Сырдария өзенінің экологиялық мәселелері

Жоспар
Кіріспе

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім
I.ТАРАУ. Сырдария өзеніне физикалық.географиялық сипаттама
1.1Өзен нің жер бедері мен геологиялық құрлысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ішкі сулары мен су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі

ІІ тарау. Геоэколгиялық жағдайлары мен оларды жақсарту шаралары
2.1 Көксарай су қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе
Қазіргі таңда Сырдария өзені суы түгілі дерлік халық шаруашылығының түрлі салаларына пайдалануына байланысты өзен геожүйелерінің құрамдас бөліктеріне әсер етущі антропогендік процестерінің шаруашылықтық экологиялық ерекшелігіне сәйкес мұнда ауыл шаруашылығы, өнеркәсіптік, техногендік яғни антропогендік факторлардың барлық түрлері дамыған. Сондықтан да өзен геожүйелерінің антропогендік өзгерісіне дұрыс талдау жасау және оны қорғау шараларына ғылыми тұрғыдан баға берудің маңызы зор.
Сонымен қатар аймақ ландшафтысының қарқынды шөлдену мен тұзданудын және эрозиялық процестердің әсеріне ұшырауы себебінен ауыл шаруашылығы айналымындағы жерлердің биологиялық өнімділігі кеміп, өзен бойларында тараған шалғынды- тоғайлы оазистер мен ксерофиттіэфемерлі шөптесін өсімдік жамылғысының жойылып кету қауіпі байқалуда. Сондықтан да бүгінгі таңда өзен бассейні геожүйелері антропогендік факторлардың әсерінен қарқынды ұшыруына байланысты экологиялық ақуал нашарлап, табиғат апатына ұшыраған аймақтардың біріне айналып отыр.
Қазіргі таңда адамзаттың антропогендік іс-әрекеті ғылыми-техникалық прогрестік артуына байланысты өзен геожүйелері өзгертуші өте күшті факторлардың біріне айналып отыр. Соғанорай геожүйелерді түзуші құрамдас бөліктерге әсер етуші антропогендік процестердің адам әрекетерінің нәтежесінде табиғи қалпын өзгертіп агроландшафтар тобын қалыптастыруда. Орындалған магистірлік диссертацияда Сырдария өзенінің орта ағысы геожүйелеріне алғаш геожүйелік-алаптық әдіс бойынша ғылыми негізінде талдау жасалынады. Бұл зерттеу жұмысында автор өзінің тұжырымдамаларынын ұсынады және аталған мәселені түсінуге өз үлесін қосты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл зерттеу жұмысының мақсаты- Сырдария өзенін орта ағысының геожүйелерінің антропогендік жолмен өзгерісіне дұрыс талдау жасау оны қорғау шараларына ғылыми негізде баға беру, антропогендік өзгертеріне геоэкологиялық тұрғыдан бағалау болып табылды. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей мінднттердің шешуге баса назар аударылады:
– Сырдария өзені орта ағысы геожүйелерінің физикалық-географиялық жағдайына сипаттама бере отырып, алабтық территория ретінде ландшафтысының интеграциясы мен дифференциациясына талдау;
– Геожүйелік- алабтық зерттеу әдісі енгізінде өзен геожүйелерін классификациялау;
– Сырдария өзені суының гидродинамикалық және гидрохимиялық жағдайна әсер ететін антропогендік факторларды анықтау;

I-ТАРАУ. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ сипаттама
Сырдария (ертедегі грек деректеріндегі Laxartes, орта ғасырлық деректерден Сейхун деп аталған) Орта Азиядағы ұзын өзен болып табылған. Сырдария өзені Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алады және Қарадария мен Нарын өзенінің Ферғана қазаншұңқырының шығыс бөлігіндегі қосылған жерінен Сырдария аталап Арал теңізіне келіп құяды. Ұзындығы Нарын өзенінен 2212 км, Қарадариядан 3019 км. Су жинау алабы-219 мың км.Барлық су қоры-31,42 км, соның 21,90 км-Өзбекстан Республикасы , 3,39 км-Қырғыстан Республикасы өзендерінен келіп құяды.
Ферғана аңғарында Сырдарияның тұрақты салалары жоқ. Ертеректе Сырдария өзеніне Қазансай, Чубасай, Чадаксай,Исфайрамсай, Шахимардансай, сох, Исфор және т.б. Шаған өзендер құйған. Ал қәзір олардың суы жердегі суландыруға пайдалынады. Сондықтан бұл өзендердің ешқайсысы Сырдарияға қазір құймайды.
Сырдария өзені ағысының бір бөлігі (300 км-ден) терістігіндегі Шатқал жоталары мен түстігіндегі Түркістан жоталарының арасында кеңінен жойылып жатқан Ферғана жазығымен өтеді. Осы жазық Өзбекстан Республикасының ең бай мақта өсіру аймағы болып табылыды. Ферғ

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республиасының Білім және Ғылым
Министрлігі

Факультеті: Тарих
Кафедрасы: Қазақстан тарихы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Сырдария өзенінің экологиялық мәселелері
Пәні: “Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы”

“Сырдария өзеннің
эколгиялық мәселелеріі”
тақырыбындағы
курстық жұмысына

Пікір

Курстық жұмысы бірінші кіріспе, 2 тарау. Қорытынды деп аталатын
бөлімдерден тұрады. Курстық жұмысты жазу барысында Сырдария
өзенінің табиғат жағдайына, геолологиялық құрылымына, тектоникасына,
климатына, өсімдіктер жамылғысы мен жануарлар дүниесіне, топырақ
жамылғысына сипаттама беріп тақырыпты өз дәрежесінде аша алған.
Бұл жұмыс СМЖ-нің талаптарына толық сәйкес келеді.

Курстық жұмысты жазуда жаңадан жарыққа шығып жатқан оқу
құралдары мен әдебиеттер, бұқаралық ақпарат құралдарынан жаңа
статистикалық мәліметтерді алып пайдаланған.

Ғылыми жетекшісі : _______________

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
I-ТАРАУ. Сырдария өзеніне физикалық-географиялық сипаттама
1.1Өзен нің жер бедері мен геологиялық
құрлысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ішкі сулары мен су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
ІІ тарау. Геоэколгиялық жағдайлары мен оларды жақсарту шаралары
2.1 Көксарай су
қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..

Кіріспе
Қазіргі таңда Сырдария өзені суы түгілі дерлік халық
шаруашылығының түрлі салаларына пайдалануына байланысты өзен
геожүйелерінің құрамдас бөліктеріне әсер етущі антропогендік
процестерінің шаруашылықтық экологиялық ерекшелігіне сәйкес мұнда
ауыл шаруашылығы, өнеркәсіптік, техногендік яғни антропогендік
факторлардың барлық түрлері дамыған. Сондықтан да өзен
геожүйелерінің антропогендік өзгерісіне дұрыс талдау жасау және
оны қорғау шараларына ғылыми тұрғыдан баға берудің маңызы зор.
Сонымен қатар аймақ ландшафтысының қарқынды шөлдену мен
тұзданудын және эрозиялық процестердің әсеріне ұшырауы себебінен
ауыл шаруашылығы айналымындағы жерлердің биологиялық өнімділігі
кеміп, өзен бойларында тараған шалғынды- тоғайлы оазистер мен
ксерофиттіэфемерлі шөптесін өсімдік жамылғысының жойылып кету
қауіпі байқалуда. Сондықтан да бүгінгі таңда өзен бассейні
геожүйелері антропогендік факторлардың әсерінен қарқынды ұшыруына
байланысты экологиялық ақуал нашарлап, табиғат апатына ұшыраған
аймақтардың біріне айналып отыр.
Қазіргі таңда адамзаттың антропогендік іс-әрекеті ғылыми-техникалық
прогрестік артуына байланысты өзен геожүйелері өзгертуші өте күшті
факторлардың біріне айналып отыр. Соғанорай геожүйелерді түзуші
құрамдас бөліктерге әсер етуші антропогендік процестердің адам
әрекетерінің нәтежесінде табиғи қалпын өзгертіп агроландшафтар тобын
қалыптастыруда. Орындалған магистірлік диссертацияда Сырдария өзенінің
орта ағысы геожүйелеріне алғаш геожүйелік-алаптық әдіс бойынша
ғылыми негізінде талдау жасалынады. Бұл зерттеу жұмысында автор
өзінің тұжырымдамаларынын ұсынады және аталған мәселені түсінуге өз
үлесін қосты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл зерттеу жұмысының
мақсаты- Сырдария өзенін орта ағысының геожүйелерінің антропогендік
жолмен өзгерісіне дұрыс талдау жасау оны қорғау шараларына ғылыми
негізде баға беру, антропогендік өзгертеріне геоэкологиялық
тұрғыдан бағалау болып табылды. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей мінднттердің шешуге баса назар аударылады:
– Сырдария өзені орта ағысы геожүйелерінің физикалық-
географиялық жағдайына сипаттама бере отырып, алабтық
территория ретінде ландшафтысының интеграциясы мен
дифференциациясына талдау;
– Геожүйелік- алабтық зерттеу әдісі енгізінде өзен геожүйелерін
классификациялау;
– Сырдария өзені суының гидродинамикалық және гидрохимиялық
жағдайна әсер ететін антропогендік факторларды анықтау;

I-ТАРАУ. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ сипаттама
Сырдария (ертедегі грек деректеріндегі Laxartes, орта ғасырлық
деректерден Сейхун деп аталған) Орта Азиядағы ұзын өзен болып
табылған. Сырдария өзені Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алады және
Қарадария мен Нарын өзенінің Ферғана қазаншұңқырының шығыс бөлігіндегі
қосылған жерінен Сырдария аталап Арал теңізіне келіп құяды. Ұзындығы
Нарын өзенінен 2212 км, Қарадариядан 3019 км. Су жинау алабы-219 мың
км.Барлық су қоры-31,42 км, соның 21,90 км-Өзбекстан Республикасы , 3,39 км-
Қырғыстан Республикасы өзендерінен келіп құяды.
Ферғана аңғарында Сырдарияның тұрақты салалары жоқ. Ертеректе Сырдария
өзеніне Қазансай, Чубасай, Чадаксай,Исфайрамсай, Шахимардансай, сох, Исфор
және т.б. Шаған өзендер құйған. Ал қәзір олардың суы жердегі суландыруға
пайдалынады. Сондықтан бұл өзендердің ешқайсысы Сырдарияға қазір құймайды.
Сырдария өзені ағысының бір бөлігі (300 км-ден) терістігіндегі Шатқал
жоталары мен түстігіндегі Түркістан жоталарының арасында кеңінен жойылып
жатқан Ферғана жазығымен өтеді. Осы жазық Өзбекстан Республикасының ең бай
мақта өсіру аймағы болып табылыды. Ферғана жазығы көптеген тау өзендерінің
және оған қоса Сырдария өзенінің суымен суарылады. Жазықтық оңтүстік
шетімен Үлкен Ферғана каналы жүргізілгне. Сырдария өзенінен Ферғана
аңғарына ағып шыққаннан кейін жазықтықтың оң жағынан Ахонгорон
,Шыршық,Келес, Арыс және басқа да шағын өзендер келіп құяды.
Ферғанажазығынан шығарда Сырдария өзені Моғолтау жоталарының сілемдері
болып табылатын биік емес Фархат тауларын кесіп, Фпрхат СЭС салынған
Бекабад табылатын өтеді, ал ағысының жоғарығы жағында бөгннімен бірге
Қайрақ құм СЭС-і салынған.
Өзеннен Далверзин және Киров атындағы Мырзашөл магистральды каналдары
тартылған. Мырзашөл жазығымен тағы да 150 км-ге жуық жол жүргеннен кейін
Сырдария өзені Қазақстан аумағына кіреді. Қазақстанаумағындағы 1000 км -ге
жуық ағып отіп, Арал теңізінен барып құяды. Өзен төменгіағысында Сырдария
аумағы 218,4 км болатын Қазақстан Республикасы Қызылорда облысы аумағы
арқылы өтеді. Өзен геожүйелері Азия шөлдерінің белесінде жатыр: оңтүстік
бөлігі қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігімен,ал солтүстігінде Арал
маңындағы Қарақұм, Арыс құм шөлдерімен және солтүстік -шығысында Орталық
Қазақстанның шөлейт үстіртінің құрамына Ферғана жазығындағы Нарын
(53%),Қарадария өзендерінің(15%) ,Шыршық , Ангрен, Келес және Арыс
өзендерінің(32%) таулардағы су көздерінің жиынтығы болғандықтан, олар
негізінен қармұздықтардан қоректенетін өзендер тобына жатады. Сондықтан
олардың тұздылығы 0,5 гл және сапалы барынша жақсы болған және оны
ғасырлар бойы өзне саласында орналасқан халықтарауыз су ретінде пайдаланып
келеді. Сырдария өзені еріген қар суымен және мұздықтармен қоректенеді.
Сондықтан өзен суының ең мол болатын кезеңі маусым, тамыз айлары, ал су
деңгейінің ең төмен болатын кезеңі қыс айлары. Орташа көп жылдық су шығыны
(Бекобод маңында) секундына 583м, max=1262м, min=336м , Сырдарияөзенінің
суы егінді суғаруға пайдаланылатын болғандықтан кей жылдары Арал теңізіне
судың аз бөлігі ғана келіп құяды. Сырдария өзені суының әр куб метірінде
орташа есеппен 2170 гм лай тұнбасы кездеседі . Сондықтан да Сырдария өзені
Қазақстандағы ең лайлы өзен болып табылады. Бірақ бұл Амудария өзеніне
қарағанда анағұрлым аз. Шардара су қоймасының салынуына байланысты облыстық
оңтұстігінде өзен ағысы қазіргі уақытты ретке келтірілген.
Өзенде санитарлы су жібірудің ең аз мөлшері қыс айларында 50мсек құрайды.
Бұл су шығынының ең жоғарғы мөлшері болып табылады. Ал оның орташа жылдық
көлемі 169мсек құрайды.
ҚР ұлттық Ғылым Академиясының гидрогеологиялық институтының лабораториялық
зерттеулерінің мәлімметтері бойынша Шардара су қоймасы-нан Арыс өзенінің
құятын сағасын дейінгі аралықта өзен суының минералдылығы 1гл-ден аспайды,
ал ағысы төмендеген сайын олжоғарлайды да қызылорда қаласының аумағында
судың миниралдылығы 1,6гл-ге жетеді. Сырдарияөзені геожүйелердінің
физикалық-географиялық ерекшеліктеріне төмендегілер жаттады:
1. Өзен бассейнінің құрлық ішілік орналасу жағдайы;
2. Өзен геожүйелерінің республика аумағына тыс Орталық Тянь-
Шаньнанбасталатын тұрақты ағынан тәуелділігі;
3. Өзен геожүйелерінің біріңғай,өте құрғақ гидротермиқалық көрсеткіштермен
сипаталды;
4. Қазіргі заманғы геожүйелердің даму динамикасына дефляциялық
процестердің, эолды тасмалдаудың айтарлықтай ықпалды;
5. Өзен ағынымен тілімдеген аймақ геожүйелерінің дамуына қазіргі және
көне заманға антропогенздің әсері;
6. Геожүйелердің дамуына өзен ағыны ластауының неагативті әсері;
7. Шөлдену процесінің ықпалымен өзен бассейнінің геохимиялық режимінің
өзгертуі;
8. Өзен атырауы геожүйелерінің дамуына өзен ағыны өзгерісінің ықпалы;

Сырдария өзені деп- Орталық Тянь-Шань тауларынан Нарын мен Қарадария
өзендері қосылған жерінің бастауы аталады . Оның жоғары ағысына
бірнеше сала қосылса , ал республика жерінде Арыс және Келес
өзендері құяды . Өзеннің жалпы ұзындығы 2212 км , оның 1400 км-і
құмды аңғармен ағып өтеді . Арналары иір – иір жарқабақты келеді ,
лесті тастақты жыныстарды шайып әкетеді . Сырдария өзенінің қатты
ағыны жылына 100 млн тонна шамасында шөгіндіні ағызып алып келеді .
Республикада ең лайлы өзен болып табылады . Соңғы жылдары Сырдария
суын толық дерлік шаруашылық егістіктің әр түрлі салаларына
пайдалануына байланысты суы Арал теңізіне жетпей тартылып қалады .
Қазақстан жеріндегі Сырдария өзені бойында Шардара су қоймасы ,
Қызылорда бөгеті , Қызылқұм , Қазалы суару жүйелері салынған . Шу
,Сарысу ,Торғай және Ырғыз өзендерікішігірім көлдерге құяды , кейбір
қуаншылық жылдары олардың арналары кеуіп қалады . Сырдария жылда
кемерінен асып жайылымдық алқаптарды жайлап кетіп жатыр . Осы
жағдайы халыққа көп әсерін кері тигізіп отыр . 1960 жылдардың бас
кезінде Өзбекстан , Турікменстан Кеңестік Республиканың басшылары
Кремльдің аузын алудың арқасында Сырдария мен Әмударияның суын
елінің пайдасына көбірек жаратуға қол жеткізді . Қос өзеннің ағыл-
тегіл суы қырық тармақ болып мақталықтарға , жүзім плантацияларына,
Қарақұм каналына бөлініп кетті. Ол аз болса Нүрек , Тақияташ ГЭС-
тері салынды. Ол Түрікменнің Бабаев деген академигі “тезірек Арал
теңізін құртсақ , оның орнына мақталықтар бой көтыріп , теңіздің
тартылып қалған уылтаны бау-бақшаға айналады , жылына пәленбай
мыңдаған тонна мақта аламыз , байлыққа кенеліп , барша мұратымызға
жетеміз десе , оған кейбір орыс ғалымдары қосылды . Әнебір жылдары
жапон ғалымдары да өз ұсыныстарын жасады . Бірақ оны қолға алып ,
жүзеге асырған адам болмады . Сол жобалардың ең қарапайда , оңай
жолы -Сырдарияның табанын тазалап , ондағы құм қайырдан аршу болатын
. Бірақ оған ешкім қаржы бөліп , шешудің жолдарын ойластырған жоқ,
соның есесіне тасқын кезінде қыруар ақша бөлінеді . 1994 жылының
көктемінде Өзбекстанға қарасты Қарақалпақстанның астанасы нүкіс
қаласында Орта Азия мемлекеттері мен Ресей Федерациясының қатысуымен
Сырдария өзенінің арнасын реттеу деген ауқымды жоба пайда болған .
Сонымен жобаның бірінші кезеңінде Сырдария өңірінің бүгінімен
келешегі үшін орны болатын ғасырлық нысандар Әйтек , Көкарал , Ақлақ
және Қараөзек су құрылыстары жүргізілді .
Бірінші нысан – Әйтек су торабы . Қызылорда қаласынан 20 км-дей
төмендегі дария иінінде орналасқан бұл торапты өткен ғасырдың 70-ші
жылдарының ортасында салынған табалдырық жұмыс істеп келген еді .
Оның басты мақсаты қуаншылық болған жылдары Сырдарияның суын осында
жинап, еңістігі Әйтек , Соркөл каналдарының деңгейін көтеру болатын .

Бірақ жылдар өте келе бұл тірлік өзеннің осы тұсында суын реттеп
отыруға кедергі келтіретіні аян болып отыр .Содан бергі кезеңдер
дің бәрінде Сырдария суын қалыпты мөлшерден кемшін келуі оның бар
болғаны табалдырық ретінде ғана пайдалануға апарып соқтырды .Су
торабында осы жұмыстарды атқаратын мәдігер Қытай геоинженерлік
коппарация бекітілді . Ақиқатты айтқанда бұл нысананың Сырдария суын
реттеп төмендегі шаруашылықтардың егін егуге тигізер көп пайдасы
болатын . Сонымен қатар Әйтек , елтай жармаларында айтарлықтай
ауқымды жұмыстар жүргізілді. Әйтек кешенін қайта жаңырту барысында
басты төрт түрлі мәселеге назар аударды . Бұл тоспаның салынып
бітуі біріншіден Сырдарияның осы тұстағы су өткізгіштік қабілетін
артырып , Қызылорда қаласымен осы маңдағы елді мекендерді сондай-ақ
атырақтағы егістік алқаптарды тасқын судың қауіпінен құтқаруқа ,
екіншіден Кіші Аралға мейлінше мол су жіберуге , үшіншіден
игригациялық жүйелерді қайта жаңғырта отырып , су қорларын басқаруды
мықтап ұстауға , төртіншіден топан кезінде Сырдарияның астық
Жамандария мен Қараөзек саласы арқылы жөнелтіліп , су шаруашылығын
мейлінше тиімді пайдалануына қызмет ететін болады .
Ақлақ тоспасы .Сырдария өзеннің арнасын реттеу және Солтүстік Арал
теңізін сақтап қалу жобасы аймақты 6 нысананы қолдады . Солардың
бірі – Сырдарияның құйырлығынан сәл жоғарыда Ақлақ су торабы қазіргі
салынып жатқан тораптардың ішінде ең маңыздысыболып табылады . Ол
алдағы күзде салынып бітуі тиіс . Бір кездері дарияның облыс
аумағындағы бойындағы 2582 көл шалқып жатқан . Содан 1970 жылы
1200 көл қалыпты . Ао қазір олардың саны 300 -ден аспайды . Осы
көлдердің 50-ге жуығы Арал өңірінде орналасқан . Енді оларды
тіршіліктің көзіне айналдыру үшін 10 текше метр шақырымға жуық су
керек көрінеді . Міне сол жартылай құрғап қалған Арал көлдеріне Ақлақ
су тоспасы су беріп , нәрлендіретін болады . Бұлардың қатарында
Сағымбай , Домалақ , Қаратерең , Қызылжар және Жыланды секілді
көлдер бар . Тоспа суға толып , бетіне дейін шүпілдегенде ,
көлдердің шарапаты Қарашалаң менБөген ауылдарына жетуі әбден мүмкін .
Соның арқасында өңірде балық шаруашылығымен қоса мал егін
шаруашылығымен өркендеудің қолайлы жағдайы туындайды . Ал Ақлақ су
құрылғысының секунтына 600 текше метр су өткізу қабілеті бар .
Демек мұның Сырдария суын сабасына келтіріп , ел мен көлге бөліп
беруде атқарар қызметі үлкен болмақ .
Әлгінде айтып өтілген алты бағытты нысананың алғашқысы Солтүстік
Арал теңізінің плотинасымен Ақлақ су торабы болса , екіншісінен
Әйтек тоспасы мен Қараөзек сағасы алады . Үшіншіден нысан болып
табылатын Шардара су қоймасын жөндеу жұмыстары 2007 жылдың қараша
айына дейін жалғаспақ . Төртіншіге Сырдария өзенінің жағасында
қорғаныс бөгеттері жатса, бесінші Сырдария арнасын түзету жұмыстарын
қамтиды . Алтыншы белес ретінде Қазалы ( Басықара ) мен Қызылорда
су торабын қайта жаңғырту шаралары қолға алынды . Міне , осы жоба
аймақтық экологиялық жағдайын тұрақтандыруға , суды тиімді
пайдалануға , халық шаруашылығын дамытуға мол мүмкіндіктер ашқалы
тұр .
Төртінші нысан Қараөзек плотинасы . Соңғы 3-4 жылдан бері Тянь -Шань
мен Памир тауларынан ылғал мол түсіп , Шардара су қоймасымен
Сырдарияның орта және төменгі ағыстарының бойлары суға толып жатқан
тұста бұл өңір үшін Қараөзек арнасын барынша тиімді пайдаланудың
күн тәртібінде алға шығып тұрғаны рас .Жергілікті ғалымдар мен
мамандар қазір Қызылорда облысының Сырдария суын қабылдауға
мүмкіндігі бар екендігін , қандай бір қиын жағдайда да осы арна
арқылы тасқынның қаупін сейілтуге болатынын айтып жүр . Ахуалды
біршама талдап зерттеген үкімет өткен жолы Қараөзектің Сырдария
бойындағы сағасына секунтына350 текше метр су өткізе алатын жаңа
су торабын салу жөнінде шешім қабылдады .Былтыр басталып кеткен
жұмысты атқаруға қол алған Қытай геоинженерлік корпорациясы нысанды
үстіміздегі жылдың күзінде пайдалануға тиіс . Бұл нысан біріншіден
, тасқынның алдын алатын басты тоған болса , екіншіден Қызылорда
қаласы аумағында жер асты сулары төмендеуіне ықпал етеді .
Сырдариядан мол су аққан жағдайда , мәселен , Қызылорда торабынан
800 текше метр су төмен қарай өтіп жатса , оның 350 текше метрі
Қараөзекке , қалғаны Әйтекке жіберілмек . Сөйтіп облыс орталығы мен
бірқатар елді мекендер тасқын басу қауіпінен құтылады .
Сырдарияның ертеден бері келе жатқан бір саласы саналатын Қараөзектің
басталар тұсында Жосалы стансиясына дейінгі қайта құяр аралық 180
км аралықты алып жатыр . Осы екі аралықта көптеген көлдер жүйесі
шашырап жатыр . Бұл , бір жағынан балықтың тайдай тулайтын өрісін
кеңейтсе , екіншіден , орасан зор шабындық пен мол жайқалтуға жол
ашады . Мамандардың есебі бойынша , осынау атыраптың өзі 2-2,5 млрд
текше метрге дейін су қабылдай алады екен
Мұндағы жаңа тоспа іске қосылғанда қала мен Сырдария , Жалағаш ,
Қармақшы аудандарының елді мекендері су тасқыны зардабынан толық
құтылады .Сырдария бойының жұртшылығы 2009 жылға дейін созылатын осы
кезеңнің өз уақытында басталып , күткендегідей нәтиже әкелсе өңірдің
экологиялық мәселесінің түпкілікті шешімін табатынына сенімді .

1.1Өзен нің жер бедері мен геологиялық құрлысы.
Сырдария өзені бассейнінің суайрығы солтүстік -шығысқа Қаратау жотасы
арқылы, ал оңтүстік-батысқа ызылқұм шөлді массивінің территориялық арқылы
өтеді.Сырдария өзені бассейнінің жалпы көлемі-240мың км.өзен аңғары
тектоникалық ойыстардың кесіп өткен жарықшақтардың негізінде қалыптасқын.
Ол өз арнасын Ферғана қазаншұңқары мен Шардаа қуаң даласы, Қызылорда және
Арал ойыстарымен жалғастырып отыр.
Сырдария өзені бассейнің жер дедерінде төмен жайылмалы террассалар
айқын байқалды. Бассейннің жоғарға бөлігі шардара даласымен шектесіп
жатыр.Оң жағалаулық геожүйелері Тянь-Шаньның солтүстік-батыс тауалды
жазықтарынан құралса, сол жағалаулық геожүйелерін Қызылқұм шөлді
массивінің солтүстік батыс бөлігінің табиғат жағдайлары реттейді.
Өзен геожүйелерінің жер бедері негізінен жазықты, көп бөлігін орташа
биіктігі теңіз деңгейінен 200-300 м жоғары болатын Тұран ойпатының шығыс
бөлігі алып жатыр. Орталық бөлігі оңтүстік шығысқа солтүстікке қарай 217 км
көлбей созылып Қаратау жотасы кесіп өтеді. Орасан зор аумақты алып жатыр
өзен геожүйелерінің жер бедері Сырдария және Арыс өзенінің террассаларынан
құралған. Өзен геожүйелерінің жер бедерін үшке бөліп қарастыруға болады:
денудациятивті жазықтық. Денудациялық-тектоникалық таулы аймақтардың жер
бедеріне оңтүстік қазақстан обылысының оңтүстік-батыс бөлігін алып жатқан
Өгем,Қаражантау және Қызылғұрт тау жоталары кіреді. Сипатталып отырған өзен
ағып өткен аймақтық жер бедірі таулы аймаққа тауалды бөкткрлі-төбелі үстірт
және тауалды жазықтарға бөлінеді.
Таулы аймаққа Орталық Тянь-Шань(1500-3600м) және Қазығұрт(100-
1700м)таулар кіреді.Ал аймақты оңтүстік-шығысында Талас Алатаудың батыс
сілемі-Өгем жотасы орналасқан. Онда облыстық ең биік нүктесі-
Сайрамшыңы(4238м) бар. Өгем мен Келес өзенінен бөліп жатқан Қаражантау
жотасы Батыс Тянь-шань тауының ең батыс сілемі болып табылады.
Қаражантаудың орташа биіктігі 2000м, ал ең биік нүктесі-Мыңбұл тауы
созылып жатыр(ең биік нүктесі-1600м).Қазығұрт тауы оңтүстігінде Келес
өзенінің аңғарына тірелді.
500-800м. Биіктіктегі тауалды белдеуіндесайлау мен өзен аңғарларына
бөлінген төбелі-жоталы үстіртті даму аймағы орналасқан.
Тауалды жазықтың беті әлсіз ойылсталған, негізінен жазық, тегіс болып
келеді. Бұл жер су тармақтарының транзитті аймағы. Өзеннің аңғары
ассиметриялы. Өзеннің сол жақ жағалауында Қазығұрт тау сілемдері, оң жақ
жағалауында Арыс ойпаты созылып жатыр.
Қарастырылып отырған аймақтың жер бедеріндегі жазықтар мен таулы
аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды,сортаң шөлдерден
биік таулы мұздықтарына дейінгі климат зоналары кездесіп отырады. Таулы
аймақтарына болып отыратын тектоникалық жер сілкініістері аумақтағы тау
түзілу процестерінің әлі аяқталмағанын көрсетеді.Қазғұрттау сілемінің
ерекшілігі оның геологиялық құрлымына байланысты өзен аңғарлар мен су
ағындарының болмауы. Төрттік кезеңнің ортасында (неоплейстоцен) Сырдария
өзені өз атыраулықжыныстармен Қаратау және Саралан жазығының аралығын
толтырып, оңтүстікпен солтүстіке қарай кері еңістік жасап аға бастады,
яғни,Шу және Сарысу өзендерінің Қызылорда қазаншұңқарына,одан ары қарай
Арал теңізіне шығатын жолын бекітіп тастайды. Таулы-қатпарлы және
платформалы аймақтардың торабында орналасқан өзеннің геоқұрылымық орны өз
ішінде екі геологиялық аймаққа бөліп қарастыруға болады.
Орталық Тянь-Шаньтау жоталары рпротерозой-палеозой кезеңдері
фундаментінің көтерілу мегааймағына жатады. Құрылымдық жағынан тау массиві
ядорлары метарфозды жыныстардан құралған ірі антиклинорийлар сериясын
құрайды.Антиклинорийлар қанаттарында юра кезеңнің көмірлі тақтатастары мен
саз балшықты құмтастар жалаңаштанған тағы бір ерекшілігі ондағы метморфозды
жыныстар беті қалыңдығы 150-250м болатын палеоеген жасындағы саз
балшықтармен көмкерілген.
Тауалды жазықтың баті сары топырақты саздақпен жабылған, ал сатында
қиыршық тасты және валунды-ұзақ жұмыр тасты шөгінділері басым әр түрлі
түйіршікті құмдар тереңдеп жатыр. Жыныстар вертикальді және горизонтальді
бағыттарға жиі ауысатын гранулометриялық құрамының әртүрлілігімен
сипатталады. Тауарға жақын жерлердің ірі сынақты фракциялары басымдау,ал
таулардан алыстаған сайын майда фракциялармөлшері көбейді.
Қаратау жотасы протерозой тақтатастарынан және құмтастарынан тұрса,
оңтүстік -батыс Қаратау карбонның әктас құмтас конгломераттарынан және
жаңартаулық, сондай-ақ поатформалық мезозой-кайнозой шөгінді тау жыныстары
кездеседі.
Жыныстардың бүкіл комплексі қалыңдығы 10-30м. 60-70мдейін өзгеріп
отыратын, орта және соңғы (верхний) төрттік кезеңнің шөгінділеріне жатады.
Жабындық саздақтардың қалыңдығы 1,5м бастап, 20м дейін жетеді. Бұл
комплекстің жыныстары жалпы қалыңдықтары 800м және одан да көп болатын
соңғы (верхний) бор, палеоеген және неогеннің сумен шайлығы беттерінде
жатыр. Аймақтың жер қойнауы пайдалы қазбаларға бай: полиметалдар, қоңыр
көмір, темір кені, гипс, әктас, отқатөзімді саз: кварцитті құм қабаттары,
мәрмә, түрлі құрлыс шикізаттары бар. Қаратау қайнауындағы Ащысай,
мырғасылмай және Байжансай қорғасын-мырш кеніштері өткен ғасырдың ортасына
дейін жұмыс істеіді. Боралдай, Қаржатау, Күмісті және Жоғары Бадам алтын
кен көзендерінің орны ерекше. Аймақ территориясында республика уран
ресурстарының жартысына жуығы орналасқан, олар әлемдегі ең ірі уран
кеніштері болып табылады. Ал Сусіңген және Абайлы кеңіштеріне титтан, хром,
марганец және кен орындары бар. Боралдайдан, таскөиірсайдан, Келтемашаттан
және Ленгір кеніштерінен мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі.Қаратау фасфарит
алабына жатқатын Герес және Үшбас фосфар кен Сайрам жоталары өнеркәсіптің
көптеген салаларына өте қажетті шикізатқа өте бай.
Кентау қаласында жақын маңда орналасқан Ақсай және Солтүстік доломитті
кеніштерініде резина, қағаз бояулар дайындалады, газ-мұнай бұрғылау
жұмыстарына кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат-бариттің ірі
ресурстары бар.
Түлкібас өңіріндегі Құралтау және Иірсу кен орындарына жеңіл бетон
дайындауға, оттан, дыбыстан қорғауға, жылу сақтауға, ғарыштық техникаға аса
қажетті вермикулит бар. Бессазда габброперидотиттер құрамында отқа төзімді
заттар, қағаз резина, парфмерияға қажетті шикізат-тальктің ірі қоры
барланып, зерттелген. Оғары Бадамда сапасы жоғары керамика, минирал
талшығы, фарфор, фаянс, диэлектрлік керамика, бояу, қағаз. Резина
өндірістеріне сас қажетті техникалық шикізат-волластониттің мол қоры
ашылған.

Сарыжылға, Қызылкөл және Дарбаза кеніштеріне кварц құрамының ірі қоры
бар. Ал Түлкібас, Корнилов кеніштерінің әктастары бұрынан қант өндірісіне
қарбаонаттық шикізат ретінде қолданып келеді. Аймақтығы құрлыс
материалдарының миниралды-шикізат базасы әр түрлі цемент, керамиз, кірпіш,
шыны және құрлыстық тас өндірістерінің шикізаттары, құмтас, миниралдық
бояулар ретінде қолданылады. Олар: Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас
әктастары, Бағаналы гипсі, Күбірекса миниралды бояулар, Ленгір оттөзімді
сазы, Күрішбұлақ кварц құрым, Дарбаза және Қыңырық бентониттері, сары
топырақты саздақтардың ірілі-ұсақты ресурстары мен құрамтастардың табиғи
қоспарлы көп кездеседі. Пайдалы қазбалары мен материалдары мен ас тұзды
түрінде кездеседі. Ас тұзы Арал теңізінің жағалауларынан өндіріледі. Ал
Оңтүстік тауларды жазықтарда отқа төзімді саз(Дарбаза кеніші), кірпіш
шикізаты (Шымкент), әк (Түлкібас), кварцит (Күбірексай), кендері
орналасқан. Иірсу кен орындары темір рудасының мол қоры бар.
1.2Ішкі сулары мен су қорлары
Сырдария өзені алабында ірілі-ұсақты 127 өзен, 30 бөген, 29
пайдаланатын жер асты сулары мен 5 минералды су көздері бар.
Жалпы өзен бассейні жылына орта есеппен 37 млрд текше метрге жуық
су келіп, осынша мөлшерде су кетіп отырады. Қазақстан көлемінде
Сырдария өзені геожүйелерінің оң жағалаулық ең маңызды саласы Арыс
өзені болып табылады.
Арыс-Оңтүстік Қазақстандағы өзен. Сырдарияның оң саласы. Ұзындығы
378 км. Су жинайтын алқабы 14 900 км², Арысқа 91 сала құяды.
Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас
Алатауының оңтүстік-батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен (1165 м
биіктікте ) басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км),
Машат (60 км) т.б өзен суларымен толығады. Тау арасынан шыққан
кейін жазықтықпен аяғында да, арнасы кейейді. Қар,жауын сумен қоректенеді ,
желтоқсанның аяғындақатып, наурыздың бас кезінде мұзды түседі. Орта су
шығыны 46,1 мсек (Арыс темір жол станциясы тұсында). Сазан,тобына,
аққайраң, шортан және т.б балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары
егіндіеті, бау-бақшаны суаруға, шабынды пен мал жайылмалын суландыруға
пайдалынылады. Ондағы шағын ГЭС-термен каналдар бар. 1961 жылы Арыс-
Түркістан каналы пайдалануға берілгеннен кейін су шығыны 31 мсек дейін
төмендеді. Өзен суы тығыз, минералдылығы 1гл-ге дейін. Қырғыстан
республикасы мен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу
мақсатында бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан ОҚО-на жыл сайын
су аз мөлшерде келуде. Ол өз кезегінде пайдаланатын джер лер мен
бақша өнімдерін суғарылуын қысқартады. Айтып өткен һөзендерден басқа
Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі,
бесарық, Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың
шыға берісінде төбенің борпылдақ шөнінділерінде, өзеннің ағып шығу
ағысы едәуір көлемін жоғалтады (50-60%) , ал жазықтыққа келетін
қалғанбөлігі табиғи пішін шабу үшін жайылмалы суаруға тарылады.
Кейбір өзендердің тасқын сулары да су қоймаларымен реттеледі.
Мысалыға, Бөген, бадам және т.б бөгеттер сияқты.
Сырдария өзені геожүйелерінің оң жағалаулық саласында Келес
өзені негізгі өзені болып табылады. Өзеннің жалпы ұзындығы 220 км.
Су жинағы ауданы 2,2 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.