Мұнай және газ саласындағы терминологиялық өрістің ерекшелігі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мұнай.газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Мұнай және газ саласындағы терминологияның жүйелік.құрылымдық қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай.газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай.газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.5 Мұнай.газ саласындағы терминдердің құрылымдық және қызметтік мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2 Мұнай және газ саласындағы терминдердің жасалу жолдары ... 36
2.1 Терминдер сөзжасамының синтаксистік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Терминдер сөзжасамының лексикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.3 Терминдер сөзжасамының морфологиялық тәсілі ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Терминдер сөзжасамының семантикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Қосымша. Мұнай.газ саласындағы терминдердің екі тілді (ағылшын.қазақ) сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мұнай.газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Мұнай және газ саласындағы терминологияның жүйелік.құрылымдық қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай.газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай.газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.5 Мұнай.газ саласындағы терминдердің құрылымдық және қызметтік мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2 Мұнай және газ саласындағы терминдердің жасалу жолдары ... 36
2.1 Терминдер сөзжасамының синтаксистік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Терминдер сөзжасамының лексикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.3 Терминдер сөзжасамының морфологиялық тәсілі ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Терминдер сөзжасамының семантикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Қосымша. Мұнай.газ саласындағы терминдердің екі тілді (ағылшын.қазақ) сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Тәуелсіз Қазақстанның экономикасының түбегейлі өзгеруіне байланысты және еліміздің мұнай-газ саласының халықаралық ұйымдардың араласуымен қарқынды түрде дамуына сәйкес бұл ғылым саласында көптеген жаңа терминдер пайда болды. Бұл жағдай оларды жүйелеуді, тәртіпке келтіруді және ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеуді қажет етіп отыр.
Мұнай әлемдік жанар-жағар май өндірісінде негізгі орынды алатындығы бәрімізге белгілі. Аталған шикізаттың жалпы қолданыстағы тұтыну үлесі күннен-күнге өсіп келеді. Мұнай-газ саласында аудармашыларды қатыстыру арқылы көптеген мемлекетаралық қарым-қатынастар жүзеге асып келеді. Бұдан өзге, бұл сала заңгерлік, қаржылық, маркетингтік және басқа да қызмет көрсету саласының қызметкерлерімен де үнемі байланысты болады. Соңғы жылдары мұнай химиясы, мұнай өндіру және мұнай өңдеу салаларында айтарлықтар өзгерістер болды, ал бұл өз кезегінде осы саланың терминологиясының өзгеруіне тікелей әсер етті. Арнаулы сала тілін түсіну бүкіл қызмет көрсету кешенінің жұмысын жоғарылатады, қарқынды нарықтық жағдайда олардың белгілі бір терминнің мағынасын іздеуге жұмсалатын уақытын қысқартады.
Ұсынылып отырған магистрлік диссертацияда ағылшын-қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік және семантикалық ерекшеліктері салғастырмалы түрде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі сипатының салғастырмалы түрде зерттелуімен анықталады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда мұнай-газ саласындағы мұнай өндіру, өңдеу жұмыстарының қарқынды түрде дамуына байланысты осы салаға қатысты көптеген сөздіктер мен энциклопедиялық еңбектер баспадан шығарыла бастады. Бұл еңбектерде арнаулы сала тілін аударуда көптеген қателіктер жіберіліп жатты, ал бұл мұнай саласындағы қызметкерлерге терминдерді қолдануда, құжаттар жүргізуде көптеген қиындықтар келтіріп отырды. Осының негізінде, аталған салада терминдік жүйені қайта қарау және оларды жүйелеу ісінің қажеттігі туып отыр. Бірақ терминжүйені біріздендіру үшін аталған мәселенің зерттелу жайына шолу жасай келе, осы салаға қатысты әрбір терминнің нақты түсініктемесін тілдік заңдылықтарға бағына отырып, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктерін анықтау қажет. Бүгінгі күні мұнай-газ саласындағы терминдер біздің тілімізге орыс тілі арқылы қабылданып отырған жоқ, тікелей ағылшын тілінен алынып отырғандығы белгілі, демек бұл саладағы терминдер осы екі тілді салғастырмалы түрде зерттеудің қажеттігін көрсетіп отыр.
Аталған зерттеу жұмысымызда арнаулы сала тілін жан-жақты зерттеуге ұмтылыс жасалды, мұнай-газ саласына қатысты ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдерге семантикалық тұрғыдан түсініктеме беруге тырыстық, сол сияқты екі тілдің терминдік жүйесі арасындағы өзгешеліктер мен ұқсастықтарын ажыратуға көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мұнай-газ саласына қатысты терминжасам тәсілдерін анықтау, зерттеу еңбектеріне шолу жасау, ағылшын және қазақ тілдерінің материалдарына сүйене отырып, мұнай-газ саласы терминдерінің құрылымдық-семантикалық, атауыштық және қызметтік қасиеттеріне сипаттама беру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі «мұнай-газ» терминологиялық өрісінің қалыптасу және даму тарихына шолу жасау;
2) қарастырылып отырған тілдердегі терминдердің сыртқы пішінін анықтау, түсіндірме сөздіктерге сүйене отырып, әрбір терминнің дәл түсініктемесін беруге ұмтылыс жасау;
3) екі тілдегі «мұнай-газ» терминологиялық өрісінің терминдеріне тән атауыштық және қызметтік, құрылымдық белгілерін анықтау, талдау, сипаттама беру;
4) «мұнай-газ» терминологиялық өрісі терминдерінің терминжасам тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты терминдер болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты терминдердің терминжасамы.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Тәуелсіз Қазақстанның экономикасының түбегейлі өзгеруіне байланысты және еліміздің мұнай-газ саласының халықаралық ұйымдардың араласуымен қарқынды түрде дамуына сәйкес бұл ғылым саласында көптеген жаңа терминдер пайда болды. Бұл жағдай оларды жүйелеуді, тәртіпке келтіруді және ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеуді қажет етіп отыр.
Мұнай әлемдік жанар-жағар май өндірісінде негізгі орынды алатындығы бәрімізге белгілі. Аталған шикізаттың жалпы қолданыстағы тұтыну үлесі күннен-күнге өсіп келеді. Мұнай-газ саласында аудармашыларды қатыстыру арқылы көптеген мемлекетаралық қарым-қатынастар жүзеге асып келеді. Бұдан өзге, бұл сала заңгерлік, қаржылық, маркетингтік және басқа да қызмет көрсету саласының қызметкерлерімен де үнемі байланысты болады. Соңғы жылдары мұнай химиясы, мұнай өндіру және мұнай өңдеу салаларында айтарлықтар өзгерістер болды, ал бұл өз кезегінде осы саланың терминологиясының өзгеруіне тікелей әсер етті. Арнаулы сала тілін түсіну бүкіл қызмет көрсету кешенінің жұмысын жоғарылатады, қарқынды нарықтық жағдайда олардың белгілі бір терминнің мағынасын іздеуге жұмсалатын уақытын қысқартады.
Ұсынылып отырған магистрлік диссертацияда ағылшын-қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік және семантикалық ерекшеліктері салғастырмалы түрде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі сипатының салғастырмалы түрде зерттелуімен анықталады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда мұнай-газ саласындағы мұнай өндіру, өңдеу жұмыстарының қарқынды түрде дамуына байланысты осы салаға қатысты көптеген сөздіктер мен энциклопедиялық еңбектер баспадан шығарыла бастады. Бұл еңбектерде арнаулы сала тілін аударуда көптеген қателіктер жіберіліп жатты, ал бұл мұнай саласындағы қызметкерлерге терминдерді қолдануда, құжаттар жүргізуде көптеген қиындықтар келтіріп отырды. Осының негізінде, аталған салада терминдік жүйені қайта қарау және оларды жүйелеу ісінің қажеттігі туып отыр. Бірақ терминжүйені біріздендіру үшін аталған мәселенің зерттелу жайына шолу жасай келе, осы салаға қатысты әрбір терминнің нақты түсініктемесін тілдік заңдылықтарға бағына отырып, әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктерін анықтау қажет. Бүгінгі күні мұнай-газ саласындағы терминдер біздің тілімізге орыс тілі арқылы қабылданып отырған жоқ, тікелей ағылшын тілінен алынып отырғандығы белгілі, демек бұл саладағы терминдер осы екі тілді салғастырмалы түрде зерттеудің қажеттігін көрсетіп отыр.
Аталған зерттеу жұмысымызда арнаулы сала тілін жан-жақты зерттеуге ұмтылыс жасалды, мұнай-газ саласына қатысты ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдерге семантикалық тұрғыдан түсініктеме беруге тырыстық, сол сияқты екі тілдің терминдік жүйесі арасындағы өзгешеліктер мен ұқсастықтарын ажыратуға көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мұнай-газ саласына қатысты терминжасам тәсілдерін анықтау, зерттеу еңбектеріне шолу жасау, ағылшын және қазақ тілдерінің материалдарына сүйене отырып, мұнай-газ саласы терминдерінің құрылымдық-семантикалық, атауыштық және қызметтік қасиеттеріне сипаттама беру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі «мұнай-газ» терминологиялық өрісінің қалыптасу және даму тарихына шолу жасау;
2) қарастырылып отырған тілдердегі терминдердің сыртқы пішінін анықтау, түсіндірме сөздіктерге сүйене отырып, әрбір терминнің дәл түсініктемесін беруге ұмтылыс жасау;
3) екі тілдегі «мұнай-газ» терминологиялық өрісінің терминдеріне тән атауыштық және қызметтік, құрылымдық белгілерін анықтау, талдау, сипаттама беру;
4) «мұнай-газ» терминологиялық өрісі терминдерінің терминжасам тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты терминдер болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты терминдердің терминжасамы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Лейчик В.М. К определению философских основ терминоведения. ─ М., 1998. ─ 258 с.
2. Суперанская А.В. Общая терминология. Вопросы теории / А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильева. ─ М.: «Наука», 1989. ─ 246 с.
3. Немец Г.П. Семантика метаязыковых субстанций: Монография. ─ М., Краснодар, 1999. ─ 752 с.
4. Лейчик В.М. Применение системного подхода для анализа терминосистем // Терминоведение и профессиональная лингводидактика. Под ред. В.А. Татаринова. ─ М., 1993. ─ Вып.1. ─ С. 18-23.
5. Буянова Л.Ю. Термин как единица логоса: Монография. ─ Краснодар: Кубанский государственный университет, 2002. ─ 185 с.
6. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. ─ Алматы, 1992. ─ 304 с.
7. Головин Б.Н. Лингвистические основы чтения о терминах. ─ М., 1987. ─ 104 с.
8. Лейчик В.М. О языковом субстрате // Вопросы языкознания. – 1986. – №5. – С. 87-97.
9. Лотте Д.С. Упорядочение технической терминологии // История отечественного терминоведения. Классики терминоведения: Очерки и хрестоматия. – М., 1994. – С. 77.
10. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология // Вопросы терминологии: Материалы Всесоюзного терминологического совещания / АН СССР. Институт языкознания. – М., 1961. – С. 46-54.
11. Сифоров В.И. Методические аспекты терминологической работы комитета научно-технической терминологии АН СССР / В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки // Вопросы языкознания. – 1986. – №2. – С. 3-8.
12. Татаринов В.А. История терминоведения как отрасль науки о термине // Терминоведение. ─ М., 1994. ─ С. 20-24.
13. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии // Труды МИФЛИ: Сборник статей по языкознанию. ─ М., 1939. ─ Т. I. ─ С.5-6.
14. Даниленко В.П. Русская терминология: Опыт лингвистического описания. ─ М.: «Наука», 1977. ─ 246 с.
15. Головин Б.Н. О некоторых проблемах изучения терминов // Вестник МГУ. – 1972. – № 5. – С. 52-54.
16. Даниленко В.П. Исследования по русской терминологии // Сборник статей. ─ М.: «Наука», 1971. ─ 231 с.
17. Крылов А.И. Термин и контекст / Языковые единицы и контекст. ─ Л., 1973. ─ С. 89-96.
18. Кобрин Р.Ю. Лингвистический анализ употребления терминов и норативных словарей и ГОСТов в реальных научно-технических текстах // Языковая норма и статистика. ─ М.: «Наука», 1977. ─ С. 265-279.
19. Герд А.С. Терминология ─ унификация или стандартизация // НТИ. Серия 2. ─ 1978. ─ №4. ─ С. 1-4.
20. Лейчик В.М. Предмет, методы и структура терминоведения: Дисс… д.филол.н. 10.02.19. ─ М., 1989. ─ 315 с.
21. Марчук Ю.Н. Основы компьютерной лингвистики. ─ М., 2000. ─ 226 с.
22. Даниленко В.П. О месте научной терминологии в лексической системе языка // Вопросы языкознания. – 1976. – № 4. – С. 64-71.
23. Кутина Л.Л. Языковые процессы, возникающие при становлении научных терминологических систем / Лингвистические проблемы научно-технической терминологии. ─ М.: «Наука», 1970. ─ С. 82-94.
24. Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. ─ М.: Просвещение, 1966. ─ 302 с.
25. Гак В.Г. Опыт применения сопоставительного анализа к изучению структуры значения слова // Вопросы языкознания. ─ 1966. ─ №2 ─ С. 97-106.
26. Галкина-Федорук Е.М., Горшкова К.В., Шанский Н.М. Современный русский язык. Лексикология. Фонетика. Морфология. ─ М., 1957. ─ 250 с.
27. Белоконь Т.М. Метаязыковая основа терминосистемы биологии: дис. … канд. филол. наук: 10.02.19. – Краснодар, 1990. – 178 с.
28. Соссюр де Ф. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. ─ М., 1977. ─ 147 с.
29. Лотман Ю.М. О разграничении лингвистического и литературоведческого понятия структуры // Вопросы языкознания. ─ 1963. № 3 ─ С. 45.
30. Морозова Л.В. Дифференциальные признаки термина // Ученые записки Калининского педагогического института. ─ Т. 64. ─ Вып. 2. ─ 1969. ─ С. 233-238.
31. Сафин Р.А. К вопросу о применении теории при изучении терминологии науки // Сборник научных трудов МГПИИЯ им. М.Тореза. ─ Вып. 65. ─ 1972. ─ С. 45-49.
32. Найвельт Е.М. Термин, терминополе, терминосистема // Лингвистика и проблемы стиля ─ Вып. 1. ─ 1971. ─ С. 130-136.
33. Пиотровский Р.Г. Термин ─ терминополе ─ терминосистема // Структурная и математическая лингвистика. ─ Вып. 6. ─ 1979. ─ С. 25-32.
34. Сифоров В.И. Методические вопросы науки об информации // Вопросы философии. – 1974. – № 7. – С. 104-114.
35. Ивлева Г.Г. О задачах теории слова и теории словарного состава (на материале немецкого языка) // Вестник МГУ. ─ Сер. 9 «Филология». ─ 1994. ─ № 5. – С. 28-31.
36. Палютина З.Р. О взаимосвязи истории, языка и терминологии в науке // Терминологический вестник – 2000. – № 1. – С. 24-26.
37. Денисов П.Н. Очерки по русской лексикологии и учебной лексикографии. ─ М., 1974. ─ 147 с.
38. Гухман М.М. Понятие системы в синхронии и диахронии // Вопросы языкознания. – 1962. – № 4. – С. 1-4.
39. Марчук М.В. Развитие и становление значений слов основного терминологического слоя // Терминоведение. ─ Вып. 1 – 3. ─ М., 1997. ─ С. 44.
40. Құрманбайұлы Ш. Терминтану. Оқу құралы. Алматы: Атлас, 2001.
41. Жубанов Х.К. Исследования по казахскому языку. Алматы, 1966.
42. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты. Астана, 2002.
43. Нұржанова Ә. Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. А., 2000.
44. Әбділманов А.Ә. Арнаулы сала тілін қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері (мұнай және газ кенорындарын игеру мен пайдалану саласы терминдері бойынша). Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. А., 2010.
45. Бәкіров С. Геология негіздері. А., 1995.
46. Нариман Б. Кенді жер астында қазу және жобалау. А., 1996.
47. Әбдіраманов Ш. Кәсіби-техникалық бағыттылықты қалыптастыру. А., 1998.
48. Нұрбекова К.С. Газконденсатты кен орындарын игеру мен пайдалану. А., 2003.
49. Суербаев Х. Мұнай-газ ісінің негіздері. А., 2008.
50. Тұяқбаев Н., Абдрахманов А. Барлама бұрғылау бойынша орысша-қазақша сөздік. А., 1972.
51. Кұрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 280 с.
52. Даниленко В.П. Актуальные направления лингвистического исследования русской терминологии // Современные проблемы русской терминологии. – Москва, 1986. – Б. 21.
53. Бельчиков Ю.А. Интернациональная терминология в русском языке. – М.: Уч.педгиз., 1959. – 57 с.
54. Хайруллин М.Б. Некоторые вопросы единства интернационального и национального в разносистемных языках. – Казань, 1991. – 69 с.
55. Акуленко В.В. Вопросы интернационализации словарного состава языка. – Харковь: Изд-во Харковьского университета, 1972. – 215 с.
56. Терпигорев А.М. Об упорядочении технической терминологии. – М., 1953. – 274 с.
57. Мейе А. Основные особенности германской группы языков. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1952. – 168 с.
58. Морозова Л.А. Определения в терминологических стандартах // Лингвистический аспект стандартизации терминологии. – М., 1993. – С. 112-114.
1. Лейчик В.М. К определению философских основ терминоведения. ─ М., 1998. ─ 258 с.
2. Суперанская А.В. Общая терминология. Вопросы теории / А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильева. ─ М.: «Наука», 1989. ─ 246 с.
3. Немец Г.П. Семантика метаязыковых субстанций: Монография. ─ М., Краснодар, 1999. ─ 752 с.
4. Лейчик В.М. Применение системного подхода для анализа терминосистем // Терминоведение и профессиональная лингводидактика. Под ред. В.А. Татаринова. ─ М., 1993. ─ Вып.1. ─ С. 18-23.
5. Буянова Л.Ю. Термин как единица логоса: Монография. ─ Краснодар: Кубанский государственный университет, 2002. ─ 185 с.
6. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. ─ Алматы, 1992. ─ 304 с.
7. Головин Б.Н. Лингвистические основы чтения о терминах. ─ М., 1987. ─ 104 с.
8. Лейчик В.М. О языковом субстрате // Вопросы языкознания. – 1986. – №5. – С. 87-97.
9. Лотте Д.С. Упорядочение технической терминологии // История отечественного терминоведения. Классики терминоведения: Очерки и хрестоматия. – М., 1994. – С. 77.
10. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология // Вопросы терминологии: Материалы Всесоюзного терминологического совещания / АН СССР. Институт языкознания. – М., 1961. – С. 46-54.
11. Сифоров В.И. Методические аспекты терминологической работы комитета научно-технической терминологии АН СССР / В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки // Вопросы языкознания. – 1986. – №2. – С. 3-8.
12. Татаринов В.А. История терминоведения как отрасль науки о термине // Терминоведение. ─ М., 1994. ─ С. 20-24.
13. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии // Труды МИФЛИ: Сборник статей по языкознанию. ─ М., 1939. ─ Т. I. ─ С.5-6.
14. Даниленко В.П. Русская терминология: Опыт лингвистического описания. ─ М.: «Наука», 1977. ─ 246 с.
15. Головин Б.Н. О некоторых проблемах изучения терминов // Вестник МГУ. – 1972. – № 5. – С. 52-54.
16. Даниленко В.П. Исследования по русской терминологии // Сборник статей. ─ М.: «Наука», 1971. ─ 231 с.
17. Крылов А.И. Термин и контекст / Языковые единицы и контекст. ─ Л., 1973. ─ С. 89-96.
18. Кобрин Р.Ю. Лингвистический анализ употребления терминов и норативных словарей и ГОСТов в реальных научно-технических текстах // Языковая норма и статистика. ─ М.: «Наука», 1977. ─ С. 265-279.
19. Герд А.С. Терминология ─ унификация или стандартизация // НТИ. Серия 2. ─ 1978. ─ №4. ─ С. 1-4.
20. Лейчик В.М. Предмет, методы и структура терминоведения: Дисс… д.филол.н. 10.02.19. ─ М., 1989. ─ 315 с.
21. Марчук Ю.Н. Основы компьютерной лингвистики. ─ М., 2000. ─ 226 с.
22. Даниленко В.П. О месте научной терминологии в лексической системе языка // Вопросы языкознания. – 1976. – № 4. – С. 64-71.
23. Кутина Л.Л. Языковые процессы, возникающие при становлении научных терминологических систем / Лингвистические проблемы научно-технической терминологии. ─ М.: «Наука», 1970. ─ С. 82-94.
24. Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. ─ М.: Просвещение, 1966. ─ 302 с.
25. Гак В.Г. Опыт применения сопоставительного анализа к изучению структуры значения слова // Вопросы языкознания. ─ 1966. ─ №2 ─ С. 97-106.
26. Галкина-Федорук Е.М., Горшкова К.В., Шанский Н.М. Современный русский язык. Лексикология. Фонетика. Морфология. ─ М., 1957. ─ 250 с.
27. Белоконь Т.М. Метаязыковая основа терминосистемы биологии: дис. … канд. филол. наук: 10.02.19. – Краснодар, 1990. – 178 с.
28. Соссюр де Ф. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. ─ М., 1977. ─ 147 с.
29. Лотман Ю.М. О разграничении лингвистического и литературоведческого понятия структуры // Вопросы языкознания. ─ 1963. № 3 ─ С. 45.
30. Морозова Л.В. Дифференциальные признаки термина // Ученые записки Калининского педагогического института. ─ Т. 64. ─ Вып. 2. ─ 1969. ─ С. 233-238.
31. Сафин Р.А. К вопросу о применении теории при изучении терминологии науки // Сборник научных трудов МГПИИЯ им. М.Тореза. ─ Вып. 65. ─ 1972. ─ С. 45-49.
32. Найвельт Е.М. Термин, терминополе, терминосистема // Лингвистика и проблемы стиля ─ Вып. 1. ─ 1971. ─ С. 130-136.
33. Пиотровский Р.Г. Термин ─ терминополе ─ терминосистема // Структурная и математическая лингвистика. ─ Вып. 6. ─ 1979. ─ С. 25-32.
34. Сифоров В.И. Методические вопросы науки об информации // Вопросы философии. – 1974. – № 7. – С. 104-114.
35. Ивлева Г.Г. О задачах теории слова и теории словарного состава (на материале немецкого языка) // Вестник МГУ. ─ Сер. 9 «Филология». ─ 1994. ─ № 5. – С. 28-31.
36. Палютина З.Р. О взаимосвязи истории, языка и терминологии в науке // Терминологический вестник – 2000. – № 1. – С. 24-26.
37. Денисов П.Н. Очерки по русской лексикологии и учебной лексикографии. ─ М., 1974. ─ 147 с.
38. Гухман М.М. Понятие системы в синхронии и диахронии // Вопросы языкознания. – 1962. – № 4. – С. 1-4.
39. Марчук М.В. Развитие и становление значений слов основного терминологического слоя // Терминоведение. ─ Вып. 1 – 3. ─ М., 1997. ─ С. 44.
40. Құрманбайұлы Ш. Терминтану. Оқу құралы. Алматы: Атлас, 2001.
41. Жубанов Х.К. Исследования по казахскому языку. Алматы, 1966.
42. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты. Астана, 2002.
43. Нұржанова Ә. Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. А., 2000.
44. Әбділманов А.Ә. Арнаулы сала тілін қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері (мұнай және газ кенорындарын игеру мен пайдалану саласы терминдері бойынша). Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. А., 2010.
45. Бәкіров С. Геология негіздері. А., 1995.
46. Нариман Б. Кенді жер астында қазу және жобалау. А., 1996.
47. Әбдіраманов Ш. Кәсіби-техникалық бағыттылықты қалыптастыру. А., 1998.
48. Нұрбекова К.С. Газконденсатты кен орындарын игеру мен пайдалану. А., 2003.
49. Суербаев Х. Мұнай-газ ісінің негіздері. А., 2008.
50. Тұяқбаев Н., Абдрахманов А. Барлама бұрғылау бойынша орысша-қазақша сөздік. А., 1972.
51. Кұрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 280 с.
52. Даниленко В.П. Актуальные направления лингвистического исследования русской терминологии // Современные проблемы русской терминологии. – Москва, 1986. – Б. 21.
53. Бельчиков Ю.А. Интернациональная терминология в русском языке. – М.: Уч.педгиз., 1959. – 57 с.
54. Хайруллин М.Б. Некоторые вопросы единства интернационального и национального в разносистемных языках. – Казань, 1991. – 69 с.
55. Акуленко В.В. Вопросы интернационализации словарного состава языка. – Харковь: Изд-во Харковьского университета, 1972. – 215 с.
56. Терпигорев А.М. Об упорядочении технической терминологии. – М., 1953. – 274 с.
57. Мейе А. Основные особенности германской группы языков. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1952. – 168 с.
58. Морозова Л.А. Определения в терминологических стандартах // Лингвистический аспект стандартизации терминологии. – М., 1993. – С. 112-114.
Мұнай және газ саласындағы терминологиялық өрістің ерекшелігі (ағылшын және
қазақ тілдерінің материалдары бойынша)
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ
тілдеріндегі қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Мұнай және газ саласындағы терминологияның жүйелік-құрылымдық
қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.5 Мұнай-газ саласындағы терминдердің құрылымдық және қызметтік
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Мұнай және газ саласындағы терминдердің жасалу жолдары ... 36
2.1 Терминдер сөзжасамының синтаксистік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Терминдер сөзжасамының лексикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.3 Терминдер сөзжасамының морфологиялық тәсілі ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Терминдер сөзжасамының семантикалық тәсілі 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Қосымша. Мұнай-газ саласындағы терминдердің екі тілді (ағылшын-қазақ)
сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Тәуелсіз Қазақстанның
экономикасының түбегейлі өзгеруіне байланысты және еліміздің мұнай-газ
саласының халықаралық ұйымдардың араласуымен қарқынды түрде дамуына сәйкес
бұл ғылым саласында көптеген жаңа терминдер пайда болды. Бұл жағдай оларды
жүйелеуді, тәртіпке келтіруді және ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеуді
қажет етіп отыр.
Мұнай әлемдік жанар-жағар май өндірісінде негізгі орынды алатындығы
бәрімізге белгілі. Аталған шикізаттың жалпы қолданыстағы тұтыну үлесі
күннен-күнге өсіп келеді. Мұнай-газ саласында аудармашыларды қатыстыру
арқылы көптеген мемлекетаралық қарым-қатынастар жүзеге асып келеді. Бұдан
өзге, бұл сала заңгерлік, қаржылық, маркетингтік және басқа да қызмет
көрсету саласының қызметкерлерімен де үнемі байланысты болады. Соңғы
жылдары мұнай химиясы, мұнай өндіру және мұнай өңдеу салаларында
айтарлықтар өзгерістер болды, ал бұл өз кезегінде осы саланың
терминологиясының өзгеруіне тікелей әсер етті. Арнаулы сала тілін түсіну
бүкіл қызмет көрсету кешенінің жұмысын жоғарылатады, қарқынды нарықтық
жағдайда олардың белгілі бір терминнің мағынасын іздеуге жұмсалатын уақытын
қысқартады.
Ұсынылып отырған магистрлік диссертацияда ағылшын-қазақ тілдеріндегі
мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік және семантикалық
ерекшеліктері салғастырмалы түрде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын
және қазақ тілдеріндегі сипатының салғастырмалы түрде зерттелуімен
анықталады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда мұнай-газ саласындағы мұнай өндіру,
өңдеу жұмыстарының қарқынды түрде дамуына байланысты осы салаға қатысты
көптеген сөздіктер мен энциклопедиялық еңбектер баспадан шығарыла бастады.
Бұл еңбектерде арнаулы сала тілін аударуда көптеген қателіктер жіберіліп
жатты, ал бұл мұнай саласындағы қызметкерлерге терминдерді қолдануда,
құжаттар жүргізуде көптеген қиындықтар келтіріп отырды. Осының негізінде,
аталған салада терминдік жүйені қайта қарау және оларды жүйелеу ісінің
қажеттігі туып отыр. Бірақ терминжүйені біріздендіру үшін аталған мәселенің
зерттелу жайына шолу жасай келе, осы салаға қатысты әрбір терминнің нақты
түсініктемесін тілдік заңдылықтарға бағына отырып, әрқайсысының өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау қажет. Бүгінгі күні мұнай-газ саласындағы терминдер
біздің тілімізге орыс тілі арқылы қабылданып отырған жоқ, тікелей ағылшын
тілінен алынып отырғандығы белгілі, демек бұл саладағы терминдер осы екі
тілді салғастырмалы түрде зерттеудің қажеттігін көрсетіп отыр.
Аталған зерттеу жұмысымызда арнаулы сала тілін жан-жақты зерттеуге
ұмтылыс жасалды, мұнай-газ саласына қатысты ағылшын және қазақ тілдеріндегі
терминдерге семантикалық тұрғыдан түсініктеме беруге тырыстық, сол сияқты
екі тілдің терминдік жүйесі арасындағы өзгешеліктер мен ұқсастықтарын
ажыратуға көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мұнай-газ саласына қатысты терминжасам
тәсілдерін анықтау, зерттеу еңбектеріне шолу жасау, ағылшын және қазақ
тілдерінің материалдарына сүйене отырып, мұнай-газ саласы терминдерінің
құрылымдық-семантикалық, атауыштық және қызметтік қасиеттеріне сипаттама
беру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің қалыптасу және даму тарихына шолу жасау;
2) қарастырылып отырған тілдердегі терминдердің сыртқы пішінін
анықтау, түсіндірме сөздіктерге сүйене отырып, әрбір терминнің
дәл түсініктемесін беруге ұмтылыс жасау;
3) екі тілдегі мұнай-газ терминологиялық өрісінің терминдеріне
тән атауыштық және қызметтік, құрылымдық белгілерін анықтау,
талдау, сипаттама беру;
4) мұнай-газ терминологиялық өрісі терминдерінің терминжасам
тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына
қатысты терминдер болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты
терминдердің терминжасамы.
Зерттеудің теориялық негізі төмендегіше қазақстандық ғалымдардың
еңбегіне сүйенді: А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Қайдар, І.Кеңесбаев,
Т.Сайрамбаев, Б.Нургазина, А.Ысқақов, Г.Нұрсұлтанова, Ө.Айтбаев,
М.Балақаев, Қ.Жұбанов, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Біләлов, Қ.Тұңғышбаев,
К.Е.Темиргалиев, Э.Д.Сүлейменова, Н.Ш.Шаймерденова, А.А.Абдульманов; сол
сияқты шетелдік ғалымдар: А.А.Реформатский, Г.О.Винокур, В.В.Виноградов,
С.Г.Бархударов, О.С.Ахманова, Ю.Д.Апресян, Ю.Н.Караулов, В.Г.Гак,
В.М.Грязнов, Г.Н.Немец, Б.Н.Головин, К.А.Левковская, В.П.Даниленко,
В.М.Лейчик, Л.Ю.Буянова, А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, В.Б.Гольдберг,
Е.Н.Лучинская, В.В.Городилов және т.б.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында төмендегіше лексикографиялық
еңбектер де пайдаланылды: Англо-русский словарь по химической
терминологии (1963 ж.), Н.Тұяқбаев, А.Абдрахмановтардың авторлығымен
шыққан Русско-казахский словарь по разведочному бурению (1972 ж.),
Технический словарь-справочник по топливу и маслам (1986 ж.), Большой
англо-русский политехнический словарь (1991 ж.), Русско-английский химико-
политехничекий словарь (1993 ж.), Т.Танатарова, С.Лимановалардың
авторлығымен жарық көрген Русско-казахский толковый словарь
разведывательного бурения (1994 ж.), А.Тажутовтың Французко-англо-руско-
казахский словарь по нефтеразведке атты сөздігі (1998 ж.), Мұнай және газ
геологиясы терминдерінің түсіндірме сөздігі авторлары – Т.Н.Жұмагалиев,
Н.Сеитова, Б.А.Есқожа, К.С. Шудабаева, Б.Т.Жұмагалиев (2000
ж.), Русско-английский словарь нефтяных и газовых терминов Russian and
English Glossary of Oil and Gas Terms (2000 ж.), Русско-английский
словарь по нефти и газу (2000 ж.), А.К.Кусаиновтың редакторлығымен шыққан
Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь: Горное дело
и металлургия (2000 ж.), Англо-русский словарь по химии и переработке
нефти, авторы – В.В.Кедринский (2001 ж.), Мұнай өңдеуде жиі қолданылатын
терминдер мен сөз тіркестерінің орысша-қазақша сөздігі Русско-казахский
словарь терминов и словосочетаний, наиболее часто употребляемых по
нефтепереработке -Қ.Сұлтанғали, А.Мырзағалиева (2003 ж.), Современный
англо-русский и русско-английский словарь по нефти и газу, А.И.Булатов
(2006 ж.), Бурение и освоение нефтегазовых скважин – Терминологический
словарь – справочник А.И.Булатова, Ю.А.Проселкова (2007 ж.).
Зерттеу әдістері терминологиялық материалды зерттеу барысында
сипаттама, салғастырмалы, статистикалық, талдау-жинақтау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің пайда болу, даму және қалыптасу тарихы қарастырылды;
2) ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминологиялық түсіндірме
сөздіктерді игерудің негізінде салғастырылып отырған тілдердегі
мұнай-газ терминдерінің сыртқы пішіні анықталды;
3) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің терминдеріне тән құрылымдық, атауыштық және қызметтік
негізгі белгілері нақтыланды;
4) қарастырылып отырған тілдердегі мұнай-газ терминологиялық
өрісіндегі терминдердің терминжасамдық тәсілдері белгіленді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы екі тілдің мұнай-газ
терминологиялық өрісі терминдерінің салғастырмалы түрде зерттелуінен,
арнаулы сала тілі терминдерінің жүйеленуінен көрінеді. Зерттеу жұмысында
анықталған терминдердің негізгі белгілері мұнай-газ саласына қатысты ғылыми
еңбектер жазуда, сөздіктер құрастыруда негіз болады.
Зерттеу материалдарын мұнай-газ мамандықтары бойынша зерттеу жұмыстарын
жүргізуде, аударма жұмыстарын жасауда негізге алуға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
лексикология және терминтану пәндері бойынша арнаулы курстарды жүргізуде
пайдаланылады. Елтану пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарында
зерттеуге алынған терминдер қосымша және иллюстративті материал ретінде
қолданыла алады. Диссертациялық жұмыстың практикалық маңыздылығы екі тілді,
үш тілді сөздіктерді құрастыруда негізгі материал болатындығымен
айқындалады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
• қазақ тілінің мұнай-газ терминологиялық өрісіндегі терминдер
ағылшын тіліндегілерімен бірдей болып келеді. Яғни тілімізде
ағылшын тілінен тікелей қабылданған терминдер бар.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдердің пішінін анықтау
арқылы мұнай-газ саласына қатысты терминдер құрылымына қарай дара
және күрделі болып бөлінеді. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі
терминологиялық тіркестердің терминологиялық ұясы анықталды,
бұл мұнай-газ терминологияық өрісі терминдерінің жүйелілігі
туралы айтуға мүмкіндік береді.
• Қарастырылып отырған тілдердегі мұнай-газ терминдері кірме
лексиканы қабылдау, калькалау, қосымшалардың жалғануы арқылы және
терминді басқа тілдегі баламасымен толықтай ауыстыру арқылы
қалыптасқан. Тілдің терминологиялық құрамы сөздердің конверсия
жолымен ауысуы арқылы да толығып отырады. Терминдерді қабылдау
кезінде интернационалдық сипаттағы қосымшалар сақталады.
• Мұнай-газ саласындағы терминдер сөзжасамның синтетикалық,
аналитикалық және лексика-семантикалық тәсілдері арқылы жасалады.
олардың ішінде аналитикалық тәсіл өнімді болып саналады. Лексика-
семантикалық тәсіл терминдерді калькалау тәсілі арқылы
қабылдағанда қолданылады. Қазақ тіліндегі кірме лексиканың негізі
бөлігін орыс тілінен қабылданған сөздер құрайды. Терминжасамдағы
синтетикалық тәсіл кірме лексиканың түбіріне сөзжасамдық
қосымшаны жалғау арқылы жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
І тарау. Мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ
тілдеріндегі қалыптасу жайы
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық негіздемесі
Терминология ғылым саласы ретінде зерттеушілердің қызығушылығын тудырып
отыр. Себебі терминология саласында қазіргі халықаралық ғылым салаларының
тоғысуы байқалады.
Терминтану саласындағы белгілі зерттеуші В.М.Лейчик терминтануды арнайы
ғылым саласы ретінде қарастырады [1, 14]. Бірқатар ғалымдар қатары
(Н.В.Васильева, В.П.Даниленко, Н.В.Подольский, А.В.Суперанская, Г.П.Немец,
т.б.) терминология – бұл жасанды жолмен қалыптасатын қабат, мұндағы әрбір
бірліктің қолданылу аумағы шектеулі болып келеді және арнайы шарттарды
сақтап қолданылады.
Термин лексикалық бірлік ретінде белгілі бір ғылым саласымен тікелей
байланысты және белгілі бір терминологиялық өріс аумағында қарастырылады.
Белгілі бір өріс құрамында қарастырылатын терминдер өзара байланысты болып
келеді.
Термин басқалардан ғылыми тұжырымдарға тәуелділігі арқылы ерекшеленеді.
Терминнің тілдік деңгейі өзі қатысты ғылым саласының әсерімен байланысты.
Термин де, сөз сияқты, белгілі бір нәрсені бейнелейді және теориялық
мағлұматты береді [2, 8]. Ғалымдар Г.П.Немецтің [3, 41], В.М.Лейчиктің [4,
21], Л.Ю.Буянованың [5, 11] пікірлеріне сүйенсек, термин өзі қолданылатын
ғылым саласымен тығыз байланысты болады.
Ғылым қай кезде де тарихпен тікелей байланысты. Орыс тіліндегі ғылыми
терминдердің қалыптасу тарихын ХVІІІ ғасырдың бастапқы жылдарымен
байланыстыра аламыз. Ресейдің терминология саласындағы көрнекті өкілдері
ретінде төмендегі ғалымдарды атай аламыз: А.А.Реформатский, Г.Ш.Винокур,
В.В.Виноградов, С.Г.Бархударов, О.С.Ахманова, К.А.Левковская, Б.Н.Головин,
В.М.Лейчик. Терминологияны қолданбалы негізде қарастырған ғалымдар қатары:
Э.К.Дрезден, Д.С.Лотте, С.А.Чаплыгин, Т.Л.Канделаки, В.И.Сифорова,
В.С.Кулебакин. Қазақ тіл білімінде терминтану саласында А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы тәрізді ғалымдар
көп еңбек сіңіргендігін айта аламыз.
Ғылымда термин деген ұғым ХХ ғасырдың 20-30 жылдары пайда болды және
осы жылдары терминжасамға қатысты алғашқы зерттеулер жүргізіле бастады.
Десек те, термин ұғымының анықтамасын беруде ғалымдар арасында әлі де
даулы мәселелер жоқ емес. Қазақ терминологиясының негізін салушы ғалым
А.Байтұрсынов ХХ ғасырдың 20-жылдары терминжасамның екі негізгі қағидасын
ұсынады:
1) термин жасауда төл сөздерді кеңірек тарту, яғни өз байлығымызды
А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сарқа пайдалану принципі;
2) Аударуға келетіндерін аударып, калька жасау жолымен тілімізге сіңген
терминдерді қолданыста қалдыру [6, 88].
Қазіргі тіл білімінде термин ұғымына бірнеше анықтама беріледі.
Термин – бұл әрқашанда арнайы-кәсіби қарым-қатынас пен кәсіби ойлаудың
құралы және жемісі, - деп есептейді Б.Н.Головин [7, 98]. В.М.Лейчик те
осыған ұқсас анықтаманы ұсынады: Термин – белгілі бір тілдің арнайы
мақсатта қолданылатын лексикалық бірлігі, ол арнаулы бір ғылым саласының
жалпы – нақты немесе абстрактілі теориялық түсінігін білдіреді [8, 16-17].
Ғалым Д.С.Лотте төмендегідей тұжырымды ұсынады:
1) термин ұлттық терминологиялық жүйенің мүшесі ретінде
қарастырылады;
2) термин ең кіші бірлік болып табылады, ол терминологиялық
мағынаға ие және терминжасамға қатысады;
3) терминдер абсолюттіжәне қатысымдық бір мағынаға ие болуымен
ерекшеленеді;
4) міндетті түрде төл және кірме терминдер деп бөлінеді;
5) ең алдымен, мамандар жаңа терминді қабылдағанға дейін бірізге
түсірілген терминдерге түсініктеме берген дұрыс;
6) бірінші кезекте бір ретке келтірілген терминдерге
терминологиялық түсініктеме беру қажет, себебі мамандар
терминнің жаңа мағынасына үйренісіп қалады;
7) ең алдымен, салалық терминология құрылымының негізін қалаушы
және солардың жасалуына әсер етуші терминдер түйінін дұрыс
құрастыруға назар аударылуы қажет;
8) жаңа термин заттың немесе белгілі бір ұғымның атауы, яғни зат
есім болуы қажет және осы салада оған синоним болып келетін
сөз болмауы керек, омоним сөз де кездеспеуі керек;
9) бұрыннан бар және қайта жасалған термин белгілі бір
ассоциацияға – жеке (мағыналық) немесе салалық
(агрегаттық) ие болуы қажет [9, 56-58].
Бүгінгі күні терминтануды ғылыми дискурс төңірегінде зерттеу жұмыстары
үшін өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Термин ғалымдар тарапынан жан-
жақты зерттелгенімен, аталған тақырыпқа қатысты жазылған еңбектер жоқтың
қасы.
Қазіргі тіл білімінде терминді игеруде екі негізгі көзқарас орын алған:
нормативтік және дескриптивтік. Нормативтік тұрғыдан қарастырылғанда
термин, жалпы әдеби тілдегі сөздерден оны ерекшелеп тұратын семантикалық
және грамматикалық құрылымға ие, белгілі бір типтің лексикалық бірлігі
ретінде алынады. Нормативтік көзқарасты жақтаушылар терминге төмендегідей
талаптарды қояды: термин тек бір мағыналы, нақты, жүйелі, қысқа және
синонимдері жоқ болуы керек. Бұл көзқарасты ұстанушы ғалымдар қатарына
Д.С.Лотте [9], А.А.Реформатский [10], В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки [11],
В.П.Татариновтарды [12] жатқыза аламыз. Аталған ғалымдардың еңбектерінде
термин тілдегі динамикалық түрде қызмет етуші емес, өзгерістерге ұшыраған
статикалық элемент ретінде көрсетіледі. Тіл білімінде мұндай термин
идеалды термин деген анықтамаға ие.
Фиксациялаудан басқа қызмет ету саласы да бар, бұл турасында
Г.О.Винокур былай дейді: қоршаған тілдік ортадан оқшаулау өте қиын [13],
себебі олар шынайы жағдайда ұсынылады. В.П.Даниленко фиксациялау саласы мен
қызмет ету саласының арасында үлкен айырмашылық бар екендігін ерекше айтып
өтеді [14].
Дескриптивтік көзқарасты ұстанушылар (Г.О. Винокур [13], Б.Н. Головин
[15], В.П. Даниленко [16], А.И. Крылов [17], Р.Ю. Кобрин, А.Н. Пекарская
[18], А.С. Герд [19] жоғарыда келтірілген (терминге қойылатын) талаптарды
жоққа шығарады. Олардың пікірінше, терминнің ерекшелігі оның ерекше сөз
болып табылатындығында емес, ерекше қызметке ие сөз екендігінде. Ашып
айтсақ, кез келген сөз термин бола алады, ал кез келген термин жалпы
қолданыстағы сөздер шеңберіне ене алады. Сонымен, термин мен қарапайым
сөздің арасындағы айырмашылық олардың лексикалық бірлік ретіндегі қасиетіне
байланысты емес, олардың қызмет ету саласына қатысты болып келеді. Термин
тілдік бірлік болып табылады, тіл заңдылықтарына бағынады, сондықтан да ол
көпмағыналы бола алады, ал белгілі бір түсінікті беруде ол синоним, антоним
сөздерімен ауыстырыла береді. Қазіргі зерттеулер дескриптивтік көзқарасты
ұстанушылар тұжырымының дұрыстығын дәлелдеп отыр, бұл көзқарасты біз де
ұстанамыз.
Жалпы қабылданған анықтаманың және термин ұғымының параметрлік
түсініктемесінің жоқтығына байланысты тілдік субстрат концепциясы деп
аталатын жаңа теорияның пайда болуына әсер етті, бұл тұста термин күрделі
үш қабатты түрде пайда болады:
а) табиғи-тілдік субстрат – термин құрылымының материалды (дыбыстық
немесе графикалық) құрауышы, сол сияқты бұл құрылымның қай табиғи тілдің
лексикалық жүйесіне терминнің тәуелді екендігін анықтап беретін идеалды
(семантикалық) құрауышы болып табылады;
ә) логикалық суперстрат түсініктер жүйесінде терминге жалпы –
абстрактілі немесе нақты түсініктерді анықтауға мүмкіндік беретін мазмұнды
белгілер;
б) мазмұнды және қызметтік белгілер терминге адамның білімі мен іс-
әрекетінің арнайы бір саласын сипаттайтын теорияның элементінің қызметін
атқаруға мүмкіндік беретін терминологиялық ішкі мән болып табылады [20].
В.М.Лейчиктің тілдік субстрат теориясы Ю.Н.Марчук [21] пен
Л.Ю.Буянованың [5] еңбектерінен қолдау тапты. Терминді бұл тұрғыдан зерттеу
оның лингвистикалық және терминологиялық болмысын тығыз байланыста
қарастыру және терминологияны қазіргі әдеби тіл лексикасының маңызды
құрамды бөлігі деп есептеу болып табылады. Демек, кез келген тілдің ұсақ
тарамдарынан тұратын барлық жүйесін қамтитын лексикасын алар болсақ, жалпы
әдеби тілдің лексикасы мен терминологияны төмендегіше белгілер біріктіріп
тұрады: грамматикалық категориялардың болуы, атаулардың, топтардың,
түрлерінің, заттардың және жеке заттар мен құбылыстардың болуы [22]. Жалпы
әдеби тілдегі сөздер тәрізді терминдерге де көпмағыналылық, омонимдік,
синонимдік құбылыстар тән болып келеді.
Терминдер мен жалпы әдеби тілдегі лексиканың арасында ұқсастықпен қатар
айырмашылық та бар. Ең алдымен, бұл – терминнің өзіне ғана тән қасиеті
[23], ол семантиканың деңгейінде ғана анық көрінеді [24], сол сияқты
терминология тұйықталған сөздік контексті қамтиды, олардың шекарасы
белгілі бір шындықтың әлеуметтік ұйымдасуымен шарттасады [2].
Тілдік бірліктердің семантикалық табиғаты күрделі мәселелердің бірі
болып табылады, тілдің семантикалық жүйесі мен оның қызметін зерттеу
терминологияның өзекті бір мәселесін – терминологиялық, әсіресе, тарсалалық
бірліктердің семантикалық табиғатын кеңінен игеруге мүмкіндік береді.
Аталған мәселенің өзекті болғандығы ХХ ғасырдың екінші жартысында ғалымдар
тарапынан терминологиялық бірліктердің семантикалық құрылымын зерттеуге
деген қызығушылық тудырғандығынан байқалады [25-26]. Сөздің семантикалық
құрылымында әдетте тура (негізгі номинативтік) мағынасы мен ауыспалы
(туынды) мағынасын анықтайды, айыру барысында, ең алдымен, тілдік таңбаның
тілден тыс объектіге қатысын ескеру қажет.
Термин ұғымын анықтауда семантикалық тұрғыдан сәйкесті тілдік
бірліктердің лексикалық мағынасына тәуелділігі ескерілуі қажет, сол сияқты
жаңа терминологияға тән тіркестердің термин ретіндегі қолданылу мүмкіндігін
де ұмытпаған жөн.
Терминологияның қалыптасуы қоғамдық жаңа өзгерістерді қамтитын ғылым
саласына тәуелді болып келеді. Мұнай-газ саласына байланысты терминология
да бүгінгі күні жаңа өзгерістерді басынан кешіріп отыр. Қоғамдық дамуға
байланысты бұл салада да жаңа терминдерді қалыптастыруға байланысты
көптеген терминологиялық өзгерістер болуда. Бұл салаға қатысты терминдер ХХ
ғасырдың 60-70 жылдарында сөзжасамдық қалыптасуын баяулатса, ХХ ғасырдың
соңына таман жаңа сипатты иеленді. Демек, бұл ғылым саласындағы
терминологияның екінші тынысына байланысты қайтадан терминжасам мәселесі
жаңа тұрғыдан сөз етіле бастады.
А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильевалардың пікірінше, жаңа
ұғым үшін таңба ретіндегі терминнің өзіндік болмысы толығымен ақталды [2,
197]. Егер де бұрын негізгі мәселе ретінде терминдердің шығу көздері - тілі
туралы болса, бүгінгі күні негізгі және туынды терминдер қайдан алыну
керек, қазіргі және болашақ терминнің қалыптасу заңдылықтары сияқты
мәселелер өзектіге саналып отыр.
Терминдердің қалыптасу барысы, терминнің түрі мен мағынасы арасындағы
байланысы тілдердің құрылымдық ерекшелігімен анықталады. Жаңа терминді
жасау барысында сол тілдің өзіндік тәжірибесіне сүйене отырып, қажетті
таңбалық ақпарат ізделеді, тілдің ақпараттық-терминологиялық шеңберіндегі
орны бекітіледі және осы бағыттағы жаңа атаудың болашақтағы қолданыс
аумағын белгілеуге ұмтылыс жасалады [27, 91]. Жаңа терминнің семантикалық
анықтылығы тілдік таңбаның бірмәнді сәйкестілігіне және оның берілу
фактісіне негізделеді, шетел тілдерінен, әсіресе индустриалдық базасы
дамыған елдердің тілдік материалынан қажетті ақпарат алынады. Жаңа
терминнің қалыптасуына жаңа жетістіктердің пайда болу процесімен байланысты
экстралингвистикалық факторлар елеулі әсер етеді. Экстралингвистикалық
факторлар кірме терминді тіл-дереккөзден түсініктемесімен бірге қабылдауға
әсер етуді анықтаушы болып табылады.
Терминология ғылымының негізін шетел ғалымдарымен қатар отандық
ғалымдар да қалауға атсалысты. ХІХ ғасырдың соңында Вильям Уэвелл мен Джон
Стьарт Миль ғылым тілін қарапайым әдеби тілден бөліп қарастыруды ұсынды
және ғылыми сөздердің ерекшелігін атап өтті [28, 152].
ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында терминтану ғылымының қалыптасуына
О.Вьюстер, Л.Олышки, Э.К. Дрезин өзіндік үлестерін қосты. Австриялық ғалым
О.Вьюстердің пікірінше, терминтану үшін терминжасам тән. Бұл түсініктің
шеңберіне терминологияны бірыңғайлау немесе нормалау және оның халықаралық
стандартталу қажеттілігі де енеді [28, 158].
ХХІ ғасырдың басында термин туралы түсінік тілдің жаңа бірлігі деген
ұғыммен байланысты беріле бастады. Термин ғылыми қарым-қатынастың негізгі
құралы болып табылады, ол көпжоспарлылығымен және көпқызметтілігімен
ерекшеленеді.
1.2 Мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік-құрылымдық қалыптасу
жайы
Жүйелілік тілдің негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады, ол
зерттеушілерге зерттеліп отырған нәрсенің шынайы белгілерін дәл көрсетуге
мүмкіндік береді, демек, мұнай-газ терминологиясын қарастыру барысында біз
де осы заңдылықты сақтауымыз қажет. Ф. де Соссюр бүтіндік қағидасын тілдік
жүйенің негізгі белгісі екендігін алғашқылардың бірі болып айтқан еді: Тіл
– барлық элементтері бір бүтінді құрайтын жүйе [29, 14]. Кейінірек ғалым
тілдің жүйелілік қасиетіне теориялық тұрғыдан сипаттама берген болатын.
Жүйелілік идеясы Соссюрге дейінгі көптеген зерттеу еңбектерде айтылғанымен,
тілдің жүйелілік қағидасы тіл білімінің негізгі қағидасы ретінде тек ХХ
ғасырда ғана танылған еді. Б.Н.Головиннің пікірінше: терминология
жүйелілікті сақтайды, себебі бүкіл әлем жүйелі түрде құрылған, ал
терминология сол әлемнің кейбір бөліктерін сипаттайды және сол үшін қызмет
етеді [7, 78].
Терминологияда жүйелілік басқа жүйелердің заңды қатынасының бейнесі
ретінде түсіндіріледі, ол бір терминологиялық өрістің бірліктері арасындағы
түрлі парадигмалық қатынаста көрініс табады. Терминді жүйеден алшақтатсақ,
ол қарапайым сөзге айналады, себебі термин өзімен-өзі өмір сүре алмайды,
ол ғылыми түсініктер жүйесіндегі бір буынды құрайды [30, 45]. Шығатын
қорытынды, жүйелілік түрліше түсіндіріледі, бірақ терминологияны жүйе
ретінде түсіндірер болсақ, басқа жүйелердің лексикадағы заңды қарым-
қатынасы негізге алынады.
Зерттеу жұмысымызда мұнай және газ терминологиялық өріс ретінде
ұсынылады. Ең алғаш рет терминологиялық өріс түсінігі А.А.Реформатскийдің
еңбегінде (1931) қолданылған болатын, бірақ ол бүгінге дейін көптеген тілші
ғалымдардың зерттеу нысанына айналып келеді. Ғалымдардың бір тобы
терминологиялық өріс – терминдер арасындағы байланыс жүйесі деп түсіндірсе
[31, 234], келесі бір ғалымдар тобы терминологиялық өріс – сөздер мен
ұғымдар жиынтығы деп біледі [32, 45], үшіншілері терминологиялық өрісті
мазмұнның жүйелі жоспары деп таниды [33, 130], төртіншілері терминологиялық
өрісті белгілі бір жүйені құрайтын ғылыми-техникалық және арнайы білімдер
жиынтығы деп түсіндіреді [34, 27]. Біз соңғы тұжырымды қолдаймыз.
Басқалар сияқты ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласының
терминологиялық өрісі де элементтер қатарынан құралған, олар бір-бірімен
жүйелі түрде байланысқан және бір-бірін түсіндіріп отырады. Мұнай және
газ терминологиялық өрісі терминологиялық жүйені, терминологиялық қатарды
және терминді қамтиды, олар өзара қарым-қатынасқа түседі. Зерттеу
жұмысымызда мұнай-газ терминологиялық өрісін анықтауда біз ағылшын және
қазақ тілдерінің терминологиялық бірліктеріне кешенді талдау жүргіздік, бұл
тұста терминдердің синтагмалық және парадигмалық қатынастары басты негізге
алынды. Терминологиялық өрістің парадигмалық қатынасы мазмұн жоспарын
құрайды. Терминологиялық өріс лексикалық бірліктердің, сол сияқты
сөзжасамдық морфемалардың және лексикалық бірліктер арасындағы маңызды
синтагмалық байланысты қамтамасыз етуші формальды синтаксистік тәсілдердің
жиынтығы [34, 36].
Мұнай-газ саласының терминологиялық өрісінің негізгі көрінісі мұнай-газ
саласы бойынша адам білімі деңгейінің бейнеленуінен тұрады. Зерттеліп
отырған терминологиялық өріс қалыптасу мен өзгеру деңгейінде, себебі оның
дамуы өзіне қатысты ғылым саласының дамуымен тығыз байланысты. Мұнай-газ
терминологиясы атаулар жүйесі ретінде адамның мақсатты іс-әрекетінің
нәтижесінде дамиды және экономиканың дамуымен қатар қалыптасады. Кез
келген ғылымның ғылыми ұғымдар жүйесі тұрақты емес, осы ғылым саласының
дамуына сәйкес өзгеріп, қайта түрленіп отырады [35, 106 –109], демек
зерттеліп отыруы да қажет. Сәйкесінше, қазақ және ағылшын тілдерінің мұнай-
газ терминологиялық өрісі тілдің лексика-семантикалық деңгейдегі жаңа
өзгерістерін қамтыған сөздік қорды иеленеді, ал бұл тілдік тұрғыдан
зерттеуді қажет етеді. Қарастырылып отырған терминологиялық өріс мұнай және
газ терминдерінің өзіндік ерекшелігін ашып көрсетуге мүмкіндік береді, бұл
саладағы жаңа термин де осы құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерді өз
бойына қабылдайды.
Мұнай-газ терминологиялық өрісін қарастыру барысында жүйенің энтропия
сияқты белгісі басты назарға алынады, яғни жүйенің ішкі ретсіздігі, ол
уақыт өткен сайын жоғарылай түседі [36, 29].
Бір сөзді өзіне мағыналық жақтан жақын екінші сөзбен салыстыру
сөздердің белгілеріне түсінік беруде пайдаланылады.
Бір салаға қатысты сөздер тобын белгілеу үшін және осы сөздердің
сәйкесті мағыналарын анықтау үшін неміс ғалымы И.Трир семантикалық өріс
ұғымын енгізді. Семантикалық өріске мысал келтірер болсақ: уақыт өрісі, мал
шаруашылық өрісі, туыстық атаулар өрісі, гүл атауларының өрісі, қозғалыс
есімдерінің өрісі, т.б. Семантикалық өріс ішіндегі сөздер бір-бірімен
семантикалық қатынас арқылы байланысады. Нақты бір семантикалық өріс
шеңберіндегі сөздердің арасындағы қатынас түрлерін анықтау әдетте
лексикалық семантиканың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Семантика тілдік феномен ретінде теориялық және практикалық
терминұғымның өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.
Термин әлеуметтік тәжірибе мен естің сақтаушысы (кәсіби ақпараттың ең
мықты дереккөзі) ғана емес, сонымен бірге сөздердің семантикалық
құпияларының феномені де болып табылады [37, 77].
Семантикалық процесті қарастыру терминдік лексиканы зерттеудің дәстүрлі
компоненті болып табылады. Семантикалық талдау терминдердің мазмұнды жағы
туралы, олардың өзара әрекеті және лексика-семантикалық топтардағы өзара
қатынас туралы түсінік береді.
Термин семантикасын зерттеу сөз семантикасын қарастырудан өзгеше болып
келеді, себебі, біріншіден, оның негізгі зерттеу нысаны терминдер мен
оларға балама ұғымдардың сәйкестігі болып табылады. Терминологиялық
семантика жабық тұрпатты семантика болып қала беретіндігімен ерекшеленеді.
Терминжүйе көптеген отандық ғалымдардың зерттеу нысанына айналып отыр
және терминжүйе – белгілі бір салаға қатысты ұғымдардың тіл білімі
деңгейіндегі өзара байланысқан жиынтығы, ол жалпы әдеби тілдің әсерімен
қалыптасады, бұл жерде термин ерекше қызмет атқаратын лексикалық жүйенің
мүшесі болып табылады. Кез келген терминжүйе өте кең жүйенің бір бөлігі
ретінде қабылданады және оның қызмет ету заңдылықтарына бағынады, сонымен
қатар әрбір терминжүйе өзіне тән – тілдік, құрылымдық және семантикалық
белгілерге ие болады.
Біздің зерттеуімізде терминжүйе мұнай-газ саласындағы адамның іс-
әрекетін сипаттайтын модельдер түрінде ұсынылады.
Мұнай-газ терминжүйесі – бұл күрделі тұтастық, ол тіл білімі
деңгейіндегі түрліше байланысқан нарық тілінің ғылыми және кәсіби
ұғымдарының белгілерін қамтиды. Сонымен қатар терминжүйе мұнай-газ өрісінің
негізгі элементі болып табылады, яғни жүйенің (бір бүтіннің) бір бөлігі
саналады. Демек, терминжүйені игеруде түрліше ғылым салаларының
терминжүйелеріне тән қарама-қарсылық (лингвистикалық және логикалық)
кездеседі. Бұл тұста ескеретін жайт, тіл тарихының түрліше кезеңдерінің
белгілі бір сабақтастығын сақтауда олардың сөздік қоры және терминологияның
сыртқы әсерлерге сезімтал болып келетін жүйелері үздіксіз жаңарып отырады
[37, 25]. Мұнай-газ саласының жүйесі де осындай жүйелердің біріне жатады,
себебі оның сөздік қоры, әсіресе ХХІ ғасырдың басында үлкен өзгерістерге
ұшырады. Терминологиялық бірліктердің бірден өсуі көлемі жағынан тіл
ғылымының ірі терминологиялық ауқымын қамтиды, бірақ жаңадан қосылған бұл
терминдер лингвистикалық зерттеулер шеңберінен тыс қалып келеді, себебі
олардың көпшілігі негізгі анықтамалықтар мен түсіндірме сөздіктерге
енгізілмеген, тек бір салаға ғана қатысты терминологиялық сөздіктер мен
анықтамалықтарда беріледі [38, 147], сондықтан да аталған сала тілі
зерттеуді қажет етіп отыр, зерттеу материалы да мол.
Мұнай-газ саласының бүгінгі терминдер жүйесі өзара байланысқан және
өзара шарттасқан бірліктердің ішкі ұйымдасқан жиынтығымен сипатталады,
олардың ерекшелігі құрылымдық-семантикалық ұйымдасуы мен жасалу
тәсілдерінен көрінеді. Әдеби тілдің сөздік қорының болашақ белсенді бөлігі
ретінде мұнай-газ саласының терминжүйесі қоғамның даму деңгейіне сай
келеді. Сондықтан да оны қарастыруда міндетті түрде арнайы хронологиялық
тәртіпті сақтаған дұрыс. Тіл синхрондық деңгейде тұйықталған жүйе болмады,
толық теңбе-теңдікті сақтай отырып, ол тілдің конституитивтік бірліктері
көп жағдайда үлкен немесе кіші жүйелердің элементтері ретінде қызмет
атқарғанымен, көпқырлы байланыстар мен тәуелділікке ие.
Ғалымдар пікіріне сүйенсек: синхронияда бір кезеңнің бүтіндігі қатаң
қағидасы ешқашан сақталған емес, сақтау мүмкін де емес еді... [44, 3], бұл
зерттеулерде ХХ ғасырдың 90 жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы мұнай-газ
терминологиясы талдауға түсіп отыр. Бұл кезең үшін жаңа сала тілі мен жаңа
ұғымдардың пайда болуы тән, сәйкесінше жаңа атауларға қажеттіліктің
артуымен сипатталады. Бұның барлығы тілдегі терминологиялық жарылысқа
әкеп соқтырды, яғни тілде жаңа терминдер, терминологиялық өрістер және
терминжүйелер жаппай пайда бола бастады, ал бұл бұрыннан бар жүйелерге
айтарлықтар өзгерістер енгізуді қажет етті.
Мұнай-газ саласының терминдерін бір зерттеу нысанына біріктіру
зерттеуге алынып отырған терминжүйенің элементтері өзара құрылымдық жақтан
байланысқан және коммуникативтік жақтан сәйкестендірілген терминологиялық
бірліктермен ұсынылатындығымен түсіндіріледі. Зерттеуге алынып отырған
ағылшын және қазақ тілдерінің терминжүйелеріне ортақ лексикалық тақырыптық
топтардың (area ─ аудан, surface ─ бет, drilling ─ бұрғылау, substance,
material ─ зат) болуы тән, сол сияқты терминдердің логикалық, құрылымдық
және семантикалық белгілері де ортақ, соның ішінде: терминдер
семантикасының ұғымдық жағы, терминдердің сөзжасамы және терминжүйелер мен
олардың қарым-қатынасының қалыптасуына әсер ететін семантикалық
байланыстарды бекітетін терминдер дериватологиясы.
Терминжүйенің қалыптасуының ортақ қағидасы екі тілге де тән:
а) көрсетілген тілдердегі халықаралық терминдер, мысалы: абсорбент
(absorbent), абсорбция (absorbtion), агломерат (agglomerate), баррель
(barrel);
ә) ағылшын тіліндегі мұнай-газ терминдерінің қазақ тілінің балама
терминжүйесіне ену жиымы: вакуум (vacuum), ингибитор (inhibitor), инжектор
(injector), коррозия (corrosion), коэффициент (coefficient), кратер
(crater), берма (berm).
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты
Ағылшын тіліндегі мұнай және мұнай өнімдері терминдерінің пайда болуы
oil және petroleum деген сөздермен байланысты. Oil сөзі шығу тегі жағынан
индоеуропалық тілдерге жатады, бастапқыда бұл сөз май ұғымын білдіру үшін
қолданылса, кейіннен ХVІ ғасырда мұнай ұғымын білдіру үшін пайдаланыла
бастады. Petroleum сөзі индоеуропалық -ol– түбірінен пайда болған, алғашқы
мағынасы мұнай дегенді білдіреді. Лексикографикалық деректерге сүйенсек,
ағылшындардың мұнаймен танысуы ХІV ғасырдың аяғы мен ХV ғасырдың басқы
жағына келеді, осы тұста бұл ұғымға petroleum ─ тас май атауы берілген еді.
Мұнай терминінің тура мағынасы тек ХV ғасырда пайда болды және petroleum
сөзімен бекітілді (лат. тілінен аударғанда petra “rock” ─ тас + oleum
“oli” ─ май – тас май).
ХV ғасыр ағылшын терминологиясында мұнай-газ саласы терминологиясының
дамуының бастау кезеңіне жатады. ХV ғасырда мынадай бір түбірлі сөздердің
негізгі бөлігі пайда болды: oil, grease, petroleum, product, ash, fuel,
residue, bitumen, essence, аталған сөздер бүгінгі күні мұнай-газ
терминологиялық өрісіне жататын, арнайы термин ретінде қолданылады.
Ағылшын терминологиясының даму жағдайы мынадай тарихи оқиғалармен тығыз
байланысты болып келеді: нормандтықтардың жаулап алуы, Англиядағы
феодализмнің қарқынды түрде дамуы, қалалардың, жаңа қолөнер түрлерінің және
шаруашылықтардың тез даму жағдайы. Англиядағы капиталистік өндірістің даму
кезеңі терминологияның жаңа тұрғыдан дамуына өз әсерін тигізді. Техника мен
өндірістің дамуы ағылшын тілінің сөздік қорының толығуына айтарлықтай әсер
етті, бұл елдегі өндірістің дамуымен тығыз байланысты.
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында өндірістің дамуымен байланысты ағылшын
тілінің сөздік қоры өндіріс пен техниканың дамуына байланысты сөздер
тобымен толықты. Бұл кезеңде мынадай сөздер мен сөз тіркестері пайда болды:
wax, liquid, gasoline, kerosine, benzine, petrol, paraffin, vaseline,
carbon, seal grease, turbine fuel, gear oil, black strap.
Жаңа сөздердің көпшілігі грек және латын тілдерінің түбір-сөздерінің
негізінде пайда болды. Мысалы, petroleum сөзі petrа + oleum. Жаңа ағылшын
дәуірінде талданып отырған ағылшын тілінің сөздік қоры өндіруші күштер мен
өндірістік қатынастардың жоғары қарқынмен дамуына байланысты. Жаңа сөздер
ағылшын тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының негізінде
қалыптасты.
Аntifriction grease (антифрикциялық жағынды) деген сөз тіркесіндегі
antifriction (антифрикциялық) сөзі жетекші компонент болып табылады. Бұл
сөз тіркесі алғаш рет 1837 жылы үйкеудің алдын-алу мағынасында
қолданылған, демек antifriction grease терминінің пайда болуы ХІХ ғасырға
жатады. ХV ғасырда ағылшын тілінің мұнай-газ саласындағы терминдер дами
бастады.
Мұнай-газ терминологиялық өрісіне қатысты сөздердің көпшілігі ағылшын
тілінде ХХ ғасырда пайда болды. Мәселен, carbon residue of petroleum
product ─ (мұнай өнімінің кокстелуі), cetane number ─ (цетандық сан),
hudraulic fluid ─ (гидравликалық сұйықтық), fuel oil ─ (мазут), industrial
oil ─(мұнай майы, ол өндіріс пен тұрмыста механизмдерге (машиналар,
құралдар және т.б.) жағу үшін қолданылады, kinematic viscosity of
pertroleum product ─(мұнай өнімінің кинематикалық жабысқақтығы).
ХІХ ғасырда мұнай-газ саласында пайда болған кейбір терминдерге қысқаша
тоқталып кетсек.
Сonditioned petroleum product (кондициялық мұнай өнімі) терминтіркесі
condition етістігінен жасалған, ол condition деген көне француз тілінен
енген, бұл сөз француз тіліне латын тілінен (condicionem) келген, алғашқыда
келісім, жағдай деген мағынаны білдірген. Белгілі бір жағдайды сақтау
мағынасын бұл терминтіркес ХVІ ғасырда иеленсе, ХІХ ғасырда ол қажетті
жағдайға жеткізу деген мәнді білдіре бастайды.
Сonstructional material computibility of petroleum product (мұнай
өнімінің конструкциялық сыйымдылығы) деген терминтіркес мұнай-химия
саласында сыйымдылық, заттардың қосылыс кезінде химиялық реакцияға түспеу
немесе керексіз нәтижені болдырмау қабілеті деген мағынада жиі
пайдаланылады. Бұл тіркес ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында пайда
болды.
Flash point of petroleum product (мұнай өнімі жарқылының температурасы)
құрама терминтіркес болып табылады, ол flash ─ (жалынның немесе жарықтың
жарқылы) деген жетекші сөздің негізінде пайда болған.
Gasoline (бензин) термині бүгінгі күні бензин мағынасында қолданылады.
Жалпы мағынасы – ұшпалы жалындаушы сұйықтық, өңделмеген мұнайды дистилдеу
кезіндегі жылыту мен жарықтандыру үшін алынатын алғашқы өнім. Бұл термин
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болды және алғашқыда gasolene түрінде
қолданылды.
Kerosine (түссіз керосин) термині – грек тілінен алынған, ол сұйық
көмірсутектердің қоспасы, коммерциялық өнім, мұнайды дистилдеу кезінде
алынады, сонымен бірге көмір мен битуминозды сланцтан да алынады, шамның
майы ретінде кеңінен қолданылады. Бүгінгі күні ол өте маңызды болып
табылады, себебі іштен жанатын қозғалтқыштарға арналған, әсіресе реактивті
қозғалтқыштарға арналған жанармай болып табылады. Ең алғаш рет Авраам
Геспер арқылы ХІХ ғасырда жасалған еді және kerosene oil (керосин майы) деп
аталды. Petroleum деген атпен белгілі, ол өңделмеген мұнай дегенді
білдіреді, одан керосин алынады. Қазіргі уақытта АҚШ, Австралия және Жаңа
Зеландия штаттарында кerosine, кerosеne түрінде парафиннің жалпы атауы
ретінде қолданылады. Британияда бұл терминді техникалық контекстерде
қолдануға қатаң түрде шектеу қойылған.
Paraffine wax (парафин) терминтіркесі ХІХ ғасырда пайда болған, ол
түссіз, дәмсіз, иіссіз, майлы кристалды, қарапайым температурадағы қатты
зат деген мағынаны білдіреді, ағашты, көмірді, шымтезекті, мұнайды,
балауызды және басқа заттарды құрғақ дистилдеу жолымен алынады, табиғи
түрінде көмірде және басқа да битуминозды қабатта кездеседі; су өткізбейтін
материал ретінде балауыз шамдарды дайындау үшін қолданылады.
Petroleum product (мұнай өнімі) терминтіркесі – көмірсутектері мен
олардың кейбіреулерінің өндірілген қоспасы, мұнай өндіру кезінде алынған
жеке химиялық қосылыстар, жанармай, майлайтын материал, электрден
оқшауланған орта, ерітінді, жол жабындысы, мұнай-химиялық өнімі ретінде
және басқа да мақсаттарға қолданылады. ХІХ ғасырда пайда болды.
Instrument oil (құралдар майы) терминтіркесі – мұнайдан алынатын май,
бақылаушы-өлшеуіш аппаратураларға жағу үшін қолданылады. Техникалық
тұрғыдан алғанда бұл термин ХІХ ғасырдан бастап қолданылып келеді.
Industrial oil (индустриалдық май) терминтіркесі. Industrial сөзі
ағылшын тіліне ХVІ ғасырдың соңына таман француз тілінен енсе, француз
тіліне бұл сөз латын тіліндегі industria + al деген түрде алынған. ХІХ
ғасырда қазіргі француз тілінен бейімделген түрі industriel пайда болады.
Сапасы жағынан өндірістік пайдалануға жарамды мағынасында бұл сөз ХІХ
ғасырда қолданыла бастады. Сонымен, industrial oil термині механизмдерге
(машиналар, құралдар, т.б.) жағу үшін өндіріс пен тұрмыста пайдалануға
арналған мұнай майы деген мағынамен ХІХ ғасырдан бастап қолданыла бастады.
Syneresis of petroleum product (мұнай өнімінің синерезисі)
терминтіркесі. Syneresis сөзі латын тілінен алынған және гель көлемін өз
еркімен кішірейту, сұйықтық бөлігімен бірге жүру мағынасын білдіреді. ХІХ
ғасырдан бері қарай қолданылып келеді.
Thermal stability of petroleum product (мұнай өнімінің термоберіктігі)
терминтіркесі. Бірінші компонент француз тілінің thermal сөзінен енген
(thermal, грек тілінен алынған thermе ─ жылу). Бұл сөз жылуға,
температураға қатысы бар деген мағынасымен ХІХ ғасырдан бастап қолданыла
бастады.
Volatility of petroleum product (мұнай өнімінің ұшпалылығы)
терминтіркесі латынның valatilitas деген сөзінен жасалған. Volatility
компоненті қазіргі тілде булануға дайындық, қарапайым температурада
атмосферада таралуға немесе шашылуға беталыс деген мағынада қолданылады.
Бұл сөз өзгеретін қасиет немесе жағдай, сапа деген мағынада алғаш рет
ХVІІ ғасырда пайда болған. Терминтіркес ретінде ХІХ ғасырдан бастап
қолданылады.
Әлемде мұнай ХХ ғасырдан бастап негізгі орынды ала бастады. Соғыстар,
көтерілістер, дипломатиялық ерегістер, ашық әскери шиеленістер – барлығы да
бір мақсатты көздеді, ол – әлемдік жанармай нарығын иелену.
Antifreeze (антифриз) термині ХХ ғасырда пайда болды. Оксфорд сөздігіне
сүйенсек, бұл сөздің мағынасы мынадай: химиялық реактив, оны суға
кристалдану кезінде температурасын төмендету мақсатымен қосады. 1913
жылдан бері қарай қолданылып келеді.
Antifriction property of petroleun product терминтіркесі мұнай өңдеу
өнеркәсібінің қарқынды даму жағдайымен байланысты тілде ХХ ғасырдан бастап
қолданыла бастады.
Aviation gasoline терминтіркесі ұшақ құрылысы мен әуе ісінің дамуына
байланысты ХХ ғасырдың басында пайда болды. Әуе машиналарының жұмыс жасауы
үшін жанармайдың арнайы түрі – әуе бензині немесе керосин (мұнайдан
алынатын өнімдер) қажет болды. Осыған байланысты aviation turbin fuel (әуе
керосині) термині қолданыла бастады.
Brake fluid (тежеуіш сұйықтығы) терминтіркесі. Бұл тіркестегі brake
ағылшын тілінен енген сөз, этимологиясы – түсініксіз. Level ─ (иінтірек)
сөзінің мағынасымен байланысты болуы мүмкін. Тежеуіш сөзінің мағынасы
дөңгелектердің қозғалысын төмендету үшін күш түсіруге арналған құрылғы,
әдетте ол ағаштан, құрыштан немесе темір блоктан жасалған дөңгелекке күш
түсіруге арналған тежеуіштен тұрады, бұл сөз ХVІІІ ғасырдан қолданыла
бастады. Brake fluid (гидравликалық тежеуіштерде қолдану үшін арнайы
өндірілетін сұйықтық) терминтіркесі ХХ ғасырда brake apparatus, brake band,
brake bar сияқты тіркестермен қатар пайда болды.
Cloud point of petroleum product (мұнай өнімі температурасының
лайлануы) терминтіркесінің пайда болу уақыты ХХ ғасырға келеді, мағынасы
майды немесе басқа сұйықтықты салқындату кезінде лайлана бастайтын
температура дегенді білдіреді. Cloud point тіркесінің жетекші сөзі cloud ─
(бұлт) деген ағылшын сөзінен алынған, осыдан бұлтты, лайлану деген
мағына пайда болады, ал бұл сөз clud деген көне ағылшын сөзінен жасалған.
Сorrosion prevention grease (консервациялық жағынды) терминтіркесі шығу
тегі жағынан латын тіліне жатады, ХХ ғасырда пайда болған. Төмендегі
тіркестердің жасалуы да осыған ұқсас болып келеді: corrosion prevention oil
(консервациялық май), corrosion preventive compound (үлдірлі-ингибирлі
құрам), corrosion preventive property of petroleum product (мұнай өнімінің
консервациялық қасиеті), corrosiveness of petroleum product (мұнай өнімінің
коррозиялық қасиеті).
Сutting fluid (жағынды-салқындатқыш сұйықтық, ЖСС) терминтіркесі
күрделі көпкомпонентті жүйе, ол, негізінен, жағу үшін және металл өңдеуші
құрал-саймандар мен бөлшектерді салқындату үшін қолданылады, ол құрал-
саймандардың жақсы сақталуына және өңделген бөлшектердің дәлдігінің
жоғарылауына жағдай жасайды, тілде ХХ ғасырдан бастап қолданыла бастады.
Damping fluid (амортизатор сұйықтығы) терминтіркесі жетекші сөз damp
негізінде жасалған, бұл сөздің ағылшын тіліндегі тарихы ХV ғасырға дейін
белгісіз болып саналады. Техникалық мақсатта damping сөзі ХХ ғасырдағы
мынадай тіркестердің құрамынан кездесіп отыр: damping capacity
((құрылғының) демпфирлық қабілеті), damping coefficient (өшу коэффициенті),
damping constant (тұрақты деформация), damping factor (әлсіреу
коэффициенті), damping winding (тыныштандыратын орама), демек бұл тіркес ХХ
ғасырда пайда болған деп айта аламыз.
Dropping point of petroleum product (мұнай өнімінің тамшылау
температурасы) терминтіркесі ХХ ғасырда пайда болған. Жетекші мағыналық
компонент dropping сын есімнен жасалған, көне ағылшын тілінен алғанда drop
(тамшы, таму, ағу) дегенді білдіреді.
Зерттеу барысында мұнай-газ саласындағы терминдердің пайда болу уақыты
бір аралықты қамтымайтындығы анықталды. Бұл экономика мен өндірістің даму
жағдайына байланысты екендігі белгілі.
Ағылшын тілінің мұнай-газ саласы терминологиясының даму жағдайын
төмендегідей хронологиялық кестемен көрсете аламыз:
1. Көне ағылшын кезеңі – V-ХІ ғасырларды қамтиды;
2. Орта ағылшын кезеңі – ХІІ-ХVІ ғасырларды қамтиды;
3. Жаңа ағылшын кезеңі – ХVІ-ХІХ ғасырларды қамтиды;
4. Қазіргі – ХХ-ХХІ ғасырларды қамтиды.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі ағылшын тілінің мұнай-газ саласы
терминдерінің белсенді түрде даму жағдайы жаңа ағылшын кезеңінде
болғандығын көрсетіп отыр.
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы
мен жалпы сипаты
Тіліміздегі тіл білімінің терминология саласының дамуы қоғамның ғылыми-
техникалық тұрғыдан дамуымен тығыз байланысты болып келеді. Қазақстан
Республикасы әлем бойынша ірі мұнай өндіруші елдердің қатарына жатады,
мұнай қоры жағынан алғашқы ондыққа кіреді, әрине, бұл қазақ
терминологиясының осы салада белсенді дамуына өз әсерін тигізбей қоймады,
мұнай-газ өндіру саласы отандық өндірістің негізгілерінің бірі саналады.
Қазақ терминологиясының дамуына үлкен үлес қосқан ғалым –
А.Байтұрсынов. Ғалымның фонетика, лексикография, терминология салаларына
қатысты жазылған еңбектері күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай келеді [6].
А.Байтұрсынұлы төл терминдер мен кірме терминдерді ұлт ілінің фонетикалық,
орфографиялық заңдылықтарына сәйкес дұрыс жазудың, өзге тілдерден термин
қабылдау мен термин алмасудың жолдарын, тәртібін атап көрсеткен ғалым. Сол
кезеңнің өзінде-ақ ғалым термин комиссиясының төрағасы қызметін атқара
отырып, көптеген жаңа терминдерді салалық мамандармен қосыла талқылап,
оларды бекітіп, қолданысқа енгізді.
Қазақ тіліндегі терминдерді өңдеуде және бірыңғайландыруда сол кезеңнің
көрнекті өкілдері – Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Х.Досмұхамедұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, Ж,Күдерин, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы,
Т.Шонанұлы сынды алаш зиялылары да өз үлестерін қосқандығын атап кетуге
болады [40, 24]. Мәселен, Елдес Омарұлы 1924 жылы қазақ білімпаздарының
тұңғыш сиезінде Қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қазақ тілдерінің материалдары бойынша)
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ
тілдеріндегі қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Мұнай және газ саласындағы терминологияның жүйелік-құрылымдық
қалыптасу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.5 Мұнай-газ саласындағы терминдердің құрылымдық және қызметтік
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Мұнай және газ саласындағы терминдердің жасалу жолдары ... 36
2.1 Терминдер сөзжасамының синтаксистік тәсілі ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Терминдер сөзжасамының лексикалық тәсілі ... ... ... ... ... ... ... .. 41
2.3 Терминдер сөзжасамының морфологиялық тәсілі ... ... ... ... ... ... 49
2.4 Терминдер сөзжасамының семантикалық тәсілі 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Қосымша. Мұнай-газ саласындағы терминдердің екі тілді (ағылшын-қазақ)
сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Тәуелсіз Қазақстанның
экономикасының түбегейлі өзгеруіне байланысты және еліміздің мұнай-газ
саласының халықаралық ұйымдардың араласуымен қарқынды түрде дамуына сәйкес
бұл ғылым саласында көптеген жаңа терминдер пайда болды. Бұл жағдай оларды
жүйелеуді, тәртіпке келтіруді және ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеуді
қажет етіп отыр.
Мұнай әлемдік жанар-жағар май өндірісінде негізгі орынды алатындығы
бәрімізге белгілі. Аталған шикізаттың жалпы қолданыстағы тұтыну үлесі
күннен-күнге өсіп келеді. Мұнай-газ саласында аудармашыларды қатыстыру
арқылы көптеген мемлекетаралық қарым-қатынастар жүзеге асып келеді. Бұдан
өзге, бұл сала заңгерлік, қаржылық, маркетингтік және басқа да қызмет
көрсету саласының қызметкерлерімен де үнемі байланысты болады. Соңғы
жылдары мұнай химиясы, мұнай өндіру және мұнай өңдеу салаларында
айтарлықтар өзгерістер болды, ал бұл өз кезегінде осы саланың
терминологиясының өзгеруіне тікелей әсер етті. Арнаулы сала тілін түсіну
бүкіл қызмет көрсету кешенінің жұмысын жоғарылатады, қарқынды нарықтық
жағдайда олардың белгілі бір терминнің мағынасын іздеуге жұмсалатын уақытын
қысқартады.
Ұсынылып отырған магистрлік диссертацияда ағылшын-қазақ тілдеріндегі
мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік және семантикалық
ерекшеліктері салғастырмалы түрде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын
және қазақ тілдеріндегі сипатының салғастырмалы түрде зерттелуімен
анықталады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда мұнай-газ саласындағы мұнай өндіру,
өңдеу жұмыстарының қарқынды түрде дамуына байланысты осы салаға қатысты
көптеген сөздіктер мен энциклопедиялық еңбектер баспадан шығарыла бастады.
Бұл еңбектерде арнаулы сала тілін аударуда көптеген қателіктер жіберіліп
жатты, ал бұл мұнай саласындағы қызметкерлерге терминдерді қолдануда,
құжаттар жүргізуде көптеген қиындықтар келтіріп отырды. Осының негізінде,
аталған салада терминдік жүйені қайта қарау және оларды жүйелеу ісінің
қажеттігі туып отыр. Бірақ терминжүйені біріздендіру үшін аталған мәселенің
зерттелу жайына шолу жасай келе, осы салаға қатысты әрбір терминнің нақты
түсініктемесін тілдік заңдылықтарға бағына отырып, әрқайсысының өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау қажет. Бүгінгі күні мұнай-газ саласындағы терминдер
біздің тілімізге орыс тілі арқылы қабылданып отырған жоқ, тікелей ағылшын
тілінен алынып отырғандығы белгілі, демек бұл саладағы терминдер осы екі
тілді салғастырмалы түрде зерттеудің қажеттігін көрсетіп отыр.
Аталған зерттеу жұмысымызда арнаулы сала тілін жан-жақты зерттеуге
ұмтылыс жасалды, мұнай-газ саласына қатысты ағылшын және қазақ тілдеріндегі
терминдерге семантикалық тұрғыдан түсініктеме беруге тырыстық, сол сияқты
екі тілдің терминдік жүйесі арасындағы өзгешеліктер мен ұқсастықтарын
ажыратуға көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мұнай-газ саласына қатысты терминжасам
тәсілдерін анықтау, зерттеу еңбектеріне шолу жасау, ағылшын және қазақ
тілдерінің материалдарына сүйене отырып, мұнай-газ саласы терминдерінің
құрылымдық-семантикалық, атауыштық және қызметтік қасиеттеріне сипаттама
беру болып табылады.
Аталған мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің қалыптасу және даму тарихына шолу жасау;
2) қарастырылып отырған тілдердегі терминдердің сыртқы пішінін
анықтау, түсіндірме сөздіктерге сүйене отырып, әрбір терминнің
дәл түсініктемесін беруге ұмтылыс жасау;
3) екі тілдегі мұнай-газ терминологиялық өрісінің терминдеріне
тән атауыштық және қызметтік, құрылымдық белгілерін анықтау,
талдау, сипаттама беру;
4) мұнай-газ терминологиялық өрісі терминдерінің терминжасам
тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына
қатысты терминдер болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласына қатысты
терминдердің терминжасамы.
Зерттеудің теориялық негізі төмендегіше қазақстандық ғалымдардың
еңбегіне сүйенді: А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Қайдар, І.Кеңесбаев,
Т.Сайрамбаев, Б.Нургазина, А.Ысқақов, Г.Нұрсұлтанова, Ө.Айтбаев,
М.Балақаев, Қ.Жұбанов, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Біләлов, Қ.Тұңғышбаев,
К.Е.Темиргалиев, Э.Д.Сүлейменова, Н.Ш.Шаймерденова, А.А.Абдульманов; сол
сияқты шетелдік ғалымдар: А.А.Реформатский, Г.О.Винокур, В.В.Виноградов,
С.Г.Бархударов, О.С.Ахманова, Ю.Д.Апресян, Ю.Н.Караулов, В.Г.Гак,
В.М.Грязнов, Г.Н.Немец, Б.Н.Головин, К.А.Левковская, В.П.Даниленко,
В.М.Лейчик, Л.Ю.Буянова, А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, В.Б.Гольдберг,
Е.Н.Лучинская, В.В.Городилов және т.б.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында төмендегіше лексикографиялық
еңбектер де пайдаланылды: Англо-русский словарь по химической
терминологии (1963 ж.), Н.Тұяқбаев, А.Абдрахмановтардың авторлығымен
шыққан Русско-казахский словарь по разведочному бурению (1972 ж.),
Технический словарь-справочник по топливу и маслам (1986 ж.), Большой
англо-русский политехнический словарь (1991 ж.), Русско-английский химико-
политехничекий словарь (1993 ж.), Т.Танатарова, С.Лимановалардың
авторлығымен жарық көрген Русско-казахский толковый словарь
разведывательного бурения (1994 ж.), А.Тажутовтың Французко-англо-руско-
казахский словарь по нефтеразведке атты сөздігі (1998 ж.), Мұнай және газ
геологиясы терминдерінің түсіндірме сөздігі авторлары – Т.Н.Жұмагалиев,
Н.Сеитова, Б.А.Есқожа, К.С. Шудабаева, Б.Т.Жұмагалиев (2000
ж.), Русско-английский словарь нефтяных и газовых терминов Russian and
English Glossary of Oil and Gas Terms (2000 ж.), Русско-английский
словарь по нефти и газу (2000 ж.), А.К.Кусаиновтың редакторлығымен шыққан
Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь: Горное дело
и металлургия (2000 ж.), Англо-русский словарь по химии и переработке
нефти, авторы – В.В.Кедринский (2001 ж.), Мұнай өңдеуде жиі қолданылатын
терминдер мен сөз тіркестерінің орысша-қазақша сөздігі Русско-казахский
словарь терминов и словосочетаний, наиболее часто употребляемых по
нефтепереработке -Қ.Сұлтанғали, А.Мырзағалиева (2003 ж.), Современный
англо-русский и русско-английский словарь по нефти и газу, А.И.Булатов
(2006 ж.), Бурение и освоение нефтегазовых скважин – Терминологический
словарь – справочник А.И.Булатова, Ю.А.Проселкова (2007 ж.).
Зерттеу әдістері терминологиялық материалды зерттеу барысында
сипаттама, салғастырмалы, статистикалық, талдау-жинақтау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің пайда болу, даму және қалыптасу тарихы қарастырылды;
2) ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминологиялық түсіндірме
сөздіктерді игерудің негізінде салғастырылып отырған тілдердегі
мұнай-газ терминдерінің сыртқы пішіні анықталды;
3) ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ терминологиялық
өрісінің терминдеріне тән құрылымдық, атауыштық және қызметтік
негізгі белгілері нақтыланды;
4) қарастырылып отырған тілдердегі мұнай-газ терминологиялық
өрісіндегі терминдердің терминжасамдық тәсілдері белгіленді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы екі тілдің мұнай-газ
терминологиялық өрісі терминдерінің салғастырмалы түрде зерттелуінен,
арнаулы сала тілі терминдерінің жүйеленуінен көрінеді. Зерттеу жұмысында
анықталған терминдердің негізгі белгілері мұнай-газ саласына қатысты ғылыми
еңбектер жазуда, сөздіктер құрастыруда негіз болады.
Зерттеу материалдарын мұнай-газ мамандықтары бойынша зерттеу жұмыстарын
жүргізуде, аударма жұмыстарын жасауда негізге алуға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
лексикология және терминтану пәндері бойынша арнаулы курстарды жүргізуде
пайдаланылады. Елтану пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарында
зерттеуге алынған терминдер қосымша және иллюстративті материал ретінде
қолданыла алады. Диссертациялық жұмыстың практикалық маңыздылығы екі тілді,
үш тілді сөздіктерді құрастыруда негізгі материал болатындығымен
айқындалады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
• қазақ тілінің мұнай-газ терминологиялық өрісіндегі терминдер
ағылшын тіліндегілерімен бірдей болып келеді. Яғни тілімізде
ағылшын тілінен тікелей қабылданған терминдер бар.
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі терминдердің пішінін анықтау
арқылы мұнай-газ саласына қатысты терминдер құрылымына қарай дара
және күрделі болып бөлінеді. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі
терминологиялық тіркестердің терминологиялық ұясы анықталды,
бұл мұнай-газ терминологияық өрісі терминдерінің жүйелілігі
туралы айтуға мүмкіндік береді.
• Қарастырылып отырған тілдердегі мұнай-газ терминдері кірме
лексиканы қабылдау, калькалау, қосымшалардың жалғануы арқылы және
терминді басқа тілдегі баламасымен толықтай ауыстыру арқылы
қалыптасқан. Тілдің терминологиялық құрамы сөздердің конверсия
жолымен ауысуы арқылы да толығып отырады. Терминдерді қабылдау
кезінде интернационалдық сипаттағы қосымшалар сақталады.
• Мұнай-газ саласындағы терминдер сөзжасамның синтетикалық,
аналитикалық және лексика-семантикалық тәсілдері арқылы жасалады.
олардың ішінде аналитикалық тәсіл өнімді болып саналады. Лексика-
семантикалық тәсіл терминдерді калькалау тәсілі арқылы
қабылдағанда қолданылады. Қазақ тіліндегі кірме лексиканың негізі
бөлігін орыс тілінен қабылданған сөздер құрайды. Терминжасамдағы
синтетикалық тәсіл кірме лексиканың түбіріне сөзжасамдық
қосымшаны жалғау арқылы жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
І тарау. Мұнай-газ саласындағы терминдердің ағылшын және қазақ
тілдеріндегі қалыптасу жайы
1.1 Терминология саласындағы зерттеулердің теориялық негіздемесі
Терминология ғылым саласы ретінде зерттеушілердің қызығушылығын тудырып
отыр. Себебі терминология саласында қазіргі халықаралық ғылым салаларының
тоғысуы байқалады.
Терминтану саласындағы белгілі зерттеуші В.М.Лейчик терминтануды арнайы
ғылым саласы ретінде қарастырады [1, 14]. Бірқатар ғалымдар қатары
(Н.В.Васильева, В.П.Даниленко, Н.В.Подольский, А.В.Суперанская, Г.П.Немец,
т.б.) терминология – бұл жасанды жолмен қалыптасатын қабат, мұндағы әрбір
бірліктің қолданылу аумағы шектеулі болып келеді және арнайы шарттарды
сақтап қолданылады.
Термин лексикалық бірлік ретінде белгілі бір ғылым саласымен тікелей
байланысты және белгілі бір терминологиялық өріс аумағында қарастырылады.
Белгілі бір өріс құрамында қарастырылатын терминдер өзара байланысты болып
келеді.
Термин басқалардан ғылыми тұжырымдарға тәуелділігі арқылы ерекшеленеді.
Терминнің тілдік деңгейі өзі қатысты ғылым саласының әсерімен байланысты.
Термин де, сөз сияқты, белгілі бір нәрсені бейнелейді және теориялық
мағлұматты береді [2, 8]. Ғалымдар Г.П.Немецтің [3, 41], В.М.Лейчиктің [4,
21], Л.Ю.Буянованың [5, 11] пікірлеріне сүйенсек, термин өзі қолданылатын
ғылым саласымен тығыз байланысты болады.
Ғылым қай кезде де тарихпен тікелей байланысты. Орыс тіліндегі ғылыми
терминдердің қалыптасу тарихын ХVІІІ ғасырдың бастапқы жылдарымен
байланыстыра аламыз. Ресейдің терминология саласындағы көрнекті өкілдері
ретінде төмендегі ғалымдарды атай аламыз: А.А.Реформатский, Г.Ш.Винокур,
В.В.Виноградов, С.Г.Бархударов, О.С.Ахманова, К.А.Левковская, Б.Н.Головин,
В.М.Лейчик. Терминологияны қолданбалы негізде қарастырған ғалымдар қатары:
Э.К.Дрезден, Д.С.Лотте, С.А.Чаплыгин, Т.Л.Канделаки, В.И.Сифорова,
В.С.Кулебакин. Қазақ тіл білімінде терминтану саласында А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы тәрізді ғалымдар
көп еңбек сіңіргендігін айта аламыз.
Ғылымда термин деген ұғым ХХ ғасырдың 20-30 жылдары пайда болды және
осы жылдары терминжасамға қатысты алғашқы зерттеулер жүргізіле бастады.
Десек те, термин ұғымының анықтамасын беруде ғалымдар арасында әлі де
даулы мәселелер жоқ емес. Қазақ терминологиясының негізін салушы ғалым
А.Байтұрсынов ХХ ғасырдың 20-жылдары терминжасамның екі негізгі қағидасын
ұсынады:
1) термин жасауда төл сөздерді кеңірек тарту, яғни өз байлығымызды
А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сарқа пайдалану принципі;
2) Аударуға келетіндерін аударып, калька жасау жолымен тілімізге сіңген
терминдерді қолданыста қалдыру [6, 88].
Қазіргі тіл білімінде термин ұғымына бірнеше анықтама беріледі.
Термин – бұл әрқашанда арнайы-кәсіби қарым-қатынас пен кәсіби ойлаудың
құралы және жемісі, - деп есептейді Б.Н.Головин [7, 98]. В.М.Лейчик те
осыған ұқсас анықтаманы ұсынады: Термин – белгілі бір тілдің арнайы
мақсатта қолданылатын лексикалық бірлігі, ол арнаулы бір ғылым саласының
жалпы – нақты немесе абстрактілі теориялық түсінігін білдіреді [8, 16-17].
Ғалым Д.С.Лотте төмендегідей тұжырымды ұсынады:
1) термин ұлттық терминологиялық жүйенің мүшесі ретінде
қарастырылады;
2) термин ең кіші бірлік болып табылады, ол терминологиялық
мағынаға ие және терминжасамға қатысады;
3) терминдер абсолюттіжәне қатысымдық бір мағынаға ие болуымен
ерекшеленеді;
4) міндетті түрде төл және кірме терминдер деп бөлінеді;
5) ең алдымен, мамандар жаңа терминді қабылдағанға дейін бірізге
түсірілген терминдерге түсініктеме берген дұрыс;
6) бірінші кезекте бір ретке келтірілген терминдерге
терминологиялық түсініктеме беру қажет, себебі мамандар
терминнің жаңа мағынасына үйренісіп қалады;
7) ең алдымен, салалық терминология құрылымының негізін қалаушы
және солардың жасалуына әсер етуші терминдер түйінін дұрыс
құрастыруға назар аударылуы қажет;
8) жаңа термин заттың немесе белгілі бір ұғымның атауы, яғни зат
есім болуы қажет және осы салада оған синоним болып келетін
сөз болмауы керек, омоним сөз де кездеспеуі керек;
9) бұрыннан бар және қайта жасалған термин белгілі бір
ассоциацияға – жеке (мағыналық) немесе салалық
(агрегаттық) ие болуы қажет [9, 56-58].
Бүгінгі күні терминтануды ғылыми дискурс төңірегінде зерттеу жұмыстары
үшін өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Термин ғалымдар тарапынан жан-
жақты зерттелгенімен, аталған тақырыпқа қатысты жазылған еңбектер жоқтың
қасы.
Қазіргі тіл білімінде терминді игеруде екі негізгі көзқарас орын алған:
нормативтік және дескриптивтік. Нормативтік тұрғыдан қарастырылғанда
термин, жалпы әдеби тілдегі сөздерден оны ерекшелеп тұратын семантикалық
және грамматикалық құрылымға ие, белгілі бір типтің лексикалық бірлігі
ретінде алынады. Нормативтік көзқарасты жақтаушылар терминге төмендегідей
талаптарды қояды: термин тек бір мағыналы, нақты, жүйелі, қысқа және
синонимдері жоқ болуы керек. Бұл көзқарасты ұстанушы ғалымдар қатарына
Д.С.Лотте [9], А.А.Реформатский [10], В.И.Сифоров, Т.Л.Канделаки [11],
В.П.Татариновтарды [12] жатқыза аламыз. Аталған ғалымдардың еңбектерінде
термин тілдегі динамикалық түрде қызмет етуші емес, өзгерістерге ұшыраған
статикалық элемент ретінде көрсетіледі. Тіл білімінде мұндай термин
идеалды термин деген анықтамаға ие.
Фиксациялаудан басқа қызмет ету саласы да бар, бұл турасында
Г.О.Винокур былай дейді: қоршаған тілдік ортадан оқшаулау өте қиын [13],
себебі олар шынайы жағдайда ұсынылады. В.П.Даниленко фиксациялау саласы мен
қызмет ету саласының арасында үлкен айырмашылық бар екендігін ерекше айтып
өтеді [14].
Дескриптивтік көзқарасты ұстанушылар (Г.О. Винокур [13], Б.Н. Головин
[15], В.П. Даниленко [16], А.И. Крылов [17], Р.Ю. Кобрин, А.Н. Пекарская
[18], А.С. Герд [19] жоғарыда келтірілген (терминге қойылатын) талаптарды
жоққа шығарады. Олардың пікірінше, терминнің ерекшелігі оның ерекше сөз
болып табылатындығында емес, ерекше қызметке ие сөз екендігінде. Ашып
айтсақ, кез келген сөз термин бола алады, ал кез келген термин жалпы
қолданыстағы сөздер шеңберіне ене алады. Сонымен, термин мен қарапайым
сөздің арасындағы айырмашылық олардың лексикалық бірлік ретіндегі қасиетіне
байланысты емес, олардың қызмет ету саласына қатысты болып келеді. Термин
тілдік бірлік болып табылады, тіл заңдылықтарына бағынады, сондықтан да ол
көпмағыналы бола алады, ал белгілі бір түсінікті беруде ол синоним, антоним
сөздерімен ауыстырыла береді. Қазіргі зерттеулер дескриптивтік көзқарасты
ұстанушылар тұжырымының дұрыстығын дәлелдеп отыр, бұл көзқарасты біз де
ұстанамыз.
Жалпы қабылданған анықтаманың және термин ұғымының параметрлік
түсініктемесінің жоқтығына байланысты тілдік субстрат концепциясы деп
аталатын жаңа теорияның пайда болуына әсер етті, бұл тұста термин күрделі
үш қабатты түрде пайда болады:
а) табиғи-тілдік субстрат – термин құрылымының материалды (дыбыстық
немесе графикалық) құрауышы, сол сияқты бұл құрылымның қай табиғи тілдің
лексикалық жүйесіне терминнің тәуелді екендігін анықтап беретін идеалды
(семантикалық) құрауышы болып табылады;
ә) логикалық суперстрат түсініктер жүйесінде терминге жалпы –
абстрактілі немесе нақты түсініктерді анықтауға мүмкіндік беретін мазмұнды
белгілер;
б) мазмұнды және қызметтік белгілер терминге адамның білімі мен іс-
әрекетінің арнайы бір саласын сипаттайтын теорияның элементінің қызметін
атқаруға мүмкіндік беретін терминологиялық ішкі мән болып табылады [20].
В.М.Лейчиктің тілдік субстрат теориясы Ю.Н.Марчук [21] пен
Л.Ю.Буянованың [5] еңбектерінен қолдау тапты. Терминді бұл тұрғыдан зерттеу
оның лингвистикалық және терминологиялық болмысын тығыз байланыста
қарастыру және терминологияны қазіргі әдеби тіл лексикасының маңызды
құрамды бөлігі деп есептеу болып табылады. Демек, кез келген тілдің ұсақ
тарамдарынан тұратын барлық жүйесін қамтитын лексикасын алар болсақ, жалпы
әдеби тілдің лексикасы мен терминологияны төмендегіше белгілер біріктіріп
тұрады: грамматикалық категориялардың болуы, атаулардың, топтардың,
түрлерінің, заттардың және жеке заттар мен құбылыстардың болуы [22]. Жалпы
әдеби тілдегі сөздер тәрізді терминдерге де көпмағыналылық, омонимдік,
синонимдік құбылыстар тән болып келеді.
Терминдер мен жалпы әдеби тілдегі лексиканың арасында ұқсастықпен қатар
айырмашылық та бар. Ең алдымен, бұл – терминнің өзіне ғана тән қасиеті
[23], ол семантиканың деңгейінде ғана анық көрінеді [24], сол сияқты
терминология тұйықталған сөздік контексті қамтиды, олардың шекарасы
белгілі бір шындықтың әлеуметтік ұйымдасуымен шарттасады [2].
Тілдік бірліктердің семантикалық табиғаты күрделі мәселелердің бірі
болып табылады, тілдің семантикалық жүйесі мен оның қызметін зерттеу
терминологияның өзекті бір мәселесін – терминологиялық, әсіресе, тарсалалық
бірліктердің семантикалық табиғатын кеңінен игеруге мүмкіндік береді.
Аталған мәселенің өзекті болғандығы ХХ ғасырдың екінші жартысында ғалымдар
тарапынан терминологиялық бірліктердің семантикалық құрылымын зерттеуге
деген қызығушылық тудырғандығынан байқалады [25-26]. Сөздің семантикалық
құрылымында әдетте тура (негізгі номинативтік) мағынасы мен ауыспалы
(туынды) мағынасын анықтайды, айыру барысында, ең алдымен, тілдік таңбаның
тілден тыс объектіге қатысын ескеру қажет.
Термин ұғымын анықтауда семантикалық тұрғыдан сәйкесті тілдік
бірліктердің лексикалық мағынасына тәуелділігі ескерілуі қажет, сол сияқты
жаңа терминологияға тән тіркестердің термин ретіндегі қолданылу мүмкіндігін
де ұмытпаған жөн.
Терминологияның қалыптасуы қоғамдық жаңа өзгерістерді қамтитын ғылым
саласына тәуелді болып келеді. Мұнай-газ саласына байланысты терминология
да бүгінгі күні жаңа өзгерістерді басынан кешіріп отыр. Қоғамдық дамуға
байланысты бұл салада да жаңа терминдерді қалыптастыруға байланысты
көптеген терминологиялық өзгерістер болуда. Бұл салаға қатысты терминдер ХХ
ғасырдың 60-70 жылдарында сөзжасамдық қалыптасуын баяулатса, ХХ ғасырдың
соңына таман жаңа сипатты иеленді. Демек, бұл ғылым саласындағы
терминологияның екінші тынысына байланысты қайтадан терминжасам мәселесі
жаңа тұрғыдан сөз етіле бастады.
А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильевалардың пікірінше, жаңа
ұғым үшін таңба ретіндегі терминнің өзіндік болмысы толығымен ақталды [2,
197]. Егер де бұрын негізгі мәселе ретінде терминдердің шығу көздері - тілі
туралы болса, бүгінгі күні негізгі және туынды терминдер қайдан алыну
керек, қазіргі және болашақ терминнің қалыптасу заңдылықтары сияқты
мәселелер өзектіге саналып отыр.
Терминдердің қалыптасу барысы, терминнің түрі мен мағынасы арасындағы
байланысы тілдердің құрылымдық ерекшелігімен анықталады. Жаңа терминді
жасау барысында сол тілдің өзіндік тәжірибесіне сүйене отырып, қажетті
таңбалық ақпарат ізделеді, тілдің ақпараттық-терминологиялық шеңберіндегі
орны бекітіледі және осы бағыттағы жаңа атаудың болашақтағы қолданыс
аумағын белгілеуге ұмтылыс жасалады [27, 91]. Жаңа терминнің семантикалық
анықтылығы тілдік таңбаның бірмәнді сәйкестілігіне және оның берілу
фактісіне негізделеді, шетел тілдерінен, әсіресе индустриалдық базасы
дамыған елдердің тілдік материалынан қажетті ақпарат алынады. Жаңа
терминнің қалыптасуына жаңа жетістіктердің пайда болу процесімен байланысты
экстралингвистикалық факторлар елеулі әсер етеді. Экстралингвистикалық
факторлар кірме терминді тіл-дереккөзден түсініктемесімен бірге қабылдауға
әсер етуді анықтаушы болып табылады.
Терминология ғылымының негізін шетел ғалымдарымен қатар отандық
ғалымдар да қалауға атсалысты. ХІХ ғасырдың соңында Вильям Уэвелл мен Джон
Стьарт Миль ғылым тілін қарапайым әдеби тілден бөліп қарастыруды ұсынды
және ғылыми сөздердің ерекшелігін атап өтті [28, 152].
ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында терминтану ғылымының қалыптасуына
О.Вьюстер, Л.Олышки, Э.К. Дрезин өзіндік үлестерін қосты. Австриялық ғалым
О.Вьюстердің пікірінше, терминтану үшін терминжасам тән. Бұл түсініктің
шеңберіне терминологияны бірыңғайлау немесе нормалау және оның халықаралық
стандартталу қажеттілігі де енеді [28, 158].
ХХІ ғасырдың басында термин туралы түсінік тілдің жаңа бірлігі деген
ұғыммен байланысты беріле бастады. Термин ғылыми қарым-қатынастың негізгі
құралы болып табылады, ол көпжоспарлылығымен және көпқызметтілігімен
ерекшеленеді.
1.2 Мұнай-газ саласындағы терминологияның жүйелік-құрылымдық қалыптасу
жайы
Жүйелілік тілдің негізгі ерекшеліктерінің бірі болып табылады, ол
зерттеушілерге зерттеліп отырған нәрсенің шынайы белгілерін дәл көрсетуге
мүмкіндік береді, демек, мұнай-газ терминологиясын қарастыру барысында біз
де осы заңдылықты сақтауымыз қажет. Ф. де Соссюр бүтіндік қағидасын тілдік
жүйенің негізгі белгісі екендігін алғашқылардың бірі болып айтқан еді: Тіл
– барлық элементтері бір бүтінді құрайтын жүйе [29, 14]. Кейінірек ғалым
тілдің жүйелілік қасиетіне теориялық тұрғыдан сипаттама берген болатын.
Жүйелілік идеясы Соссюрге дейінгі көптеген зерттеу еңбектерде айтылғанымен,
тілдің жүйелілік қағидасы тіл білімінің негізгі қағидасы ретінде тек ХХ
ғасырда ғана танылған еді. Б.Н.Головиннің пікірінше: терминология
жүйелілікті сақтайды, себебі бүкіл әлем жүйелі түрде құрылған, ал
терминология сол әлемнің кейбір бөліктерін сипаттайды және сол үшін қызмет
етеді [7, 78].
Терминологияда жүйелілік басқа жүйелердің заңды қатынасының бейнесі
ретінде түсіндіріледі, ол бір терминологиялық өрістің бірліктері арасындағы
түрлі парадигмалық қатынаста көрініс табады. Терминді жүйеден алшақтатсақ,
ол қарапайым сөзге айналады, себебі термин өзімен-өзі өмір сүре алмайды,
ол ғылыми түсініктер жүйесіндегі бір буынды құрайды [30, 45]. Шығатын
қорытынды, жүйелілік түрліше түсіндіріледі, бірақ терминологияны жүйе
ретінде түсіндірер болсақ, басқа жүйелердің лексикадағы заңды қарым-
қатынасы негізге алынады.
Зерттеу жұмысымызда мұнай және газ терминологиялық өріс ретінде
ұсынылады. Ең алғаш рет терминологиялық өріс түсінігі А.А.Реформатскийдің
еңбегінде (1931) қолданылған болатын, бірақ ол бүгінге дейін көптеген тілші
ғалымдардың зерттеу нысанына айналып келеді. Ғалымдардың бір тобы
терминологиялық өріс – терминдер арасындағы байланыс жүйесі деп түсіндірсе
[31, 234], келесі бір ғалымдар тобы терминологиялық өріс – сөздер мен
ұғымдар жиынтығы деп біледі [32, 45], үшіншілері терминологиялық өрісті
мазмұнның жүйелі жоспары деп таниды [33, 130], төртіншілері терминологиялық
өрісті белгілі бір жүйені құрайтын ғылыми-техникалық және арнайы білімдер
жиынтығы деп түсіндіреді [34, 27]. Біз соңғы тұжырымды қолдаймыз.
Басқалар сияқты ағылшын және қазақ тілдеріндегі мұнай-газ саласының
терминологиялық өрісі де элементтер қатарынан құралған, олар бір-бірімен
жүйелі түрде байланысқан және бір-бірін түсіндіріп отырады. Мұнай және
газ терминологиялық өрісі терминологиялық жүйені, терминологиялық қатарды
және терминді қамтиды, олар өзара қарым-қатынасқа түседі. Зерттеу
жұмысымызда мұнай-газ терминологиялық өрісін анықтауда біз ағылшын және
қазақ тілдерінің терминологиялық бірліктеріне кешенді талдау жүргіздік, бұл
тұста терминдердің синтагмалық және парадигмалық қатынастары басты негізге
алынды. Терминологиялық өрістің парадигмалық қатынасы мазмұн жоспарын
құрайды. Терминологиялық өріс лексикалық бірліктердің, сол сияқты
сөзжасамдық морфемалардың және лексикалық бірліктер арасындағы маңызды
синтагмалық байланысты қамтамасыз етуші формальды синтаксистік тәсілдердің
жиынтығы [34, 36].
Мұнай-газ саласының терминологиялық өрісінің негізгі көрінісі мұнай-газ
саласы бойынша адам білімі деңгейінің бейнеленуінен тұрады. Зерттеліп
отырған терминологиялық өріс қалыптасу мен өзгеру деңгейінде, себебі оның
дамуы өзіне қатысты ғылым саласының дамуымен тығыз байланысты. Мұнай-газ
терминологиясы атаулар жүйесі ретінде адамның мақсатты іс-әрекетінің
нәтижесінде дамиды және экономиканың дамуымен қатар қалыптасады. Кез
келген ғылымның ғылыми ұғымдар жүйесі тұрақты емес, осы ғылым саласының
дамуына сәйкес өзгеріп, қайта түрленіп отырады [35, 106 –109], демек
зерттеліп отыруы да қажет. Сәйкесінше, қазақ және ағылшын тілдерінің мұнай-
газ терминологиялық өрісі тілдің лексика-семантикалық деңгейдегі жаңа
өзгерістерін қамтыған сөздік қорды иеленеді, ал бұл тілдік тұрғыдан
зерттеуді қажет етеді. Қарастырылып отырған терминологиялық өріс мұнай және
газ терминдерінің өзіндік ерекшелігін ашып көрсетуге мүмкіндік береді, бұл
саладағы жаңа термин де осы құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерді өз
бойына қабылдайды.
Мұнай-газ терминологиялық өрісін қарастыру барысында жүйенің энтропия
сияқты белгісі басты назарға алынады, яғни жүйенің ішкі ретсіздігі, ол
уақыт өткен сайын жоғарылай түседі [36, 29].
Бір сөзді өзіне мағыналық жақтан жақын екінші сөзбен салыстыру
сөздердің белгілеріне түсінік беруде пайдаланылады.
Бір салаға қатысты сөздер тобын белгілеу үшін және осы сөздердің
сәйкесті мағыналарын анықтау үшін неміс ғалымы И.Трир семантикалық өріс
ұғымын енгізді. Семантикалық өріске мысал келтірер болсақ: уақыт өрісі, мал
шаруашылық өрісі, туыстық атаулар өрісі, гүл атауларының өрісі, қозғалыс
есімдерінің өрісі, т.б. Семантикалық өріс ішіндегі сөздер бір-бірімен
семантикалық қатынас арқылы байланысады. Нақты бір семантикалық өріс
шеңберіндегі сөздердің арасындағы қатынас түрлерін анықтау әдетте
лексикалық семантиканың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Семантика тілдік феномен ретінде теориялық және практикалық
терминұғымның өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.
Термин әлеуметтік тәжірибе мен естің сақтаушысы (кәсіби ақпараттың ең
мықты дереккөзі) ғана емес, сонымен бірге сөздердің семантикалық
құпияларының феномені де болып табылады [37, 77].
Семантикалық процесті қарастыру терминдік лексиканы зерттеудің дәстүрлі
компоненті болып табылады. Семантикалық талдау терминдердің мазмұнды жағы
туралы, олардың өзара әрекеті және лексика-семантикалық топтардағы өзара
қатынас туралы түсінік береді.
Термин семантикасын зерттеу сөз семантикасын қарастырудан өзгеше болып
келеді, себебі, біріншіден, оның негізгі зерттеу нысаны терминдер мен
оларға балама ұғымдардың сәйкестігі болып табылады. Терминологиялық
семантика жабық тұрпатты семантика болып қала беретіндігімен ерекшеленеді.
Терминжүйе көптеген отандық ғалымдардың зерттеу нысанына айналып отыр
және терминжүйе – белгілі бір салаға қатысты ұғымдардың тіл білімі
деңгейіндегі өзара байланысқан жиынтығы, ол жалпы әдеби тілдің әсерімен
қалыптасады, бұл жерде термин ерекше қызмет атқаратын лексикалық жүйенің
мүшесі болып табылады. Кез келген терминжүйе өте кең жүйенің бір бөлігі
ретінде қабылданады және оның қызмет ету заңдылықтарына бағынады, сонымен
қатар әрбір терминжүйе өзіне тән – тілдік, құрылымдық және семантикалық
белгілерге ие болады.
Біздің зерттеуімізде терминжүйе мұнай-газ саласындағы адамның іс-
әрекетін сипаттайтын модельдер түрінде ұсынылады.
Мұнай-газ терминжүйесі – бұл күрделі тұтастық, ол тіл білімі
деңгейіндегі түрліше байланысқан нарық тілінің ғылыми және кәсіби
ұғымдарының белгілерін қамтиды. Сонымен қатар терминжүйе мұнай-газ өрісінің
негізгі элементі болып табылады, яғни жүйенің (бір бүтіннің) бір бөлігі
саналады. Демек, терминжүйені игеруде түрліше ғылым салаларының
терминжүйелеріне тән қарама-қарсылық (лингвистикалық және логикалық)
кездеседі. Бұл тұста ескеретін жайт, тіл тарихының түрліше кезеңдерінің
белгілі бір сабақтастығын сақтауда олардың сөздік қоры және терминологияның
сыртқы әсерлерге сезімтал болып келетін жүйелері үздіксіз жаңарып отырады
[37, 25]. Мұнай-газ саласының жүйесі де осындай жүйелердің біріне жатады,
себебі оның сөздік қоры, әсіресе ХХІ ғасырдың басында үлкен өзгерістерге
ұшырады. Терминологиялық бірліктердің бірден өсуі көлемі жағынан тіл
ғылымының ірі терминологиялық ауқымын қамтиды, бірақ жаңадан қосылған бұл
терминдер лингвистикалық зерттеулер шеңберінен тыс қалып келеді, себебі
олардың көпшілігі негізгі анықтамалықтар мен түсіндірме сөздіктерге
енгізілмеген, тек бір салаға ғана қатысты терминологиялық сөздіктер мен
анықтамалықтарда беріледі [38, 147], сондықтан да аталған сала тілі
зерттеуді қажет етіп отыр, зерттеу материалы да мол.
Мұнай-газ саласының бүгінгі терминдер жүйесі өзара байланысқан және
өзара шарттасқан бірліктердің ішкі ұйымдасқан жиынтығымен сипатталады,
олардың ерекшелігі құрылымдық-семантикалық ұйымдасуы мен жасалу
тәсілдерінен көрінеді. Әдеби тілдің сөздік қорының болашақ белсенді бөлігі
ретінде мұнай-газ саласының терминжүйесі қоғамның даму деңгейіне сай
келеді. Сондықтан да оны қарастыруда міндетті түрде арнайы хронологиялық
тәртіпті сақтаған дұрыс. Тіл синхрондық деңгейде тұйықталған жүйе болмады,
толық теңбе-теңдікті сақтай отырып, ол тілдің конституитивтік бірліктері
көп жағдайда үлкен немесе кіші жүйелердің элементтері ретінде қызмет
атқарғанымен, көпқырлы байланыстар мен тәуелділікке ие.
Ғалымдар пікіріне сүйенсек: синхронияда бір кезеңнің бүтіндігі қатаң
қағидасы ешқашан сақталған емес, сақтау мүмкін де емес еді... [44, 3], бұл
зерттеулерде ХХ ғасырдың 90 жылдары мен ХХІ ғасырдың басындағы мұнай-газ
терминологиясы талдауға түсіп отыр. Бұл кезең үшін жаңа сала тілі мен жаңа
ұғымдардың пайда болуы тән, сәйкесінше жаңа атауларға қажеттіліктің
артуымен сипатталады. Бұның барлығы тілдегі терминологиялық жарылысқа
әкеп соқтырды, яғни тілде жаңа терминдер, терминологиялық өрістер және
терминжүйелер жаппай пайда бола бастады, ал бұл бұрыннан бар жүйелерге
айтарлықтар өзгерістер енгізуді қажет етті.
Мұнай-газ саласының терминдерін бір зерттеу нысанына біріктіру
зерттеуге алынып отырған терминжүйенің элементтері өзара құрылымдық жақтан
байланысқан және коммуникативтік жақтан сәйкестендірілген терминологиялық
бірліктермен ұсынылатындығымен түсіндіріледі. Зерттеуге алынып отырған
ағылшын және қазақ тілдерінің терминжүйелеріне ортақ лексикалық тақырыптық
топтардың (area ─ аудан, surface ─ бет, drilling ─ бұрғылау, substance,
material ─ зат) болуы тән, сол сияқты терминдердің логикалық, құрылымдық
және семантикалық белгілері де ортақ, соның ішінде: терминдер
семантикасының ұғымдық жағы, терминдердің сөзжасамы және терминжүйелер мен
олардың қарым-қатынасының қалыптасуына әсер ететін семантикалық
байланыстарды бекітетін терминдер дериватологиясы.
Терминжүйенің қалыптасуының ортақ қағидасы екі тілге де тән:
а) көрсетілген тілдердегі халықаралық терминдер, мысалы: абсорбент
(absorbent), абсорбция (absorbtion), агломерат (agglomerate), баррель
(barrel);
ә) ағылшын тіліндегі мұнай-газ терминдерінің қазақ тілінің балама
терминжүйесіне ену жиымы: вакуум (vacuum), ингибитор (inhibitor), инжектор
(injector), коррозия (corrosion), коэффициент (coefficient), кратер
(crater), берма (berm).
1.3 Ағылшын тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу
жайы мен жалпы сипаты
Ағылшын тіліндегі мұнай және мұнай өнімдері терминдерінің пайда болуы
oil және petroleum деген сөздермен байланысты. Oil сөзі шығу тегі жағынан
индоеуропалық тілдерге жатады, бастапқыда бұл сөз май ұғымын білдіру үшін
қолданылса, кейіннен ХVІ ғасырда мұнай ұғымын білдіру үшін пайдаланыла
бастады. Petroleum сөзі индоеуропалық -ol– түбірінен пайда болған, алғашқы
мағынасы мұнай дегенді білдіреді. Лексикографикалық деректерге сүйенсек,
ағылшындардың мұнаймен танысуы ХІV ғасырдың аяғы мен ХV ғасырдың басқы
жағына келеді, осы тұста бұл ұғымға petroleum ─ тас май атауы берілген еді.
Мұнай терминінің тура мағынасы тек ХV ғасырда пайда болды және petroleum
сөзімен бекітілді (лат. тілінен аударғанда petra “rock” ─ тас + oleum
“oli” ─ май – тас май).
ХV ғасыр ағылшын терминологиясында мұнай-газ саласы терминологиясының
дамуының бастау кезеңіне жатады. ХV ғасырда мынадай бір түбірлі сөздердің
негізгі бөлігі пайда болды: oil, grease, petroleum, product, ash, fuel,
residue, bitumen, essence, аталған сөздер бүгінгі күні мұнай-газ
терминологиялық өрісіне жататын, арнайы термин ретінде қолданылады.
Ағылшын терминологиясының даму жағдайы мынадай тарихи оқиғалармен тығыз
байланысты болып келеді: нормандтықтардың жаулап алуы, Англиядағы
феодализмнің қарқынды түрде дамуы, қалалардың, жаңа қолөнер түрлерінің және
шаруашылықтардың тез даму жағдайы. Англиядағы капиталистік өндірістің даму
кезеңі терминологияның жаңа тұрғыдан дамуына өз әсерін тигізді. Техника мен
өндірістің дамуы ағылшын тілінің сөздік қорының толығуына айтарлықтай әсер
етті, бұл елдегі өндірістің дамуымен тығыз байланысты.
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында өндірістің дамуымен байланысты ағылшын
тілінің сөздік қоры өндіріс пен техниканың дамуына байланысты сөздер
тобымен толықты. Бұл кезеңде мынадай сөздер мен сөз тіркестері пайда болды:
wax, liquid, gasoline, kerosine, benzine, petrol, paraffin, vaseline,
carbon, seal grease, turbine fuel, gear oil, black strap.
Жаңа сөздердің көпшілігі грек және латын тілдерінің түбір-сөздерінің
негізінде пайда болды. Мысалы, petroleum сөзі petrа + oleum. Жаңа ағылшын
дәуірінде талданып отырған ағылшын тілінің сөздік қоры өндіруші күштер мен
өндірістік қатынастардың жоғары қарқынмен дамуына байланысты. Жаңа сөздер
ағылшын тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының негізінде
қалыптасты.
Аntifriction grease (антифрикциялық жағынды) деген сөз тіркесіндегі
antifriction (антифрикциялық) сөзі жетекші компонент болып табылады. Бұл
сөз тіркесі алғаш рет 1837 жылы үйкеудің алдын-алу мағынасында
қолданылған, демек antifriction grease терминінің пайда болуы ХІХ ғасырға
жатады. ХV ғасырда ағылшын тілінің мұнай-газ саласындағы терминдер дами
бастады.
Мұнай-газ терминологиялық өрісіне қатысты сөздердің көпшілігі ағылшын
тілінде ХХ ғасырда пайда болды. Мәселен, carbon residue of petroleum
product ─ (мұнай өнімінің кокстелуі), cetane number ─ (цетандық сан),
hudraulic fluid ─ (гидравликалық сұйықтық), fuel oil ─ (мазут), industrial
oil ─(мұнай майы, ол өндіріс пен тұрмыста механизмдерге (машиналар,
құралдар және т.б.) жағу үшін қолданылады, kinematic viscosity of
pertroleum product ─(мұнай өнімінің кинематикалық жабысқақтығы).
ХІХ ғасырда мұнай-газ саласында пайда болған кейбір терминдерге қысқаша
тоқталып кетсек.
Сonditioned petroleum product (кондициялық мұнай өнімі) терминтіркесі
condition етістігінен жасалған, ол condition деген көне француз тілінен
енген, бұл сөз француз тіліне латын тілінен (condicionem) келген, алғашқыда
келісім, жағдай деген мағынаны білдірген. Белгілі бір жағдайды сақтау
мағынасын бұл терминтіркес ХVІ ғасырда иеленсе, ХІХ ғасырда ол қажетті
жағдайға жеткізу деген мәнді білдіре бастайды.
Сonstructional material computibility of petroleum product (мұнай
өнімінің конструкциялық сыйымдылығы) деген терминтіркес мұнай-химия
саласында сыйымдылық, заттардың қосылыс кезінде химиялық реакцияға түспеу
немесе керексіз нәтижені болдырмау қабілеті деген мағынада жиі
пайдаланылады. Бұл тіркес ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында пайда
болды.
Flash point of petroleum product (мұнай өнімі жарқылының температурасы)
құрама терминтіркес болып табылады, ол flash ─ (жалынның немесе жарықтың
жарқылы) деген жетекші сөздің негізінде пайда болған.
Gasoline (бензин) термині бүгінгі күні бензин мағынасында қолданылады.
Жалпы мағынасы – ұшпалы жалындаушы сұйықтық, өңделмеген мұнайды дистилдеу
кезіндегі жылыту мен жарықтандыру үшін алынатын алғашқы өнім. Бұл термин
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болды және алғашқыда gasolene түрінде
қолданылды.
Kerosine (түссіз керосин) термині – грек тілінен алынған, ол сұйық
көмірсутектердің қоспасы, коммерциялық өнім, мұнайды дистилдеу кезінде
алынады, сонымен бірге көмір мен битуминозды сланцтан да алынады, шамның
майы ретінде кеңінен қолданылады. Бүгінгі күні ол өте маңызды болып
табылады, себебі іштен жанатын қозғалтқыштарға арналған, әсіресе реактивті
қозғалтқыштарға арналған жанармай болып табылады. Ең алғаш рет Авраам
Геспер арқылы ХІХ ғасырда жасалған еді және kerosene oil (керосин майы) деп
аталды. Petroleum деген атпен белгілі, ол өңделмеген мұнай дегенді
білдіреді, одан керосин алынады. Қазіргі уақытта АҚШ, Австралия және Жаңа
Зеландия штаттарында кerosine, кerosеne түрінде парафиннің жалпы атауы
ретінде қолданылады. Британияда бұл терминді техникалық контекстерде
қолдануға қатаң түрде шектеу қойылған.
Paraffine wax (парафин) терминтіркесі ХІХ ғасырда пайда болған, ол
түссіз, дәмсіз, иіссіз, майлы кристалды, қарапайым температурадағы қатты
зат деген мағынаны білдіреді, ағашты, көмірді, шымтезекті, мұнайды,
балауызды және басқа заттарды құрғақ дистилдеу жолымен алынады, табиғи
түрінде көмірде және басқа да битуминозды қабатта кездеседі; су өткізбейтін
материал ретінде балауыз шамдарды дайындау үшін қолданылады.
Petroleum product (мұнай өнімі) терминтіркесі – көмірсутектері мен
олардың кейбіреулерінің өндірілген қоспасы, мұнай өндіру кезінде алынған
жеке химиялық қосылыстар, жанармай, майлайтын материал, электрден
оқшауланған орта, ерітінді, жол жабындысы, мұнай-химиялық өнімі ретінде
және басқа да мақсаттарға қолданылады. ХІХ ғасырда пайда болды.
Instrument oil (құралдар майы) терминтіркесі – мұнайдан алынатын май,
бақылаушы-өлшеуіш аппаратураларға жағу үшін қолданылады. Техникалық
тұрғыдан алғанда бұл термин ХІХ ғасырдан бастап қолданылып келеді.
Industrial oil (индустриалдық май) терминтіркесі. Industrial сөзі
ағылшын тіліне ХVІ ғасырдың соңына таман француз тілінен енсе, француз
тіліне бұл сөз латын тіліндегі industria + al деген түрде алынған. ХІХ
ғасырда қазіргі француз тілінен бейімделген түрі industriel пайда болады.
Сапасы жағынан өндірістік пайдалануға жарамды мағынасында бұл сөз ХІХ
ғасырда қолданыла бастады. Сонымен, industrial oil термині механизмдерге
(машиналар, құралдар, т.б.) жағу үшін өндіріс пен тұрмыста пайдалануға
арналған мұнай майы деген мағынамен ХІХ ғасырдан бастап қолданыла бастады.
Syneresis of petroleum product (мұнай өнімінің синерезисі)
терминтіркесі. Syneresis сөзі латын тілінен алынған және гель көлемін өз
еркімен кішірейту, сұйықтық бөлігімен бірге жүру мағынасын білдіреді. ХІХ
ғасырдан бері қарай қолданылып келеді.
Thermal stability of petroleum product (мұнай өнімінің термоберіктігі)
терминтіркесі. Бірінші компонент француз тілінің thermal сөзінен енген
(thermal, грек тілінен алынған thermе ─ жылу). Бұл сөз жылуға,
температураға қатысы бар деген мағынасымен ХІХ ғасырдан бастап қолданыла
бастады.
Volatility of petroleum product (мұнай өнімінің ұшпалылығы)
терминтіркесі латынның valatilitas деген сөзінен жасалған. Volatility
компоненті қазіргі тілде булануға дайындық, қарапайым температурада
атмосферада таралуға немесе шашылуға беталыс деген мағынада қолданылады.
Бұл сөз өзгеретін қасиет немесе жағдай, сапа деген мағынада алғаш рет
ХVІІ ғасырда пайда болған. Терминтіркес ретінде ХІХ ғасырдан бастап
қолданылады.
Әлемде мұнай ХХ ғасырдан бастап негізгі орынды ала бастады. Соғыстар,
көтерілістер, дипломатиялық ерегістер, ашық әскери шиеленістер – барлығы да
бір мақсатты көздеді, ол – әлемдік жанармай нарығын иелену.
Antifreeze (антифриз) термині ХХ ғасырда пайда болды. Оксфорд сөздігіне
сүйенсек, бұл сөздің мағынасы мынадай: химиялық реактив, оны суға
кристалдану кезінде температурасын төмендету мақсатымен қосады. 1913
жылдан бері қарай қолданылып келеді.
Antifriction property of petroleun product терминтіркесі мұнай өңдеу
өнеркәсібінің қарқынды даму жағдайымен байланысты тілде ХХ ғасырдан бастап
қолданыла бастады.
Aviation gasoline терминтіркесі ұшақ құрылысы мен әуе ісінің дамуына
байланысты ХХ ғасырдың басында пайда болды. Әуе машиналарының жұмыс жасауы
үшін жанармайдың арнайы түрі – әуе бензині немесе керосин (мұнайдан
алынатын өнімдер) қажет болды. Осыған байланысты aviation turbin fuel (әуе
керосині) термині қолданыла бастады.
Brake fluid (тежеуіш сұйықтығы) терминтіркесі. Бұл тіркестегі brake
ағылшын тілінен енген сөз, этимологиясы – түсініксіз. Level ─ (иінтірек)
сөзінің мағынасымен байланысты болуы мүмкін. Тежеуіш сөзінің мағынасы
дөңгелектердің қозғалысын төмендету үшін күш түсіруге арналған құрылғы,
әдетте ол ағаштан, құрыштан немесе темір блоктан жасалған дөңгелекке күш
түсіруге арналған тежеуіштен тұрады, бұл сөз ХVІІІ ғасырдан қолданыла
бастады. Brake fluid (гидравликалық тежеуіштерде қолдану үшін арнайы
өндірілетін сұйықтық) терминтіркесі ХХ ғасырда brake apparatus, brake band,
brake bar сияқты тіркестермен қатар пайда болды.
Cloud point of petroleum product (мұнай өнімі температурасының
лайлануы) терминтіркесінің пайда болу уақыты ХХ ғасырға келеді, мағынасы
майды немесе басқа сұйықтықты салқындату кезінде лайлана бастайтын
температура дегенді білдіреді. Cloud point тіркесінің жетекші сөзі cloud ─
(бұлт) деген ағылшын сөзінен алынған, осыдан бұлтты, лайлану деген
мағына пайда болады, ал бұл сөз clud деген көне ағылшын сөзінен жасалған.
Сorrosion prevention grease (консервациялық жағынды) терминтіркесі шығу
тегі жағынан латын тіліне жатады, ХХ ғасырда пайда болған. Төмендегі
тіркестердің жасалуы да осыған ұқсас болып келеді: corrosion prevention oil
(консервациялық май), corrosion preventive compound (үлдірлі-ингибирлі
құрам), corrosion preventive property of petroleum product (мұнай өнімінің
консервациялық қасиеті), corrosiveness of petroleum product (мұнай өнімінің
коррозиялық қасиеті).
Сutting fluid (жағынды-салқындатқыш сұйықтық, ЖСС) терминтіркесі
күрделі көпкомпонентті жүйе, ол, негізінен, жағу үшін және металл өңдеуші
құрал-саймандар мен бөлшектерді салқындату үшін қолданылады, ол құрал-
саймандардың жақсы сақталуына және өңделген бөлшектердің дәлдігінің
жоғарылауына жағдай жасайды, тілде ХХ ғасырдан бастап қолданыла бастады.
Damping fluid (амортизатор сұйықтығы) терминтіркесі жетекші сөз damp
негізінде жасалған, бұл сөздің ағылшын тіліндегі тарихы ХV ғасырға дейін
белгісіз болып саналады. Техникалық мақсатта damping сөзі ХХ ғасырдағы
мынадай тіркестердің құрамынан кездесіп отыр: damping capacity
((құрылғының) демпфирлық қабілеті), damping coefficient (өшу коэффициенті),
damping constant (тұрақты деформация), damping factor (әлсіреу
коэффициенті), damping winding (тыныштандыратын орама), демек бұл тіркес ХХ
ғасырда пайда болған деп айта аламыз.
Dropping point of petroleum product (мұнай өнімінің тамшылау
температурасы) терминтіркесі ХХ ғасырда пайда болған. Жетекші мағыналық
компонент dropping сын есімнен жасалған, көне ағылшын тілінен алғанда drop
(тамшы, таму, ағу) дегенді білдіреді.
Зерттеу барысында мұнай-газ саласындағы терминдердің пайда болу уақыты
бір аралықты қамтымайтындығы анықталды. Бұл экономика мен өндірістің даму
жағдайына байланысты екендігі белгілі.
Ағылшын тілінің мұнай-газ саласы терминологиясының даму жағдайын
төмендегідей хронологиялық кестемен көрсете аламыз:
1. Көне ағылшын кезеңі – V-ХІ ғасырларды қамтиды;
2. Орта ағылшын кезеңі – ХІІ-ХVІ ғасырларды қамтиды;
3. Жаңа ағылшын кезеңі – ХVІ-ХІХ ғасырларды қамтиды;
4. Қазіргі – ХХ-ХХІ ғасырларды қамтиды.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесі ағылшын тілінің мұнай-газ саласы
терминдерінің белсенді түрде даму жағдайы жаңа ағылшын кезеңінде
болғандығын көрсетіп отыр.
1.4 Қазақ тіліндегі мұнай-газ саласындағы терминжүйенің қалыптасу жайы
мен жалпы сипаты
Тіліміздегі тіл білімінің терминология саласының дамуы қоғамның ғылыми-
техникалық тұрғыдан дамуымен тығыз байланысты болып келеді. Қазақстан
Республикасы әлем бойынша ірі мұнай өндіруші елдердің қатарына жатады,
мұнай қоры жағынан алғашқы ондыққа кіреді, әрине, бұл қазақ
терминологиясының осы салада белсенді дамуына өз әсерін тигізбей қоймады,
мұнай-газ өндіру саласы отандық өндірістің негізгілерінің бірі саналады.
Қазақ терминологиясының дамуына үлкен үлес қосқан ғалым –
А.Байтұрсынов. Ғалымның фонетика, лексикография, терминология салаларына
қатысты жазылған еңбектері күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай келеді [6].
А.Байтұрсынұлы төл терминдер мен кірме терминдерді ұлт ілінің фонетикалық,
орфографиялық заңдылықтарына сәйкес дұрыс жазудың, өзге тілдерден термин
қабылдау мен термин алмасудың жолдарын, тәртібін атап көрсеткен ғалым. Сол
кезеңнің өзінде-ақ ғалым термин комиссиясының төрағасы қызметін атқара
отырып, көптеген жаңа терминдерді салалық мамандармен қосыла талқылап,
оларды бекітіп, қолданысқа енгізді.
Қазақ тіліндегі терминдерді өңдеуде және бірыңғайландыруда сол кезеңнің
көрнекті өкілдері – Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Х.Досмұхамедұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, Ж,Күдерин, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы,
Т.Шонанұлы сынды алаш зиялылары да өз үлестерін қосқандығын атап кетуге
болады [40, 24]. Мәселен, Елдес Омарұлы 1924 жылы қазақ білімпаздарының
тұңғыш сиезінде Қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz