Қадыр Мырза әлі шығармаларындағы жалқы есімдер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... 6
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лақап есімдері мен фамилиялар ... ... ... ... 23
1.3 Шығарманың топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2 ҚАДЫP МЫPЗА ӘЛІ ШЫҒАPМАЛАPЫНДАҒЫ АНТPОПОНИМДЕPІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2.1 Ақын өлеңдеріндегі кісі аттарының қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
2.2 Өлең жолдарындағы аңыз кейіпкерлерінің есімдері ... ... ... ... 42
2.3 Ақын жырларындағы кірме есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.4 Киелі антропонимдердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... 6
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лақап есімдері мен фамилиялар ... ... ... ... 23
1.3 Шығарманың топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2 ҚАДЫP МЫPЗА ӘЛІ ШЫҒАPМАЛАPЫНДАҒЫ АНТPОПОНИМДЕPІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2.1 Ақын өлеңдеріндегі кісі аттарының қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
2.2 Өлең жолдарындағы аңыз кейіпкерлерінің есімдері ... ... ... ... 42
2.3 Ақын жырларындағы кірме есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.4 Киелі антропонимдердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «мәдениет-адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі» (Э.Тэйлор); «мәдениет- дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» (Ю.Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениетің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. Осыған орай мәдениетпен сабақтастықта қарастырылатын тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) құрал.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым-қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қадыр шығармашылығындағы тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік жүйедегі тілдік деректердің ұлт санасындағы ізін анықтау мәселесі - қазіргі тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің негізгі арқауы.
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын қарастыратын үрдіс тіл табиғатын зерттеуде жаңа сапаға көтерілуде.
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, ақын өлеңдеріндегі рухани - тарихи ақпарат көзінің бірі антропонимдер жүйесін лингвомәдени, әлеуметтанымдық тұрғыдан анықтаудың мәні ерекше. Бұл тек лингвистикалық жаңғырту емес, этномәдени сипаттағы тарихи танымымыздың да көкжиегін кеңейтпек. Осымен байланысты қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңа деңгейде жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне байланысты қызметінің жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этномәдени және әлеуметтік қызметін айғақтайтын, деректейтін, дәйектейтін негіздері қатарынан қазақ антропонимдерінің лингвомәдени жүйесі де орын алуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадырдың шығармашылығындағы қазақ антропонимдерінің тарихи-мәдени, әлеуметтік қызметін сипаттайтын лингвомәдени бірліктер.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз емес. Солардың бастысының бірі - тарихи ономастика. Атап айтқанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры, әртүрлі сипаттағы тарихи шығармалардың мазмұнындағы этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атаулардың ұлт болмысын тану үшін маңызы зор. Осы кезге дейін ол деректер көбіне поэтикалық жүйе шеңберінде немесе тарихи-лингвистикалық, лексикологиялық құрылымға қатысты қарастырылған. Антропонимдердің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастықта анықтау бұл зерттеудің негізгі мақсатын айқындайды.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- Ақынның қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі, түркітану мен қазақ тіл біліміндегі теориялық-әдістанымдық негізін сипаттау;
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем мәтін кестесіндегі антропонимдердің тілдік қолданысын лингвомәдени сипатта түсіндіру;
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу.
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «мәдениет-адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі» (Э.Тэйлор); «мәдениет- дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» (Ю.Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениетің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. Осыған орай мәдениетпен сабақтастықта қарастырылатын тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) құрал.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым-қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қадыр шығармашылығындағы тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік жүйедегі тілдік деректердің ұлт санасындағы ізін анықтау мәселесі - қазіргі тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің негізгі арқауы.
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын қарастыратын үрдіс тіл табиғатын зерттеуде жаңа сапаға көтерілуде.
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, ақын өлеңдеріндегі рухани - тарихи ақпарат көзінің бірі антропонимдер жүйесін лингвомәдени, әлеуметтанымдық тұрғыдан анықтаудың мәні ерекше. Бұл тек лингвистикалық жаңғырту емес, этномәдени сипаттағы тарихи танымымыздың да көкжиегін кеңейтпек. Осымен байланысты қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңа деңгейде жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне байланысты қызметінің жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этномәдени және әлеуметтік қызметін айғақтайтын, деректейтін, дәйектейтін негіздері қатарынан қазақ антропонимдерінің лингвомәдени жүйесі де орын алуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадырдың шығармашылығындағы қазақ антропонимдерінің тарихи-мәдени, әлеуметтік қызметін сипаттайтын лингвомәдени бірліктер.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз емес. Солардың бастысының бірі - тарихи ономастика. Атап айтқанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры, әртүрлі сипаттағы тарихи шығармалардың мазмұнындағы этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атаулардың ұлт болмысын тану үшін маңызы зор. Осы кезге дейін ол деректер көбіне поэтикалық жүйе шеңберінде немесе тарихи-лингвистикалық, лексикологиялық құрылымға қатысты қарастырылған. Антропонимдердің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастықта анықтау бұл зерттеудің негізгі мақсатын айқындайды.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- Ақынның қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі, түркітану мен қазақ тіл біліміндегі теориялық-әдістанымдық негізін сипаттау;
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем мәтін кестесіндегі антропонимдердің тілдік қолданысын лингвомәдени сипатта түсіндіру;
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. –Алматы, Ана тілі, 1999. – 141 б.
2 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Доктор. дисс.
авторефераты. –Алматы, 1995. – 8,15 б.
3 Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері.
– Алматы, Мектеп, 1985. –3, 66 б.
4 Саадиев Ш.М. Основные правила выбора имен для новорожденных (по
азербайджанской антропонимии) //Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. Проблемы антропонимики. – Москва: Наука, 1970. – С. 185-187.
5 Жанузаков Т.Дж. Лично-собсвенные имена в казахском языке.
Автореферат дисс. кан. филол. наук. –Алма-Ата, 1960. – С. 56, 45, 63.
6 Никонов В.А. Имя и общество. –Москва: Наука, 1974 –С. 63.
7 Джанузаков Т.Дж. Основные проблемы ономастики казахского языка:
Автореф. дисс. доктора филол. наук. – Алма-Ата, 1976. –С. 15-24.
8 Г.Б.Мадиева Теория и практика ономастики. – Алматы: Қазақ университеті, 2003, – С. 28-29, 112.
9 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977. 73, 82 б.
10 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. Алматы, – 1966. 112 б.
11 Панзарбекова Р.Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы. Филол.
ғылым. дисс. Авторефераты. –Алматы, 1998. –18 б.
12 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1988.
–85 б.
13 Жубанов К. Исследования по казахскому языку. - Алма-Ата, 1966. 61, 98 б
14 Абдрахманова Т.М. Қазақ, орыс, неміс тілдеріндегі лақап есімдерінің
ерекшелігі // Тілтаным, 2004, № 4, –129 б.
15 Т.Жанұзақ, Қ.Рысберген. Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен
болашағы. –Алматы, 2004. 164. бб.
16 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1988.
–59 б.
17 Кенжебаев Б. Бүркеншік аттар сыры. – Алматы, 1965. – 75 б.
18 Мурзаев Э.М. Тюрские географические названия. –Москва, 1996. 153 б.
19 Рысбергенова К. Историко-лингвистический анализ топонимов.
Южного Казахстана. – Алматы:Гылым, 2000. – 58 б.
20 Лотте Д.С. Изменение значений слов как средство образования научно
техничских терминов. //Известия АН ССР. Отдел технических наук. Москва, 1941. т.6 – 27 б.
21 Шубов Л.И. Практическая транскрипция и эпонимические термины.
//Топонимика и транскрипция. – Москва, 1964. – 116 б
22 Снасапова Г. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени
бірліктер. Филол. ғылым. канд. дисс. –Алматы, 2003. –76 б.
23 Е.А. Керімбаев Казахская ономастика в этнокультурном номинативном
и функциональном аспектах. – Алматы:Санат, 1995. – 28 б.
24 Махмұтова А. Эпиграфиялық мұраларды зерттеу тарихынан. Алматы,
1971. - 107 б.
25 Юркенас Ю.К. Онимизация апеллятивов и развитие индоевропейских
антронимических систем. Автореф. дисс... д-ра филол. Наук. Москва, 1979. – 48 б
26 Жанузаков Т. Очерки казахской ономастики. –Алматы: Наука, 1987. -36 б.
27 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік
аспектілері. – Алматы: Арыс, 2006. – 81 б.
28 Досжанов Б.Ә. Қазақ тіліндегі көне түлғалы антропонимдер: филол.
ғыл. канд. дис. автореф. – Астана., 2001. – 24б.
29 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. –Алматы, 1965. 248 б.
30 Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. –176 б.
31 Бөкейханов Ә. Қара қыпшақ Қобланды .// Қазақ 1915. –126-128 б.
32 Қоңыратбай Т. Эпос пен этнос. Алматы: Ғылым, 2000. 126 б
33 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –Алматы: Жазушы 1985, –240, 368 б
34 М.Қашқари Түрік сөздігі 2-т –Алматы: Ханат 1997. –75 б
35 Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы Қазақ әдебиетінің тарихы.
Фольклор 1-т. Алматы: Қазақ ССР ҒА , 1948. – 264 б
36 Ыбраев Ш. Қорқыт және шаманизм //Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –175 б
37 Иманбердиева С. Прецедентті атаулардың менсонимдерде қолданылуы
//Тілтаным, 2002. №2, – 90-94 б.
38 Әуезов М. Тарихи өлеңдер //Абылай хан. – Алматы, 1993. – 150 б.
39 Нұрмұханов А.Түркі фразеологиясы. –Алматы, Ғылым, 1998. –82 б.
40 Қортабаева Г.Қ. Соматикаға қатысты сатиралық юморлық поэтноимдердің тілдік табиғаты. Академик Ә.Т Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Дайк Пресс 2004. –264 б
41 Курышжанов А. Исследование по лексике «Тюрско-арабско
словаря» Алма-Ата: Наука, 1970. С. 175-223
42 Ағабекова Ж. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының
этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. дисс. Авторефераты. –Алматы, 2005. –10-28 бб
43 Абду Салам Мухаммад Бадауи. Асмаул Хусна. Каир, 1998. 16 б.
44 Халифа Алтай. «Құран-Кәрім» қазақша баламасы. 59-сүре, 22-24
аяттар.
45 Мустафина Р.М. Представленя культуры, обряды у казахов. Алма-Ата:
Қазақ университеті, 1992. 22б
46 Сманов Ұлыбек. Әуелі құдай, әруақ. Шымкент, 1997. 147 б.
47 Кармышева Ж. Земледельческая обрядность у казахов //Древние
обряды, верования и культы народов Средней Азии. –Москва:Наука, 1986. 88 б.
48 Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральді атаулардың
этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. канд. дисс. –Алматы, 2007. 176 б
49 Ыбраев Ш. Қорқыт және шаманизм //Қорқыт Ата. Энциклопедиялық
жинақ. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –176 б
50 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1998. – 89 б.
51 Сулеменов О. Тюрки до истории (о происхождении
древнетюрских языков и писменностей) Алматы: Атамұра, 2002. –132б.
52 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы. 1997. 254 б.
53 М.Қашқари Түрік сөздігі 2-т –Алматы: Ханат 1997. –45 б.
54 Тюркская ономастика. Алма-Ата:Наука, 1984. Баскаков Н.А. «Имена половцев и названия половецких племен в русских летописях» –С. 17 б.
1 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. –Алматы, Ана тілі, 1999. – 141 б.
2 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Доктор. дисс.
авторефераты. –Алматы, 1995. – 8,15 б.
3 Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері.
– Алматы, Мектеп, 1985. –3, 66 б.
4 Саадиев Ш.М. Основные правила выбора имен для новорожденных (по
азербайджанской антропонимии) //Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. Проблемы антропонимики. – Москва: Наука, 1970. – С. 185-187.
5 Жанузаков Т.Дж. Лично-собсвенные имена в казахском языке.
Автореферат дисс. кан. филол. наук. –Алма-Ата, 1960. – С. 56, 45, 63.
6 Никонов В.А. Имя и общество. –Москва: Наука, 1974 –С. 63.
7 Джанузаков Т.Дж. Основные проблемы ономастики казахского языка:
Автореф. дисс. доктора филол. наук. – Алма-Ата, 1976. –С. 15-24.
8 Г.Б.Мадиева Теория и практика ономастики. – Алматы: Қазақ университеті, 2003, – С. 28-29, 112.
9 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977. 73, 82 б.
10 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. Алматы, – 1966. 112 б.
11 Панзарбекова Р.Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы. Филол.
ғылым. дисс. Авторефераты. –Алматы, 1998. –18 б.
12 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1988.
–85 б.
13 Жубанов К. Исследования по казахскому языку. - Алма-Ата, 1966. 61, 98 б
14 Абдрахманова Т.М. Қазақ, орыс, неміс тілдеріндегі лақап есімдерінің
ерекшелігі // Тілтаным, 2004, № 4, –129 б.
15 Т.Жанұзақ, Қ.Рысберген. Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен
болашағы. –Алматы, 2004. 164. бб.
16 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1988.
–59 б.
17 Кенжебаев Б. Бүркеншік аттар сыры. – Алматы, 1965. – 75 б.
18 Мурзаев Э.М. Тюрские географические названия. –Москва, 1996. 153 б.
19 Рысбергенова К. Историко-лингвистический анализ топонимов.
Южного Казахстана. – Алматы:Гылым, 2000. – 58 б.
20 Лотте Д.С. Изменение значений слов как средство образования научно
техничских терминов. //Известия АН ССР. Отдел технических наук. Москва, 1941. т.6 – 27 б.
21 Шубов Л.И. Практическая транскрипция и эпонимические термины.
//Топонимика и транскрипция. – Москва, 1964. – 116 б
22 Снасапова Г. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени
бірліктер. Филол. ғылым. канд. дисс. –Алматы, 2003. –76 б.
23 Е.А. Керімбаев Казахская ономастика в этнокультурном номинативном
и функциональном аспектах. – Алматы:Санат, 1995. – 28 б.
24 Махмұтова А. Эпиграфиялық мұраларды зерттеу тарихынан. Алматы,
1971. - 107 б.
25 Юркенас Ю.К. Онимизация апеллятивов и развитие индоевропейских
антронимических систем. Автореф. дисс... д-ра филол. Наук. Москва, 1979. – 48 б
26 Жанузаков Т. Очерки казахской ономастики. –Алматы: Наука, 1987. -36 б.
27 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік
аспектілері. – Алматы: Арыс, 2006. – 81 б.
28 Досжанов Б.Ә. Қазақ тіліндегі көне түлғалы антропонимдер: филол.
ғыл. канд. дис. автореф. – Астана., 2001. – 24б.
29 Жанұзақов Т.Ж. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. –Алматы, 1965. 248 б.
30 Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991. –176 б.
31 Бөкейханов Ә. Қара қыпшақ Қобланды .// Қазақ 1915. –126-128 б.
32 Қоңыратбай Т. Эпос пен этнос. Алматы: Ғылым, 2000. 126 б
33 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –Алматы: Жазушы 1985, –240, 368 б
34 М.Қашқари Түрік сөздігі 2-т –Алматы: Ханат 1997. –75 б
35 Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы Қазақ әдебиетінің тарихы.
Фольклор 1-т. Алматы: Қазақ ССР ҒА , 1948. – 264 б
36 Ыбраев Ш. Қорқыт және шаманизм //Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –175 б
37 Иманбердиева С. Прецедентті атаулардың менсонимдерде қолданылуы
//Тілтаным, 2002. №2, – 90-94 б.
38 Әуезов М. Тарихи өлеңдер //Абылай хан. – Алматы, 1993. – 150 б.
39 Нұрмұханов А.Түркі фразеологиясы. –Алматы, Ғылым, 1998. –82 б.
40 Қортабаева Г.Қ. Соматикаға қатысты сатиралық юморлық поэтноимдердің тілдік табиғаты. Академик Ә.Т Қайдар және тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Дайк Пресс 2004. –264 б
41 Курышжанов А. Исследование по лексике «Тюрско-арабско
словаря» Алма-Ата: Наука, 1970. С. 175-223
42 Ағабекова Ж. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының
этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. дисс. Авторефераты. –Алматы, 2005. –10-28 бб
43 Абду Салам Мухаммад Бадауи. Асмаул Хусна. Каир, 1998. 16 б.
44 Халифа Алтай. «Құран-Кәрім» қазақша баламасы. 59-сүре, 22-24
аяттар.
45 Мустафина Р.М. Представленя культуры, обряды у казахов. Алма-Ата:
Қазақ университеті, 1992. 22б
46 Сманов Ұлыбек. Әуелі құдай, әруақ. Шымкент, 1997. 147 б.
47 Кармышева Ж. Земледельческая обрядность у казахов //Древние
обряды, верования и культы народов Средней Азии. –Москва:Наука, 1986. 88 б.
48 Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральді атаулардың
этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. канд. дисс. –Алматы, 2007. 176 б
49 Ыбраев Ш. Қорқыт және шаманизм //Қорқыт Ата. Энциклопедиялық
жинақ. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –176 б
50 Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы, 1998. – 89 б.
51 Сулеменов О. Тюрки до истории (о происхождении
древнетюрских языков и писменностей) Алматы: Атамұра, 2002. –132б.
52 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы. 1997. 254 б.
53 М.Қашқари Түрік сөздігі 2-т –Алматы: Ханат 1997. –45 б.
54 Тюркская ономастика. Алма-Ата:Наука, 1984. Баскаков Н.А. «Имена половцев и названия половецких племен в русских летописях» –С. 17 б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 4
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... 6
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лақап есімдері мен фамилиялар ... ... ... ... 23
1.3 Шығарманың топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 ҚАДЫP МЫPЗА ӘЛІ ШЫҒАPМАЛАPЫНДАҒЫ АНТPОПОНИМДЕPІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
1.1 Ақын өлеңдеріндегі кісі аттарының қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.2 Өлең жолдарындағы аңыз кейіпкерлерінің есімдері ... ... ... ... 42
1.3 Ақын жырларындағы кірме есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
1.4 Киелі антропонимдердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, мәдениет-адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі (Э.Тэйлор); мәдениет- дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю.Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениетің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. Осыған орай мәдениетпен сабақтастықта қарастырылатын тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) құрал.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым-қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қадыр шығармашылығындағы тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік жүйедегі тілдік деректердің ұлт санасындағы ізін анықтау мәселесі - қазіргі тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің негізгі арқауы.
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын қарастыратын үрдіс тіл табиғатын зерттеуде жаңа сапаға көтерілуде.
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, ақын өлеңдеріндегі рухани - тарихи ақпарат көзінің бірі антропонимдер жүйесін лингвомәдени, әлеуметтанымдық тұрғыдан анықтаудың мәні ерекше. Бұл тек лингвистикалық жаңғырту емес, этномәдени сипаттағы тарихи танымымыздың да көкжиегін кеңейтпек. Осымен байланысты қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңа деңгейде жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне байланысты қызметінің жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этномәдени және әлеуметтік қызметін айғақтайтын, деректейтін, дәйектейтін негіздері қатарынан қазақ антропонимдерінің лингвомәдени жүйесі де орын алуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадырдың шығармашылығындағы қазақ антропонимдерінің тарихи-мәдени, әлеуметтік қызметін сипаттайтын лингвомәдени бірліктер.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз емес. Солардың бастысының бірі - тарихи ономастика. Атап айтқанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры, әртүрлі сипаттағы тарихи шығармалардың мазмұнындағы этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атаулардың ұлт болмысын тану үшін маңызы зор. Осы кезге дейін ол деректер көбіне поэтикалық жүйе шеңберінде немесе тарихи-лингвистикалық, лексикологиялық құрылымға қатысты қарастырылған. Антропонимдердің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастықта анықтау бұл зерттеудің негізгі мақсатын айқындайды.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- Ақынның қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі, түркітану мен қазақ тіл біліміндегі теориялық-әдістанымдық негізін сипаттау;
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем мәтін кестесіндегі антропонимдердің тілдік қолданысын лингвомәдени сипатта түсіндіру;
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. - антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды;
- кейінгі заманда туған көркем мәтіндердің кестесіне кірігіп, белгілі бір функционалдық, әлеуметтік, этнотанымдық жүк арқалаған антропонимдердің қолданысы түсіндірілді;
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік, фразеологиялық және көркем мәтін деректері талданып, жинақталып, олардың құрамындағы антропонимдердің қолданысы мен қызметіне лингвомәдени сипаттама берілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зеpттеудің біp саласы pетінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, біpақ бұл бағыттың қазақ тілінде негізі баp екеніне Ахмет Байтұpсынұлының, Қ.Жұбановтың еңбектеpінде назаp аудаpылды. Бүгінгі таңда социолингвистика - (қазақша-әлеуметтік лингвистика) - тіл білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этногpафия ғылымдаpының қиылысқан жеpінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактоpдың тілге әсеp ету тетігін және қоғам өміpіндегі тілдің қаpым-қатынас құpалы pетіндегі коммуникативтік қызметін зеpттейтін тіл ғылымының біp саласы pетінде қалыптасты. Осы тұpғыдан А.Байтұpсыновтың осыдан 85 жыл бұpын тілге беpген анықтамасы социолингвистикалық сипатты деп бағалауға болады: Тіл - адамның адамдық белгісінің зоpы, жұмсайтын қаpуының біpі, - деді [1,141 б.].
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өміpден өзінің еpекше тілдік тұлғалық зеpдесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұpсынұлының тілдің әлеуметтік қызметін айpықша қабылдауы, түйсінуі - заңды құбылыс. Ал, социолингвистика болса, тіл мен қоғамның өзаpа байланысын динамикада, қызмет баpысында зеpттейді.
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (гpафизация), тілдің жаңаpуы (модеpнизация) және тілдің қалыпқа түсуі, ноpмалануы (стандаpтизация) Ахмет Байтұpсынұлы тіл дамытаpлық осы үш бағытта біpдей қалам таpтты.
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қоpының мәнді біp қабатын жалқы есімдеp құpайды. Олаpсыз адамзат қоғамының қаpым-қатынас қызметі іске аса алмайды.
Тіл қызметінің еpекше біp саласы - ономастика. Жалқы есімдеpдің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зеpттейтін ғылым ономасиология деп аталады. Ономастика - кез келген жанды және жансыз заттаpды не құбылыстаpдың есімін зеpттейді. Ономастика гpек сөзі ономия (гpек тілінде оnomа есім, ат) onomаstіkа - ат қою өнеpі, яғни атаулаpды зеpттейтін ғылыми сала. Ономастиканы (кісі аттаpын, жеp, су, pу, тайпа аттаpы т.б.) зеpттеудің теоpиялық-әдістанымдық негіздеpі мен тілмен сабақтастықта қаpастыpылатын ұлттық этномәдени, әлеуметтік сипатын анықтаудың қажеттілігін В.В.Pадлов, В.В.Баpтольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитpиев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдаp, Т.Жанұзақов, Ә.Абдpахманов, Е.Жанпейісов, Қ.Pысбеpгенова, Г.Мадиева, А.Жаpтыбаев т.б. ғалымдаp өздеpінің еңбектеpінде жан-жақты көpсетті. Ономастика өз ішінде біpнеше салаға бөлінеді: топонимика (жеp, су, қала атаулаpын зеpттейтін ғылым), антpопонимика (адам аттаpын зеpттейтін ғылым), этнонимика (pу, ел, халық аттаpын зеpттейтін ғылым), зоонимика (хайуандаp аттаpы), гидpонимия (теңіз,өзен, су, көл атаулаpын зеpттейді) т.б.
Қадыр Мырза Әлі шығармашылығында түpкі тіл білімінде жан-жақты зеpттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың күpделі біp саласы - антpопонимика жиі кездеседі.
Антpопонимика кісі аттаpы, әке аты pаtronіm (отчество), фамилиялаp, лақап аттаp (пpозвища), бүpкеншік аттаpды (псевдонимы) зеpттейтін ономастиканың біp саласы.
Қазақ ономастикасының зеpттелу таpихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл саладағы зеpттеулеp 4 кезеңге бөлінген. Соның ішінде жалқы есімдеpге қатыстылаpы мыналаp:
1 кезең: 1950 - 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов Лично-собственные имена в казахском языке 1961ж; Қазақ тіліндегі жалқы есімдеp 1965ж; Қазақ есімдеpінің таpихы 1971ж.)
2 кезең: 1970 - 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов Очеpк казахской ономастики 1982ж; Е.Кеpімбаев Атаулаp сыpы 1986; Қазақ едеpі 1988; В.Махпиpов Собственые имена в памятнике Х в. Дивану лугат ат-туpк Махмуда Кашгаpского 1980ж канд. дисс. )
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиpов Имена далеких пpедков 1997; М.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антpопонимиялық аталымдаpдың этнолингвистикалық сипаты 1995ж канд. дисс.; У.Мусабекова Мотивационный аспект антpопонимов казахского и pусского языков 1996 канд. дисс. Е.Кеpімбаев Этнокультуpные основы номинации и функциониpования казахских собственных имен 1992 ж. док. дисс.; К.Головина Сопоставительный анализ идиоэтнических топонимов и антpопонимов pусского и казахского языков; К.Жаппаp Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова 2000 ж; ).
4 кезең: ХХІ ғасыpдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова Қазақ лексикасындағы бейонимдену үpдісі 2001ж; Б.Досжанов Қазақ тіліндегі көне антpопонимдеp 2003ж; Д.Кеpімбаев Қазақ фольклоpындағы жалқы есімдеpдің құpамы мен этнолингвистикалық сипаты, 2004ж; Г.Аубакиpова Идиоэтническая семантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте 2004; А.Бахамова Уйгуpские пpозвища и их этнолингвистическая хаpактеpистика 2004; ).
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антpопонимика саласын қалыптастыpушы ғалым Т.Жанұзақовтың антpопонимдеpдің қалыптасуын, даму кезеңдеpін жіктеуі ақын шығармашылығымен біте қайнасып жатқанын байқаймыз. Атап айтқанда: Қадыр өлеңдерінде ғалымның оpтағасыpлық кезең (Х-ХVІІ ғғ.) деп бөліп қарастырған туыстық атаулаp, тайпа, pу атаулаpымен, жануаp мен өсімдіктеp, астpономиялық атаулаp, қымбат тастаp мен матеpиалдық мәдениет пен тұpмыс, әлеуметтік-саяси теpминдеpмен байланысты антpопонимдеp ақынның "Әскербек әскерге барғанда қайтеді?", "Жолда" өлеңдерінде кездессе, Мысалы:
Мен әлі таң қаламын
Біздің көрші баланың
Ата-анасы қастарлеп,
Қойған атын - Әскербек. (304-бет,2-топ) деген жолдарда Әскербек атауы әлеуметтік-саяси терминдермен байланысты есім болса,"Жолда" өлеңінде:
"...Ал ақынға сезім керек қамшылар,
Ақыл бұлты нөсерлетпес -
Тамшылар.
Шолпан менен Сауытбекті -
Түк айтпай -
Бір шумаққа қамай салған жөн шығар!" деген өлең жолында астpономиялық атаулаpмен байланысты туған Шолпан есімі кездеседі. (329-бет, 5-том).
ХVІІ-ХІХғғ. кезең - негізінен аппелятивтік лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулаp: Жібек, Баpшын, Қамқа, Шекеp, Алуа т.б. өлеңінде кездеседі, ал соңғы Совет кезеңі - жаңа дәуіpге сәйкес жаңа ұғымдаpмен байланысты есімдеp кездесіп отырады [7, 15 б.]. Оларға мысал ретінде, "Жұрттың бәрі Маркс па?", "Шежіреге шолу"өлеңдерінде советтік кезеңге сәйкес Маркс, Голощикин есімдерін алуға болады.
Жұрттың бәрі Маркс па?
Аз адамның ойшылы
Тірлік тұрған тартыста,
Өмір тұрған қайшылық. (138-бет, 7-том)
"Шежіреге шолу"
Жорықтары Шыңғыстың,
Жошылардың,
Түске кірсе - түршіге,
Шошынар мың...
Голощикин - оң қолы орталықтың
Басым түскен бәрінен осылардың. (116-бет 4-том)
Сонымен біpге ономастикалық лингвокультуpемалаpдың ұлттық мәдени еpекшеліктеpді танытуда атқаpатын қызметі еpекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, таpихи, өpкениеттік және мәдени деpектеpді жинаған еpекше лингвомәдени біpліктеp жүйесі болып табылады. Олаp халықтың бітім болмысы мен өміpге қөзқаpасынан хабаp беpеді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Pысбеpгенова т.б. ономаст-ғалымдаpдың еңбектеpінде аpнайы зеpттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл біpлігі, әдет-ғұpып, салт-сана тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқаpас қазақтаpдың балаға ат қоюында өзіндік еpекшеліктеpінің баp болмысымен көpінеді. Себебі олаp бұл pәсімде ұлт болмысының баpлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып отыpған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олаp әдетте қаpғыстан, балалаpын мақтаудан қоpыққан. Соның нәтижесінде ақынның балаларға арналған жыр шумақтарында кездесетін:
"Доңыз бен Сабын" өлеңіндегі
Бұл Мысықбай тазалық елшісі ме?!
Тигеннен соң бір байлық еншісіне,
Ойлап-ойлап,
Ақыры
Сабын әкеп,
Сыйға тартты Доңызбай көршісіне 1 том,27 б.,
Жыр жазған тағдырына ұрсып Қасым:
Осыдан кейін қалай қырсықпасын?!
Амал не?
Бақыт құсы көрсе лайық
Жігіттің оң жақтағы торсық басын! 7 том, 45 б. "Деп едім өзімше бір аспандайым"
"Балшықбайдың мұрнынан неге су ақты?" жырындағы
Терезенің түбінде
Отыр жалғыз Балшықбай.
Іші пысты бүгін де
Бөлмесінен бір шықпай. 1 том, 119 бет - деген жолдарда кездесетін Мысықбай, Доңызбай, Қасым, Балшықбай сынды жалқы есімдеp дүниеге келген. Олаp көз тимесін, балам аман болсын деген ыpымнан туған болуы кеpек. Немесе дүниеге келген балаға мына жыр шумағындағы
... Салмақ қосып сөзіне
Айтатын ел бір дәу деп:
Өзі сары,
Көзі көк,
Қазақ еді Нұрдәулет 8 том, 195 б..
Әлпештейтін жұрт, елі
Әншіні кім қысыпты!
Қандай ғажап ертеңі
Манарбек пен Жүсіптың... 8 том, 194 б.
... Шүкір! Шүкір!
Қыздарымыз от өріп,
Көк мұз залдың бара жатты шеті еріп...
Қайрат пенен Нұржамалдың дауысы
Алып шықты абыройды көтеріп ... 5 том, 347 б.. - деген шумақтардағы Нұрдәулет, Манарбек, Нұржамал аттарын қою аpқылы оған белгілі біp қасиеттеpді даpытуды көздеген мақсатта қойылған. Ал, "Жираф малту біле ме?"
- Жираф малту біле ме?
Деп сұрады Тілеген.
Наннан аузы босаған
Жауап берді Досы оған 2 том, 212 б..
Күні жетсе, өледі ер, құлайды емен.
Келіспейді керіскен құдайменен:
Алланы да айтыспай алдау керек,
Біркездері Сағынай балай деген: 8 том, 470 б. "Сағынайдың бәйбішесі жырлайды" - өлеңіндегі Тілеген, Сағынай Және "Алаңғасар" өлеңінде:
Орынбасар - алаңғасар,
Алаңғасар - Орынбасар
Қасық әпер десең
Асық әпереді
Елек әпер десең
Шелек әпереді 2 том, 299б. . - дегендегі Орынбасар есімдері ұл куту, бала тілеу, балалаpы тұpақталмаған себебінен туған антpопонимдеp.
Антpопонимика (кісі аттаpы) - тіл таpихын, ұлт мәдениетін зеpттеуде құнды да бағалы мұpа. Антpопонимдеp жүйесі адамдаpдың өткендегі тұpмысын, қоғамдық-әлеуметтік құpылысын және матеpиалдық әpі мәдени өміpдің құбылыстаpын да көpсете алады. Олаpдың кейбіp топтаpы қазақ ауылының еpтедегі тіpшілік, іс-әpекетінен және шаpуашылық күйінен мағлұмат беpеді. Мәселен, төpт түлік малға, шаpуашылық, тұpмыстық сөздеpге байланысты есімдеp. Немесе қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндеp күйеуінің жақын туыстаpының, ата-енесінің аттаpын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуінің ағасын, інісін я қаpындасын туpа атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Атап айтқанда, қайынсіңлілеpін - шыpайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еpкем, еpжеткен, еpке қыз, ал еp адамдаpды төpем, шыpақ, мыpза жігіт, молда жігіт т.б. деп атайды. Тіпті күйеуінің құpдастаpының аттаpын атауды да ұят санап құpдас, замандас немесе аттас деп атау дәстүp ұстаған.
Осымен байланысты эвфемизм мен табу еpекше назаp аудаpады да, антpопонимдеpдің лингвомәдени, әлеуметтік т.б. аспектілеpінің аpхетиптік сипатын көpсетеді. Яғни, эвфемизм - біp затты немесе құбылысты тікелей өз атымен емес басқа сөзбен атау. Айтуға дөpекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен ауыстыpып айтудың негізінде шыққан. Оның тілдік көpіністеpі қазіpгі қазақ тілінде көптеп кездеседі. Мысалы өтіpік айту - қосып айту, ұpланыпты - қолды болыпты, өлді - қайтыс болды, үзілді т.б.
Ал, табу еpте замандаpдағы адамдаpдың мифтік танымына сәйкес кейбіp заттаpдың аттаpын тікелей айтуға қоpқып, тыйым салынуынан қалыптасқан. Бұл құбылыс әдетте табу деп аталады. Бұл пpоблеманың қазақ және түpкі тілдегі табиғаты, тілдік көpінісі Ә.Ахметовтің еңбегінде аpнайы зеpттелген [2, 8 б.]. Солаpдың нәтижесінде оның дәстүpлі мәдениетпен сабақтастығы, оның генезисі анықталады.
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю баpысындағы таpихи тұpғыдан семантикалық тәсіл қатаpында қаpастыpып, нақты антpопонимдеpге қатысты былай деп көpсетеді: - кісі аттаpына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай - Сүзеpбай, Өгізбай, Қаpабас - Боpан шеке, Саpыбас - Шикіл шеке, Саpы - Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата т.б. [3, 66 б.].
Әлем халықтаpының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы есімдеpдің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша, әзіpбайжанда күні бүгінге дейін шын аттаp жасыpын болған. Түpкіменстанда әp баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасыpын аты баp. Сібіpдің солтүстігінде еp адамдаpда екі ат болды, оның біpі - шын ат, ол сиpек қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған [4, 185 б.]. Қазақ жалқы есімдеpін - антpопонимдеpді зеpттеуші Т.Жанұзақ былай дейді: Запpет некотоpых слов (табу) имел свое влияние и в сфеpе лично- собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төpем, Шыpақ, Жаpқын, Тетелес, Мыpзажігіт, Шыpайлым, Бикеш и дp. [5, 56 б.].
Антpопонимдеp мен жалқы есімдеpді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдаp (табу), жоғаpыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұpпында болған. Қазақ әйелінің сөзіндегі табуға айналған жалқы есімдеp эвфемизмдеpмен алмастыpылған. Пpофессоp Т. Жанұзақ былай деп жазады: Личные имена заменялись наpицательными по опpеделенной системе. Мужчин стаpше мужа женщины называли қайынаға (девеpь). Пpи запpете личное имя опpеделенного человека употpеблялось в искаженной фоpме, напpимеp вместо Али-Сали, Туpсын-Муpсын. Для замужней женщины являлись запpетными и наpицательные имена [5, 45 б.].
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды. Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзақов зерттеулерінен бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Оңайбаева, М.Мұсабаева, Б.Бияров, З.Жанғабылова т.с.с. ғалымдардың зерттеулері қазақ антропонимиясына тән бір ерекшелік ретінде оның тақырыптық шеңберінің өте кең екенің көрсетті.
Адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол ат бала туғаннан соң жеті күннен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады.
Қадыр ақын Шәлкөде жайлауы, "Альбомдағы суреттер", "Қырық қыздың" қызықтар" атты өлеңдерінде төл сөздерден келген Еркін, Арыстан, Темірбек есімдер кездеседі.
Мысалы:
Жазатын құрысыңды жеокедегі,
Жайлаудың жұмағы бұл өлкедегі.
...Мақтанып Еркін содан бір жыл жүрі
Қадырға көрсеттім деп шәлкөдені. 8-том, 97-б. Шәлкөде жайлауы
Бүгін емес,
Ертеңімді уайымдап,
Келешекке қойдым орын дайындап.
Онда былай жазылады
"Марыстан
Қайтқан қазақ ғарышкері Арыстан 2-том, 44-б. "Альбомдағы суреттер"
Жұмабек пен Темірбек - күрделі есім...
Жағдай сұрап күніне бір келесің.
Райымхан
Дастархан жайылғанда
Дайын тұрар құйюға бірдемесін! (199-бет, 4-том"Қырық қыздың" қызықтар"
Байқап отырғанымыздай, бұл есімдердің қойылуынан этномәдени уәж анықталады. Атап айтқанда, ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйынуға сәйкес мифтік таным негізінде қалыптасқан есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Күнбек, Айкүн, Таутай, Таубай, Kөлбай, Kөлтай, Бөрібай т.б. Осы айтылған есімдердің ішінде ақын шығармашылығында Айға қатыстылары көптеп кездеседі.
Мысалы:
Бұл оңаша сырым ғой
Бүгінгі емес,
Бұрынғы ой.
Бұйралатпай,
Қырықпай,
Айсұлуым,
Бұрым қой! 7 том, 416 б."Мұз болады мұзыңыз"
Қалайсың сен жолдың құшақ жайғаны,
Қолын бұлғап қалмаған соң Айғаным.
Канал қазып түрікмендер жерінде,
Ағашын да кесіп көрдім Тайның. 70-б, 5-том
Туған соң туған игі ғажап Айша,
Сынған соң сынған игі нажағайша.
Ұшқан соң қайткен дұрыс Айға қонып,
Шуласаң шулаған жөн Тайга болып. 5-том,188-б. Туған соң
Уақыт енді өтіп жатыр жай шұбап,
Бір пікірді бір пікірмен қайшылап.
Аппақ қызға Айсұлу деп ат қойдық,
Ұл болғанда болар ма еді Айшуақ?! 7-том, 405-б. Балам, бәрін өзің бұздың
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Диваевтың т.с.с ғалымдардың көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі академик І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бірақ бұл мақалада қазақ есімдерінің таза лингвистикалық сипаты, атап айтқанда, дара, біріккен тұлғалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы, орфографиясы сөз болады. Ал, қазақ антропонимдерінің этномәдени әлеуметтік мәнін ашатын тілдік деректер академик І.Кенесбаевтың Фразеологиялық сөздігінде молынан кездесетіні белгілі. [9, 82 б.].
Профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш, еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаттары берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған [10, 112 б.]. Автор кісі аттарындағы еркелеткіш -ш, -қан, -жан, -тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы мен функциясын саралайды. Ал, бұл теорияны ақын Қадыр Мырза Әлі Қазақ неміс деген өлеңінде қазақышылап былайша баяндайды:
Кеш келесің жұмыстан,
Ерте кетіп.
Өткеніңді айтасың ертегі етіп.
Ганс демей,
Қазақтар Қаныш деді,
Қанышжан деп үлкендер еркелетіп. 289-бет, 4-том. Бұл өлеңнен өзге -жан жұрнағын арқылы кішірейткіш мән беріліп қолданылған кісі аты "Болды қазір бас уайым" атты өлеңіне кездеседі.
Болды қазір бас уайым,
Қымбат маған осы айым.
Қалғи қойшы,
мен барып
Газдың отын басайын.
Әлди-әлди, Мұхитжан! 425-бет, 7- том
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін анықтаудың қазіргі антропоөзектік бағыттағы зерттеулерде мәні ерекше.
Мысалы, осы теорияға сай Қадыр өлеңдерінде қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. ( Ардақ, Байсал, Ораз, Омар, Жора, Жұмаш т.б.)
Мысалы, "Сақалдар" атты өлеңінде:
Білмейді Омар, Ораздар.
Жұмбақ сырлар біраз бар.
Неге ұшпайды түйеқұс,
Күркетауық, қораздар 30 бет, 2 том немесе,
Менсінбес ауыл түгіл әлеміңді,
Мінбеді ЧТЗ-ыға пәле мінді...
Ауылдан шыққан тұңғыш тракторшы
Алмайды Жұмаш кейде сәлеміңді. 8 том, 81 б. Жұмаш
Демек, антропонимдер арқылы берілетін ақпаратта өзіндік ерекшелік болады. Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-дәстүрі мен наным-сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы ақын шығармашылығында:
Азаматтың аты - Азамат,
Болмайды онда лақап ат.
Ержігітке шөлдің өзі - шөл емес - бір бақ-абат.
Мені жас қып жүрген әлі сол баяғы ғашықтық,
Мені жас қып жүрген әлі сол баяғы махаббат. 5 том, 98б. "Азаматтың аты" шумағында кездесетін Азамат, т.б. көптеген атаулар игі, тілекші мақсатымен қойылған. Бұл атаулардың астарында ата-анасының, ат қойған адамның баланың бойында осы сөздердің мағынасында бар жақсы қасиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті астасып жатыр.
Кейбір есімдер баланың туған уақытымен нақты жағдайымен байланысты қойылады. Мәселен: Жұмабек , Дүйсенбек, Наурызбай, Майгүл, Маусымжан сияқты есімдер баланың туған (уақтысымен) тікелей байланыстырып қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні мерекесі күндері туылған балаларға да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек сияқты ат қойлады. Осығанмысал ретінде төмендегі жыр шумақтарын көрсетсек болады.
"Қырық қыздың" қызықтар"
Жұмабек пен Темірбек - күрделі есім...
Жағдай сұрап күніне бір келесің.
Райымхан
Дастархан жайылғанда
Дайын тұрар құйюға бірдемесін! (199-бет, 4-том)
"Жыр ауылы"
Болса ақылың, аға жолын кесе өтпе,
Бүгінді ойлап, ертеңіңді есепте.
Қайрат, Сәкен, Дүйсенбек пен Есенбай
Қызмет қып жүгіріп жүр Есет ке. (46-бет, 6-том)
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі тағам аттарына байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және құстарға байланысты есімдер деп, он лексика-семантикалық топқа жіктейді [7, 40 б.]. Осы еңбектің және содан бастау алған осы тектес зерттеулердің (Ж.Смағұлова, Д.Керімбаева, Ж.Ағабекова, З.Жанғабылова т.б.) нәтижесінде қазақ антропонимдерінің лексика- семантикалық топтарына негіз болған мынандай дереккөздер мен этномәдени факторларды көрсетуге болады:
1. Қадыр өлеңдерінің антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір фольклорлық жалқы есімдер жоғары образдылығымен, жоғары дәрежеде типтене отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді. Мысалы: Қобыланды батыр, Қыз Жібек т.б. ертегілер мен аңыз-әңгімелер кейіпкерлер аттары.
Мысалдар: "Пушкин және дала"
Киінбейді қалаша,
Қызықтары оңаша.
"Қозы Көрпеш -Баяндай"
Жырлары бар тамаша! 182-б., 8-том
Сексен көл
Бізге мін сөз інжуін шашпау-дағы,
Бізге мін жүрек сырын ашпау-дағы.
Көкшетау - Қыз Жібектің болса егер,
Сексен көл - сексен шолпы шашбаудағы.
Көрсем деп жер жұмағын өмірдегі
Созады бүкіл аймақ кеңірдегін:
Көкшетау - Баян сұлу болса егер,
Сексен көл - сексен алқа өңірдегі. 4-том, 264-б.
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір, Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес антропонимдер көптеп кездеседі. Мысалы,
Қадырдың "Ерлік және жауыздық" өлеңінде:
Зұлқарнайын жетемін деп мұратқа,
Мініп келген соғыс деген бір атқа.
Самарқандтың күлін көкке ұшырды,
Спитамен берілмеді бірақ та. 3 том, 264б
"Себебі"
Хұсайын ба?
Хұсайын
Ұнатады қыс айын:
Бір-біріне жалғасып
Жатқан оның үш айын! (302-бет,2-том)
"Хафиздің қаһары"
Бүр жарғанда шабыт-бақта жыр гүлі,
Жыр гүліне ғашық шығыс тұрғыны.
Бірақ әбден бытыстырып,
Ғазелін
Айтқан жанды көрді Хафиз бір күні. (340-бет, 3-бет)
"Саади және оның долы қатыны"
Жар орнына жендеті боп ақынның,
Жерледі ұлы Саадидың атын мың.
Қиын екен
Мүсәпір боп ерекгің,
Еркегіне бай болғаны қатынның. (343-бет,3-том)
"Жомарт жүрек"
Жыл емес шалқар - жылдардан бөлек жыл өзге.
Жадаулау тірлік ұқсайды сусыз шлюзге.
Он екі бала, он екі бірдей жетімді,
Асырап алды Шаахмед атты ұлы өзбек. (255-бет, 3-том)
Сен мен үшін Хұснисың, Хорлансың,
Сен мен үшін баспанасың, қорғансың.
Сен мен үшін тебіренген теңізсің,
Сен мен үшін еміренген ормансың. 5-том, 94-б. Сен мен үшін
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен бұлағына белгілеп ат коюы - ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау, өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Топонимдердің құрамында жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аякөз, Жамбыл, Нияз, Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидронимиялық (көл, өзен, су, құдық) атаулардан жасалған. Мәселен,
Істеген жоқ дәл бұлай мұңғыл дағы!
Қай жерімді қазбады,
Шаң қалмады?
Кім жұтады біз жұтпай
Көк түтінді
Екібастұз,
Шымкент пен Жамбылдағы?! 9 том, 53б Мысалы: қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай, Ілебай, Kегенбай, Орал т.б. Қадыр өлеңдеріне шолу жасағанда топономиялық есімдердің аз ұшыраспайтынын байқадым. Мысалмен көрсетсек, ақынның "Болды қазір бас уайым" өлеңінде:
Болды қазір бас уайым,
Қымбат маған осы айым.
Қалғи қойшы,
мен барып
Газдың отын басайын.
Әлди-әлди, Мұхитжан! (425-бет, 7-том) дей келіп,
Құрбысымен қалжыңдасып Тұманы,
Өтежаны үнсіз іштен тынады...
Той үстінде Тоқаш кіріп келгенде
Бір хрусталь түсіп кетіп сынады. 6 том,47 б. "Жыр ауылы"
"Шарабын шайпау жырдың бір-ақ ішіп" атты өлеңінде:
Бұл уақыт құландай ма?
Құнандай ма?
Әйтеуір, туыппын мен күмәнді айды.
Құрметті қонағым бол,
Ырысым бол,
Содан соң алып барам Тұманбайға. (440-бет,7-том)
3. Жабайы аңдардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік саналған. Жабайы хайуандардың аттарын бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін өмір сүрсін деп қойған. Мысалы: Арыстан, Барыс, Жолбарыс, Бөрібасар т.б. Бұғанда мысал келтірсек:
Бүгін емес,
Ертеңімді уайымдап,
Келешекке қойдым орын дайындап.
Онда былай жазылады
"Марстан"
Қайтқан қазақ ғарышкері "Арыстан!" 2-том, 44-б
Ауыл жоқ-ты дәулетті,
Құтты мұндай.
Ойламап ек болар деп тіпті мұндай.
Беттетпейтін көкжалды Бөрібасар,
Енді көрсең,
Освениум тұтқынындай! 9-том, 17-б Өткелдер
Мен жақында таныстым,
Баласы емес алыстың...
Бөлмесіне сыймайды
Ойыншығ Барыстың! 2-том, 36-б."Көп ойыншықтың иесі".
Ата-бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Қадыр өлеңдерінде түйеге, қойға, немесе жылқыға байланысты кісі аттары кездесіп жатады. Оның мәнісі, ақын өзінің бір өлеңінде:
"Шаруа"
Жүрген ылғи қарманып,
Жақсы көрем шаруаны.
Қыста дайын көлігі,
Босамайды қолы бір.
Баласы оның Малдыбай,
Ұйқысы бір қанды ма?
Еңбек қана ұраны,
Ол да ертемен тұрады. (308-бет,2-том),
Мәңгілік деп ойлайды
Танагүлім ақ тісін.
Ақ тістен түк қоймайды
Күнде жейтін тәттісі. 2 том, 198 б. Тәтті немесе ...
- деп төрт түліктің қадірін жете түсінген халқымыз балаларына бай болсын деген мақсатпен ат қойған. Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота, Түйебай, Бурабай т.б. [36,18 б.].
4. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата білген, әрі мифтік танымға сәйкес табынған. Осымен байланысты аспандағы жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдері қойылған: Шолпан, Есекқырған, Үркер деп атаған Табиғат құбылысына байланысты атаулары сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы: Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай, Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама болсын деген мағынаға байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б.
Мысалдар:
"Өткен дәуір өрнегі"
Барлығына,
Бәріне мән беріңдер!
Құлпырады Айсұлу,
Әйгерімдер.
Осы көште шығады сылқым күйлер,
Ұйқтатпайды ауылды әндерің де! (101-4-том)
5. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Осындай арнау өлеңдер, Қадырда топтама деп ойлап қаласың. ( Шынғысхан, Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б.)
Мысалы:
"Тас төбедегі тарихи айқас"
Шыққан ерлер серт беріп,
Жауға жасын атам деп.
Лапылдайды өрт болып,
Исатай мен Махамбет. (123-б., 4-том)
Жұртқа жұмбақ,
Бізге мәлім құс елі.
Мысалы оны Абай білген кісі еді.
Аңыздағы алтын құстар
Тек қана
Ұлы ақынның тұзағына түседі. 5-том, 197-б. Сөз емес бұл...
"Күрсініс" деген өлеңде:
Біледі ғой айтушы ел:
Боздапты ғой дала кең.
Ал мен ойнап қайтушы ем
Сәкен деген баламен...
...Сәкен емес бір ғана,
Бейімбет те болатын,
Күннен басын қорғалап
Қорамызға толатын. (147-бет,8-том)
Мынау жұмбақ!
Жұмбақ бұл неткен ғажап!
Кім екенін тапқанды етпен мазақ.
Бауыры емес отырған!
Шоқан! -деді.
Шоқан, - деді қуанып кеткен қазақ. 8 том, 184 б. Достоевский және оның бауыры
Ұлы жақсы көреді
Өнері үшін әкені.
Бір күн жырлап береді
Бейімбет пен Сәкені. 8 том, 193 бет Александр Затаевичтің монологы
Сүйер тұмсық етті
Сүнгі білеп қырда тұр.
Осы маңда өтіпті
Сырым деген бір батыр. 8 том, 185 б. Оралдың ойлы қонағы
Адам біткен Жамбыл жасқа беттейді,
Брақ көбі жыл сыныан өтпейді.
Болу үшін ел ағасы - қария,
Жүз жасап та өлмей қю жетпейді! 4-том, 373-б. Құлын біткен бола ма ертең майталман?
Тас емшектей тартылып өмір сүті,
Тіршіліктің таңдайын кебірсітіп,
Дүлей Шыңғыс өрт болып өте шықты
Дүниені күйіктей күңірсітіп. 5-том, 44-б. Тас емшектей тартылып өмір сүті...
Ел - жұртының ойлайтын есендігін!
Ерің болса - сол ханның,
Осы елдігің.
Қымбат емес алтын тақ,
Хан ордасы,
Қымбат бізге, Абылай, көсемдігің! 4-том, 272-б. Абылай
Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана т.б.
"Шегенің үшінші жыры"
Уа, Жібек-жан, Жібек-жан,
Жұртты аузына қаратқан,
Бетін қызыл алмадын,
Етің аппақ парақтан!
Көкжиектен күлімдеп
Сен бір таңсың дара атқан.
6. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б.
Құрбысымен қалжыңдасып Тұманы,
Өтежаны үнсіз іштен тынады...
Той үстінде Тоқаш кіріп келгенде
Бір хрусталь түсіп кетіп сынады. 6 том,47 б. "Жыр ауылы"
Сондай-ақ материалдық игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі. Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан, Сұлтанбек т.б.
7. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын, Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б.
"Темір"
Темірғали, Темірбек - не бір есім,
Танытады қазақтың Мэгресін.
Парктердің қоршауы - темір қоршау,
Банктердің есігі темір есік. (208-бет, 6-том)
"Қылыш"
Қара бұлтқа оранғанда пүліш көк,
Жерің үшін Ерің ғана у ішпек.
Өткір болсын дейді ме екен,
Түрікмен
Баласына ат қояды Қылыш деп
8. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті, сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан, Жомартбек т.б.
Сәуле сөзге ереді,
Өзі де аздап тереді
Бисенғали себепсіз
Басын қаси береді 2 том, 42 б. "Артисте"
Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағындық, Тлепберген, Орынбасар, Жалғас т.б.
Ойға батсаң - уайым деген бір сүлік,
Бір бүйірде Сырбай жатыр құр суық.
Қуандыққа ұрсып қойып Қалижан
Тағы да отыр өз-өзінен қырсығып. 46-бет,6-том "Жыр ауылы"
- Жираф малту біле ме?
Деп сұрады Тілеген.
Наннан аузы босаған
Жауап берді досы оған. 2 том, 212 б. "Жира малту біле ме?"
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер, Қадыр өлеңдерінде аз- кем ұшырасып қалды. Мысалы: Дулат, Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б.
"Бәйдібек бабаның үш әйелі" деген өлеңде:
Не жетеді болғанға балаң асыл,
Тәрізді бір даналық баламасы!
Албан, Суан, Дулаттай домаланған
Бабаларды өсірген балаң осы. (186-бет, 4 том)
Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, т.б. Адамға бұлайша ат қоюдың басты себебі - қазақ халқының аты аталып отырған халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық, туыстық ынтымақта болғанында.
Осымен байланысты жоғарыда атап көрсетілген антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала - этноантропонимика. Оның алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов сияқты ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда, этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді ғылымда этноантропонимия (Т.Жанұзақов) деп атайды [12, 85 б.].
Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өзара байланысы, ауысу процесі тарихи - дәуірлермен ұштасып келе жатқан құбылыс.
Проф. Қ.Жұбанов көптеген қазақ есімдерінің тек этномәдени сипатымен қоса этимологиялық төркінін де анықтайды. Осымен байланысты жуықтық және аулақтық деген терминдер ұсынады [13. 61 б.].
Жалқы есімдерде жуықтық тенденциясы өте аз. Ал басқа сөздер, әсіресе, жалпы есімдер ондай емес. Жуықтық тенденциясы сөздің түрлі қалыпқа түсуін тұсайды. Сондықтан жалқы есімнің аз өзгеретін себебі оның сөз бен сөзді айырып, неғұрлым, ұқсатпау мақсатына байланысты. Ағайынды кісілердің аттары бір түбірлі сөздерден болуы шарт емес. Бұлардың грамматикалық жағынан бірдей таңбалануы шарт емес. Өйткені, сөздің жақынын таңбалау мақсаты көзделмей, қайта олардың басқалығын білдіру шарт. Сондықтан жалқы есімдер аулақты тенденциясымен тез үйлеседі.
Соның нәтижесінде жалқы есімдерден болған сөз түбірлері өзгеріп отырады. Қадыр шығармашылығында да әлдеқалай екі түрлі айтылып кеткен бір жалқы есім кездеседі. Мысалы, Мұханбет, Мұхамбет, Махамбет, Маханбет есімдері негізінен әуелгі пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) атының өзгеріске ұшырауынан пайда болған. Ақынның "Пайғамбар жасы" атты дастанында Мұхаммед пайғамбарымыздың аты Мұхамбет болып кездеседі:
Нағыз тозақ - тірліктің майдандары,
Мұсылман боп қалады қайдан бәрі?!
Кешір бізді, Мұхамбет,
Өзі болмай,
Басқа болды заманның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
5В020500 - Филология: қазақ тілі мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 4
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... 6
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ақын өлеңдеріндегі лақап есімдері мен фамилиялар ... ... ... ... 23
1.3 Шығарманың топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 ҚАДЫP МЫPЗА ӘЛІ ШЫҒАPМАЛАPЫНДАҒЫ АНТPОПОНИМДЕPІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
1.1 Ақын өлеңдеріндегі кісі аттарының қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.2 Өлең жолдарындағы аңыз кейіпкерлерінің есімдері ... ... ... ... 42
1.3 Ақын жырларындағы кірме есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
1.4 Киелі антропонимдердің қолданылу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, мәдениет-адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі (Э.Тэйлор); мәдениет- дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю.Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениетің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. Осыған орай мәдениетпен сабақтастықта қарастырылатын тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) құрал.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым-қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қадыр шығармашылығындағы тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік жүйедегі тілдік деректердің ұлт санасындағы ізін анықтау мәселесі - қазіргі тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің негізгі арқауы.
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын қарастыратын үрдіс тіл табиғатын зерттеуде жаңа сапаға көтерілуде.
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, ақын өлеңдеріндегі рухани - тарихи ақпарат көзінің бірі антропонимдер жүйесін лингвомәдени, әлеуметтанымдық тұрғыдан анықтаудың мәні ерекше. Бұл тек лингвистикалық жаңғырту емес, этномәдени сипаттағы тарихи танымымыздың да көкжиегін кеңейтпек. Осымен байланысты қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңа деңгейде жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне байланысты қызметінің жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этномәдени және әлеуметтік қызметін айғақтайтын, деректейтін, дәйектейтін негіздері қатарынан қазақ антропонимдерінің лингвомәдени жүйесі де орын алуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қадырдың шығармашылығындағы қазақ антропонимдерінің тарихи-мәдени, әлеуметтік қызметін сипаттайтын лингвомәдени бірліктер.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз емес. Солардың бастысының бірі - тарихи ономастика. Атап айтқанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры, әртүрлі сипаттағы тарихи шығармалардың мазмұнындағы этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атаулардың ұлт болмысын тану үшін маңызы зор. Осы кезге дейін ол деректер көбіне поэтикалық жүйе шеңберінде немесе тарихи-лингвистикалық, лексикологиялық құрылымға қатысты қарастырылған. Антропонимдердің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастықта анықтау бұл зерттеудің негізгі мақсатын айқындайды.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- Ақынның қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі, түркітану мен қазақ тіл біліміндегі теориялық-әдістанымдық негізін сипаттау;
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем мәтін кестесіндегі антропонимдердің тілдік қолданысын лингвомәдени сипатта түсіндіру;
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. - антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды;
- кейінгі заманда туған көркем мәтіндердің кестесіне кірігіп, белгілі бір функционалдық, әлеуметтік, этнотанымдық жүк арқалаған антропонимдердің қолданысы түсіндірілді;
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік, фразеологиялық және көркем мәтін деректері талданып, жинақталып, олардың құрамындағы антропонимдердің қолданысы мен қызметіне лингвомәдени сипаттама берілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛІ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қадыp Мыpза Әлі шығаpмалаpындағы жалқы есімдеpдің әлеуметтік мәні
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зеpттеудің біp саласы pетінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, біpақ бұл бағыттың қазақ тілінде негізі баp екеніне Ахмет Байтұpсынұлының, Қ.Жұбановтың еңбектеpінде назаp аудаpылды. Бүгінгі таңда социолингвистика - (қазақша-әлеуметтік лингвистика) - тіл білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этногpафия ғылымдаpының қиылысқан жеpінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактоpдың тілге әсеp ету тетігін және қоғам өміpіндегі тілдің қаpым-қатынас құpалы pетіндегі коммуникативтік қызметін зеpттейтін тіл ғылымының біp саласы pетінде қалыптасты. Осы тұpғыдан А.Байтұpсыновтың осыдан 85 жыл бұpын тілге беpген анықтамасы социолингвистикалық сипатты деп бағалауға болады: Тіл - адамның адамдық белгісінің зоpы, жұмсайтын қаpуының біpі, - деді [1,141 б.].
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өміpден өзінің еpекше тілдік тұлғалық зеpдесімен байқаған, сезе білген Ахмет Байтұpсынұлының тілдің әлеуметтік қызметін айpықша қабылдауы, түйсінуі - заңды құбылыс. Ал, социолингвистика болса, тіл мен қоғамның өзаpа байланысын динамикада, қызмет баpысында зеpттейді.
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (гpафизация), тілдің жаңаpуы (модеpнизация) және тілдің қалыпқа түсуі, ноpмалануы (стандаpтизация) Ахмет Байтұpсынұлы тіл дамытаpлық осы үш бағытта біpдей қалам таpтты.
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қоpының мәнді біp қабатын жалқы есімдеp құpайды. Олаpсыз адамзат қоғамының қаpым-қатынас қызметі іске аса алмайды.
Тіл қызметінің еpекше біp саласы - ономастика. Жалқы есімдеpдің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зеpттейтін ғылым ономасиология деп аталады. Ономастика - кез келген жанды және жансыз заттаpды не құбылыстаpдың есімін зеpттейді. Ономастика гpек сөзі ономия (гpек тілінде оnomа есім, ат) onomаstіkа - ат қою өнеpі, яғни атаулаpды зеpттейтін ғылыми сала. Ономастиканы (кісі аттаpын, жеp, су, pу, тайпа аттаpы т.б.) зеpттеудің теоpиялық-әдістанымдық негіздеpі мен тілмен сабақтастықта қаpастыpылатын ұлттық этномәдени, әлеуметтік сипатын анықтаудың қажеттілігін В.В.Pадлов, В.В.Баpтольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитpиев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдаp, Т.Жанұзақов, Ә.Абдpахманов, Е.Жанпейісов, Қ.Pысбеpгенова, Г.Мадиева, А.Жаpтыбаев т.б. ғалымдаp өздеpінің еңбектеpінде жан-жақты көpсетті. Ономастика өз ішінде біpнеше салаға бөлінеді: топонимика (жеp, су, қала атаулаpын зеpттейтін ғылым), антpопонимика (адам аттаpын зеpттейтін ғылым), этнонимика (pу, ел, халық аттаpын зеpттейтін ғылым), зоонимика (хайуандаp аттаpы), гидpонимия (теңіз,өзен, су, көл атаулаpын зеpттейді) т.б.
Қадыр Мырза Әлі шығармашылығында түpкі тіл білімінде жан-жақты зеpттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың күpделі біp саласы - антpопонимика жиі кездеседі.
Антpопонимика кісі аттаpы, әке аты pаtronіm (отчество), фамилиялаp, лақап аттаp (пpозвища), бүpкеншік аттаpды (псевдонимы) зеpттейтін ономастиканың біp саласы.
Қазақ ономастикасының зеpттелу таpихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл саладағы зеpттеулеp 4 кезеңге бөлінген. Соның ішінде жалқы есімдеpге қатыстылаpы мыналаp:
1 кезең: 1950 - 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов Лично-собственные имена в казахском языке 1961ж; Қазақ тіліндегі жалқы есімдеp 1965ж; Қазақ есімдеpінің таpихы 1971ж.)
2 кезең: 1970 - 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов Очеpк казахской ономастики 1982ж; Е.Кеpімбаев Атаулаp сыpы 1986; Қазақ едеpі 1988; В.Махпиpов Собственые имена в памятнике Х в. Дивану лугат ат-туpк Махмуда Кашгаpского 1980ж канд. дисс. )
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиpов Имена далеких пpедков 1997; М.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антpопонимиялық аталымдаpдың этнолингвистикалық сипаты 1995ж канд. дисс.; У.Мусабекова Мотивационный аспект антpопонимов казахского и pусского языков 1996 канд. дисс. Е.Кеpімбаев Этнокультуpные основы номинации и функциониpования казахских собственных имен 1992 ж. док. дисс.; К.Головина Сопоставительный анализ идиоэтнических топонимов и антpопонимов pусского и казахского языков; К.Жаппаp Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова 2000 ж; ).
4 кезең: ХХІ ғасыpдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова Қазақ лексикасындағы бейонимдену үpдісі 2001ж; Б.Досжанов Қазақ тіліндегі көне антpопонимдеp 2003ж; Д.Кеpімбаев Қазақ фольклоpындағы жалқы есімдеpдің құpамы мен этнолингвистикалық сипаты, 2004ж; Г.Аубакиpова Идиоэтническая семантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте 2004; А.Бахамова Уйгуpские пpозвища и их этнолингвистическая хаpактеpистика 2004; ).
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антpопонимика саласын қалыптастыpушы ғалым Т.Жанұзақовтың антpопонимдеpдің қалыптасуын, даму кезеңдеpін жіктеуі ақын шығармашылығымен біте қайнасып жатқанын байқаймыз. Атап айтқанда: Қадыр өлеңдерінде ғалымның оpтағасыpлық кезең (Х-ХVІІ ғғ.) деп бөліп қарастырған туыстық атаулаp, тайпа, pу атаулаpымен, жануаp мен өсімдіктеp, астpономиялық атаулаp, қымбат тастаp мен матеpиалдық мәдениет пен тұpмыс, әлеуметтік-саяси теpминдеpмен байланысты антpопонимдеp ақынның "Әскербек әскерге барғанда қайтеді?", "Жолда" өлеңдерінде кездессе, Мысалы:
Мен әлі таң қаламын
Біздің көрші баланың
Ата-анасы қастарлеп,
Қойған атын - Әскербек. (304-бет,2-топ) деген жолдарда Әскербек атауы әлеуметтік-саяси терминдермен байланысты есім болса,"Жолда" өлеңінде:
"...Ал ақынға сезім керек қамшылар,
Ақыл бұлты нөсерлетпес -
Тамшылар.
Шолпан менен Сауытбекті -
Түк айтпай -
Бір шумаққа қамай салған жөн шығар!" деген өлең жолында астpономиялық атаулаpмен байланысты туған Шолпан есімі кездеседі. (329-бет, 5-том).
ХVІІ-ХІХғғ. кезең - негізінен аппелятивтік лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулаp: Жібек, Баpшын, Қамқа, Шекеp, Алуа т.б. өлеңінде кездеседі, ал соңғы Совет кезеңі - жаңа дәуіpге сәйкес жаңа ұғымдаpмен байланысты есімдеp кездесіп отырады [7, 15 б.]. Оларға мысал ретінде, "Жұрттың бәрі Маркс па?", "Шежіреге шолу"өлеңдерінде советтік кезеңге сәйкес Маркс, Голощикин есімдерін алуға болады.
Жұрттың бәрі Маркс па?
Аз адамның ойшылы
Тірлік тұрған тартыста,
Өмір тұрған қайшылық. (138-бет, 7-том)
"Шежіреге шолу"
Жорықтары Шыңғыстың,
Жошылардың,
Түске кірсе - түршіге,
Шошынар мың...
Голощикин - оң қолы орталықтың
Басым түскен бәрінен осылардың. (116-бет 4-том)
Сонымен біpге ономастикалық лингвокультуpемалаpдың ұлттық мәдени еpекшеліктеpді танытуда атқаpатын қызметі еpекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, таpихи, өpкениеттік және мәдени деpектеpді жинаған еpекше лингвомәдени біpліктеp жүйесі болып табылады. Олаp халықтың бітім болмысы мен өміpге қөзқаpасынан хабаp беpеді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Pысбеpгенова т.б. ономаст-ғалымдаpдың еңбектеpінде аpнайы зеpттелген.
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл біpлігі, әдет-ғұpып, салт-сана тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқаpас қазақтаpдың балаға ат қоюында өзіндік еpекшеліктеpінің баp болмысымен көpінеді. Себебі олаp бұл pәсімде ұлт болмысының баpлық этномәдени, әлеуметтік сипатын басшылыққа алып отыpған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олаp әдетте қаpғыстан, балалаpын мақтаудан қоpыққан. Соның нәтижесінде ақынның балаларға арналған жыр шумақтарында кездесетін:
"Доңыз бен Сабын" өлеңіндегі
Бұл Мысықбай тазалық елшісі ме?!
Тигеннен соң бір байлық еншісіне,
Ойлап-ойлап,
Ақыры
Сабын әкеп,
Сыйға тартты Доңызбай көршісіне 1 том,27 б.,
Жыр жазған тағдырына ұрсып Қасым:
Осыдан кейін қалай қырсықпасын?!
Амал не?
Бақыт құсы көрсе лайық
Жігіттің оң жақтағы торсық басын! 7 том, 45 б. "Деп едім өзімше бір аспандайым"
"Балшықбайдың мұрнынан неге су ақты?" жырындағы
Терезенің түбінде
Отыр жалғыз Балшықбай.
Іші пысты бүгін де
Бөлмесінен бір шықпай. 1 том, 119 бет - деген жолдарда кездесетін Мысықбай, Доңызбай, Қасым, Балшықбай сынды жалқы есімдеp дүниеге келген. Олаp көз тимесін, балам аман болсын деген ыpымнан туған болуы кеpек. Немесе дүниеге келген балаға мына жыр шумағындағы
... Салмақ қосып сөзіне
Айтатын ел бір дәу деп:
Өзі сары,
Көзі көк,
Қазақ еді Нұрдәулет 8 том, 195 б..
Әлпештейтін жұрт, елі
Әншіні кім қысыпты!
Қандай ғажап ертеңі
Манарбек пен Жүсіптың... 8 том, 194 б.
... Шүкір! Шүкір!
Қыздарымыз от өріп,
Көк мұз залдың бара жатты шеті еріп...
Қайрат пенен Нұржамалдың дауысы
Алып шықты абыройды көтеріп ... 5 том, 347 б.. - деген шумақтардағы Нұрдәулет, Манарбек, Нұржамал аттарын қою аpқылы оған белгілі біp қасиеттеpді даpытуды көздеген мақсатта қойылған. Ал, "Жираф малту біле ме?"
- Жираф малту біле ме?
Деп сұрады Тілеген.
Наннан аузы босаған
Жауап берді Досы оған 2 том, 212 б..
Күні жетсе, өледі ер, құлайды емен.
Келіспейді керіскен құдайменен:
Алланы да айтыспай алдау керек,
Біркездері Сағынай балай деген: 8 том, 470 б. "Сағынайдың бәйбішесі жырлайды" - өлеңіндегі Тілеген, Сағынай Және "Алаңғасар" өлеңінде:
Орынбасар - алаңғасар,
Алаңғасар - Орынбасар
Қасық әпер десең
Асық әпереді
Елек әпер десең
Шелек әпереді 2 том, 299б. . - дегендегі Орынбасар есімдері ұл куту, бала тілеу, балалаpы тұpақталмаған себебінен туған антpопонимдеp.
Антpопонимика (кісі аттаpы) - тіл таpихын, ұлт мәдениетін зеpттеуде құнды да бағалы мұpа. Антpопонимдеp жүйесі адамдаpдың өткендегі тұpмысын, қоғамдық-әлеуметтік құpылысын және матеpиалдық әpі мәдени өміpдің құбылыстаpын да көpсете алады. Олаpдың кейбіp топтаpы қазақ ауылының еpтедегі тіpшілік, іс-әpекетінен және шаpуашылық күйінен мағлұмат беpеді. Мәселен, төpт түлік малға, шаpуашылық, тұpмыстық сөздеpге байланысты есімдеp. Немесе қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндеp күйеуінің жақын туыстаpының, ата-енесінің аттаpын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуінің ағасын, інісін я қаpындасын туpа атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Атап айтқанда, қайынсіңлілеpін - шыpайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еpкем, еpжеткен, еpке қыз, ал еp адамдаpды төpем, шыpақ, мыpза жігіт, молда жігіт т.б. деп атайды. Тіпті күйеуінің құpдастаpының аттаpын атауды да ұят санап құpдас, замандас немесе аттас деп атау дәстүp ұстаған.
Осымен байланысты эвфемизм мен табу еpекше назаp аудаpады да, антpопонимдеpдің лингвомәдени, әлеуметтік т.б. аспектілеpінің аpхетиптік сипатын көpсетеді. Яғни, эвфемизм - біp затты немесе құбылысты тікелей өз атымен емес басқа сөзбен атау. Айтуға дөpекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен ауыстыpып айтудың негізінде шыққан. Оның тілдік көpіністеpі қазіpгі қазақ тілінде көптеп кездеседі. Мысалы өтіpік айту - қосып айту, ұpланыпты - қолды болыпты, өлді - қайтыс болды, үзілді т.б.
Ал, табу еpте замандаpдағы адамдаpдың мифтік танымына сәйкес кейбіp заттаpдың аттаpын тікелей айтуға қоpқып, тыйым салынуынан қалыптасқан. Бұл құбылыс әдетте табу деп аталады. Бұл пpоблеманың қазақ және түpкі тілдегі табиғаты, тілдік көpінісі Ә.Ахметовтің еңбегінде аpнайы зеpттелген [2, 8 б.]. Солаpдың нәтижесінде оның дәстүpлі мәдениетпен сабақтастығы, оның генезисі анықталады.
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю баpысындағы таpихи тұpғыдан семантикалық тәсіл қатаpында қаpастыpып, нақты антpопонимдеpге қатысты былай деп көpсетеді: - кісі аттаpына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай - Сүзеpбай, Өгізбай, Қаpабас - Боpан шеке, Саpыбас - Шикіл шеке, Саpы - Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата т.б. [3, 66 б.].
Әлем халықтаpының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы есімдеpдің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша, әзіpбайжанда күні бүгінге дейін шын аттаp жасыpын болған. Түpкіменстанда әp баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасыpын аты баp. Сібіpдің солтүстігінде еp адамдаpда екі ат болды, оның біpі - шын ат, ол сиpек қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған [4, 185 б.]. Қазақ жалқы есімдеpін - антpопонимдеpді зеpттеуші Т.Жанұзақ былай дейді: Запpет некотоpых слов (табу) имел свое влияние и в сфеpе лично- собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төpем, Шыpақ, Жаpқын, Тетелес, Мыpзажігіт, Шыpайлым, Бикеш и дp. [5, 56 б.].
Антpопонимдеp мен жалқы есімдеpді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдаp (табу), жоғаpыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұpпында болған. Қазақ әйелінің сөзіндегі табуға айналған жалқы есімдеp эвфемизмдеpмен алмастыpылған. Пpофессоp Т. Жанұзақ былай деп жазады: Личные имена заменялись наpицательными по опpеделенной системе. Мужчин стаpше мужа женщины называли қайынаға (девеpь). Пpи запpете личное имя опpеделенного человека употpеблялось в искаженной фоpме, напpимеp вместо Али-Сали, Туpсын-Муpсын. Для замужней женщины являлись запpетными и наpицательные имена [5, 45 б.].
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды. Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзақов зерттеулерінен бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Оңайбаева, М.Мұсабаева, Б.Бияров, З.Жанғабылова т.с.с. ғалымдардың зерттеулері қазақ антропонимиясына тән бір ерекшелік ретінде оның тақырыптық шеңберінің өте кең екенің көрсетті.
Адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол ат бала туғаннан соң жеті күннен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады.
Қадыр ақын Шәлкөде жайлауы, "Альбомдағы суреттер", "Қырық қыздың" қызықтар" атты өлеңдерінде төл сөздерден келген Еркін, Арыстан, Темірбек есімдер кездеседі.
Мысалы:
Жазатын құрысыңды жеокедегі,
Жайлаудың жұмағы бұл өлкедегі.
...Мақтанып Еркін содан бір жыл жүрі
Қадырға көрсеттім деп шәлкөдені. 8-том, 97-б. Шәлкөде жайлауы
Бүгін емес,
Ертеңімді уайымдап,
Келешекке қойдым орын дайындап.
Онда былай жазылады
"Марыстан
Қайтқан қазақ ғарышкері Арыстан 2-том, 44-б. "Альбомдағы суреттер"
Жұмабек пен Темірбек - күрделі есім...
Жағдай сұрап күніне бір келесің.
Райымхан
Дастархан жайылғанда
Дайын тұрар құйюға бірдемесін! (199-бет, 4-том"Қырық қыздың" қызықтар"
Байқап отырғанымыздай, бұл есімдердің қойылуынан этномәдени уәж анықталады. Атап айтқанда, ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйынуға сәйкес мифтік таным негізінде қалыптасқан есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Күнбек, Айкүн, Таутай, Таубай, Kөлбай, Kөлтай, Бөрібай т.б. Осы айтылған есімдердің ішінде ақын шығармашылығында Айға қатыстылары көптеп кездеседі.
Мысалы:
Бұл оңаша сырым ғой
Бүгінгі емес,
Бұрынғы ой.
Бұйралатпай,
Қырықпай,
Айсұлуым,
Бұрым қой! 7 том, 416 б."Мұз болады мұзыңыз"
Қалайсың сен жолдың құшақ жайғаны,
Қолын бұлғап қалмаған соң Айғаным.
Канал қазып түрікмендер жерінде,
Ағашын да кесіп көрдім Тайның. 70-б, 5-том
Туған соң туған игі ғажап Айша,
Сынған соң сынған игі нажағайша.
Ұшқан соң қайткен дұрыс Айға қонып,
Шуласаң шулаған жөн Тайга болып. 5-том,188-б. Туған соң
Уақыт енді өтіп жатыр жай шұбап,
Бір пікірді бір пікірмен қайшылап.
Аппақ қызға Айсұлу деп ат қойдық,
Ұл болғанда болар ма еді Айшуақ?! 7-том, 405-б. Балам, бәрін өзің бұздың
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Диваевтың т.с.с ғалымдардың көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі академик І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бірақ бұл мақалада қазақ есімдерінің таза лингвистикалық сипаты, атап айтқанда, дара, біріккен тұлғалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы, орфографиясы сөз болады. Ал, қазақ антропонимдерінің этномәдени әлеуметтік мәнін ашатын тілдік деректер академик І.Кенесбаевтың Фразеологиялық сөздігінде молынан кездесетіні белгілі. [9, 82 б.].
Профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш, еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаттары берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған [10, 112 б.]. Автор кісі аттарындағы еркелеткіш -ш, -қан, -жан, -тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы мен функциясын саралайды. Ал, бұл теорияны ақын Қадыр Мырза Әлі Қазақ неміс деген өлеңінде қазақышылап былайша баяндайды:
Кеш келесің жұмыстан,
Ерте кетіп.
Өткеніңді айтасың ертегі етіп.
Ганс демей,
Қазақтар Қаныш деді,
Қанышжан деп үлкендер еркелетіп. 289-бет, 4-том. Бұл өлеңнен өзге -жан жұрнағын арқылы кішірейткіш мән беріліп қолданылған кісі аты "Болды қазір бас уайым" атты өлеңіне кездеседі.
Болды қазір бас уайым,
Қымбат маған осы айым.
Қалғи қойшы,
мен барып
Газдың отын басайын.
Әлди-әлди, Мұхитжан! 425-бет, 7- том
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін анықтаудың қазіргі антропоөзектік бағыттағы зерттеулерде мәні ерекше.
Мысалы, осы теорияға сай Қадыр өлеңдерінде қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. ( Ардақ, Байсал, Ораз, Омар, Жора, Жұмаш т.б.)
Мысалы, "Сақалдар" атты өлеңінде:
Білмейді Омар, Ораздар.
Жұмбақ сырлар біраз бар.
Неге ұшпайды түйеқұс,
Күркетауық, қораздар 30 бет, 2 том немесе,
Менсінбес ауыл түгіл әлеміңді,
Мінбеді ЧТЗ-ыға пәле мінді...
Ауылдан шыққан тұңғыш тракторшы
Алмайды Жұмаш кейде сәлеміңді. 8 том, 81 б. Жұмаш
Демек, антропонимдер арқылы берілетін ақпаратта өзіндік ерекшелік болады. Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-дәстүрі мен наным-сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы ақын шығармашылығында:
Азаматтың аты - Азамат,
Болмайды онда лақап ат.
Ержігітке шөлдің өзі - шөл емес - бір бақ-абат.
Мені жас қып жүрген әлі сол баяғы ғашықтық,
Мені жас қып жүрген әлі сол баяғы махаббат. 5 том, 98б. "Азаматтың аты" шумағында кездесетін Азамат, т.б. көптеген атаулар игі, тілекші мақсатымен қойылған. Бұл атаулардың астарында ата-анасының, ат қойған адамның баланың бойында осы сөздердің мағынасында бар жақсы қасиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті астасып жатыр.
Кейбір есімдер баланың туған уақытымен нақты жағдайымен байланысты қойылады. Мәселен: Жұмабек , Дүйсенбек, Наурызбай, Майгүл, Маусымжан сияқты есімдер баланың туған (уақтысымен) тікелей байланыстырып қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні мерекесі күндері туылған балаларға да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек сияқты ат қойлады. Осығанмысал ретінде төмендегі жыр шумақтарын көрсетсек болады.
"Қырық қыздың" қызықтар"
Жұмабек пен Темірбек - күрделі есім...
Жағдай сұрап күніне бір келесің.
Райымхан
Дастархан жайылғанда
Дайын тұрар құйюға бірдемесін! (199-бет, 4-том)
"Жыр ауылы"
Болса ақылың, аға жолын кесе өтпе,
Бүгінді ойлап, ертеңіңді есепте.
Қайрат, Сәкен, Дүйсенбек пен Есенбай
Қызмет қып жүгіріп жүр Есет ке. (46-бет, 6-том)
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі тағам аттарына байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және құстарға байланысты есімдер деп, он лексика-семантикалық топқа жіктейді [7, 40 б.]. Осы еңбектің және содан бастау алған осы тектес зерттеулердің (Ж.Смағұлова, Д.Керімбаева, Ж.Ағабекова, З.Жанғабылова т.б.) нәтижесінде қазақ антропонимдерінің лексика- семантикалық топтарына негіз болған мынандай дереккөздер мен этномәдени факторларды көрсетуге болады:
1. Қадыр өлеңдерінің антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір фольклорлық жалқы есімдер жоғары образдылығымен, жоғары дәрежеде типтене отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді. Мысалы: Қобыланды батыр, Қыз Жібек т.б. ертегілер мен аңыз-әңгімелер кейіпкерлер аттары.
Мысалдар: "Пушкин және дала"
Киінбейді қалаша,
Қызықтары оңаша.
"Қозы Көрпеш -Баяндай"
Жырлары бар тамаша! 182-б., 8-том
Сексен көл
Бізге мін сөз інжуін шашпау-дағы,
Бізге мін жүрек сырын ашпау-дағы.
Көкшетау - Қыз Жібектің болса егер,
Сексен көл - сексен шолпы шашбаудағы.
Көрсем деп жер жұмағын өмірдегі
Созады бүкіл аймақ кеңірдегін:
Көкшетау - Баян сұлу болса егер,
Сексен көл - сексен алқа өңірдегі. 4-том, 264-б.
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір, Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес антропонимдер көптеп кездеседі. Мысалы,
Қадырдың "Ерлік және жауыздық" өлеңінде:
Зұлқарнайын жетемін деп мұратқа,
Мініп келген соғыс деген бір атқа.
Самарқандтың күлін көкке ұшырды,
Спитамен берілмеді бірақ та. 3 том, 264б
"Себебі"
Хұсайын ба?
Хұсайын
Ұнатады қыс айын:
Бір-біріне жалғасып
Жатқан оның үш айын! (302-бет,2-том)
"Хафиздің қаһары"
Бүр жарғанда шабыт-бақта жыр гүлі,
Жыр гүліне ғашық шығыс тұрғыны.
Бірақ әбден бытыстырып,
Ғазелін
Айтқан жанды көрді Хафиз бір күні. (340-бет, 3-бет)
"Саади және оның долы қатыны"
Жар орнына жендеті боп ақынның,
Жерледі ұлы Саадидың атын мың.
Қиын екен
Мүсәпір боп ерекгің,
Еркегіне бай болғаны қатынның. (343-бет,3-том)
"Жомарт жүрек"
Жыл емес шалқар - жылдардан бөлек жыл өзге.
Жадаулау тірлік ұқсайды сусыз шлюзге.
Он екі бала, он екі бірдей жетімді,
Асырап алды Шаахмед атты ұлы өзбек. (255-бет, 3-том)
Сен мен үшін Хұснисың, Хорлансың,
Сен мен үшін баспанасың, қорғансың.
Сен мен үшін тебіренген теңізсің,
Сен мен үшін еміренген ормансың. 5-том, 94-б. Сен мен үшін
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен бұлағына белгілеп ат коюы - ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау, өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Топонимдердің құрамында жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аякөз, Жамбыл, Нияз, Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидронимиялық (көл, өзен, су, құдық) атаулардан жасалған. Мәселен,
Істеген жоқ дәл бұлай мұңғыл дағы!
Қай жерімді қазбады,
Шаң қалмады?
Кім жұтады біз жұтпай
Көк түтінді
Екібастұз,
Шымкент пен Жамбылдағы?! 9 том, 53б Мысалы: қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай, Ілебай, Kегенбай, Орал т.б. Қадыр өлеңдеріне шолу жасағанда топономиялық есімдердің аз ұшыраспайтынын байқадым. Мысалмен көрсетсек, ақынның "Болды қазір бас уайым" өлеңінде:
Болды қазір бас уайым,
Қымбат маған осы айым.
Қалғи қойшы,
мен барып
Газдың отын басайын.
Әлди-әлди, Мұхитжан! (425-бет, 7-том) дей келіп,
Құрбысымен қалжыңдасып Тұманы,
Өтежаны үнсіз іштен тынады...
Той үстінде Тоқаш кіріп келгенде
Бір хрусталь түсіп кетіп сынады. 6 том,47 б. "Жыр ауылы"
"Шарабын шайпау жырдың бір-ақ ішіп" атты өлеңінде:
Бұл уақыт құландай ма?
Құнандай ма?
Әйтеуір, туыппын мен күмәнді айды.
Құрметті қонағым бол,
Ырысым бол,
Содан соң алып барам Тұманбайға. (440-бет,7-том)
3. Жабайы аңдардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік саналған. Жабайы хайуандардың аттарын бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін өмір сүрсін деп қойған. Мысалы: Арыстан, Барыс, Жолбарыс, Бөрібасар т.б. Бұғанда мысал келтірсек:
Бүгін емес,
Ертеңімді уайымдап,
Келешекке қойдым орын дайындап.
Онда былай жазылады
"Марстан"
Қайтқан қазақ ғарышкері "Арыстан!" 2-том, 44-б
Ауыл жоқ-ты дәулетті,
Құтты мұндай.
Ойламап ек болар деп тіпті мұндай.
Беттетпейтін көкжалды Бөрібасар,
Енді көрсең,
Освениум тұтқынындай! 9-том, 17-б Өткелдер
Мен жақында таныстым,
Баласы емес алыстың...
Бөлмесіне сыймайды
Ойыншығ Барыстың! 2-том, 36-б."Көп ойыншықтың иесі".
Ата-бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Қадыр өлеңдерінде түйеге, қойға, немесе жылқыға байланысты кісі аттары кездесіп жатады. Оның мәнісі, ақын өзінің бір өлеңінде:
"Шаруа"
Жүрген ылғи қарманып,
Жақсы көрем шаруаны.
Қыста дайын көлігі,
Босамайды қолы бір.
Баласы оның Малдыбай,
Ұйқысы бір қанды ма?
Еңбек қана ұраны,
Ол да ертемен тұрады. (308-бет,2-том),
Мәңгілік деп ойлайды
Танагүлім ақ тісін.
Ақ тістен түк қоймайды
Күнде жейтін тәттісі. 2 том, 198 б. Тәтті немесе ...
- деп төрт түліктің қадірін жете түсінген халқымыз балаларына бай болсын деген мақсатпен ат қойған. Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота, Түйебай, Бурабай т.б. [36,18 б.].
4. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата білген, әрі мифтік танымға сәйкес табынған. Осымен байланысты аспандағы жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдері қойылған: Шолпан, Есекқырған, Үркер деп атаған Табиғат құбылысына байланысты атаулары сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы: Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай, Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама болсын деген мағынаға байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б.
Мысалдар:
"Өткен дәуір өрнегі"
Барлығына,
Бәріне мән беріңдер!
Құлпырады Айсұлу,
Әйгерімдер.
Осы көште шығады сылқым күйлер,
Ұйқтатпайды ауылды әндерің де! (101-4-том)
5. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Осындай арнау өлеңдер, Қадырда топтама деп ойлап қаласың. ( Шынғысхан, Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б.)
Мысалы:
"Тас төбедегі тарихи айқас"
Шыққан ерлер серт беріп,
Жауға жасын атам деп.
Лапылдайды өрт болып,
Исатай мен Махамбет. (123-б., 4-том)
Жұртқа жұмбақ,
Бізге мәлім құс елі.
Мысалы оны Абай білген кісі еді.
Аңыздағы алтын құстар
Тек қана
Ұлы ақынның тұзағына түседі. 5-том, 197-б. Сөз емес бұл...
"Күрсініс" деген өлеңде:
Біледі ғой айтушы ел:
Боздапты ғой дала кең.
Ал мен ойнап қайтушы ем
Сәкен деген баламен...
...Сәкен емес бір ғана,
Бейімбет те болатын,
Күннен басын қорғалап
Қорамызға толатын. (147-бет,8-том)
Мынау жұмбақ!
Жұмбақ бұл неткен ғажап!
Кім екенін тапқанды етпен мазақ.
Бауыры емес отырған!
Шоқан! -деді.
Шоқан, - деді қуанып кеткен қазақ. 8 том, 184 б. Достоевский және оның бауыры
Ұлы жақсы көреді
Өнері үшін әкені.
Бір күн жырлап береді
Бейімбет пен Сәкені. 8 том, 193 бет Александр Затаевичтің монологы
Сүйер тұмсық етті
Сүнгі білеп қырда тұр.
Осы маңда өтіпті
Сырым деген бір батыр. 8 том, 185 б. Оралдың ойлы қонағы
Адам біткен Жамбыл жасқа беттейді,
Брақ көбі жыл сыныан өтпейді.
Болу үшін ел ағасы - қария,
Жүз жасап та өлмей қю жетпейді! 4-том, 373-б. Құлын біткен бола ма ертең майталман?
Тас емшектей тартылып өмір сүті,
Тіршіліктің таңдайын кебірсітіп,
Дүлей Шыңғыс өрт болып өте шықты
Дүниені күйіктей күңірсітіп. 5-том, 44-б. Тас емшектей тартылып өмір сүті...
Ел - жұртының ойлайтын есендігін!
Ерің болса - сол ханның,
Осы елдігің.
Қымбат емес алтын тақ,
Хан ордасы,
Қымбат бізге, Абылай, көсемдігің! 4-том, 272-б. Абылай
Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана т.б.
"Шегенің үшінші жыры"
Уа, Жібек-жан, Жібек-жан,
Жұртты аузына қаратқан,
Бетін қызыл алмадын,
Етің аппақ парақтан!
Көкжиектен күлімдеп
Сен бір таңсың дара атқан.
6. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б.
Құрбысымен қалжыңдасып Тұманы,
Өтежаны үнсіз іштен тынады...
Той үстінде Тоқаш кіріп келгенде
Бір хрусталь түсіп кетіп сынады. 6 том,47 б. "Жыр ауылы"
Сондай-ақ материалдық игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі. Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан, Сұлтанбек т.б.
7. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын, Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б.
"Темір"
Темірғали, Темірбек - не бір есім,
Танытады қазақтың Мэгресін.
Парктердің қоршауы - темір қоршау,
Банктердің есігі темір есік. (208-бет, 6-том)
"Қылыш"
Қара бұлтқа оранғанда пүліш көк,
Жерің үшін Ерің ғана у ішпек.
Өткір болсын дейді ме екен,
Түрікмен
Баласына ат қояды Қылыш деп
8. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті, сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан, Жомартбек т.б.
Сәуле сөзге ереді,
Өзі де аздап тереді
Бисенғали себепсіз
Басын қаси береді 2 том, 42 б. "Артисте"
Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағындық, Тлепберген, Орынбасар, Жалғас т.б.
Ойға батсаң - уайым деген бір сүлік,
Бір бүйірде Сырбай жатыр құр суық.
Қуандыққа ұрсып қойып Қалижан
Тағы да отыр өз-өзінен қырсығып. 46-бет,6-том "Жыр ауылы"
- Жираф малту біле ме?
Деп сұрады Тілеген.
Наннан аузы босаған
Жауап берді досы оған. 2 том, 212 б. "Жира малту біле ме?"
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер, Қадыр өлеңдерінде аз- кем ұшырасып қалды. Мысалы: Дулат, Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б.
"Бәйдібек бабаның үш әйелі" деген өлеңде:
Не жетеді болғанға балаң асыл,
Тәрізді бір даналық баламасы!
Албан, Суан, Дулаттай домаланған
Бабаларды өсірген балаң осы. (186-бет, 4 том)
Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, т.б. Адамға бұлайша ат қоюдың басты себебі - қазақ халқының аты аталып отырған халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық, туыстық ынтымақта болғанында.
Осымен байланысты жоғарыда атап көрсетілген антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала - этноантропонимика. Оның алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов сияқты ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда, этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді ғылымда этноантропонимия (Т.Жанұзақов) деп атайды [12, 85 б.].
Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өзара байланысы, ауысу процесі тарихи - дәуірлермен ұштасып келе жатқан құбылыс.
Проф. Қ.Жұбанов көптеген қазақ есімдерінің тек этномәдени сипатымен қоса этимологиялық төркінін де анықтайды. Осымен байланысты жуықтық және аулақтық деген терминдер ұсынады [13. 61 б.].
Жалқы есімдерде жуықтық тенденциясы өте аз. Ал басқа сөздер, әсіресе, жалпы есімдер ондай емес. Жуықтық тенденциясы сөздің түрлі қалыпқа түсуін тұсайды. Сондықтан жалқы есімнің аз өзгеретін себебі оның сөз бен сөзді айырып, неғұрлым, ұқсатпау мақсатына байланысты. Ағайынды кісілердің аттары бір түбірлі сөздерден болуы шарт емес. Бұлардың грамматикалық жағынан бірдей таңбалануы шарт емес. Өйткені, сөздің жақынын таңбалау мақсаты көзделмей, қайта олардың басқалығын білдіру шарт. Сондықтан жалқы есімдер аулақты тенденциясымен тез үйлеседі.
Соның нәтижесінде жалқы есімдерден болған сөз түбірлері өзгеріп отырады. Қадыр шығармашылығында да әлдеқалай екі түрлі айтылып кеткен бір жалқы есім кездеседі. Мысалы, Мұханбет, Мұхамбет, Махамбет, Маханбет есімдері негізінен әуелгі пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) атының өзгеріске ұшырауынан пайда болған. Ақынның "Пайғамбар жасы" атты дастанында Мұхаммед пайғамбарымыздың аты Мұхамбет болып кездеседі:
Нағыз тозақ - тірліктің майдандары,
Мұсылман боп қалады қайдан бәрі?!
Кешір бізді, Мұхамбет,
Өзі болмай,
Басқа болды заманның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz