы казахского языкознания», «Қазақ тіліндегі сусымалы дауыстылардың түсіп қалу себептері» сияқты еңбектері болған. 1937 жылы шығаруға тиіс «Қазақ тілінің академиялық сөздігі» Синтаксис саласына арналған «Мағынасыз сөздердің мағыналары», «Қазақтардың малға айтатын одағайары» атты еңбектері жоғалған. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов 1937 жылғы 19 қарашада нақақтан жала жабылып тұтқынға алынды да, 1938 жылдың ақпанында ату жазасына бұйрылады.

Қ. Жұбанов өзінің қысқа ғұмырына республикамыздың ғылыми, мәдениеті саласында айтарлықтай еңбек сіңіріп, артына елеулі мұра қалдырды. Оның көптеген мақалалары 30-жылдарда шығып тұрған «Ауыл мұғалімі», «Политехникалық мектеп, «Әдебиет майданы» журналдарында, терминком бюллетендерінде, жеке жинақтар құрамында жарияланды.

Ғылымның жарық көрген еңбектері жинақталып, өнделіп, «Қазақ тілі жөніндегі зертеулер» деген атпен 1966 жылы басылып шықты [1] . Бұл құнды еңбек бес бөлімді қамтиды. Олар: «Қазақ тілі граматикасының мәселелері», «Алфавит, орфография, терминология мәселелері», «Қазақ әдеби тіл мәселелері», «Мәдениет пен өнер мәселесі», «Бағдарлама мен әдістеме мәселелері».

Ғылым «Қазақ тілінің граматикасы» деген еңбегіне грамматиканың үлкен бір саласы синтаксисті өзек етіп, оны тілдегі «құрастырушы құрылыс» деп түсіндірді. Сөз тіркесі синтаксисін «сөз қиыны» деген терминмен атады. Ғалым өз еңбектерінде сөйлемнің бағыныңқы, басыңқы (жетек сөз және жетекші сөз) бөлімдерінің де байланысу заңдарын анықтайды. Білімдар ғалымның еңбектерін Р. Сыздықова:

1. Фонетика
2. Қазақ тілінің грамматикасы
3. Жалпы тіл білімінің кейбір мәселелері
4. Қазақтың ұлттық әдеби тілінің дамуы мен тарихы
5. Қазақ жазуы, орфография, терминология
6. Оқулық, программа, методика
7. Мәдениет пен өнер мәселелері - деп жетіге бөліп қарастырады.

Ғылым әдеби тіл туралы арнайы еңбектер жазбаса да, оның барлық ғылыми еңбектерінің өн-бойынан қазақ әдеби тілі туралы сындары ойлары байқалып тұрады.

Қ. Жұбановтың «Буын жігін қалай табуға болады?», «Қосар ма, дара ма?» секілді еңбектері қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дыбыс саны мен сапасы, дауысты-дауыссыздар, олардың айтылуы мен жазылуы, дыбыстар аппараты, буын сингормонизм, екпін мәселелерін ғылыми тұрғыда сөз етеді. Профессор Қ. Жұбанов зерттеулері қазақ тіл білімінің, соның ішінде, қазақ тілі фонетикасының бүгінгі жетістіктерінің бастауы болып табылады. Ғалым Әлімхан Жүнісбековтың сөзімен айтсақ: «Қ. Жұбанов ұстанған ғылыми зерттеу қазақ тілін дыбыс құрылысын фонологиялық тұрғыдан зерттеудің басы болды. Бұл арада біз ғылымды А. Байтұрсынов еңбектеріндегі тілдік терминдерді теориялық тұрғыда дамытушы деп түсінгеніміз жөн».

1. 2. Қазақ фонетикасының бұлақ бастауы

Тума талант, ғұлама, ғалым, профессор Қ. Жұбанов қазақ тіл білімінің барлық салалары бойынша пікір айтып, құнды зерттеулер қалдырған. Қазақ тілінің дыбыс жүйесін ғылыми тұрғыдан зерттеулер мәселесін де алғаш қолға алып, пән ретінде қазақ тілі фонетикасының ғылыми курсын жасады. Ғалым өзі өмір сүрген кезінде фонетиканың ғылымдағы орны дәл анықталып болмағанына қарамастан ғылыми фонетиканың объектісін дұрыс тани білді. Ол дыбыстарды тіл дыбыстары ететін олардың лингвистикалық (фонологиялық) қызметі екпін «тілдік қызметі бар дыбыстары ғана зерттеу керектігін «айта келіп»; «фонетика - дыбыс тілі дыбыстарының тілдік қасиеттерін тексеретін ғылым» дейді [2] . «Қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы» атты мақаласында профессор Ә. Жүнісбеков былай деп атап көрсетеді: «Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тілінің дыбыс жүйесін фонетикалық және фонологиялық тұрғыдан дербес-дербес қарастыруының өзі әлі күнге дейін көп зерттеушілердің қолы жете алмай келе жатқан жай; оның дыбыс пен фонемаға берген анықтамалары фонология теориясын еркін пайдаланғандығының куәсі [3, 51] . Қазақ тіл білімінің алғашқы кезеңінде-ақ ғалым тілтанудың іргелі мәселелерін дұрыс шешіп, теориялық терең тұжырымдар жасауы нәтижесінде оның ұсынған ғылыми қағидалары уақыт сынынан мүдірмей өтіп, өзінің өміршендіші мен заман талабына сай екендігін дәлелдеп, кейінгі зерттеулер бұлақ-бастауына айналды. Бізге сақталып жеткен ғылыми ізденістерінде ғалым тіл проблемаларын зерттеп танудың дәйекті үлгісін көрсетіп, қазақ тіл білімінде тарихи-салыстырмалы және салғастырмалы типологиялық зерттеу тәсілдеріне жол көрсетті.

Ғалым қазақ тіл білімінің барлық салалары бойынша іргелі ғылыми еңбектер қалдырды десек, солардың ішінде фонетикаға қатысты зерттеулерінің маңызы ерекше зор деп білеміз. Қ. Жұбановтың 1936 жылы баспадан шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» І-бөліміндегі фонетикаға қатысты тарауы, «Қазақ тілінің ғылыми курсы жөніндегі лекциялар» атты еңбегінің баспадан шығып үлгерген «Қазақ тілінің фонетикасы» деп аталатын бөлімі, «Буын жігін қалай табуға болады?», «К постановке исследования истории фонетики казахского языка» атты және қазақ тілінің алфавиті, орфографиясы, терминологиясы мәселелеріне арналған мақалалары қазақ тілі фонетикасының ғылым ретінде іргесі қаланып, теориялық тұрғыдан зерттеліп, қалыптасуына игі жағдай туғызды. Ғылымының «Қазақ тілінің жоғары курсынан лекциялар» атты бұрын баспа бетін көрмеген қолжазбасы қазір баспаға берілді. Сонымен қатар Қ. Жұбановтың «Қазақ әдебиет тілінің терминдері туралы», «Термин сөздерінің спецификасы жөнінде» деген т. б. мақалалардағы термин сөздерге қатысты ғылыми тұжырымдары да оның қазақ терминологиясын қалыптастыруға үлкен үлес қосқаның, термин жасау ісіне өзінің де белсене араласқанын анықтайды.

Қ. Жұбановтың фонетика жайлы теориялық еңбектерінің ішінде «Қазақ тілі грамматикасының» фонетика бөлімін ерекше атауға болады. Онда дыбыс, дыбыстың саны мен сапасы, дауысты-дауыссыз дыбыстар, олардың артикуляциясы мен акустикасы, дыбыстау-аппараты, буын, сингорманизм, екпін туралы жүйелі баяндалды.

Ғалым тіл дыбыстары туралы айтар ойын сан мен сапа арқылы түсіндіреді: «Бір тілде жұмсалатын дыбыстардың жалпы санының ұшы-қиыры жоқ, бірақ оның бәрінің бірдей сапасы әр түрлі бола бермаейді. Сапасы әр түрлі болатын дыбыстар белгілі мөлшерде ғана болады да, көп болмайды» дейді. «Қазақ тілінде сапасы әр түрлі болатын дыбыстардың арнаулы саны бар» екенін айта келіп, Қ. Жұбанов: «Қазақ тілінде сапасы 26 түрлі дыбыс бар. Олар: а, б, ш, ж, д, е, ғ, й, к, л, м, н, ң, қ, р, п, о, с, т, ұ, ү, ұү, ы, ый , бұлардың е-ден басқаларының бәрі де бірде жуан, бірде жіңішке болып екі түрлі айталады да, 51 дыбыстың орнына жүреді» дейді. Мұның өзі профессор Қ. Жұбановтың тіл дыбыстарын зерттеуде сандық деректерді тиімді пайдалануы, қазіргі лингвостатистиканы сол кезде-ақ танығанын байқатады.

Профессор өз еңбегінде 26 дыбысты 1) дауысты дыбыстар, 2) дауыссыз дыбыстар, 3) сонор дыбыстар деп үш топқа жіктейді. Дауысты дыбыстардың жеті түрін (а, е, ұ, ы, ұу, ый) көрсете келіп, жуан дауыстылардың а, о, ы, үу, ый, ал жіңішке дауыстылардың - ә, ү, і, үу, ій әріптерімен белгіленетінін, жазуда дауысты дыбыстардың жуанын бір әріппен, жіңішкесін, екінші әріппен, ал дауысыздардың жуанын да, жіңішкесін де бір-ақ әріппен таңбалайтынымызды еске салады. Дауысты дыбыстарды айтылу түріне қарай 1) толық дауысты (а, ә,, е, о, ө), 2) келте дауыстылар (ы, і, ү, ұ, ), 3) қосынды дауыстылар ( ұу, үу, ый, ій ) деп үшке бөліп, толық дауыстылар өз сапасын жоймай толық айтылса, келте даукытылар өте мүкі түрде, кейде қысқарып, түсіп қалып айтылатынын (мәселен: орын-о рны), ал қосынды дауыстылар бірі дауысты, бірі дауыссыз екі дыбыстан (үу, үу) құралатынын айтады. Дауысты дыбыстарды жасалу түріне қарай 1) ерін дауыстылалар - о, е, ұ, ү, 2) езу дауыстылар - а, ә, ы, і, е деп екіге бөлген.

Қ. Жұбанов сонор дыбыстарын басқа дауыссыздарды үнді (ұяң дыбыстар) және үнсіз (қатаң) дыбыстар деп те бөлген. Оларды егіз жұбайлас дыбыстар деп те атайды. Дыбыс тек салдар болып шығатын сыңарын үнсіз дауыссыз дейміз. ( к, қ, ш, с, т, п , ) . Ал дыбысында үн аралас болатын сыңарын үнді дейміз. ( г, ғ, ж, з, д, б , ) дейді. Дауыссыздарды созылып созылмай айтылуына қарап үздікті, үздіксіз деп те жіктейді. «Үздікті дауыссыздар үздік-үздік шығады да, созылып айтылуға келмейді. Ал, үздіксіз дыбыс дегеніміз шұбатыла айтылады да, созып айтуға келеді. Дуыссыз дыбыс дегеніміз - салдыр дыбыстар дер едік. Салдыр ауыздың ішінде пайда болады. Ауыздың бір жері бір жеріне иә соғып қалады, иә жуысып қалады. Салдыр шығатыны осыдан. Ауыздың әр жерінің салдыры әр түрлі болады. Мәселен, екі ерін бір-біріне соғып, не жуысып қалса бір түрлі салдыр, тіс тіске соғып не жуысып қалса екінші түрлі салдыр болады» деп көрсетеді. Сонымен қатар, автор салдыр дауыссыздарды жасалу орнына қарай үш түрлі артикуляциялық топқа жіктейді. 1) п-б дыбыстары ерінде болатын салдыр болғандықтан ерін дауыссыздары, 2) қ, к, ғ, г дыбыстары тілдің көмейге соққан салдарынан пайда болатындығынан көмей дауыссыздары, 3) т, д, с, з, ш, ж дыбыстары тілдің үстіңгі күрек тіске не соғып, не жуысып қалуынан пайда болатындықтан тіс дауыссыздары дейді.

Ауыздың екі жері бір-біріне жабысып, ашылғаннан пайда болған дыбысты жабысыңқы, ал жабыспай, тек жуысқаннан пайда болған дыбысты дуысыңқы дауыссыз дейді. Үздікті дауыссыздар жуысыңқы болатынын ескертеді. Жуысыңқы дыбыстарды дыбысталу түріне қарай сыбыр, сыбыс дыбыстары деп екіге бөледі. Себебі, сыбыр дыбыс ( с, з , ) сыбырлар сөйлегенде де анық естісе, ал ш, ж дыбысы сықырып сыбыс бергенде ұқсас естілетінін айтады. Бұдан біз ғалым әр дыбыстың ерекшеліктерін жете талдағанын көреміз. Салыры мен үні тең дыбыстады Қ. Жұбанов сонор дыбыстары деп екіге бөлді. 1) Тура жолды сонорлар « у » мен « ий », себебі ауа тура шығып кетеді де, мұрынға кетіп, не ауыз ішінен өзінде бұрылып, бұлтақтамайды. Шығатын орны жағынан у дыбысы еріннен, ал и дыбысы таңдайдан шығады, жасалу түрі мен созылымдығына қарасақ, екеуі де жуысыңқы дыбыс, екеуі де созуға келетін үздіксіз дыбысатр, « у » дыбысы шығарда екі ерін бір-біріне жуысады, ал « и » дыбысында тілдің үстіңгі жағы таңдайға жусады дейді.

2) Айналма жолды сонорлар тура жолды сонорлар сияқты тура шықпай бұрылып, айналып өтетін демнен шыққан салдар әсерінен жасалатынын айтып, айналма жолды сонорларды өз ішінде екі түрге саралайды. 1) мұрын жолды айналма сонорлар (м, н, ң ) айтылғанда дем тура ауыздан шықпай, кеңсірікпен айналып барып мұрыннан шығатынын, 2) ауыз жолды айналма сонорлар ( л, р ) айтылғанда дем басқа дыбыстардай тура шықпай, ауыздың өзінің ішінде бұлтарып жүріп барып шығатынын ескертеді.

Қазақ дыбыстарын артикуяция-акустикалық жағынан топтап, әр дыбыстың ерекшеліктеріне қарай жіктеу тарихында Қ. Жұбановтың орны өзгеше. Себебі ғалым қазақ дыбыстарының артикуляциялық кестесін жасап, қазақ тілі фонетикасының дамуына үлес қосып қана қоймай, пән ретінде қалыптасуына негіз салды. Қазіргі оқулықтардағы дыбыстардың топтастырылу негізінен Қ. Жұбановтың жіктеулерімен сәйкес келеді. Сондай-ақ, оның дыбыстарды жіктеуде ұсынған өзіндік терминдері І. Кеңесбав «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында шұғыл дыбыстың ерекшелігін танытуда Қ. Жұбанов еңбектеріндегі үздікті, жабысыңқы, ал ызың дыбыстарды айтқанда үздіксіз, жуысыңқы терминдерін қосымша анықтама ретінде қолданған. Сонымен бірге ұяң дыбыстар - үнді, қатаң дыбыстар - үнсіз дыбыстарға сәйкес келетіні байқалады. Ал сонор дыбыстадың жасалуы туралы айтқанда Қ. Жұбанов у, м дыбыстарын ерін арқылы жасалады десе, оқулықта да ерін, н, л , - дыбысын тіс арқылы, оқулықта тіл ұшы, й, р , - таңдай, оқулықта тіл алды, ң - көмей, оқулықта тіл арты деп берілуі екі ғалымның ойы бір-біріне өте жақын келгенін көрсетеді.

Профессор Қ. Жұбановтың дыбыстардың жіктелуін төмендегідей кесте жасап көрсеткен.

ДАУЫСТЫЛАР

ДАУЫССЫЗДАР

СОНОРЛАР

Қазақ тілінің дыбыс құрылысын зерттеуде Қ, Жұбанов ілімдерін одан әрі жетілдіріп, жалғастырған және қазақ тілі фонетикасының ғылым дәрежесіне көтерілуіне бірден-бір үлес қосқан академик І. Кеңесбаев болды. Ол іргелі зерттеулерінің нәтижесінде ғылым жетісіктеріне сай оқулық қалдырды. Соңғы кездерде қазақ тілінің дыбыс жүйесін тәжірибе жүзінде зерттеуге көп көңіл бөліп келеді. Осыған сәйкес, қазақ тілі дыбыстарының жекелеген мәселелері туралы Ж. Аралбаев, Ә. Жүнісбеков сияқты ғалымдар құнды зерттеулер жариялады. Осы жетістіктердің барлығы да профессор Қ, Жұбанов негізін салған іргелі зерттеулердің жалғасы еді. Ендеше, фонетика саласындағы қазіргі жетісітіктеріміздің бастау бұлағы ретінде Қ. Жұбановтың еңбектері бүгінгі күнмен ғылыми жалғастығын үзбеуі тиіс.

1. 3. Қ. Жұбанов және қазақ тілінің морфологиясы мәселелері

Қ. Жұбанов қазақ тілі бөлімінің морфология саласына көбірек көңіл бөлді. Ғалым морфологияға мынадай анықтама берген болатын: «Сөз-сөздің қалай құралатынын жалпы түрде қарайтын ғылымды морфология дейміз» [4, 101] . Бұл саланың негізгі категорияларына қатысты алғашқы мәліметтерді Жұбанов «Қазақ тілі грамматикасы» атты мектеп грамматикасында береді. Морфологиялық обьектілерден ғалымның кейінірек сөз еткені сөз таптары сөздердің топтастыру принциптері, күрделі сөздер олардың жасалуы көмекші етістер қалып етістері оған тән ерекшеліктер сөз құрылымы, сонын ішінде өлі түбірімен өлі қосымшалар сияқты мәселелер сөздің құрылымдық түрлері тәрізді мәселелері.

Ғалым сөздің қай-қайсысы болса да өзіндік лексика граматикалық сипатына қарай үнемі біркелкі келмейтінін олардың іштей бірнеше бөлікке бөлінетіндігін және ол жіктердің қалай болса солай емес белгілі бір заңдылықтарға негізделетінін соның негізінде топтасып жататынын өте терең аңғарған.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс