Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында ойын технологияларын қолдану әдістемесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ОҚЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... .5
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Екінші сынып оқушыларының мүмкіндік деңгейлерін ескере отырып дидактикалық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМШАЛАР
1 ОҚЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... .5
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Екінші сынып оқушыларының мүмкіндік деңгейлерін ескере отырып дидактикалық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМШАЛАР
Егемен еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы -бастауыш мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай, білімімен теңессе ғана ұлттар теңесе алады. Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын тек қана жастар.
Жан -жақты сауатты жеке адамның дамуы үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Баланың оқу әрекеті күрделі, жан -жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл - ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық, даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Баланың ақыл -ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл -ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Ұлы Абай айтқандай, білімімен теңессе ғана ұлттар теңесе алады. Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын тек қана жастар.
Жан -жақты сауатты жеке адамның дамуы үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Баланың оқу әрекеті күрделі, жан -жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл - ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық, даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Баланың ақыл -ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл -ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 2005 жыл 18 ақпан. Петропавл, 2005. - 13 б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Астана, 2000. -15 6.
3. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Солтүстік Қазақстан газеті, 2004.- 29 қазан. -4 6.
4. Стандарт. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясы, 2003. - 247 б.
5. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.-123б
6. А. С. Макаренко. Педагогические сочинения. М: Педагогика, 1988.- 77б
7. Абай және архив. – Алматы: Ғылым, 1995. – 149б.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. Астана, 2000. -15 6.
3. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Солтүстік Қазақстан газеті, 2004.- 29 қазан. -4 6.
4. Стандарт. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясы, 2003. - 247 б.
5. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.-123б
6. А. С. Макаренко. Педагогические сочинения. М: Педагогика, 1988.- 77б
7. Абай және архив. – Алматы: Ғылым, 1995. – 149б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҚЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... .5
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА қазақ тілі сабақтарында
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН қолдану әдістемесі
2.1 Екінші сынып оқушыларының мүмкіндік деңгейлерін ескере отырып дидактикалық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Егемен еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы -бастауыш мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай, білімімен теңессе ғана ұлттар теңесе алады. Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын тек қана жастар.
Жан -жақты сауатты жеке адамның дамуы үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Баланың оқу әрекеті күрделі, жан -жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл - ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық, даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Баланың ақыл -ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл -ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ тілі сабағында ойын технологияларын қолдану, оқушылардың сол пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді.
Ғылыми болжамы: Егер ойын технологиялары арқылы қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері айқындалып, ойын арқылы оқушылардың білімін қалыптастыру мазмұны мен әдістемесі жасалса, балалар ерекше сезіммен түсінуге және ойын арқылы білімдерін қалыптастыруға мүмкіндік алады.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың ынта-ықыласын есепке ала отырып, ойын арқылы оқуды қызықты етіп, білім, білік дағдыны қалыптастыру оқушының танымдық әрекетін, қызығушылығын дамыту.
Зерттеудің міндеттері
ойын технологиясының ерекшелігін оқытудағы теориялық негізін талдау
қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың тиімділігін қарастыру
бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін қарастыру
ойын түрлерін қолдану мүмкіншіліктерін көрсету
ойын түрлерін қолдану процесін ашып көрсету
балалардың қазақ тіліндегі білім деңгейлерін анықтау
зерттеу жұмысын жасау
Зерттеу нысаны: Қазақ тілі сабақтарында ойын әдістерін пайдаланып, өткізген әр сабақтан кейін оқушы қажетті білім мен іскерлікті меңгереді.
Зерттеу әдістері: талдау, бақылау, жинақтау, баяндау, жүйелеу, салыстыру, қорыту, сауалнама, тест, қазақ тілі сабақтарында жүргізілген іс тәжірибелерді негізге алу. Эксперимент нәтижесінде баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу пәні: қазақ тілі сабақтарында ойын технологиялары
Зерттеу базасы: Петропавл қаласындағы №6 орта мектебінің 2а және 2б сыныптары
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан - жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншіктердің білімді, білікті болуында ойынның алатын орны еркше. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуде, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас коюына баулиды және оқушылардың зейінін, ойлау, зерде үрділерін дамытады. Өмір тәжірбиесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу әрекетінде жетекші рөл атқарады [5, 123б].
Баланың ақыл - ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат - міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең алдымен баланың өз жұмысын не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже, жаңа білім, дағды беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне "сай баланың өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға, бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбевтың: Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай жаңа білім беру өте-мөте қажет- дегендей, инновациялық әдіс- тәсілдері сабақ беру барысында енгізуді жаңаша білім берудің бір шарты деп түсіну қажет [1, 13 б].
2007 жылы ақпанның 1-3 күндері Алматы қаласында Қазақстанның Білім және Ғылым қызметкерлерінің II съезі өтті. Оған Қазақстан Республикасының Елбасы және Президент әкімшілігі мен Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары, министрліктер мен ведомствалардың, білім және ғылым қоғамдарының халықаралық ұйымдардың өкілдері қатысты.
Алқалы жиында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев сөз сөйледі. Елбасы сөзінің басында былай деді: Тәуелсіздігіміздің он жылдығы- республикамыздың саяси және мәдени рухани өміріндегі тарихи оқиға, оны біз жастарға арнап өткізіуіміз керек... [1, 13б]. Біздің заманымыздың тарихын жазатындар да, қателескен тұстарымызға да, қол жеткен табыстарымызға да әділ баға беретін де солар болады. Бүгінгі Қазақстанда жүріп жатқан аса ауқымды өзгерістердің мәнін әділ пайымдау бәрінен бұрын жастарымызды тәрбиелеп жатқан сіздерге, мұғалімдерге қатысты. Елбасы білім беру жүйесін жан- жақты талдап, алдағы басты міндеттерді айқындап берді. Болашақ ұрпақ оқыту мен тәрбиенің ең басты міндеттердің бірі- мектеп оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы. Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп, олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Осыған байланысты біздің ұжым педагогика негізінде жаңа ғасыр ұрпағының қажеттілігін қанағаттандыратындай жекелеген пәндер бойынша оқушы дарынын дамыту, шығармашылық қабілеттерін ұштауды мақсат етіп отыр. Ол үшін ерекше дарынды оқушыларға арналған авторлық бағдарламалармен олардың қабілеттерін арттыратындай әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдану - әр ұстаздың міндеті. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп ңұсқаулық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық үрдісті кез келген үлгіменен құруға мүмкіндік береді [2, 15б].
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына, ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар.
Қазақ халық ойындарының жіктелмесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, ойын сипатына, дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға, ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес жасалды.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы суреттесек болады:
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі [5, 123б]. Адамзат тәжірибесіндегі ойын мынандай қызметтерді атқарады:
* Ойын-сауық
* Коммуникативтік немесе қарым-қатынастық
* Диагностикалық (ойын барысында өзін-өзі тану)
* Коррекциялық (өзін-өзі түзету)
* Әлеументтендіру
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты функциялары анықталуда. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды. Бұл өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақтағы ойын арқылы
білімін шындап, ой-өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты жоспары,
тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы
бала өмірден көптеген мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай, әдейілеп
ұйымдастырылған ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
Аса ірі психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады - дейді [5, 125б]. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапкырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегіндей қуанып ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, төзімділікке баулуды үйрету мүғалімнің негізгі міндеті. Балаларды оқытуда және тәрбиелеуде ойынның мәні педагогикалық жүйеде бұрын да, қазір де қарастырылып отыр. Алдыңғы қатарлы педагогтардың бәрі де ойынды нағыз керекті және маңызды іс-әрекет деп түсінеді. Шетел және біздің ұлттық педагогикамыздың өзінде ойын тарихында бала тәрбиелеуде мынадай бағыттар да қолданылады.
1. Баланы жан жақты үндестікте үйлесімді дамыту.
2. Оқыту мақсатын (дидактика) бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі чех педагогы Ян Амос Коменский [5, 123б]. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты түрі деп санайды.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл-ой әрекеті, онда баланың барлық қабілеттерінің дамуына, ойында айналасындағы дүние жайлы түсініктері кеңеюіне, тілінің дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А.С. Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық қасиеттернің сапалары да өзгеріп отырады [6, 77б]. Ойын баланың сабаққа ынтасын аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ойын-сабақ, ойын-жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық максаттағы ойындар оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады [7, 149б]. Жас сәбидің өмірі, қоршаған ортаны тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Балалар ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) түрлі психологиялық түсінікпен сезім әрекетіне сүңгиді. Ойын үстінде бала бейнебір өмірдің өзіндегідей қуаныш пен реніш сезімінде болады. Оқу құралдарының мінезі - мектеп мінезінің айнасы-деп атақты ұлы педагог психолог, ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай біздің берер білім, тәрбие жолына пайдаланатын әдістемелер мәнді, жұмыр болу керек [8, 65б]. Ол үшім бала ұғымына, қабылдауына сәйкестендіріп, ойын ұйымдастыру қажет. Балаға таңдалған білім баланың ақылына лайықтап, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық, іскерлігін дамытарлықтай бастаған істің нәтижесіне жетуге тырысарлықтай нәрлі болуы керек.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерін санасуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады. Ойын төрт түрлі қырымен сипатталады: еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың қанағаттануына байланысты, әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы, ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар [9, 152б].
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып оқушыларының білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына сұрақтарға жауап іздейік:
Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ? Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай қолдану қажет? Сол сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап іздеу барысында біздер әртүрлі бастапқыларға талдау жасауды мақсат көздедік. Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен Ж. Аймауытұлы, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т.б [9, 155б].
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті - оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып баланы дамытады. Оқу - білім алу мен білік дағдысын қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын - пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіру ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша, ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай беімдеу деп түсіндірген [9, 160 б].
Я. А. Коменский Ұлы дидактика деген еңбегінде 6 жастан 12 жасқа дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп атайды [5, 123б]. Бұл кезеңдерде балаларды нақты, түсінікті ана тілінде білім беру керек. Сонымен қатар білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл кезеңде балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл болып көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін жеңілдету бірден-бір құралы ретінде ойынды айтуға болады. Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады.
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы
Қазіргі таңда ғылымның бір қатар салаларында сияқты, педагогикада да тәжірибе мен әдістемелік жұмыстарда көптеген өзгерістер енгізілуде. Кейінгі кезде әсіресе түрлі ойындарға көп назар аударылып келеді.
Бұл жерде, педагогтар тарапынан білім беру немен түсіндіріледі?
Бірінші кезекте тәжірибеге ойын әдістемесін енгізу-мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты жақсартудың бірқатар әлеуметтік мәдени процесіне байланысты.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, пәндерге деген қызығушылығын тудыру өз кезегінде дидактикалық үрдістегі оқушылардың қарым-қатынас мәдениетінің жоғарылауын қажет етеді.
Бүгінде қоғамдық дамудың басты кезеңдерінің бірі ретінде білім беру құрылымы, оның ішінде жасөспірімдердің одан әрі оқып, білім алуларына қажет, біліктілікті тудыратын бастауыш білім беру құрылымы ерекше орын алады. Кіші топтағы оқушыларды оқытудың да өзіндік ерекше әдістері бар. Бұл жердегі әдістердің басты ерекшелігі өтілетін материалдың сапасына емес санына баса назар аударатынын естен шығармаған жөн.
Мұндай сабақ беру әдістері әрине жақсы нәтиже беруі екіталай. Керісінше, сәйкес түрде түсіндірілмеген бағдарлама, алдағы мағлұматтарға берік тірек бола алмайды.
Бұл жерде бастауыш білім беру бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай жағдайда ұстазға көмекке ойындар келеді. Білім берудің бұл әдісі ежелден келе жатқан көкейтесті әдістердің қатарына жатқызуға болады.
Білім беру жүйесінің тарихында ойын ғылыми зерттеулердің объектісіне айналмас бұрын, балаларға білім беру мен тәрбиелеуде өзіндік орын иеленген.
Білім берудің бірқатар түрлерінде ойындардың өз орны бар. Бұл ойындардың бала табиғатына өте жақындығымен түсіндіріледі. Сәби туғанынан ер жеткенге дейін, ойын ойнауға көп көңіл бөледі. Ойын бала үшін, қызықты көңіл өткізу ғана емес, бұл ішкі және сыртқы әлемді тану жолы, қарым-қатынастарды қалыптастыру жолы, осының негізінде бала табиғатында өз жасындағылармен қарым-қатынастарды қалыптастыру жолы, осының негізінде бала табиғатында өз жасындағылармен қарым-қатынасқа жол салынады. Балалар, әрдайым өзіне ұнайтын ойындар ойлап табуға шебер. Осының негізінде әншейін заттар, баланың қиялындағы қызықты әлемге араласып кетеді.
Ойын дамып келе жатқан бала организімінің қажеттілігі. Ойын барысында балаларда шыдамдылық жағдайды бағалау сияқты қасиеттер пайда болады- деп жазды Надежда Крупская [5, 123б].
Осы жерде ол ойынды дамытудың, оның өмірмен байланысын да қарастырып өтеді.
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін ойынның маңызы өте зор, ойын олар үшін - оқу, ойын-еңбек, ойын - тәрбие беру.
Қоғамдық қөңіл, ес ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған ойындар, оқушының жалпы дамуына септігін тигізеді. Ойын барысында бала ересектерге бұрыннан белгілі көптеген нәрселерді ашады. Оқушылардың ойын ойнауға құштарлығын, қажетінше білім алу процесіне пайдасы тиетіндей етіп қолданған жөн. Өзіне педагогикалық үрдістерді сыйдырған ойын білім беру мен тәрбиелеу құралына айнала алады. Ойынды жүргізе отырып, балаларды ойынға тарта отырып, ұстаз баланың барлық даму жақтарына: сезімге, есіне, жігері мен жалпы тәрбиесіне ықпал етіп, оның дамуына жол ашады.
Әрине педагогикалық білім беру бағдарламасына осы тектес әдістерді енгізу оқытушы тарапынан мол эксперименттікті талап етеді.
Дидактикалық ойындарды даярлау кезінде, мұғалім көптеген қиындықтарға тап болуы ықтимал. Бұл дидиктикалық материалдардың аздығы балалармен жұмыс кезінде, бөлінген уақыттың жетіспеуі т.с.с
Көп кезде ұстаздар арасында Сабақ орнына ойын ойнасақ, ережелерді қай кезде өтіп үлгереміз деген көзқарастар туып жатады. Әйтседе бұл мәселе көбіне ойынның нағыз мәнін түсінбеуден туындап жатады.
Ұстаздар тарапынан бұл жерде ойын барысында оқушылардың білімін тереңдету емес, шаршағанды басу есебінде қабылдайтын қателіктер туындайды.
Бастауыш мектеп- оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан жоғарыда аталған мүмкіндіктерді жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану, мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.
Білім беру мәселесі қоғамды дамытуда, ұдайы өндірісте, ақыл-ой, шығармашылық қабілетті жетілдіруде аса маңызды рөл атқарады. Жеке адамның дамуының қозғаушы күші экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге, құбылыстар мен дәйектерді талдай білуге, шығармашылық түрде ойланып, тез арада шешім қабылдауға үйрету - өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан, оқу орнында оқушыларды сапалы даярлау үшін білім беру жүйесінде ғылым мен тәжірибенің ұштасу үрдісінде тарихи түрде қалыптасқан көптеген дәстүрлі қарама-қайшылықтарды шешуге тура келеді. Жалпы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ету оқушылардың оқу-таным әрекетін белсендіру, оқуды ғылыми негізде ұйымдастыру, оқытушылардың ғылыми-педагогикалық қызметін ғылыми негізде ұйымдастыру және оқушылар мен оқытушының ғылыми қызметінің ықпалды бірігуі, сондай-ақ жеке адамның белсенді қалыптасуы жоғары мектептің ғылыми-әдістемелік негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Белсенді оқыту әдістеріне жататын ойындар: рөлдерді ойнап көрсету, белгілі жағдайды талдау, бағдарламалы белсенді оқыту, ойындарды жобалау, мәселелі дәрістер, талқылаулар, тәжірибе алмасу. т. б. Ғылыми-педагогикалық әдебиетте көптеген нақтылы ойындар ойындарды өңдеу деген жалпы терминмен белгіленеді [9, 160б]. Осы мәселенің өзіндік үлкен маңызы бар, себебі, тарихта логиканы дамыту іскерлік ойындарды қоғамдық ғылымдарда кең қолданудың артықшылығы мен кемшілігін көрсетуге мүмкіндік береді.
Әдебиеттерді талдап қарасақ, алғаш рет ойындар XX ғасырдың ортасында экономикалық факультеттің студенттеріне ұсынылған. Қазіргі уақытта жеткілікті негізделген белгілі бір ойын теориясы мен математикалық зерттеу әдісі сәйкестендірілген жинақтар бар.
Америка мектептеріне өңделген оқытулар 1960-70 жылдары еніп, содан кейін жоғары мектептерде қолданыла бастаған. Өзіміздің және шетел зерттеушілерінің пікірінше, оқу үрдісінде ойынды қолдану оқытуды мәселемен жақындату нәтижесін көрсететінін байқауға болады.
Оқыту үрдісін сыртқы ортадан бөліп қарау оқушыларды даярлауда оқытушыға үлкен жауапкершілік жүктейді. Алайда, ойындар мен өңдеулерді іске асыруда оқушылар нақтылы өмірдің элемент негіздерін өз тәжірибелерінде сынайды. Ойындар жорамалданған жағдайда қоршаған ортада баламалы механизмді құруды, парасатты жеке тәжірибе жинақтауды, нақтылы қатысуды қажет етеді. Оқушылар ойын кезінде өз көзқарасын, өз пікірін қорғауға дайын болады. Ойын оқытушы мен оқушының кең ауқымда тең араласуына, тіл табысуына мүмкіндік жасайды. Сонымен бірге ойындар адамдардың ойын белгілі жүйеге келтіреді.
Сезім дамуының маңыздылығы туралы (ағылшын тілінен орысшаға сөзбе-сөз аударғанда - вчувствование) америкалық оқытушылар В. Роджерс пен А. Гудданд өз зерттеулерінде жиі айтады [10, 312б]. Өйткені оқушылар ойындарды өздері өңдесе, онда олар оқу материалдарын әдеттегі оқу-таным әдістеріне қарағанда, ынтамен тереңірек үңіліп оқиды және оларды зерттеу арқылы дағдылану әрекеттерін дамытады. Ең бастысы - ойындар мен өңдеулер оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, қабілетін арттырады. Ойынның әлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д. Б. Элькониннің сөзімен айтсақ: Ойын - ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара-қатынас, практикалық білімдері және қызметі [10, 315б]. Оқу ойындарын қолданудың жағымды жақтарына американдық авторлар мыналарды жатқызады:
- ойындар абстрактілі оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға
мүмкіндік береді;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелсіз;
-ойындар интуицияны жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін және қажетті әлеуметтік мінез-құлықтың түрін таңдауға, үрдістер мен
құбылыстардың деректерін түсінуге, стратегиялық баламалы шешім қабылдауға, тәуекелге бел байлауға үйретеді;
-ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай
арттырады, ойынға қатысушылар оқытушының рөлін ойнап, бірін-бірі
белгілі бір деңгейде оқытады, бірақ әрқайсысы бір ойында өздерінің
қабілеттілігі мен қажеттілігіне қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Сонымен, ойынға қатысушыларға қиын мәселелерді басқаларға қарап тұрмай, өздерінің шешуіне кепілдік береді. Олай дейтініміз, өңдеулер мен ойындар арқылы оқушылар өздерінің не істегендерін байқайды, жетістіктерін көздерімен көреді, уақытын дұрыс пайдаланады. Өңдеулер мен ойындар, сондай-ақ, кейбір оқушылар ұнатпайтын оқу пәндерін де қанағаттандырады, біріне-бірі көңіл бөліп, өздерін басқаның орнына қойып үйренеді. Өңдеулер мен ойындар икемді мақсаты мен құрылымына байланысты қиындатылады.
Оқу үрдісінде ойынды қолдану оқушылардың даму қабілетін арттырады, мәселеге ғылыми негізде жақындатады, ал ойынды өткізу ғылыми зерттеу жұмысы болып табылады. Алайда, ойындар мен өңдеулердің артықшылығымен қатар кемшілігі де бар. Өзіміздің және американдық авторлардың пікірімен санассақ, мына деректі естен шығармау керек, ойын кезінде оқытушы өзінің беделін жоғалтып, тек ойынды ұйымдастырып және бағыттап отырады. Сонымен бірге, ойындар мен өңдеулер оқушы назарын екінші сатыдағы дағдыға аударып, негізгі дағды шет қалып қояды, яғни, ойындар оқып зерттеуден сырт қалады. Кейде ойындар мен өңдеулер әдеттегі оқуға қарағанда қолайсыз болып келеді. Кей жағдайда оқытушылар ойынның бар екенін білмейді.
Ойындар мен өңдеулер құрал-жабдыққа, материалға байланысты қымбатқа түсіп, артық жүріс пен бос айқайға әкеліп, оқытушылар үшін қолайсыздық туғызады. Сондай-ақ көптеген ойындар жоғары деңгейде өңделмеген, сол себепті оны қолдану қиындыққа әкеледі. Тіпті, кейде баламалы оқыту түрі сияқты ойындар ойынға қатысушыларға ұнамауы мүмкін, ойынға белгілі бір оқушылар саны ғана қатысып, қалғаны сыртта қалып қоюы да ғажап емес. Сондықтан да белгілі мақсатқа ғана сәйкестендірілген ойындар мен өңдеулерді әркім өзінше құруы қажет.
Енді осы жерде К. Эриксон мен М. Эриксон зерттеулерінің нәтижесіне сүйеніп көрелік [10, 315б]. Экспериментке 174 ер бала мен 330 қыз бала қатыстырылған. Бес дәрістік топтың әрқайсысында 100 оқушыдан бар. Оларға 35 бап-тан тұратын сауалнама таратылған. Сол сауалнамалар арқылы ойындар мен өңдеулерді дәрістерде қолданғанда олар алған әсерлерін сипаттаған. Нәтижеде әрбір топта бір оқытушы 13 ойын мен 8 өңдеу өткізіп, дәріс уақытының 25 пайызын жұмсаған. Міне, осы сұрақ-жауаптардың нәтижелері төмендегідей.
Оқушылардың 21 пайызы үздіксіз дәрістерден гөрі ойындар мен
өңдеулер қолданған дәрістер жақсы деп, ал 65 пайызы керісінше жауап берген.
Оқушылардың 91 пайызы ойындар мен өңдеулер дәрісте жағымды ахуал туғызады деп шешкен.
Оқушылардың 81 пайызы ойындар мен өңдеулер дәріс уақытын тиімді пайдалануға қолайлы дейді.
Оқушылардың 74 пайызы ойындар мен өңдеулер өз пікіріңді ашық айтуға мүмкіндік беретінін алға тартады.
Оқушылардың 58 пайызы ойындар мен өңдеулер оқу мен өмірдің арасындағы алшақтықты жоятынын айтқан.
Оқушылардың 68 пайызы ойындар мен өңдеулер өздерін бағалауға мүмкіндік беретініне күмән келтірмейді.
Оқушылардың 66 пайызы өмірді түсінуге көзқарасымыз өзгереді деп жауап берген.
Осы жасалған талдаудан байқайтынымыз: оқушылардың үштен екісі оқу пәндерінде ойындар мен өңдеулердің болғанын қалайды. Сонымен мектептерде ойынды қолданудың мақсатын педагогтер былайша белгілейді:
1. оқу пәнінің мақсаты мен тұжырымдамасын нақтылы мысал келтіру
арқылы түсіндіру;
2. оқушылардың оқу үрдісінде белсенді болуына мүмкіндік жасау;
3. жеке ойынға қатысушының өсуін жеңілдету;
4. ақиқатты зерттеуге және бір-бірімен белсенді араласуға үйрету.
Демек, ойындар мен өңдеулерді оқу үрдісінде қолданудың білім беру, тәрбиелеу және дамыту сипаты бар.
Ойын - маңызды іс. Егер біз ойынды тек көңіл көтеру үшін немесе демалу ретінде пайдалансақ, одан ешқандай пайда болмайды. Қандай ойын болса да, ол негізгі бір мақсатқа жұмсалуы керек, өйткені ойын баланы дамытады. Ойын адам жанын ынтықтырумен бірге, оның бойындағы көптеген қасиеттерді ұштап, білім дәнін бойға білдіртпей дарытады. Ойындардың қай-қайсысы болса да оқушыдан төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздықты, шеберлікті, т. б. толып жатқан қасиеттерді талап етеді.
Ойындарды жіктеу барысында мынадай түрлерін атауға болады.
* Жарыс.
* Музыкалық.
* Әдеби шығармашылық.
* Тақырыптық.
Жарыс ойындары - бұл лексикалық, грамматикалық ойындар. Мысалы, Спорт жарысын алайық.
а) жүгіру: кім бірінші болып белгілі бір тақырып бойынша 10 сөз жазады.
ә) ауыр атлетика: кім ең ауыр сөзді жазады, ең көп әріптен тұратын сөз.
б) ұзындыққа секіру: кім ең ұзын сөйлемді бірінші жазады.
в) күрес: оқушылар екі топқа бөлініп бір-біріне сұрақтар қояды.
Музыкалық ойындар - ән, би. Мысалы: Оқушылардың біреуі 1-шумақты айтады, содан кейін бір оқушы 2-шумақты бастайды. Ойынның мақсаты - етістіктерді қайталау.
Әдеби шығармашылық ойындар дегеніміз -- көріністер қою. Отбасы тақырыбын өткен кезде Шалқан ертегісін пайдалануға болады.
Тақырыптық ойындарға рөлдік ойындар жатады. Оқушылар берілген тақырып бойынша диалог жасайды. Бұл ойындар қазақ тілі сабағының негізгі бір бөлігі болып табылады. Рөлдік ойынды пайдаланар алдында оқушыларға белгілі бір жағдаят бойынша тапсырмалар беріледі.
Рөлдік ойындар кезінде әр түрлі суреттерді де пайдалануға болады. Тақтаға белгілі бір тақырып бойынша сурет ілінеді. Оқушылар сол бойынша әңгімелеседі. Рөлдік ойындардың негізгі қасиеттері.
1. Оқушы үйренген сөздерін әр түрлі жағдаяттарда көрсете алады.
2. Ойынға топтағы оқушылардың бәрі қатысады.
Рөлдік ойын оқушының логикалық ойлау қабілетін дамытады.
1. Оқушы өз ой-пікірін айтуға үйренеді.
2. Ойын қалай ұйымдастырылады?
3. Ойынның мақсаты белгіленеді.
4. Ойынның ережесі айтылады.
Мұғалімнің өзі де ойынға қатысуы керек. Егер жарыс ойыны өтілсе, жеңімпаздарды марапаттауды, ал жеңілгендерге жылы сөз айтуды ұмытпау керек.
Ойын кезінде окушының жеке басындағы қасиеттері дамиды, ойын баланы үйретеді, тәрбиелейді, өзгертеді. Сондықтан Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың деп, бала өміріндегі ойынның маңызына ерекше мән берген жөн.
Мұғалімдердің алдында тұрған ең басты міндеті - оқушыларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы тақырыпты жете меңгерту. Сабақты қызықты, тартымды өткізу мұғалімнің білімділігіне, қабілетіне, дарындылығына, тапқырлығына байланысты және сабақтың әр түрлі әдіс - тәсілдерін орынды қолдана білуінде. Бұл тұрғыдан алғанда әрбір ұстаз өз әріптестерінің басылымдағы шығып жатқан озат тәжірибелерінен тек хабардар болып қана қоймай, оны шығармашылықпен күнделікті өз іс-тәжірибесінде орынды пайдалана білуі де жақсы нәтижелерге жетудің бірден-бір кепілі. Әрине әр ұстаздың өзіндік әдістемелік шеберлігі, талғамы, білімі, өзіндік ізденіс жолдары болады.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәні сырттай қараған адамға тек сөзден ғана тұратын сияқты. Жоқ, ол олай емес, онда сөзбен бірге бүкіл адамзатты қоршаған орта, дүние бар. Қазақ тілі мен әдебиетті барлық пәндермен байланыстыра жүргізуге болады. Оқушыларға теориялық білім бере отырып, оны меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа жетелейтін осы пәнге қызығуды арттыратын әдістердің бірі - ойын түрлері. Жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, оны білуге, меңгеруге және алуан түрлі дағды, мәліметтерді алып шеберліктерін шыңдайды. Сабақтарда ойын түрлерін, әсіресе тіл сабағын меңгерту мақсатында жиі пайдалануға болады. Ойын сабағы оқушылардың белсенділігін, қызығуын арттырумен бірге оқушының ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде болу керек. Атап айтқаида "Көкпар", "Бәйге "Кім тез", "Сөйлем қуаласпақ", "Орныңды тап", "Арқан тарту", "Жалғасын айт", т.б. ойын түрлерін қолдануға болады [9, 162 б].
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай сирек қолнылатын құралдарының бірі-ойын.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті - ойын десек, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу (таным) әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайданылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидақтикалық ойындар өте көп. Алайда, олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім мазмұнының өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыда негізделген дидактикалық ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты, маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі мақсатты көздейді:
1. Танымдық, яғни балада тану, іздену әрекетін дамыту.
2. Тәрбиелік, яғни үлкендермен немесе өз тұрғыластарымен қарым-қатынас жасағанда қажетті негізгі дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Дидактикалық ойындар құру мына негіздерге сүйенеді:
1. Балалардың іс-әрекетінде ойын түрлерімен оқуды байланыстыру және біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу-тәрбие мәселесіне көшу.
2. Ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой белсенділігін күшейту.
4. Оқу мен тәрбие мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1. Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдармен ұйымдастырылады.
2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: Лото, Домино және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойынның маңызы мынада:
1. Дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтеді, оны бекітіп, нақтылай түседі.
2. Әрбір дидактикалық ойын оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорын молайтады, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
3. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты, тәртіптілікті қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне байланысты ойына өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дұрыс орындайтын болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландырады, ойлау қабілеттерін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік қорларын молайтуға көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойынды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық материалды кажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын бастауыш сынып мұғалімінің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдарды алдын ала дайындап алуға ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуда -жұмбақтар және мақал-мәтелдер. Ұлттық болмысымыздың айқындайтын сөз мәйегі мақал-мәтелдерді бастауыш сыныптарда пайдаланудың маңызы зор. Өйткені мақал- мәтелдер өмір мен еңбек әрекетін, оның табиғат құбылыстарымен қарым-қатынас шынайы көрсетіп отырған. Асыл туындыларға жеке тоқталып, қасиетін, мақсатын ашатын болсақ, жұмбақ-баланы ұшқыр ойға талпындырады. Бала үшін әлем жұмбақ дүниелерге, түсініксіз оқиғаларға қол жеткен нәрселерге толы.
Жұмысты жаңаша ұйымдастырудың көп көмегі бар. Жұмбақтар - көркем миниатюра. Оларда салыстыру арқылы пайда болатын образдар беріледі. Сондықтан оларды шешу кезінде баланың логикалық ойы дамиды. Жұмбақтармен жұмыс оның шешуін тауып қоюмен шектелмей, салыстырылып отырылған объектілердің (заттар мен құбылыстардың) ұқсас белгілерін, айырмашылықтарын ажыратуға ұласуы, одан әрі қарай шешімнің дұрыстығын дәлелдеумен аяқталуы қажет. Бірақ күнделікті іс-тәжірибемізде дұрыс жауабы табылған кезде жұмбақпен жұмыс та тәмамдалады. Біз өз тәжірибемізде бұл жұмысқа дамытушылық сипат береді.
Келесі бір асыл қазынаның түрі - ойын. Бастауыш сыныпыптарда ойын элементтерін пайдаланбай, сабақ өткізу көзге елестету мүмкін емес. Әсіресе, дамытушылық мақсаты жасырын тұрған, бір қарағанда өте қызықты көрінетін дидактикалық ойындар жоғары эмоционалдық жағдай да өтетін Солардың бірі- Ол не? ойыны. Ойынның шарты төмендегідей:
Оқушылар үйлерінен өздеріне ұнайтын бір заттарын, ойыншықтарын алып келеді. Бірақ оны ешкімге көрсетпеу керек. Сабақта сол әкелген затына ауызша сипаттама береді. Қалған оқушылар айтылған белгілеріне қарап, әңгіме не туралы екендігін анықтаулары керек. Бұл ойынды әртүрлі варианта, ұжым боп та, топтарда да жүргізуге болады. Ең бастысы баланы дұрыс меңзей отырып, сипаттама бере білуге үйрету. Жауаптар да айтылғанға сәйкестендірілген, ұқсас заттардың табылып жатуы мүмкін. Ол ойынды одан әрі қыздыра түседі. Бұл тапсырма арқылы балалардың объективті дүниетануы, диалектикалық заңдылықтарды ұғыну, оның қарама қайшылықтарын түсіну, сапасы мен санын ажырата білу сияқты қасиеттері қалыптасып, логикалық ойлай білуге, жүйелілікпен талдай білуге үйренеді. Ойынды жүргізу үшін арнайы дайындықтың қажеті жоқ. Тек ойдың ретін жоғалтып алмай, қатаң сақтап отырса болғаны Сынып жағдайында күніне бірнеше қайталап ойнауға болады. Бұл шығармашылық қабілеттердің негізігі өлшемдерінің бірі. Білімді жаңа жағдайға тасымалдай білу қабілетін қалыптастырады.
Оқушының бәрі жақсы оқығысы келеді. Бірақ олардың ақыл ой қабілеті бағдарламада берілген материалдарды ұғуға бірдей емес. Оқушылардың кейбіреулері мұғалімнің түсіндірген сабағын тез ұғады, кейбіреулер керісінше. Сондықтан барлық оқушыны білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылық жетелейтін қызығушылығын артыратын әдістің бірі-грамматикалық ойын. Ойын сабақтары оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады. Жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, оны білуге, талпынып, алуан түрлі дағды, мәліметтерді алып шеберліктерін шыңдайды. Оқушылардың білімдерін одан әрі дамыту, тереңдету, олардың іздемпаздығын арттыру, ой өрісін кеңейту, шығармашылық қабілетін дамыту мақсатын көздейді. Мысалы, Кім тез табар.
Жаңартылған білім мазмұны оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін өздігінен іздену біліктерін қалыптастырып жетілдіруге, қажетті Әрекет түрлерін меңгеруіне мүмкіндік беретіндей компонентті құрамда құрылған. Өзіндік жұмыс балалардың шығармашылық әрекеті мен ынтасы дамыту да зор әсерін білдіреді, білім, білік және дағдыларды кеңейтуге ұжымдық сезімдері және көздеген мақсатқа жетуге және жеке тұлғалық сапалық қасиеттерін жетілдіруге зор мүмкіндік береді. Психология-педагогика ғылымында, өздігінен білім алу, оқушылардың ақыл-ойын дамуының жоғарғы көрсеткіші деп қарастырады. Оқушылардың өзіндік қадамы, өзіндік ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Ғылым - білімді меңгеруді мақсаттандырады, өзінің барар жері, жеңер қиындығын, шығар биігін айқын етеді. Өзіндік жұмыста өз алдына, бір жағынан, оқу тапсырмасы, яғни, оқушылардың орындауы қажет жұмысын, екіншіден, тиісті әрекет түрі: ес, ойлау, шығармашылық қиялы оқушылардың бұрын белгісіз болған жаңа біліммен қаруландырады. Шығармашылық қабілеттерін әр пән бойынша төмендегі диагностикалық картаны қолдануға болады. Сабақта диагностикалық картамен байланыстары оқытуда мыналарды мақсат етеді.
Төмендегі шарттар орындалған жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану тиімділігі артады:
-егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру жолдарын менгерсе;
-егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОҚЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері ... ... ... .5
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА қазақ тілі сабақтарында
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН қолдану әдістемесі
2.1 Екінші сынып оқушыларының мүмкіндік деңгейлерін ескере отырып дидактикалық ойындарды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Егемен еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Білім бастауы -бастауыш мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай, білімімен теңессе ғана ұлттар теңесе алады. Біздің егеменді еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын тек қана жастар.
Жан -жақты сауатты жеке адамның дамуы үшін теориялық білімді тәрбиеде тиімді пайдаланумен үйлестіру үшін кең мүмкіндіктер берілді. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Баланың оқу әрекеті күрделі, жан -жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл - ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық, даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Баланың ақыл -ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл -ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ тілі сабағында ойын технологияларын қолдану, оқушылардың сол пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді.
Ғылыми болжамы: Егер ойын технологиялары арқылы қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негіздері айқындалып, ойын арқылы оқушылардың білімін қалыптастыру мазмұны мен әдістемесі жасалса, балалар ерекше сезіммен түсінуге және ойын арқылы білімдерін қалыптастыруға мүмкіндік алады.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың ынта-ықыласын есепке ала отырып, ойын арқылы оқуды қызықты етіп, білім, білік дағдыны қалыптастыру оқушының танымдық әрекетін, қызығушылығын дамыту.
Зерттеудің міндеттері
ойын технологиясының ерекшелігін оқытудағы теориялық негізін талдау
қазақ тілі сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың тиімділігін қарастыру
бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін қарастыру
ойын түрлерін қолдану мүмкіншіліктерін көрсету
ойын түрлерін қолдану процесін ашып көрсету
балалардың қазақ тіліндегі білім деңгейлерін анықтау
зерттеу жұмысын жасау
Зерттеу нысаны: Қазақ тілі сабақтарында ойын әдістерін пайдаланып, өткізген әр сабақтан кейін оқушы қажетті білім мен іскерлікті меңгереді.
Зерттеу әдістері: талдау, бақылау, жинақтау, баяндау, жүйелеу, салыстыру, қорыту, сауалнама, тест, қазақ тілі сабақтарында жүргізілген іс тәжірибелерді негізге алу. Эксперимент нәтижесінде баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу пәні: қазақ тілі сабақтарында ойын технологиялары
Зерттеу базасы: Петропавл қаласындағы №6 орта мектебінің 2а және 2б сыныптары
1.1 Оқыту барысында ойын технологияларын қолдану ерекшеліктері
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан - жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізі бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншіктердің білімді, білікті болуында ойынның алатын орны еркше. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуде, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас коюына баулиды және оқушылардың зейінін, ойлау, зерде үрділерін дамытады. Өмір тәжірбиесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, жүйке жүйесін демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу әрекетінде жетекші рөл атқарады [5, 123б].
Баланың ақыл - ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат - міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең алдымен баланың өз жұмысын не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже, жаңа білім, дағды беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне "сай баланың өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға, бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбевтың: Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай жаңа білім беру өте-мөте қажет- дегендей, инновациялық әдіс- тәсілдері сабақ беру барысында енгізуді жаңаша білім берудің бір шарты деп түсіну қажет [1, 13 б].
2007 жылы ақпанның 1-3 күндері Алматы қаласында Қазақстанның Білім және Ғылым қызметкерлерінің II съезі өтті. Оған Қазақстан Республикасының Елбасы және Президент әкімшілігі мен Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары, министрліктер мен ведомствалардың, білім және ғылым қоғамдарының халықаралық ұйымдардың өкілдері қатысты.
Алқалы жиында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев сөз сөйледі. Елбасы сөзінің басында былай деді: Тәуелсіздігіміздің он жылдығы- республикамыздың саяси және мәдени рухани өміріндегі тарихи оқиға, оны біз жастарға арнап өткізіуіміз керек... [1, 13б]. Біздің заманымыздың тарихын жазатындар да, қателескен тұстарымызға да, қол жеткен табыстарымызға да әділ баға беретін де солар болады. Бүгінгі Қазақстанда жүріп жатқан аса ауқымды өзгерістердің мәнін әділ пайымдау бәрінен бұрын жастарымызды тәрбиелеп жатқан сіздерге, мұғалімдерге қатысты. Елбасы білім беру жүйесін жан- жақты талдап, алдағы басты міндеттерді айқындап берді. Болашақ ұрпақ оқыту мен тәрбиенің ең басты міндеттердің бірі- мектеп оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы. Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп, олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Осыған байланысты біздің ұжым педагогика негізінде жаңа ғасыр ұрпағының қажеттілігін қанағаттандыратындай жекелеген пәндер бойынша оқушы дарынын дамыту, шығармашылық қабілеттерін ұштауды мақсат етіп отыр. Ол үшін ерекше дарынды оқушыларға арналған авторлық бағдарламалармен олардың қабілеттерін арттыратындай әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдану - әр ұстаздың міндеті. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп ңұсқаулық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық үрдісті кез келген үлгіменен құруға мүмкіндік береді [2, 15б].
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына, ойын құрылымына сәйкес жіктемелері бар.
Қазақ халық ойындарының жіктелмесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, ойын сипатына, дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға, ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес жасалды.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы суреттесек болады:
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі [5, 123б]. Адамзат тәжірибесіндегі ойын мынандай қызметтерді атқарады:
* Ойын-сауық
* Коммуникативтік немесе қарым-қатынастық
* Диагностикалық (ойын барысында өзін-өзі тану)
* Коррекциялық (өзін-өзі түзету)
* Әлеументтендіру
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты функциялары анықталуда. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы.
Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды. Бұл өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақтағы ойын арқылы
білімін шындап, ой-өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты жоспары,
тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы
бала өмірден көптеген мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады. Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай, әдейілеп
ұйымдастырылған ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
Аса ірі психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады - дейді [5, 125б]. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапкырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегіндей қуанып ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін саналы ойлана білуін, төзімділікке баулуды үйрету мүғалімнің негізгі міндеті. Балаларды оқытуда және тәрбиелеуде ойынның мәні педагогикалық жүйеде бұрын да, қазір де қарастырылып отыр. Алдыңғы қатарлы педагогтардың бәрі де ойынды нағыз керекті және маңызды іс-әрекет деп түсінеді. Шетел және біздің ұлттық педагогикамыздың өзінде ойын тарихында бала тәрбиелеуде мынадай бағыттар да қолданылады.
1. Баланы жан жақты үндестікте үйлесімді дамыту.
2. Оқыту мақсатын (дидактика) бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі чех педагогы Ян Амос Коменский [5, 123б]. Ол ойынды баланың ең қажетті іс-әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты түрі деп санайды.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл-ой әрекеті, онда баланың барлық қабілеттерінің дамуына, ойында айналасындағы дүние жайлы түсініктері кеңеюіне, тілінің дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А.С. Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық қасиеттернің сапалары да өзгеріп отырады [6, 77б]. Ойын баланың сабаққа ынтасын аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ойын-сабақ, ойын-жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық максаттағы ойындар оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады [7, 149б]. Жас сәбидің өмірі, қоршаған ортаны тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Балалар ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) түрлі психологиялық түсінікпен сезім әрекетіне сүңгиді. Ойын үстінде бала бейнебір өмірдің өзіндегідей қуаныш пен реніш сезімінде болады. Оқу құралдарының мінезі - мектеп мінезінің айнасы-деп атақты ұлы педагог психолог, ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай біздің берер білім, тәрбие жолына пайдаланатын әдістемелер мәнді, жұмыр болу керек [8, 65б]. Ол үшім бала ұғымына, қабылдауына сәйкестендіріп, ойын ұйымдастыру қажет. Балаға таңдалған білім баланың ақылына лайықтап, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық, іскерлігін дамытарлықтай бастаған істің нәтижесіне жетуге тырысарлықтай нәрлі болуы керек.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерін санасуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады. Ойын төрт түрлі қырымен сипатталады: еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың қанағаттануына байланысты, әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы, ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар [9, 152б].
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып оқушыларының білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына сұрақтарға жауап іздейік:
Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ? Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай қолдану қажет? Сол сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап іздеу барысында біздер әртүрлі бастапқыларға талдау жасауды мақсат көздедік. Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен Ж. Аймауытұлы, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т.б [9, 155б].
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті - оқу, қарым-қатынас, ойын және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып баланы дамытады. Оқу - білім алу мен білік дағдысын қалыптастырса, қарым-қатынас - бұл балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын арттырады. Ойын - пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай білуге дағдыландырады. Ал еңбек - қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық кеңестік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіру ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша, ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай беімдеу деп түсіндірген [9, 160 б].
Я. А. Коменский Ұлы дидактика деген еңбегінде 6 жастан 12 жасқа дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп атайды [5, 123б]. Бұл кезеңдерде балаларды нақты, түсінікті ана тілінде білім беру керек. Сонымен қатар білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл кезеңде балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл болып көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін жеңілдету бірден-бір құралы ретінде ойынды айтуға болады. Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді. Сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы келеді. Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға тырысады.
1.2 Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы
Қазіргі таңда ғылымның бір қатар салаларында сияқты, педагогикада да тәжірибе мен әдістемелік жұмыстарда көптеген өзгерістер енгізілуде. Кейінгі кезде әсіресе түрлі ойындарға көп назар аударылып келеді.
Бұл жерде, педагогтар тарапынан білім беру немен түсіндіріледі?
Бірінші кезекте тәжірибеге ойын әдістемесін енгізу-мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты жақсартудың бірқатар әлеуметтік мәдени процесіне байланысты.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, пәндерге деген қызығушылығын тудыру өз кезегінде дидактикалық үрдістегі оқушылардың қарым-қатынас мәдениетінің жоғарылауын қажет етеді.
Бүгінде қоғамдық дамудың басты кезеңдерінің бірі ретінде білім беру құрылымы, оның ішінде жасөспірімдердің одан әрі оқып, білім алуларына қажет, біліктілікті тудыратын бастауыш білім беру құрылымы ерекше орын алады. Кіші топтағы оқушыларды оқытудың да өзіндік ерекше әдістері бар. Бұл жердегі әдістердің басты ерекшелігі өтілетін материалдың сапасына емес санына баса назар аударатынын естен шығармаған жөн.
Мұндай сабақ беру әдістері әрине жақсы нәтиже беруі екіталай. Керісінше, сәйкес түрде түсіндірілмеген бағдарлама, алдағы мағлұматтарға берік тірек бола алмайды.
Бұл жерде бастауыш білім беру бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай жағдайда ұстазға көмекке ойындар келеді. Білім берудің бұл әдісі ежелден келе жатқан көкейтесті әдістердің қатарына жатқызуға болады.
Білім беру жүйесінің тарихында ойын ғылыми зерттеулердің объектісіне айналмас бұрын, балаларға білім беру мен тәрбиелеуде өзіндік орын иеленген.
Білім берудің бірқатар түрлерінде ойындардың өз орны бар. Бұл ойындардың бала табиғатына өте жақындығымен түсіндіріледі. Сәби туғанынан ер жеткенге дейін, ойын ойнауға көп көңіл бөледі. Ойын бала үшін, қызықты көңіл өткізу ғана емес, бұл ішкі және сыртқы әлемді тану жолы, қарым-қатынастарды қалыптастыру жолы, осының негізінде бала табиғатында өз жасындағылармен қарым-қатынастарды қалыптастыру жолы, осының негізінде бала табиғатында өз жасындағылармен қарым-қатынасқа жол салынады. Балалар, әрдайым өзіне ұнайтын ойындар ойлап табуға шебер. Осының негізінде әншейін заттар, баланың қиялындағы қызықты әлемге араласып кетеді.
Ойын дамып келе жатқан бала организімінің қажеттілігі. Ойын барысында балаларда шыдамдылық жағдайды бағалау сияқты қасиеттер пайда болады- деп жазды Надежда Крупская [5, 123б].
Осы жерде ол ойынды дамытудың, оның өмірмен байланысын да қарастырып өтеді.
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін ойынның маңызы өте зор, ойын олар үшін - оқу, ойын-еңбек, ойын - тәрбие беру.
Қоғамдық қөңіл, ес ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған ойындар, оқушының жалпы дамуына септігін тигізеді. Ойын барысында бала ересектерге бұрыннан белгілі көптеген нәрселерді ашады. Оқушылардың ойын ойнауға құштарлығын, қажетінше білім алу процесіне пайдасы тиетіндей етіп қолданған жөн. Өзіне педагогикалық үрдістерді сыйдырған ойын білім беру мен тәрбиелеу құралына айнала алады. Ойынды жүргізе отырып, балаларды ойынға тарта отырып, ұстаз баланың барлық даму жақтарына: сезімге, есіне, жігері мен жалпы тәрбиесіне ықпал етіп, оның дамуына жол ашады.
Әрине педагогикалық білім беру бағдарламасына осы тектес әдістерді енгізу оқытушы тарапынан мол эксперименттікті талап етеді.
Дидактикалық ойындарды даярлау кезінде, мұғалім көптеген қиындықтарға тап болуы ықтимал. Бұл дидиктикалық материалдардың аздығы балалармен жұмыс кезінде, бөлінген уақыттың жетіспеуі т.с.с
Көп кезде ұстаздар арасында Сабақ орнына ойын ойнасақ, ережелерді қай кезде өтіп үлгереміз деген көзқарастар туып жатады. Әйтседе бұл мәселе көбіне ойынның нағыз мәнін түсінбеуден туындап жатады.
Ұстаздар тарапынан бұл жерде ойын барысында оқушылардың білімін тереңдету емес, шаршағанды басу есебінде қабылдайтын қателіктер туындайды.
Бастауыш мектеп- оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан жоғарыда аталған мүмкіндіктерді жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану, мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.
Білім беру мәселесі қоғамды дамытуда, ұдайы өндірісте, ақыл-ой, шығармашылық қабілетті жетілдіруде аса маңызды рөл атқарады. Жеке адамның дамуының қозғаушы күші экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге, құбылыстар мен дәйектерді талдай білуге, шығармашылық түрде ойланып, тез арада шешім қабылдауға үйрету - өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан, оқу орнында оқушыларды сапалы даярлау үшін білім беру жүйесінде ғылым мен тәжірибенің ұштасу үрдісінде тарихи түрде қалыптасқан көптеген дәстүрлі қарама-қайшылықтарды шешуге тура келеді. Жалпы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ету оқушылардың оқу-таным әрекетін белсендіру, оқуды ғылыми негізде ұйымдастыру, оқытушылардың ғылыми-педагогикалық қызметін ғылыми негізде ұйымдастыру және оқушылар мен оқытушының ғылыми қызметінің ықпалды бірігуі, сондай-ақ жеке адамның белсенді қалыптасуы жоғары мектептің ғылыми-әдістемелік негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Белсенді оқыту әдістеріне жататын ойындар: рөлдерді ойнап көрсету, белгілі жағдайды талдау, бағдарламалы белсенді оқыту, ойындарды жобалау, мәселелі дәрістер, талқылаулар, тәжірибе алмасу. т. б. Ғылыми-педагогикалық әдебиетте көптеген нақтылы ойындар ойындарды өңдеу деген жалпы терминмен белгіленеді [9, 160б]. Осы мәселенің өзіндік үлкен маңызы бар, себебі, тарихта логиканы дамыту іскерлік ойындарды қоғамдық ғылымдарда кең қолданудың артықшылығы мен кемшілігін көрсетуге мүмкіндік береді.
Әдебиеттерді талдап қарасақ, алғаш рет ойындар XX ғасырдың ортасында экономикалық факультеттің студенттеріне ұсынылған. Қазіргі уақытта жеткілікті негізделген белгілі бір ойын теориясы мен математикалық зерттеу әдісі сәйкестендірілген жинақтар бар.
Америка мектептеріне өңделген оқытулар 1960-70 жылдары еніп, содан кейін жоғары мектептерде қолданыла бастаған. Өзіміздің және шетел зерттеушілерінің пікірінше, оқу үрдісінде ойынды қолдану оқытуды мәселемен жақындату нәтижесін көрсететінін байқауға болады.
Оқыту үрдісін сыртқы ортадан бөліп қарау оқушыларды даярлауда оқытушыға үлкен жауапкершілік жүктейді. Алайда, ойындар мен өңдеулерді іске асыруда оқушылар нақтылы өмірдің элемент негіздерін өз тәжірибелерінде сынайды. Ойындар жорамалданған жағдайда қоршаған ортада баламалы механизмді құруды, парасатты жеке тәжірибе жинақтауды, нақтылы қатысуды қажет етеді. Оқушылар ойын кезінде өз көзқарасын, өз пікірін қорғауға дайын болады. Ойын оқытушы мен оқушының кең ауқымда тең араласуына, тіл табысуына мүмкіндік жасайды. Сонымен бірге ойындар адамдардың ойын белгілі жүйеге келтіреді.
Сезім дамуының маңыздылығы туралы (ағылшын тілінен орысшаға сөзбе-сөз аударғанда - вчувствование) америкалық оқытушылар В. Роджерс пен А. Гудданд өз зерттеулерінде жиі айтады [10, 312б]. Өйткені оқушылар ойындарды өздері өңдесе, онда олар оқу материалдарын әдеттегі оқу-таным әдістеріне қарағанда, ынтамен тереңірек үңіліп оқиды және оларды зерттеу арқылы дағдылану әрекеттерін дамытады. Ең бастысы - ойындар мен өңдеулер оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, қабілетін арттырады. Ойынның әлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д. Б. Элькониннің сөзімен айтсақ: Ойын - ол адамдардың арасындағы әлеуметтік ара-қатынас, практикалық білімдері және қызметі [10, 315б]. Оқу ойындарын қолданудың жағымды жақтарына американдық авторлар мыналарды жатқызады:
- ойындар абстрактілі оқытуға қарағанда, өз тәжірибесімен оқытуға
мүмкіндік береді;
- ойындар ойын басшысының тәжірибесіне немесе дағдысына тәуелсіз;
-ойындар интуицияны жаттықтырады, мәселені шешу қабілеттілігін және қажетті әлеуметтік мінез-құлықтың түрін таңдауға, үрдістер мен
құбылыстардың деректерін түсінуге, стратегиялық баламалы шешім қабылдауға, тәуекелге бел байлауға үйретеді;
-ойындар жеке мәселелерді оқуда және шешуде қабілетті әрі қарай
арттырады, ойынға қатысушылар оқытушының рөлін ойнап, бірін-бірі
белгілі бір деңгейде оқытады, бірақ әрқайсысы бір ойында өздерінің
қабілеттілігі мен қажеттілігіне қарамай көп нәрсеге үйренеді.
Сонымен, ойынға қатысушыларға қиын мәселелерді басқаларға қарап тұрмай, өздерінің шешуіне кепілдік береді. Олай дейтініміз, өңдеулер мен ойындар арқылы оқушылар өздерінің не істегендерін байқайды, жетістіктерін көздерімен көреді, уақытын дұрыс пайдаланады. Өңдеулер мен ойындар, сондай-ақ, кейбір оқушылар ұнатпайтын оқу пәндерін де қанағаттандырады, біріне-бірі көңіл бөліп, өздерін басқаның орнына қойып үйренеді. Өңдеулер мен ойындар икемді мақсаты мен құрылымына байланысты қиындатылады.
Оқу үрдісінде ойынды қолдану оқушылардың даму қабілетін арттырады, мәселеге ғылыми негізде жақындатады, ал ойынды өткізу ғылыми зерттеу жұмысы болып табылады. Алайда, ойындар мен өңдеулердің артықшылығымен қатар кемшілігі де бар. Өзіміздің және американдық авторлардың пікірімен санассақ, мына деректі естен шығармау керек, ойын кезінде оқытушы өзінің беделін жоғалтып, тек ойынды ұйымдастырып және бағыттап отырады. Сонымен бірге, ойындар мен өңдеулер оқушы назарын екінші сатыдағы дағдыға аударып, негізгі дағды шет қалып қояды, яғни, ойындар оқып зерттеуден сырт қалады. Кейде ойындар мен өңдеулер әдеттегі оқуға қарағанда қолайсыз болып келеді. Кей жағдайда оқытушылар ойынның бар екенін білмейді.
Ойындар мен өңдеулер құрал-жабдыққа, материалға байланысты қымбатқа түсіп, артық жүріс пен бос айқайға әкеліп, оқытушылар үшін қолайсыздық туғызады. Сондай-ақ көптеген ойындар жоғары деңгейде өңделмеген, сол себепті оны қолдану қиындыққа әкеледі. Тіпті, кейде баламалы оқыту түрі сияқты ойындар ойынға қатысушыларға ұнамауы мүмкін, ойынға белгілі бір оқушылар саны ғана қатысып, қалғаны сыртта қалып қоюы да ғажап емес. Сондықтан да белгілі мақсатқа ғана сәйкестендірілген ойындар мен өңдеулерді әркім өзінше құруы қажет.
Енді осы жерде К. Эриксон мен М. Эриксон зерттеулерінің нәтижесіне сүйеніп көрелік [10, 315б]. Экспериментке 174 ер бала мен 330 қыз бала қатыстырылған. Бес дәрістік топтың әрқайсысында 100 оқушыдан бар. Оларға 35 бап-тан тұратын сауалнама таратылған. Сол сауалнамалар арқылы ойындар мен өңдеулерді дәрістерде қолданғанда олар алған әсерлерін сипаттаған. Нәтижеде әрбір топта бір оқытушы 13 ойын мен 8 өңдеу өткізіп, дәріс уақытының 25 пайызын жұмсаған. Міне, осы сұрақ-жауаптардың нәтижелері төмендегідей.
Оқушылардың 21 пайызы үздіксіз дәрістерден гөрі ойындар мен
өңдеулер қолданған дәрістер жақсы деп, ал 65 пайызы керісінше жауап берген.
Оқушылардың 91 пайызы ойындар мен өңдеулер дәрісте жағымды ахуал туғызады деп шешкен.
Оқушылардың 81 пайызы ойындар мен өңдеулер дәріс уақытын тиімді пайдалануға қолайлы дейді.
Оқушылардың 74 пайызы ойындар мен өңдеулер өз пікіріңді ашық айтуға мүмкіндік беретінін алға тартады.
Оқушылардың 58 пайызы ойындар мен өңдеулер оқу мен өмірдің арасындағы алшақтықты жоятынын айтқан.
Оқушылардың 68 пайызы ойындар мен өңдеулер өздерін бағалауға мүмкіндік беретініне күмән келтірмейді.
Оқушылардың 66 пайызы өмірді түсінуге көзқарасымыз өзгереді деп жауап берген.
Осы жасалған талдаудан байқайтынымыз: оқушылардың үштен екісі оқу пәндерінде ойындар мен өңдеулердің болғанын қалайды. Сонымен мектептерде ойынды қолданудың мақсатын педагогтер былайша белгілейді:
1. оқу пәнінің мақсаты мен тұжырымдамасын нақтылы мысал келтіру
арқылы түсіндіру;
2. оқушылардың оқу үрдісінде белсенді болуына мүмкіндік жасау;
3. жеке ойынға қатысушының өсуін жеңілдету;
4. ақиқатты зерттеуге және бір-бірімен белсенді араласуға үйрету.
Демек, ойындар мен өңдеулерді оқу үрдісінде қолданудың білім беру, тәрбиелеу және дамыту сипаты бар.
Ойын - маңызды іс. Егер біз ойынды тек көңіл көтеру үшін немесе демалу ретінде пайдалансақ, одан ешқандай пайда болмайды. Қандай ойын болса да, ол негізгі бір мақсатқа жұмсалуы керек, өйткені ойын баланы дамытады. Ойын адам жанын ынтықтырумен бірге, оның бойындағы көптеген қасиеттерді ұштап, білім дәнін бойға білдіртпей дарытады. Ойындардың қай-қайсысы болса да оқушыдан төзімділікті, тапқырлықты, ізденімпаздықты, шеберлікті, т. б. толып жатқан қасиеттерді талап етеді.
Ойындарды жіктеу барысында мынадай түрлерін атауға болады.
* Жарыс.
* Музыкалық.
* Әдеби шығармашылық.
* Тақырыптық.
Жарыс ойындары - бұл лексикалық, грамматикалық ойындар. Мысалы, Спорт жарысын алайық.
а) жүгіру: кім бірінші болып белгілі бір тақырып бойынша 10 сөз жазады.
ә) ауыр атлетика: кім ең ауыр сөзді жазады, ең көп әріптен тұратын сөз.
б) ұзындыққа секіру: кім ең ұзын сөйлемді бірінші жазады.
в) күрес: оқушылар екі топқа бөлініп бір-біріне сұрақтар қояды.
Музыкалық ойындар - ән, би. Мысалы: Оқушылардың біреуі 1-шумақты айтады, содан кейін бір оқушы 2-шумақты бастайды. Ойынның мақсаты - етістіктерді қайталау.
Әдеби шығармашылық ойындар дегеніміз -- көріністер қою. Отбасы тақырыбын өткен кезде Шалқан ертегісін пайдалануға болады.
Тақырыптық ойындарға рөлдік ойындар жатады. Оқушылар берілген тақырып бойынша диалог жасайды. Бұл ойындар қазақ тілі сабағының негізгі бір бөлігі болып табылады. Рөлдік ойынды пайдаланар алдында оқушыларға белгілі бір жағдаят бойынша тапсырмалар беріледі.
Рөлдік ойындар кезінде әр түрлі суреттерді де пайдалануға болады. Тақтаға белгілі бір тақырып бойынша сурет ілінеді. Оқушылар сол бойынша әңгімелеседі. Рөлдік ойындардың негізгі қасиеттері.
1. Оқушы үйренген сөздерін әр түрлі жағдаяттарда көрсете алады.
2. Ойынға топтағы оқушылардың бәрі қатысады.
Рөлдік ойын оқушының логикалық ойлау қабілетін дамытады.
1. Оқушы өз ой-пікірін айтуға үйренеді.
2. Ойын қалай ұйымдастырылады?
3. Ойынның мақсаты белгіленеді.
4. Ойынның ережесі айтылады.
Мұғалімнің өзі де ойынға қатысуы керек. Егер жарыс ойыны өтілсе, жеңімпаздарды марапаттауды, ал жеңілгендерге жылы сөз айтуды ұмытпау керек.
Ойын кезінде окушының жеке басындағы қасиеттері дамиды, ойын баланы үйретеді, тәрбиелейді, өзгертеді. Сондықтан Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың деп, бала өміріндегі ойынның маңызына ерекше мән берген жөн.
Мұғалімдердің алдында тұрған ең басты міндеті - оқушыларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы тақырыпты жете меңгерту. Сабақты қызықты, тартымды өткізу мұғалімнің білімділігіне, қабілетіне, дарындылығына, тапқырлығына байланысты және сабақтың әр түрлі әдіс - тәсілдерін орынды қолдана білуінде. Бұл тұрғыдан алғанда әрбір ұстаз өз әріптестерінің басылымдағы шығып жатқан озат тәжірибелерінен тек хабардар болып қана қоймай, оны шығармашылықпен күнделікті өз іс-тәжірибесінде орынды пайдалана білуі де жақсы нәтижелерге жетудің бірден-бір кепілі. Әрине әр ұстаздың өзіндік әдістемелік шеберлігі, талғамы, білімі, өзіндік ізденіс жолдары болады.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәні сырттай қараған адамға тек сөзден ғана тұратын сияқты. Жоқ, ол олай емес, онда сөзбен бірге бүкіл адамзатты қоршаған орта, дүние бар. Қазақ тілі мен әдебиетті барлық пәндермен байланыстыра жүргізуге болады. Оқушыларға теориялық білім бере отырып, оны меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа жетелейтін осы пәнге қызығуды арттыратын әдістердің бірі - ойын түрлері. Жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, оны білуге, меңгеруге және алуан түрлі дағды, мәліметтерді алып шеберліктерін шыңдайды. Сабақтарда ойын түрлерін, әсіресе тіл сабағын меңгерту мақсатында жиі пайдалануға болады. Ойын сабағы оқушылардың белсенділігін, қызығуын арттырумен бірге оқушының ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде болу керек. Атап айтқаида "Көкпар", "Бәйге "Кім тез", "Сөйлем қуаласпақ", "Орныңды тап", "Арқан тарту", "Жалғасын айт", т.б. ойын түрлерін қолдануға болады [9, 162 б].
1.3 Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде пайдалану
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай сирек қолнылатын құралдарының бірі-ойын.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті - ойын десек, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу (таным) әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайданылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидақтикалық ойындар өте көп. Алайда, олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім мазмұнының өзгерістеріне, сондай-ақ оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыда негізделген дидактикалық ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты, маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі мақсатты көздейді:
1. Танымдық, яғни балада тану, іздену әрекетін дамыту.
2. Тәрбиелік, яғни үлкендермен немесе өз тұрғыластарымен қарым-қатынас жасағанда қажетті негізгі дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.
Дидактикалық ойындар құру мына негіздерге сүйенеді:
1. Балалардың іс-әрекетінде ойын түрлерімен оқуды байланыстыру және біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу-тәрбие мәселесіне көшу.
2. Ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой белсенділігін күшейту.
4. Оқу мен тәрбие мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1. Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдармен ұйымдастырылады.
2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: Лото, Домино және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойынның маңызы мынада:
1. Дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние туралы түсінігін кеңейтеді, оны бекітіп, нақтылай түседі.
2. Әрбір дидактикалық ойын оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорын молайтады, ақыл-ой қызметін қалыптастырады.
3. Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып табылады.
Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты, тәртіптілікті қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне байланысты ойына өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дұрыс орындайтын болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландырады, ойлау қабілеттерін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік қорларын молайтуға көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойынды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық материалды кажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын бастауыш сынып мұғалімінің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдарды алдын ала дайындап алуға ойын үрдісіне оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуда -жұмбақтар және мақал-мәтелдер. Ұлттық болмысымыздың айқындайтын сөз мәйегі мақал-мәтелдерді бастауыш сыныптарда пайдаланудың маңызы зор. Өйткені мақал- мәтелдер өмір мен еңбек әрекетін, оның табиғат құбылыстарымен қарым-қатынас шынайы көрсетіп отырған. Асыл туындыларға жеке тоқталып, қасиетін, мақсатын ашатын болсақ, жұмбақ-баланы ұшқыр ойға талпындырады. Бала үшін әлем жұмбақ дүниелерге, түсініксіз оқиғаларға қол жеткен нәрселерге толы.
Жұмысты жаңаша ұйымдастырудың көп көмегі бар. Жұмбақтар - көркем миниатюра. Оларда салыстыру арқылы пайда болатын образдар беріледі. Сондықтан оларды шешу кезінде баланың логикалық ойы дамиды. Жұмбақтармен жұмыс оның шешуін тауып қоюмен шектелмей, салыстырылып отырылған объектілердің (заттар мен құбылыстардың) ұқсас белгілерін, айырмашылықтарын ажыратуға ұласуы, одан әрі қарай шешімнің дұрыстығын дәлелдеумен аяқталуы қажет. Бірақ күнделікті іс-тәжірибемізде дұрыс жауабы табылған кезде жұмбақпен жұмыс та тәмамдалады. Біз өз тәжірибемізде бұл жұмысқа дамытушылық сипат береді.
Келесі бір асыл қазынаның түрі - ойын. Бастауыш сыныпыптарда ойын элементтерін пайдаланбай, сабақ өткізу көзге елестету мүмкін емес. Әсіресе, дамытушылық мақсаты жасырын тұрған, бір қарағанда өте қызықты көрінетін дидактикалық ойындар жоғары эмоционалдық жағдай да өтетін Солардың бірі- Ол не? ойыны. Ойынның шарты төмендегідей:
Оқушылар үйлерінен өздеріне ұнайтын бір заттарын, ойыншықтарын алып келеді. Бірақ оны ешкімге көрсетпеу керек. Сабақта сол әкелген затына ауызша сипаттама береді. Қалған оқушылар айтылған белгілеріне қарап, әңгіме не туралы екендігін анықтаулары керек. Бұл ойынды әртүрлі варианта, ұжым боп та, топтарда да жүргізуге болады. Ең бастысы баланы дұрыс меңзей отырып, сипаттама бере білуге үйрету. Жауаптар да айтылғанға сәйкестендірілген, ұқсас заттардың табылып жатуы мүмкін. Ол ойынды одан әрі қыздыра түседі. Бұл тапсырма арқылы балалардың объективті дүниетануы, диалектикалық заңдылықтарды ұғыну, оның қарама қайшылықтарын түсіну, сапасы мен санын ажырата білу сияқты қасиеттері қалыптасып, логикалық ойлай білуге, жүйелілікпен талдай білуге үйренеді. Ойынды жүргізу үшін арнайы дайындықтың қажеті жоқ. Тек ойдың ретін жоғалтып алмай, қатаң сақтап отырса болғаны Сынып жағдайында күніне бірнеше қайталап ойнауға болады. Бұл шығармашылық қабілеттердің негізігі өлшемдерінің бірі. Білімді жаңа жағдайға тасымалдай білу қабілетін қалыптастырады.
Оқушының бәрі жақсы оқығысы келеді. Бірақ олардың ақыл ой қабілеті бағдарламада берілген материалдарды ұғуға бірдей емес. Оқушылардың кейбіреулері мұғалімнің түсіндірген сабағын тез ұғады, кейбіреулер керісінше. Сондықтан барлық оқушыны білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылық жетелейтін қызығушылығын артыратын әдістің бірі-грамматикалық ойын. Ойын сабақтары оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады. Жақсы ойынға бала бар ынтасымен беріліп, оны білуге, талпынып, алуан түрлі дағды, мәліметтерді алып шеберліктерін шыңдайды. Оқушылардың білімдерін одан әрі дамыту, тереңдету, олардың іздемпаздығын арттыру, ой өрісін кеңейту, шығармашылық қабілетін дамыту мақсатын көздейді. Мысалы, Кім тез табар.
Жаңартылған білім мазмұны оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға, іскерлігін өздігінен іздену біліктерін қалыптастырып жетілдіруге, қажетті Әрекет түрлерін меңгеруіне мүмкіндік беретіндей компонентті құрамда құрылған. Өзіндік жұмыс балалардың шығармашылық әрекеті мен ынтасы дамыту да зор әсерін білдіреді, білім, білік және дағдыларды кеңейтуге ұжымдық сезімдері және көздеген мақсатқа жетуге және жеке тұлғалық сапалық қасиеттерін жетілдіруге зор мүмкіндік береді. Психология-педагогика ғылымында, өздігінен білім алу, оқушылардың ақыл-ойын дамуының жоғарғы көрсеткіші деп қарастырады. Оқушылардың өзіндік қадамы, өзіндік ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Ғылым - білімді меңгеруді мақсаттандырады, өзінің барар жері, жеңер қиындығын, шығар биігін айқын етеді. Өзіндік жұмыста өз алдына, бір жағынан, оқу тапсырмасы, яғни, оқушылардың орындауы қажет жұмысын, екіншіден, тиісті әрекет түрі: ес, ойлау, шығармашылық қиялы оқушылардың бұрын белгісіз болған жаңа біліммен қаруландырады. Шығармашылық қабілеттерін әр пән бойынша төмендегі диагностикалық картаны қолдануға болады. Сабақта диагностикалық картамен байланыстары оқытуда мыналарды мақсат етеді.
Төмендегі шарттар орындалған жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану тиімділігі артады:
-егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру жолдарын менгерсе;
-егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz