А витаминінің қошқарлардың өніміне тигізетін әсері
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқарған сөздер
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ...9
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің атқаратын рөлі ... ... ... ... .11
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигаеналық.санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.1Қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... ... ... .19
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 Тіршілік қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқарған сөздер
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ...9
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің атқаратын рөлі ... ... ... ... .11
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигаеналық.санитариялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4.1Қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... ... ... .19
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 Тіршілік қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Кіріспе
Қошқар шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала болып табылады. Қошқар тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады. Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қошқар өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қошқар шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қошқар жөніндегі ғылым да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер қарастырылып отыр:
- қошқар малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды анықтау жолдары;
- қошқар шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне (жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қошқар бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын құру.
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен май алмасуының бүзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дүрыс өңделуі тиіс. Сапасы томен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын есте сақтаған жон. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып, барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан сақтану үшін қара бидай дәні мен үрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас тұзының тәуліктік молшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып белгіленуі тиіс. Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да пайдаланған жон. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды орналастырады. Бүл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы ауаның температурасы — 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және қүрама жем үшін арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45 күнгі қозыларға -0,15; одан жоғары жастағыға-0,2; осімділік төлге-0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге-0,3, төлдерге -0,2, ісектерге -0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге -0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1 м. 9 Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында қойды екі мезгіл -ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін оріске шығар алдында, а л қысында бір мәрте -мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтан-дырғаннан кейін суару керек. Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл астауларды қолданады. 1ш тастау немесе асқазан-ішек жолдарының ауруына жол бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн. Ірі қой осіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклді үрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық отарын екі бөлікке боледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін — екінші топты үрықтандырады.
Мақсаты: Әр түрлі бағыттағы қошқар тұқымын азықтандыру.
Міндеті:
1) Қошқар тұқымын азықтандырудағы жалпы сипаттама;
2) Қошқар азығына рацион құру.
Қошқар шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала болып табылады. Қошқар тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады. Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қошқар өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді. Қошқар шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қошқар жөніндегі ғылым да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер қарастырылып отыр:
- қошқар малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды анықтау жолдары;
- қошқар шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне (жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қошқар бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын құру.
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен май алмасуының бүзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дүрыс өңделуі тиіс. Сапасы томен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын есте сақтаған жон. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып, барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан сақтану үшін қара бидай дәні мен үрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас тұзының тәуліктік молшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып белгіленуі тиіс. Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да пайдаланған жон. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды орналастырады. Бүл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы ауаның температурасы — 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және қүрама жем үшін арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45 күнгі қозыларға -0,15; одан жоғары жастағыға-0,2; осімділік төлге-0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге-0,3, төлдерге -0,2, ісектерге -0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге -0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1 м. 9 Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында қойды екі мезгіл -ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін оріске шығар алдында, а л қысында бір мәрте -мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтан-дырғаннан кейін суару керек. Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл астауларды қолданады. 1ш тастау немесе асқазан-ішек жолдарының ауруына жол бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн. Ірі қой осіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклді үрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық отарын екі бөлікке боледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін — екінші топты үрықтандырады.
Мақсаты: Әр түрлі бағыттағы қошқар тұқымын азықтандыру.
Міндеті:
1) Қошқар тұқымын азықтандырудағы жалпы сипаттама;
2) Қошқар азығына рацион құру.
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Омарқожаұлы Н.- Алматы, Қайнар, 2003.-154б.
2. Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қ.Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
3. Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
4. Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
5. Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
6. Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 161б.
7. Төлеуіш Ж. Малың аман болса, май ішесің /Төлеуіш Ж. - 51б.
8. Калашников А.К., Клейменов А.К. ж.б. Нормы и рационы кормление с.-х. животных /Аныктамалык.-М., -М. Агропромиздат,1985.
9. Кормановская М.А. Химический состав и птательность кормов Казахстана. –Алматы.1968.
10. Калашников А.П., Клейменов және т.б. Нормы и рационы кормления с.х. животных. (Анықтамалық) М., Агропромиздат, 2003.
1. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Омарқожаұлы Н.- Алматы, Қайнар, 2003.-154б.
2. Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қ.Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-197б.
3. Төреханов А. Ә. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев –Алматы,1998.-167б.
4. Жануарлар биохимиясы. Оқу құралы. Қайырханов К.- Алматы 2004, 23б.
5. Дәрібаев А. « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Дәрібаев А. Алматы, 2005.- 199б.
6. Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков, Алматы, 2001. - 161б.
7. Төлеуіш Ж. Малың аман болса, май ішесің /Төлеуіш Ж. - 51б.
8. Калашников А.К., Клейменов А.К. ж.б. Нормы и рационы кормление с.-х. животных /Аныктамалык.-М., -М. Агропромиздат,1985.
9. Кормановская М.А. Химический состав и птательность кормов Казахстана. –Алматы.1968.
10. Калашников А.П., Клейменов және т.б. Нормы и рационы кормления с.х. животных. (Анықтамалық) М., Агропромиздат, 2003.
Аннотация
Малды азықтандыру пәнінен А витаминінің қошқарлардың өніміне
тигізетін әсері тақырыбына жазылған курстық жұмыс 30 беттен тұрады.
Кіріспе, негізгі бөлім, (5-кесте) өзіндік жұмыс, тіршілік қауіпсіздік,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға
сілтемелер жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтамалар
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Авитаминоз дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде
болатын құбылыстар, өзгерістер.
А тобындағы витаминдер- түсі сарғыш, салқын температурада
кристалданатын зат. 1200-1300 - қа деін қыздыруға төзеді.
Каротиндер (лат. carota – морковь) – ең алғаш сәбізден бөлінген, сары
түсті пигменттер. Каротинге сәбіз, асқабақ, қымыздық, қара қарақат, қара
жидек, қарлыған, қызыл бұрыш, қызанақ, т.б. өсімдіктер бай.
Азық өлшемі - организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия
мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын
айқындайтын жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Толық құрамды азықтандыру — жақсы қоңдылықта үстаудың, қойдың
төлдсгіштігі мен сүттілігін, жүнділігін арттырудың биологиялық негізі болып
табылады.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқарған сөздер
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ...9
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің атқаратын
рөлі ... ... ... ... .11
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигаеналық-санитариялық
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..17
1.4.1Қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... ... ... .19
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..22
3 Тіршілік
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...25
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..28
Кіріспе
Қошқар шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы
салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала
болып табылады. Қошқар тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға
пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады.
Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қошқар
өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді.
Қошқар шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қошқар жөніндегі ғылым
да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен
байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін
әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар
жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл
кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына
маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән
бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен
дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер
қарастырылып отыр:
- қошқар малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой
өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды
анықтау жолдары;
- қошқар шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой
шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне
(жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық
талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой
өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай
қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың
тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қошқар бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі
есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын
құру.
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен
май алмасуының бүзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда
болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дүрыс өңделуі тиіс. Сапасы
томен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды
дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын
есте сақтаған жон. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр
жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып,
барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан
сақтану үшін қара бидай дәні мен үрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат
алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас
тұзының тәуліктік молшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып
белгіленуі тиіс. Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық
алаңды да пайдаланған жон. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын
астауларды орналастырады. Бүл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді.
Алаңдағы ауаның температурасы — 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық
береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және қүрама жем үшін
арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты
бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының
технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м):
қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды
күтімге алынған 45 күнгі қозыларға -0,15; одан жоғары жастағыға-0,2;
осімділік төлге-0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге-0,3,
төлдерге -0,2, ісектерге -0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4,
төлдерге -0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2
және 0,1 м. 9 Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында
қойды екі мезгіл -ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін оріске шығар
алдында, а л қысында бір мәрте -мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару
керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтан-дырғаннан
кейін суару керек. Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл
астауларды қолданады. 1ш тастау немесе асқазан-ішек жолдарының ауруына жол
бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе
шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн. Ірі қой осіруші шаруашылықтарда
саулықтарды циклді үрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық
отарын екі бөлікке боледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің
ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін — екінші топты үрықтандырады.
Мақсаты: Әр түрлі бағыттағы қошқар тұқымын азықтандыру.
Міндеті:
1) Қошқар тұқымын азықтандырудағы жалпы сипаттама;
2) Қошқар азығына рацион құру.
Негізгі бөлім
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы.
Халқымыздың тұрмыс тіршілігі, күнкөріс көзі қой шаруашылығымен тікелей
тамырласып жатыр. Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір деген
сөздерде терең ұғым бар. Мүшел жыл санауда қой 8-жыл. Қой да киелі түліктің
бірі. Оның пірі - Шопан ата (кейде Қошқар ата) деп аталады. Сондықтан
Шопан атадан тілеу тілегенде малды берсең, қойды бер деп өтінген.
Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақжаулық, үшінші байлық - он
саулық деген ұғым қойға қатысты. Он саулықтың басын құрайтын кәсіптің иесі
- қойшы (шопан). Азықтандыру мөлшері жасаған кезде, қощқарлардың жыныс-жас
топтары, шаруашылыққа пайдалу ерекшеліктері, азық биохимиясы саласындағы
жетістіктер есепке алынады. Соңғы 10 жыл ішіндегі зерттеулер қошқарлардың
жыныс-жас топтары қажет екенін, витаминдер мен селоннің қолайлы мөлшерін
анықтап берді. Бұған дейін қабылданған мөлшерлермен салыстырғанда,
қошқарлардың мерзімдік азық үлестерінің витаминдерімен қамтамасыз етілу
деңгейі 1,5 есе көп болуы керектігі анықталған және бұл нақтыланған азық
мөлшерінде көрініс тапты. Қошқардың ас қорыту жүйесінің құрылысының өзіндік
ерекшеліктері бар. Олар ауыз қуысынан басталады. Тұқымдық қощқарларды жыл
бойы орташа қоңдылығын ұстау үшін отты жайылымда жайып, ұрықтандыруға
дайындау кезеңінен бастап азықтандыруының энергетикалық, протеиндік,
минералдық және витаминдік құнарлылығын сапалы ірі, шырынды және құнарлы
жемшөппен рацион құрғақ затындағы қоректік заттар шоғырлануы дәрежесін
күшейтеді. Ұрықтандыруға жіберген кездегі қошқардың күрт өсетін
энергетикалық шығынын толықтырып, жыныстық потенциясы мен ұрық сапасын
қамтамасыз ету үшін сұлумен қоса, энергетикалық қуаты мол және протеиндің
құндылығы жоғары, минералдық және витаминдік қоректілігі жақсы, сапалы жем-
шөппен және құнарлы жем қосындысымен азықтандырады [1,2].
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі
Қошқардың ас қорту жүйесі ірі аумақты азықтарды жақсы қорытуға
бейімделген. Желінген жемшөп қоректік заттарының қорытылуы ауыз
қуысынан басталады. Онда енген азық шайналып, ылғалданып, жұтылған
сілекейдегі ферменттер мен минералды заттар оның құрамына сіңіп, әсер
ете алатын қосындыларын ыдырата бастайды. Жұтылған азық көмекейден өтіп,
өңеш арқылы қарынға түседі. Қарында бөлінетін тұз қышқылының әсерінен
қышқылданып, қарын сөлінің протеолитикалық ферменттерінің әсерінен тап
болады. Қарында қышқылданып, борсып - босанған, боркеміктенген азық жыны
онекі елі ішек арқылы аш ішекке өтеді. Оған өтерінде қарын асты безінің
панкранттық сөлімен және бауыр өтімен араласады. Алдыңғы қарын
бөлімдеріне күйістімал жеген азық көмірсуының жартысына жуығы осы
жолмен ыдыратылып, қорытылады. Өттің қосындылары азық майының ішек сөлі
ферменттерімен ыдыратылуына көмектеседі. Ауыз қуысының сілекеймен
ылғалданып, сілекейдегі амилаза ферменті мен көмірсуы ыдырай бастаған,
шайналған азыққа қарын құрамында тұз қышқылы бар қарын сөлі әсер
етеді.Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы
жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір-бірінің тіршілігіне
көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты
жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек.
Сондықтан да қошқар салмақ қосуына шығынды мүйізді ірі қара малға
қарағанда 2-2,5 есе , жылқыға қарағанда 2,5-3 есе аз жұмсайды.
Осындай пайдалы биологоиялық ерекшеліктеріне байланысы қошқар
қоңдылығын жайылым отымен ғана көтеріп, қыстауға түскенше денесіне
май байлап ( тұқымдық ерекшелігіне байланысты – құйрығына, тері астына
және басқа да жерлеріне ) ағзаға қор жинап жылдық жем шөп
жетіспеген мезгілінде осы жиналған май қорын жұмсайды.
Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында
қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Қошқардан алынатын
негізгі өлшем - жұн мен ет. Қошқар жүні ағзаны қыста суықтан,
жазда ыстықтан сақтайды. Оның өсуі, сапасы зат алмасуына тығыз
байланысты. Қолайсыз, азық жетіспенге жағдайда ағзаға
алдымен қоректік заттарды тері өнімдеріне оның ішінде
жүнге жұмсаудан үнемдейді. Осыдан барып қой азықтандыруда
жіберілген кемшілік ең алдымен жүн сапасына әсер етіп,
аштық жіңішкеру белгісі түріндегі із қалдырады. Сол кезде
өскен жүн талшықтары жіңішкеріп, үзілгіш келеді. Қошқардың еті
де өте қоректі де , құнарлы өнім. Әсіресе қазақта етті -
майлы қошқар тұқымдарының еті өте дәмді. Бірақ қошқар
майында ағзаға қажетті холестерин аз 100 грамында не бары - 29 мг,
ал сиыр еті майында - 75 мг, шошқа етінің майында - 75-125мг
болады. Қошқар жеп қорытқан азық қоректік затының 75% денедегі
бұлшықет, май, сүйек құрылысына пайдаланады. Бұл олардың азықты
өте жоғары сіңіріп, зат алмасуына игерілетінін көрсетеді
[3,4,5].
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің маңызы мен атқаратын рөлі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне
өте шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Зат
алмасуда катализаторлық және реттегіштік қызмет атқарады. Витаминдерді 1880
жылы орыс ғалымы Н. И. Лунин ашты. Ол тәжірибені ақ тышқандардың 2 тобына
жүргізді. Бірінші топтағы тышқандарға қолдан жасалған рацион, ал екіншіге -
сүт берген. Бірінші топтың тышқандары 20-30 күннің арасында өлген. Екінші
топтың тышқандары тәжірибе жүргізілген 10 аптаның ішінде суығып кеткен.
Тәжірибесіне сүйенген Н. И.Лунин тіршілікке өте аз мөлшерде қажетті,
тағамның құрамды бөлігі болып табылатын, тағы бір әлдеқандай қосылыстардың
керек екндігін анықтады. Голландия дәрігері Х. Эйкман 1896 жылы аса
таңырқалық құбылысты байқады. Ол адамдардың ұзақ уақыт бойы ақталған күріш
жеуінен аса қатерлі дерт “ бери- бери” деген ауруға ұшырайтындығын
анықтады. Ақталған күрішке оның кебегін қосқанда, тәжірибедегі тауық та,
ауруға шалдыққан адам да сауыға бастаған. Осыны негізге алған Эйкман,
күріш кебегінде зат алмасуға өте қажетті белгісіз бір зат бар деген болжам
жасайды. 1912 жылы поляк ғалымы К. Функ күріш кебегінен, құрамында азоты
бар, кристалды затты бөліп алып, оған витамин деген ат берді. Бұдан кейінгі
кезендерде витамин мәселесін тереңірек зерттеу ісі басталды. Витаминдерге
ұқсас заттар да тексерілді, химиялық аттар қойылды. Витаминдердің
организмге тигізетін әсерлері анықтала бастады, сауықтыратын мөлшері
тексерілді, оларды зерттеу жұмыстары үдей түсті. Витаминдердің жетіспеуі -
цивилизацияның ауруы. Бүгін де бұл құбылыстардың себептері айқындалды.
Авитаминоз дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде болатын
құбылыстар, өзгерістер. Әрине, гиповитаминоздың қай витаминнің жетіспеінен
пайда болатынын анықтау қиынға соғады. Себебі, бұл өзгерістердің сыртқы
белгілері көмескі келеді. Поливитаминоздер организмге көптеген
витаминдердің жетіс пегендігінен болатын өзгерістерді айтады.
Гипервитаминоз, егер витаминдерді үздіксіз өте көп қабылдас пйда болады.
Витаминдердің азықта шектен тыс көп болуы зиян келтіреді. Витаминдерді
физикалық және химиялық жіктеулерге бөледі. Химиялық жіктеулер молкуласының
құрылысыны негізделген (ароматтық, немесе гетероциклді және т.б.
қатардағы). Витаминдер ерігіштік белгісіне қарай екі үлкен топқа: майда
және суда еритін витаминдер болып бөлінеді. Суда ерімейді, ал органикалық
еріткіштерде ериді. Ортаның рН мәнінің өзгеруіне,жоғары температураға
тұрақты. Әдетте, пластикалық қызмет атқарады. Мал организмінде түзілмейді.
Оған жататындар: А, Д, Е, К, Ғ. А витамині (антиксерофталмалық витамин,
ретинол)Өзінің “А витамині” деген атын 1916 – жылы алған. А витаминінің
табиғи қосындылары А1, А2, А3 болып бөлінеді [6,7,8].
Қазіргі кезде әртүрлі малдардағы мінез-құлық түрлерін зерттеп білу
зоотехния ғылымындағы маңызды мәселердің бірі болып есептеледі. Өйткені
оның нәтижелерін қандай да бір мал тұқымының селекциялық асылдандыру
жұмыстарында немесе оларды дұрыс азықтандырып күтіп-бағуда және де жаңа
жағдайға тез көндіру және т.б. көптеген мақсаттарға пайдалануға болады.
Малдардың жоғары жүйке қызметтері түрлері мен ерекшеліктерін зерттеп,
анықталған заңдылықтарды мал шаруашылығы, әсіресе қой шаруашылығы жақсы
дамыған Қазақстан Республикасында кеңінен пайдалану бұл саланың
кономикасын арттыруға мол мүмкіндік туғызады. Мәселен, малдардағы жүйке
қызметі түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып қажетті типтегі малдарды
іріктеп-жұптау асыл тұқымды малдардың күтіп-бағуының тиімділігін,
селекцияның нәтижелілігін, өнімнің сапасын тез арада арттыруы мүмкін. Ауыл
шаруашылық малдарының этологиясы қазіргі таңда зоотехникалық зерттеулердің
бөлінбейтін бөлшегі ретіндегі ғылым бағыттарының бірі. Ол қойларды ұстау
және тамақтандырудың, өнімділіктің әртүрлі бағыттарындағы мал тұқымын
құрудың, жаңа технологиялар әзірлеумен және енгізумен тікелей байланысы бар
ілім. Жұмысты орындау барысында отандық, ТМД және шет елдер этологтарының
зерттеулерінен алынған айуанаттар дың мінезі туралы деректер талданды;
жалпы биологиялық маңызы бар мысалдарды сипаттау үшін үй түліктерінің,
зертханалық жануарлардың және жабайы хайуандардың мінез- құлық
ерекшеліктері жөнінде мағлұматтар жиналды; жанурлар мінезін зерттеудің
кейбір әдістері баяндалды; ірі мал мен төлдердің негізгі этологиялық
қасиеттеріне талдау жасалды. Шөл және шөлейт аймақтардағы қойлардың әртүрлі
тұқымдарының биологиялық және өнімділік ерекшеліктерін ашатын көптеген
зерттеулердің ішінде жануарлардың этологиясын зерделеуге бағытталған
жұмыстар аса маңызды орын алады. Жетіліп келе жатқан малдарда жыныстық
белсенділіктің алғашқы белгілері әртүрлі рефлекстер түрінде көрініс бере
бастайды. Осы рефлекстік көріністердің әрі қарай дамып, толығуы
нәтижесінде, малдардың белгілі бір қоршаған орта жағдайында ұрпақ
жалғастыру қабілеті қалыптасады және өсіп - өнуіне жағдай жасалады.
Сондықтан, жас малдарда байқалатын жеке рефлекстік14 көріністерді тұтастай
жыныстық рекшеліктер дің бастамасы ретінде қарастыруға болады. Малдардың
жыныстық жетілуі олардағы рефлекстік іс- қимылдарының белсенді көрініс
беруіне байланысты болады, яғни аталық қошқарлардың жыныстық ынтасы
неғұрлым айқын байқалса, соғұрлым одан алынатын ұрық көп және сапалы болады
деген пікір қалыптасқан. Тоқты қошқарларының жыныстық белсенділіктерін
арттырып, табиғи инстинктерін ояту мақсатында олар арнайы дайындалған
қорада белгілі бір уақыт бойынша саулық қойлармен бірге ұсталды. Сонымен
бірге осы кезеңдерде еркек тоқтылардың жыныстық белсенділігімен бірге
олардың жасанды қынапқа үйреніп, ұрық беруі де анықталды. Осыған байланысты
біздер әр түрлі жастағы қошқарлардың жыныстық белсенділік ерекшеліктерін
бағаладық. Тоқты қошқарларының жыныстық белсенділіктерін арттырып, табиғи
инстинктерін ояту мақсатында олар белгілі уақыт арнайы дайындалған
қораларда саулық қойлармен қатар ұсталды. Қолдан ұрықтандыру бекетінде
еркек тоқтылардың тек қана жыныстық белсенділік танытуынан басқа, олардың
ішіндегі жасанды қынапқа үйреніп кететіндерінің үлесі анықталды.Тәжірибенің
нәтижесі 1-кестеде берілген.
1 кесте – Жасына байланысты қошқарларда жыныстық белсенділіктің көрініс
беруі. Жыныстық белсенділік көрініс беруі.
Ұрықтың сапасы Жасы n көлемі,
6,0-6,5 ай 20 14 70,0±10,2 14 100
1,5 жасар 20 17 85,0±7,98 14 82,3±9,25
Ересек қошқарлар 20 19 95,0±4,87 15 78,9±9,36
Зерттеулер нәтижесінде осы жылғы жас қошқарлармен салыстырғанда 1,5
жасар ісек қошқарларда жыныстық белсенділік біршама басым болатынын
көреміз. Мысалы барлығы 20 бас 6,0-6,5 айлық еркек тоқтылардың 70,0% (14
бас) белсенді жыныстық әрекет көрсете алса, осы көрсеткіш 1,5 жасар ісек
қошқарларда 85,0% (17 бас) құраған. Ересек қошқарларда бұл көрсеткіш 95,0%
құраған. Жыныстық белсенділік көрініс берген 6,0-6,5 айлық тоқты
қошқарларыдың барлық 14 басын (100%) жасанды қынапқа ұрық беруге үйрету
мүмкін болса, 1,5 жасар ересек қошқарлардың белсенділік көрсеткен 17
басының 14 басынан (82,3%) ұрық алу мүмкін болған. Ересек қошқарларда
жыныстық белсенділік 95% көрініс бергенімен, олардың 78,9% ғана жасанды
қынапқа үйрету мүмкін болған. Жүргізілген тәжірибе нәтижесінде жас
қошқарларға қарағанда жасы ересектеу малдардың жыныстық белсенділіктерін
жақсы көрсете алатындықтарын байқаймыз. Бұл ерекшелікті олардың күтіп-
бағылуы барысында адамдарға көзі үйреніп, бойларының бейімделуі нәтижесінен
деп есептейміз. Ал осы жылғы жас қошқарлар болса әлі мұндай жағдайларға
үйрене15 қоймауы себепті, өздерінің үркек мінездерін басқара алмағанымен,
бұлардың жыныстық белсенділік көрсеткендерін жасанды қынапқа ұрық беруге
үйрету оңайырақ болады. Тұқым алуға лайықтап арнайы қалдырылатын аталық
қошқарларының негізгі құндылық көрсеткіштерінің бірі ретінде олардың ұрық
сапасы мен оның көлемін айтуға болады. Өйткені негізгі өнімділік
өрсеткіштері жақсы болып, элита класына жатқызылған аталық қошқарларының
ұрық жасушалары өлі немесе белсенділігі төмен болса, ондай малдан тұқым алу
мүмкіндігі жоғалады. Сондықтан тұқымдық қошқарлардың негізгі өнімділік
көрсеткіштерімен бірге олардың ұрық сапасын бағалауға зор мән беріледі. Осы
бағытта жұмыс жүргізген А.А.Кашкаров, М.К.Туекбасов [1] ұрық қошқарларының
топтық асымдылығына байланысты ұрық сапасының анықтай келе жоғары басымды
(доминантты) және орташа басымды қошқарлардың ұрық қоюлығы төмен басымды
қошқарларға қарағанда 62,5 және 51,1%-ға артық болатынын дәлелденген. Қой
ұрықтандыру бекеттерінде ұрықтың алғашқы морфологиялық белгілері сыналып
болғаннан кейін, оларды микроскоп арқылы тексеріп қоюлығына, тірілігіне
және ұрық жасушаларының қозғалу түрлері мен жылдамдығына баға беріледі.
Шаруашылық жағдайында олардың түрі, түсі, иісі, қоюлығы, көлемі т.б.
бағаланады. Қалыпты жағдайдағы ұрықтың түсі сарғыш – сұр түсті сұйықтық,
өзіне тән иісі бар, 1-2 мл көлемінде алынады. Қоюлығына байланысты 1 мл
көлеміндегі шәуетте 2-4,5 млрд ұрық жасушалары кездеседі. Шаруашылық
жағдайында ұрық көлемі қалыптасып қалған В.К.Милованов [2] әдістемесі
бойынша микроскоп арқылы Горяев торшасын пайдалану негізінде жүзеге
асырылады. Осы әдіс бойынша 3%-дық хлорлы натрий ерітіндісінде алынған
шәует 200 есе сұйылтылады. Ұрық жасушаларын санау жұмыстары әрқайсысы өз
кезегінше кішкентай 16 бөлікке бөлінген көлдеңінен орналасқан 5 үлкен төрт
бұрышты бөліктерде жүргізіледі. Есептеу нәтижесі бойынша анықталған санды
100-ге бөлу арқылы 1 мл көлеміндегі ұрық жасушаларының миллиардтық саны
анықталады. Салыстырмалы түрдегі ұрық жасушаларының қозғалу белсенділіктері
өлі жасушалардың қабықшалары арқылы кейбір гистологиялық бояулардың
(эозин, нигрозин) өтіп кетуіне негізделген. Осындай әдіспен боялып
дайындалған сынамалардағы қозғалу белсенділігі жоғары жасушалардың көлемін
анықтау жұмыстары 10 баллдық жүйе арқылы бағаланады. Мұнда ең жоғарғы 10
баллдық баға алу үшін бояуы сіңбеген белсенді ұрық жасушаларының көлемі
95%-дан төмен болмауы керек. Егерде белсенді ұрық жасушаларының көлемі 10%-
ға төмендеген жағдайда оның бағасы 1 баллға төмендейді. Шаруашылық
жағдайында 8 баллдан төмен баға алған ұрықтық қошқарлар пайдалануға
жіберілмейді. Біздің жүргізген зерттеулерімізде ұрық сапасын жоғарыда
аталған белгілері бойынша бағалау барысында олардың сапалық көрсеткіштері
анықталды. Тәжірибелік қошқарлардың ұрық сапасы ерекшеліктері 2-кестеде
берілген.
2 кесте – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Малды азықтандыру пәнінен А витаминінің қошқарлардың өніміне
тигізетін әсері тақырыбына жазылған курстық жұмыс 30 беттен тұрады.
Кіріспе, негізгі бөлім, (5-кесте) өзіндік жұмыс, тіршілік қауіпсіздік,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға
сілтемелер жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтамалар
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне өте
шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Авитаминоз дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде
болатын құбылыстар, өзгерістер.
А тобындағы витаминдер- түсі сарғыш, салқын температурада
кристалданатын зат. 1200-1300 - қа деін қыздыруға төзеді.
Каротиндер (лат. carota – морковь) – ең алғаш сәбізден бөлінген, сары
түсті пигменттер. Каротинге сәбіз, асқабақ, қымыздық, қара қарақат, қара
жидек, қарлыған, қызыл бұрыш, қызанақ, т.б. өсімдіктер бай.
Азық өлшемі - организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия
мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын
айқындайтын жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Толық құрамды азықтандыру — жақсы қоңдылықта үстаудың, қойдың
төлдсгіштігі мен сүттілігін, жүнділігін арттырудың биологиялық негізі болып
табылады.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқарған сөздер
Кіріспе
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ...9
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің атқаратын
рөлі ... ... ... ... .11
1.4 Қойларға арналған қоралар және оларға қойылатын гигаеналық-санитариялық
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..17
1.4.1Қошқарларды нормалап азықтандыру және рацион құрлымы ... ... ... .19
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..22
3 Тіршілік
қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...25
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..28
Кіріспе
Қошқар шаруашылығы Қазақстан Республикасында басқа мал шаруашылығы
салаларының ішіндегі ертеден келе жатқан дәстүрлі бірден-бір жетекші сала
болып табылады. Қошқар тұқымдарының барлығы негізінен ет алуға
пайдаланылады, содан кейінгі үлесті жүн, елітірі, май, сүт өнімдері алады.
Қазіргі жағдай елімізде қой шаруашылығы өнімдерін өндіруді дамытып, қошқар
өнімдерін өңдеу технологиясын жетілдірудің мәні зор екенін дәлелдейді.
Қошқар шаруашылығын нарық заманына экономикалық жағынан тиімді етіп
өсірудің кілті, ғылым мен озық тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда
дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарыда қошқар жөніндегі ғылым
да сан алуан жаңалықтармен, жаңа технологиялармен, селекция әдістерімен
байытылды. Соның ішінде қой шаруашылығының қазіргі таңдағы жетістіктерін
әрі қарай жетілдіріу мақсатында жас мамандарға тәжірибелік жұмыстар
жүргізіп өз білімдерін жетілдіру мәселесі алда тұр. Осыған байланысты бұл
кітапта алға қойылған мақсат тәуелсіз мемлекетіміздің мал шаруашылығына
маман дайындайтын оқу орындары мен факультеттерінің студенттеріне пән
бойынша алған білімдерін тереңдетуге, зертханалық сабақтарды ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен ұштастыруға сонымен бірге сабақтан тыс уақытта өздігінен
дайындалуға да арналған. Бұл оқулықта мынандай негізгі мәселелер
қарастырылып отыр:
- қошқар малының өсуі мен дамуы, сыртқы түр-сипаты, өнімділігі, қой
өнімдерінің, қой малының сыртқы пішінімен, бітімімен байланысы және оларды
анықтау жолдары;
- қошқар шаруашылығы өнімдері жүн, ет, елітірі, тоңдық тері, мәйек.Қой
шаруашылығы өнімдерін өңдеу негізі, дайындау стандарттары, қой өнімдеріне
(жүн, ет, елітірі, тері) қойылатын физикалық-техникалық-технологиялық
талаптар жөніндегі нұсқаулардың негізгі ережелері (шикізат ретінде), қой
өнімдерінен алынатын тауар-бұйымдар ерешеліктері;
- қойдың жоспарлық тұқымдарына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай
қылшық жүнді және қылшық жүнді қой тұқымдары) сипаттама бере келіп олардың
тұқымдық ерекшелігіне тоқталу;
- қошқар бонитировкасы бойынша жалпы жұмыстары, қой тұқымын өз төлі
есебінен көбейтіп, өсіріп-жетілдіру, сапасын жақсарту, қой қоздату жоспарын
құру.
Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен
май алмасуының бүзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда
болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дүрыс өңделуі тиіс. Сапасы
томен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды
дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын
есте сақтаған жон. Созымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр
жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып,
барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан
сақтану үшін қара бидай дәні мен үрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат
алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас
тұзының тәуліктік молшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып
белгіленуі тиіс. Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық
алаңды да пайдаланған жон. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын
астауларды орналастырады. Бүл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді.
Алаңдағы ауаның температурасы — 20 0 С төмен болса қойға тек ірі азық
береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және қүрама жем үшін
арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты
бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады. Қой шаруашылығының
технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м):
қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға -0,3-0,4; жасанды
күтімге алынған 45 күнгі қозыларға -0,15; одан жоғары жастағыға-0,2;
осімділік төлге-0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге-0,3,
төлдерге -0,2, ісектерге -0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4,
төлдерге -0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2
және 0,1 м. 9 Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында
қойды екі мезгіл -ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін оріске шығар
алдында, а л қысында бір мәрте -мал қораға тынығуға қайтқан кезде суару
керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтан-дырғаннан
кейін суару керек. Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл
астауларды қолданады. 1ш тастау немесе асқазан-ішек жолдарының ауруына жол
бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе
шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн. Ірі қой осіруші шаруашылықтарда
саулықтарды циклді үрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық
отарын екі бөлікке боледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің
ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін — екінші топты үрықтандырады.
Мақсаты: Әр түрлі бағыттағы қошқар тұқымын азықтандыру.
Міндеті:
1) Қошқар тұқымын азықтандырудағы жалпы сипаттама;
2) Қошқар азығына рацион құру.
Негізгі бөлім
1.1 Қой шаруашылығының халық шаруашылығындағы маңызы.
Халқымыздың тұрмыс тіршілігі, күнкөріс көзі қой шаруашылығымен тікелей
тамырласып жатыр. Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір деген
сөздерде терең ұғым бар. Мүшел жыл санауда қой 8-жыл. Қой да киелі түліктің
бірі. Оның пірі - Шопан ата (кейде Қошқар ата) деп аталады. Сондықтан
Шопан атадан тілеу тілегенде малды берсең, қойды бер деп өтінген.
Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақжаулық, үшінші байлық - он
саулық деген ұғым қойға қатысты. Он саулықтың басын құрайтын кәсіптің иесі
- қойшы (шопан). Азықтандыру мөлшері жасаған кезде, қощқарлардың жыныс-жас
топтары, шаруашылыққа пайдалу ерекшеліктері, азық биохимиясы саласындағы
жетістіктер есепке алынады. Соңғы 10 жыл ішіндегі зерттеулер қошқарлардың
жыныс-жас топтары қажет екенін, витаминдер мен селоннің қолайлы мөлшерін
анықтап берді. Бұған дейін қабылданған мөлшерлермен салыстырғанда,
қошқарлардың мерзімдік азық үлестерінің витаминдерімен қамтамасыз етілу
деңгейі 1,5 есе көп болуы керектігі анықталған және бұл нақтыланған азық
мөлшерінде көрініс тапты. Қошқардың ас қорыту жүйесінің құрылысының өзіндік
ерекшеліктері бар. Олар ауыз қуысынан басталады. Тұқымдық қощқарларды жыл
бойы орташа қоңдылығын ұстау үшін отты жайылымда жайып, ұрықтандыруға
дайындау кезеңінен бастап азықтандыруының энергетикалық, протеиндік,
минералдық және витаминдік құнарлылығын сапалы ірі, шырынды және құнарлы
жемшөппен рацион құрғақ затындағы қоректік заттар шоғырлануы дәрежесін
күшейтеді. Ұрықтандыруға жіберген кездегі қошқардың күрт өсетін
энергетикалық шығынын толықтырып, жыныстық потенциясы мен ұрық сапасын
қамтамасыз ету үшін сұлумен қоса, энергетикалық қуаты мол және протеиндің
құндылығы жоғары, минералдық және витаминдік қоректілігі жақсы, сапалы жем-
шөппен және құнарлы жем қосындысымен азықтандырады [1,2].
1.2 Қошқарлардың биологиялық ерекшелігі
Қошқардың ас қорту жүйесі ірі аумақты азықтарды жақсы қорытуға
бейімделген. Желінген жемшөп қоректік заттарының қорытылуы ауыз
қуысынан басталады. Онда енген азық шайналып, ылғалданып, жұтылған
сілекейдегі ферменттер мен минералды заттар оның құрамына сіңіп, әсер
ете алатын қосындыларын ыдырата бастайды. Жұтылған азық көмекейден өтіп,
өңеш арқылы қарынға түседі. Қарында бөлінетін тұз қышқылының әсерінен
қышқылданып, қарын сөлінің протеолитикалық ферменттерінің әсерінен тап
болады. Қарында қышқылданып, борсып - босанған, боркеміктенген азық жыны
онекі елі ішек арқылы аш ішекке өтеді. Оған өтерінде қарын асты безінің
панкранттық сөлімен және бауыр өтімен араласады. Алдыңғы қарын
бөлімдеріне күйістімал жеген азық көмірсуының жартысына жуығы осы
жолмен ыдыратылып, қорытылады. Өттің қосындылары азық майының ішек сөлі
ферменттерімен ыдыратылуына көмектеседі. Ауыз қуысының сілекеймен
ылғалданып, сілекейдегі амилаза ферменті мен көмірсуы ыдырай бастаған,
шайналған азыққа қарын құрамында тұз қышқылы бар қарын сөлі әсер
етеді.Соның нәтижесінде қожайын болып келетін мал организмі мен қолайлы
жағдай туғызылған микроорганизмдер арасында бір-бірінің тіршілігіне
көмектесушілік қатынас, яғни симбиоз қалыптасады. Ірі жасұнықты
жемшөпті жақсы қорытуына осы ерекшелігі де жағдай жасаса керек.
Сондықтан да қошқар салмақ қосуына шығынды мүйізді ірі қара малға
қарағанда 2-2,5 есе , жылқыға қарағанда 2,5-3 есе аз жұмсайды.
Осындай пайдалы биологоиялық ерекшеліктеріне байланысы қошқар
қоңдылығын жайылым отымен ғана көтеріп, қыстауға түскенше денесіне
май байлап ( тұқымдық ерекшелігіне байланысты – құйрығына, тері астына
және басқа да жерлеріне ) ағзаға қор жинап жылдық жем шөп
жетіспеген мезгілінде осы жиналған май қорын жұмсайды.
Республикамыздың қыста қар аз түсетін оңтүстік облыстарында
қошқарды жыл бойы жайып шығуға болады. Қошқардан алынатын
негізгі өлшем - жұн мен ет. Қошқар жүні ағзаны қыста суықтан,
жазда ыстықтан сақтайды. Оның өсуі, сапасы зат алмасуына тығыз
байланысты. Қолайсыз, азық жетіспенге жағдайда ағзаға
алдымен қоректік заттарды тері өнімдеріне оның ішінде
жүнге жұмсаудан үнемдейді. Осыдан барып қой азықтандыруда
жіберілген кемшілік ең алдымен жүн сапасына әсер етіп,
аштық жіңішкеру белгісі түріндегі із қалдырады. Сол кезде
өскен жүн талшықтары жіңішкеріп, үзілгіш келеді. Қошқардың еті
де өте қоректі де , құнарлы өнім. Әсіресе қазақта етті -
майлы қошқар тұқымдарының еті өте дәмді. Бірақ қошқар
майында ағзаға қажетті холестерин аз 100 грамында не бары - 29 мг,
ал сиыр еті майында - 75 мг, шошқа етінің майында - 75-125мг
болады. Қошқар жеп қорытқан азық қоректік затының 75% денедегі
бұлшықет, май, сүйек құрылысына пайдаланады. Бұл олардың азықты
өте жоғары сіңіріп, зат алмасуына игерілетінін көрсетеді
[3,4,5].
1.3 Қошқарларды азықтандыруда А витаминінің маңызы мен атқаратын рөлі
Витаминдер - әр түрлі химиялық табиғаты бар, организмнің тіршілігіне
өте шамалы мөлшерде қажет төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Зат
алмасуда катализаторлық және реттегіштік қызмет атқарады. Витаминдерді 1880
жылы орыс ғалымы Н. И. Лунин ашты. Ол тәжірибені ақ тышқандардың 2 тобына
жүргізді. Бірінші топтағы тышқандарға қолдан жасалған рацион, ал екіншіге -
сүт берген. Бірінші топтың тышқандары 20-30 күннің арасында өлген. Екінші
топтың тышқандары тәжірибе жүргізілген 10 аптаның ішінде суығып кеткен.
Тәжірибесіне сүйенген Н. И.Лунин тіршілікке өте аз мөлшерде қажетті,
тағамның құрамды бөлігі болып табылатын, тағы бір әлдеқандай қосылыстардың
керек екндігін анықтады. Голландия дәрігері Х. Эйкман 1896 жылы аса
таңырқалық құбылысты байқады. Ол адамдардың ұзақ уақыт бойы ақталған күріш
жеуінен аса қатерлі дерт “ бери- бери” деген ауруға ұшырайтындығын
анықтады. Ақталған күрішке оның кебегін қосқанда, тәжірибедегі тауық та,
ауруға шалдыққан адам да сауыға бастаған. Осыны негізге алған Эйкман,
күріш кебегінде зат алмасуға өте қажетті белгісіз бір зат бар деген болжам
жасайды. 1912 жылы поляк ғалымы К. Функ күріш кебегінен, құрамында азоты
бар, кристалды затты бөліп алып, оған витамин деген ат берді. Бұдан кейінгі
кезендерде витамин мәселесін тереңірек зерттеу ісі басталды. Витаминдерге
ұқсас заттар да тексерілді, химиялық аттар қойылды. Витаминдердің
организмге тигізетін әсерлері анықтала бастады, сауықтыратын мөлшері
тексерілді, оларды зерттеу жұмыстары үдей түсті. Витаминдердің жетіспеуі -
цивилизацияның ауруы. Бүгін де бұл құбылыстардың себептері айқындалды.
Авитаминоз дегеніміз белгілі бір витаминнің көп мөлшерде жетіспеуінің
салдарынан болатын организмдегі қалыптпн тыс өзгерістер, құбылыстар.
Гиповитаминоз - витаминдердің біреуінің аздаған бөлігі жетіспегенде болатын
құбылыстар, өзгерістер. Әрине, гиповитаминоздың қай витаминнің жетіспеінен
пайда болатынын анықтау қиынға соғады. Себебі, бұл өзгерістердің сыртқы
белгілері көмескі келеді. Поливитаминоздер организмге көптеген
витаминдердің жетіс пегендігінен болатын өзгерістерді айтады.
Гипервитаминоз, егер витаминдерді үздіксіз өте көп қабылдас пйда болады.
Витаминдердің азықта шектен тыс көп болуы зиян келтіреді. Витаминдерді
физикалық және химиялық жіктеулерге бөледі. Химиялық жіктеулер молкуласының
құрылысыны негізделген (ароматтық, немесе гетероциклді және т.б.
қатардағы). Витаминдер ерігіштік белгісіне қарай екі үлкен топқа: майда
және суда еритін витаминдер болып бөлінеді. Суда ерімейді, ал органикалық
еріткіштерде ериді. Ортаның рН мәнінің өзгеруіне,жоғары температураға
тұрақты. Әдетте, пластикалық қызмет атқарады. Мал организмінде түзілмейді.
Оған жататындар: А, Д, Е, К, Ғ. А витамині (антиксерофталмалық витамин,
ретинол)Өзінің “А витамині” деген атын 1916 – жылы алған. А витаминінің
табиғи қосындылары А1, А2, А3 болып бөлінеді [6,7,8].
Қазіргі кезде әртүрлі малдардағы мінез-құлық түрлерін зерттеп білу
зоотехния ғылымындағы маңызды мәселердің бірі болып есептеледі. Өйткені
оның нәтижелерін қандай да бір мал тұқымының селекциялық асылдандыру
жұмыстарында немесе оларды дұрыс азықтандырып күтіп-бағуда және де жаңа
жағдайға тез көндіру және т.б. көптеген мақсаттарға пайдалануға болады.
Малдардың жоғары жүйке қызметтері түрлері мен ерекшеліктерін зерттеп,
анықталған заңдылықтарды мал шаруашылығы, әсіресе қой шаруашылығы жақсы
дамыған Қазақстан Республикасында кеңінен пайдалану бұл саланың
кономикасын арттыруға мол мүмкіндік туғызады. Мәселен, малдардағы жүйке
қызметі түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып қажетті типтегі малдарды
іріктеп-жұптау асыл тұқымды малдардың күтіп-бағуының тиімділігін,
селекцияның нәтижелілігін, өнімнің сапасын тез арада арттыруы мүмкін. Ауыл
шаруашылық малдарының этологиясы қазіргі таңда зоотехникалық зерттеулердің
бөлінбейтін бөлшегі ретіндегі ғылым бағыттарының бірі. Ол қойларды ұстау
және тамақтандырудың, өнімділіктің әртүрлі бағыттарындағы мал тұқымын
құрудың, жаңа технологиялар әзірлеумен және енгізумен тікелей байланысы бар
ілім. Жұмысты орындау барысында отандық, ТМД және шет елдер этологтарының
зерттеулерінен алынған айуанаттар дың мінезі туралы деректер талданды;
жалпы биологиялық маңызы бар мысалдарды сипаттау үшін үй түліктерінің,
зертханалық жануарлардың және жабайы хайуандардың мінез- құлық
ерекшеліктері жөнінде мағлұматтар жиналды; жанурлар мінезін зерттеудің
кейбір әдістері баяндалды; ірі мал мен төлдердің негізгі этологиялық
қасиеттеріне талдау жасалды. Шөл және шөлейт аймақтардағы қойлардың әртүрлі
тұқымдарының биологиялық және өнімділік ерекшеліктерін ашатын көптеген
зерттеулердің ішінде жануарлардың этологиясын зерделеуге бағытталған
жұмыстар аса маңызды орын алады. Жетіліп келе жатқан малдарда жыныстық
белсенділіктің алғашқы белгілері әртүрлі рефлекстер түрінде көрініс бере
бастайды. Осы рефлекстік көріністердің әрі қарай дамып, толығуы
нәтижесінде, малдардың белгілі бір қоршаған орта жағдайында ұрпақ
жалғастыру қабілеті қалыптасады және өсіп - өнуіне жағдай жасалады.
Сондықтан, жас малдарда байқалатын жеке рефлекстік14 көріністерді тұтастай
жыныстық рекшеліктер дің бастамасы ретінде қарастыруға болады. Малдардың
жыныстық жетілуі олардағы рефлекстік іс- қимылдарының белсенді көрініс
беруіне байланысты болады, яғни аталық қошқарлардың жыныстық ынтасы
неғұрлым айқын байқалса, соғұрлым одан алынатын ұрық көп және сапалы болады
деген пікір қалыптасқан. Тоқты қошқарларының жыныстық белсенділіктерін
арттырып, табиғи инстинктерін ояту мақсатында олар арнайы дайындалған
қорада белгілі бір уақыт бойынша саулық қойлармен бірге ұсталды. Сонымен
бірге осы кезеңдерде еркек тоқтылардың жыныстық белсенділігімен бірге
олардың жасанды қынапқа үйреніп, ұрық беруі де анықталды. Осыған байланысты
біздер әр түрлі жастағы қошқарлардың жыныстық белсенділік ерекшеліктерін
бағаладық. Тоқты қошқарларының жыныстық белсенділіктерін арттырып, табиғи
инстинктерін ояту мақсатында олар белгілі уақыт арнайы дайындалған
қораларда саулық қойлармен қатар ұсталды. Қолдан ұрықтандыру бекетінде
еркек тоқтылардың тек қана жыныстық белсенділік танытуынан басқа, олардың
ішіндегі жасанды қынапқа үйреніп кететіндерінің үлесі анықталды.Тәжірибенің
нәтижесі 1-кестеде берілген.
1 кесте – Жасына байланысты қошқарларда жыныстық белсенділіктің көрініс
беруі. Жыныстық белсенділік көрініс беруі.
Ұрықтың сапасы Жасы n көлемі,
6,0-6,5 ай 20 14 70,0±10,2 14 100
1,5 жасар 20 17 85,0±7,98 14 82,3±9,25
Ересек қошқарлар 20 19 95,0±4,87 15 78,9±9,36
Зерттеулер нәтижесінде осы жылғы жас қошқарлармен салыстырғанда 1,5
жасар ісек қошқарларда жыныстық белсенділік біршама басым болатынын
көреміз. Мысалы барлығы 20 бас 6,0-6,5 айлық еркек тоқтылардың 70,0% (14
бас) белсенді жыныстық әрекет көрсете алса, осы көрсеткіш 1,5 жасар ісек
қошқарларда 85,0% (17 бас) құраған. Ересек қошқарларда бұл көрсеткіш 95,0%
құраған. Жыныстық белсенділік көрініс берген 6,0-6,5 айлық тоқты
қошқарларыдың барлық 14 басын (100%) жасанды қынапқа ұрық беруге үйрету
мүмкін болса, 1,5 жасар ересек қошқарлардың белсенділік көрсеткен 17
басының 14 басынан (82,3%) ұрық алу мүмкін болған. Ересек қошқарларда
жыныстық белсенділік 95% көрініс бергенімен, олардың 78,9% ғана жасанды
қынапқа үйрету мүмкін болған. Жүргізілген тәжірибе нәтижесінде жас
қошқарларға қарағанда жасы ересектеу малдардың жыныстық белсенділіктерін
жақсы көрсете алатындықтарын байқаймыз. Бұл ерекшелікті олардың күтіп-
бағылуы барысында адамдарға көзі үйреніп, бойларының бейімделуі нәтижесінен
деп есептейміз. Ал осы жылғы жас қошқарлар болса әлі мұндай жағдайларға
үйрене15 қоймауы себепті, өздерінің үркек мінездерін басқара алмағанымен,
бұлардың жыныстық белсенділік көрсеткендерін жасанды қынапқа ұрық беруге
үйрету оңайырақ болады. Тұқым алуға лайықтап арнайы қалдырылатын аталық
қошқарларының негізгі құндылық көрсеткіштерінің бірі ретінде олардың ұрық
сапасы мен оның көлемін айтуға болады. Өйткені негізгі өнімділік
өрсеткіштері жақсы болып, элита класына жатқызылған аталық қошқарларының
ұрық жасушалары өлі немесе белсенділігі төмен болса, ондай малдан тұқым алу
мүмкіндігі жоғалады. Сондықтан тұқымдық қошқарлардың негізгі өнімділік
көрсеткіштерімен бірге олардың ұрық сапасын бағалауға зор мән беріледі. Осы
бағытта жұмыс жүргізген А.А.Кашкаров, М.К.Туекбасов [1] ұрық қошқарларының
топтық асымдылығына байланысты ұрық сапасының анықтай келе жоғары басымды
(доминантты) және орташа басымды қошқарлардың ұрық қоюлығы төмен басымды
қошқарларға қарағанда 62,5 және 51,1%-ға артық болатынын дәлелденген. Қой
ұрықтандыру бекеттерінде ұрықтың алғашқы морфологиялық белгілері сыналып
болғаннан кейін, оларды микроскоп арқылы тексеріп қоюлығына, тірілігіне
және ұрық жасушаларының қозғалу түрлері мен жылдамдығына баға беріледі.
Шаруашылық жағдайында олардың түрі, түсі, иісі, қоюлығы, көлемі т.б.
бағаланады. Қалыпты жағдайдағы ұрықтың түсі сарғыш – сұр түсті сұйықтық,
өзіне тән иісі бар, 1-2 мл көлемінде алынады. Қоюлығына байланысты 1 мл
көлеміндегі шәуетте 2-4,5 млрд ұрық жасушалары кездеседі. Шаруашылық
жағдайында ұрық көлемі қалыптасып қалған В.К.Милованов [2] әдістемесі
бойынша микроскоп арқылы Горяев торшасын пайдалану негізінде жүзеге
асырылады. Осы әдіс бойынша 3%-дық хлорлы натрий ерітіндісінде алынған
шәует 200 есе сұйылтылады. Ұрық жасушаларын санау жұмыстары әрқайсысы өз
кезегінше кішкентай 16 бөлікке бөлінген көлдеңінен орналасқан 5 үлкен төрт
бұрышты бөліктерде жүргізіледі. Есептеу нәтижесі бойынша анықталған санды
100-ге бөлу арқылы 1 мл көлеміндегі ұрық жасушаларының миллиардтық саны
анықталады. Салыстырмалы түрдегі ұрық жасушаларының қозғалу белсенділіктері
өлі жасушалардың қабықшалары арқылы кейбір гистологиялық бояулардың
(эозин, нигрозин) өтіп кетуіне негізделген. Осындай әдіспен боялып
дайындалған сынамалардағы қозғалу белсенділігі жоғары жасушалардың көлемін
анықтау жұмыстары 10 баллдық жүйе арқылы бағаланады. Мұнда ең жоғарғы 10
баллдық баға алу үшін бояуы сіңбеген белсенді ұрық жасушаларының көлемі
95%-дан төмен болмауы керек. Егерде белсенді ұрық жасушаларының көлемі 10%-
ға төмендеген жағдайда оның бағасы 1 баллға төмендейді. Шаруашылық
жағдайында 8 баллдан төмен баға алған ұрықтық қошқарлар пайдалануға
жіберілмейді. Біздің жүргізген зерттеулерімізде ұрық сапасын жоғарыда
аталған белгілері бойынша бағалау барысында олардың сапалық көрсеткіштері
анықталды. Тәжірибелік қошқарлардың ұрық сапасы ерекшеліктері 2-кестеде
берілген.
2 кесте – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz