Мәдени тынығу жұмысы
Кіріспе
№ 1. Мәдени тынығу жұмысы
1.1 Жалпы түсінік
1.2 Мәдениеттің тарихы.
№ 2. Мәдени тынығу жұмысының түрлі бағыттағы жұмыстары
2.1 Ұйымдастырушылық,тәрбиелік жұмыстары
2.2 Қазақ ұлттық өнерінің мәдени тынығу жұмысындағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
№ 1. Мәдени тынығу жұмысы
1.1 Жалпы түсінік
1.2 Мәдениеттің тарихы.
№ 2. Мәдени тынығу жұмысының түрлі бағыттағы жұмыстары
2.1 Ұйымдастырушылық,тәрбиелік жұмыстары
2.2 Қазақ ұлттық өнерінің мәдени тынығу жұмысындағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өмірде, кез-келген елді мекен, қала, ауыл, кент, әр бір еңбекші ұжымда, әр жанұяда өзіндік қайталанбайтын жағдаяттар мамандар үшін мәдени тынығу тақырыбын ашып береді.
Қазіргі таңда заманауи жағдайларға байланысты өмірдегі түрлі қайшылықтар , әлеуметтік теңсіздіктер, таптық бөлініс, түрлі шиеленістер, тынығу жұмысының дамуына, жалпы қоғамның рухани дамуына өз әсерін тигізбей қоймайды.Адамдар,әсіресе жастар жағы, көбіне бос уақытты қалай өткізу мәселесін барынша еркін, тәуелсіз түрде шешеді, түрлі әрекеттерге, пайдалы да, зиянды да жағдайларға жолығып жатады. Сан жылғы тәжірибелер көрсеткендей, рухани түрде байлығы жоқ, дұрыс тәрбие алмаған, өмірге деген көзқарасы дұрыс қалыптаспаған жастардан үнемі ксапат мінезді қылықтар пайда болады,және де олардың тынығу әрекеттері мәдени тынығу жұмысының бірден бір күресетін мәселесі боп отыр. Өзімшілдік, экстремистік, ұлтшылдық, қаскөйлік, девиантты мінез-құлықтар арқылы олар өздерінің таяз болған рухани байлықтарын толтырады. Осындай қауіп-қатер, қоғамның болашағына кері әсер етіп, мәдени тынығу жұмысының, әсіресе жастармен жұмыс мәселесін алға қойып отыр.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы. Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп, олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы (оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Өмірде, кез-келген елді мекен, қала, ауыл, кент, әр бір еңбекші ұжымда, әр жанұяда өзіндік қайталанбайтын жағдаяттар мамандар үшін мәдени тынығу тақырыбын ашып береді.
Қазіргі таңда заманауи жағдайларға байланысты өмірдегі түрлі қайшылықтар , әлеуметтік теңсіздіктер, таптық бөлініс, түрлі шиеленістер, тынығу жұмысының дамуына, жалпы қоғамның рухани дамуына өз әсерін тигізбей қоймайды.Адамдар,әсіресе жастар жағы, көбіне бос уақытты қалай өткізу мәселесін барынша еркін, тәуелсіз түрде шешеді, түрлі әрекеттерге, пайдалы да, зиянды да жағдайларға жолығып жатады. Сан жылғы тәжірибелер көрсеткендей, рухани түрде байлығы жоқ, дұрыс тәрбие алмаған, өмірге деген көзқарасы дұрыс қалыптаспаған жастардан үнемі ксапат мінезді қылықтар пайда болады,және де олардың тынығу әрекеттері мәдени тынығу жұмысының бірден бір күресетін мәселесі боп отыр. Өзімшілдік, экстремистік, ұлтшылдық, қаскөйлік, девиантты мінез-құлықтар арқылы олар өздерінің таяз болған рухани байлықтарын толтырады. Осындай қауіп-қатер, қоғамның болашағына кері әсер етіп, мәдени тынығу жұмысының, әсіресе жастармен жұмыс мәселесін алға қойып отыр.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы. Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп, олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы (оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Мәдениет туралы» Қазақстан республикасының заңы. – Астана, Ақорда, 2006 ж 15 желтоқсан № 207-Ш ЗРК
2. «Білім туралы» ҚР заңы / Қазақстан Республикасындағы білім туралы.-Алматы: Юрист,2003.-177б.- С.-3-34
3. Музыкалық энциклопедия. 6т./бас ред. Ю. В. Келдыш.-М.: Сов.Энциклопедия, 1973-1981.
4. ОсенневаМ.С., Безбородова Л.А. Методика музыкального воспитания младших школьников. Педогогикалық жоғ. Оқу орындарының бастапқы факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы.-Москва. «Академия» баспа орталығы, 2001. – 368б
5. Мектептегі музыкалык білім беру практикумы: Оқу-әдістемелік құрал/Гаркуша К.Г., Одинцова С.А. – Қарағанды: Қарму баспасы,2001.-278б
6. Фортепианная игра \ А.А. Николаев редакциясынан. –М.,1991.
7. Фридкин Г.А. Практическое руководство по музыкальной грамоте. 9-шы баспа. –М.,1985.
8. Шаповалова О.А. Музыкальный энциклопедический словарь. – М, 2003. – 696б
9. Мәдениеттану, А-2003, Т.Ғабитов, А.Құлсариева.
10. Культурология. Теория и ист. Добрынин -2001, 227-
11. Культуралогия. Тимошинов.М-2006
1. «Мәдениет туралы» Қазақстан республикасының заңы. – Астана, Ақорда, 2006 ж 15 желтоқсан № 207-Ш ЗРК
2. «Білім туралы» ҚР заңы / Қазақстан Республикасындағы білім туралы.-Алматы: Юрист,2003.-177б.- С.-3-34
3. Музыкалық энциклопедия. 6т./бас ред. Ю. В. Келдыш.-М.: Сов.Энциклопедия, 1973-1981.
4. ОсенневаМ.С., Безбородова Л.А. Методика музыкального воспитания младших школьников. Педогогикалық жоғ. Оқу орындарының бастапқы факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы.-Москва. «Академия» баспа орталығы, 2001. – 368б
5. Мектептегі музыкалык білім беру практикумы: Оқу-әдістемелік құрал/Гаркуша К.Г., Одинцова С.А. – Қарағанды: Қарму баспасы,2001.-278б
6. Фортепианная игра \ А.А. Николаев редакциясынан. –М.,1991.
7. Фридкин Г.А. Практическое руководство по музыкальной грамоте. 9-шы баспа. –М.,1985.
8. Шаповалова О.А. Музыкальный энциклопедический словарь. – М, 2003. – 696б
9. Мәдениеттану, А-2003, Т.Ғабитов, А.Құлсариева.
10. Культурология. Теория и ист. Добрынин -2001, 227-
11. Культуралогия. Тимошинов.М-2006
Жоспар
Кіріспе
№ 1. Мәдени тынығу жұмысы
1.1 Жалпы түсінік
1.2 Мәдениеттің тарихы.
№ 2. Мәдени тынығу жұмысының түрлі бағыттағы жұмыстары
2.1 Ұйымдастырушылық,тәрбиелік жұмыстары
2.2 Қазақ ұлттық өнерінің мәдени тынығу жұмысындағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өмірде, кез-келген елді мекен, қала, ауыл, кент, әр бір еңбекші
ұжымда, әр жанұяда өзіндік қайталанбайтын жағдаяттар мамандар үшін мәдени
тынығу тақырыбын ашып береді.
Қазіргі таңда заманауи жағдайларға байланысты өмірдегі түрлі
қайшылықтар , әлеуметтік теңсіздіктер, таптық бөлініс, түрлі шиеленістер,
тынығу жұмысының дамуына, жалпы қоғамның рухани дамуына өз әсерін тигізбей
қоймайды.Адамдар,әсіресе жастар жағы, көбіне бос уақытты қалай өткізу
мәселесін барынша еркін, тәуелсіз түрде шешеді, түрлі әрекеттерге, пайдалы
да, зиянды да жағдайларға жолығып жатады. Сан жылғы тәжірибелер
көрсеткендей, рухани түрде байлығы жоқ, дұрыс тәрбие алмаған, өмірге деген
көзқарасы дұрыс қалыптаспаған жастардан үнемі ксапат мінезді қылықтар пайда
болады,және де олардың тынығу әрекеттері мәдени тынығу жұмысының бірден бір
күресетін мәселесі боп отыр. Өзімшілдік, экстремистік, ұлтшылдық,
қаскөйлік, девиантты мінез-құлықтар арқылы олар өздерінің таяз болған
рухани байлықтарын толтырады. Осындай қауіп-қатер, қоғамның болашағына кері
әсер етіп, мәдени тынығу жұмысының, әсіресе жастармен жұмыс мәселесін алға
қойып отыр.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Мәдени тынығу жұмысы
Мәдениет (латын cuItura өңдеу, егу деген сөзден шыққан). Мәдениет
адам жасаған әлем сияқты екінші табиғат. Мәдениет адамдардың өмір сүрген
ортасымен қарым-қатынасы. Қарым қатынас нәтижесінде қалып тасқан ерекше
құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің,
ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады.
Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениеттің дамуы
қоғамды ілгері жылжытады. Мәдениетке бірден бір ой бөлген Абай Құнанбаев.
Сократ, Спенсер, Блинский, Чернышевский сияқты ойшылдар Мәдениеттану
жеке пән ретінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан
да оны әлі де болса да буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз.
Мәдениеттану мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім,
өйткені ол философияның басты саласы мәдениет философиясын қамтиды. Қазіргі
кезеңдегі материалдық және материалдық емес өндіріс орындары еңбекке
қабілетті, технологиялық мәдениетті игерген адамдарды қажет етеді. Осыған
орай, соңғы кездері педагогикалық құжаттардағы технологиялық мәдениет,
еңбек мәдениеті ұғымдарының мәнін көпшіліктің дұрыс түсінуі қажетті шарт
болып табылады.
Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды,
олардың санасынан құдайлар берік орын алды. Үйде де, түзде де құдайлар
адамдармен бірге болды оларды жебеп, қорғап отырды. Құдайлар қалаларда
тұрды, қала заңдары мен қала азаматтарын бәле жаладан қорғады. Сондықтан
эллинист Макс Поленц полистік патриотизмді ерекше дәріптейді.
Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: материалдық және рухани.
1. Материалдық - бұл өндірістегі құрал-саймандар техника, құрылымдар
және тағы басқалар.
2. Рухани — бұл ғылым, өнер, әдебиет тағы басқалар.
Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі шартқа байланысты Олардың арасында
тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер
етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар
нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал
жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер,
тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.
Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен бірге барлық қолмен,
ақылмен өңделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің
даму сатысын көрсетеді. Сондықтан мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың
сабақтастық байланысын тани білу қажет. Өткендегі құрал – саймандар із-
түссіз жоғалып кетпейді.
Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әртүрлі түсінеді.
Біреулері мәдеениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы,
саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері – қоғамдағы адамдардың білім
мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның саналы ақыл-ойы, мінезі,
оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды.
Мәдениет — тұтас бір құбылыс, оны зерттегенде жүйелі талдау әдісі
қолданылады. Бұл әдісті екі тұрғыда қолдануға болады.
1) мәдениет қоғамның оның әрбір саласының сапалық сипаттамасы ретінде
болады.
2) мәдениет жүйе ретінде, яғни, оның құрылымы, оған кіретін бөліктер,
элементтер, олардың арасындағы байланыс-қатынастарды, мәдениеттің жүйелік
салаларын зерттейді. Адам іс-әрекеті дамуының өзі мәдени құбылыстың жеке
көрінісі болады.
Жалпы мәдениет құрылымы екі үлкен бөліктен құралады:
1) Материалдық мәдениет. Бұл адамның табиғатты өзгерту, қайта құру
процесімен байланысты;
2) Рухани мәдениет. Бұл адамның рухани дүниесін және оның әлеуметтік
өмірін өзгертумен байланысты болады.
Мәдениеттің мәні мен мазмұны оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал,
оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден
тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес
басты атқаратын қызметі таным, яғни таңба – символдық элемент болып
саналады. Халықта күш — білімде деген сөз бос айтылманы белгілі.
Тіл-адамзаттың білімі мен тәжірибені сақтап, оны ұрпақтарға жеткізу
құралы. Танымды білдіретін әрбір таңба, символдың, элементтің өзінше маңызы
бар. Олардың әрқайсысы жоқ обьектілердің қарама-қатынастары болған уақытта
қолданылып отыратын бейнесі болып саналады. Осы таңбаларды, символдарды
адам оқу, тәрбие процестерінде біліп үйренеді, содан кейін оларды жаңа
мәлімет, хабар арқылы сақтауға, өзгертуге, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
мирас етіп қалдырып, жалғастырып отыру үшін пайдаланылады.
Мәдениеттің екінші элементі — ол құндылық, танымдылық жүйесі. Құндылық
— деп, әрбір қоғамдағы әлеуметтік субьектінің (адамдардың немесе
әлеуметтік алуан түрлі топтар мен жіктердің, бірліктердің) мұң-мұқтажын,
мүддесін, талап-тілектерін, қажеттілігін қанағаттандыратын құбылыс,
процестердің қасиеттерін айтамаыз.
Мәдениет адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мәдениетке байланысты. Тек
осы өзара тәуелдікті анықтай алғанда ғана мәдениеттің адамзат тарихында,
адам өмірінде алатын орнын түсінуге болады. Мәсселен, 1823 ж. гректердің
Милос аралы жағалауындағы теңізден табылған Венера (Афродита) аталған, бойы
207 см келетін әйел мүсіні — әйел сұлулығының үлгісі аталды. Теңіз ішіндегі
құмнан шығармақ болғанда мүміннің қолысынып қалса да, ондағы әйелдің тұрған
тұрысы, бейнесі, мойыны, омырауы, белі, мықыны қай заманда блсын ғажап сұлу
көркемдікті паш ететін құбылыс. Ол б.з.б 33-2-ғ. жасалған көрінеді. Ал
енді мүсін тек адамдарға ғана рухани ләззат береді. Адамнан басқа тірі
жанға оның ешқандай әсері жоқ болмайды да. Олай болса, сол мүсіннің тек
геометриялық түрі емес, оның рухани мәні болғанын байқатады.
Өткен уақыт мәдениеті – халықтық мұра ол адамның өзі оның өткен жолы,
болашағының сатысы, сондықтан бұрыңғы мәдениет туындыларын қазіргі сана
дәрежесі негізінде қоғамның осы заманғы қалпына сәйкес бағалау ойлауды
қажет етеді. Мәдениетті қоғам дамуынан бөліп алуға болмайды, өйткені
мәдениет – сол дамудың көшірмесі, бейнесі, белгілі бір мағынада болашағы
да. Жаңа тарих дәуірі кейбір антикалық ойларды қайта жаңғыртып, мәдениет
дамуына тиек етті. Солардың бірі табиғи ортамен байланыстыра қарау.
Мәдениеттің ерекшелгі сол, ол тек обьективті шындық түрі ғана емес,
шығу тегі жағынан алғанда, оның обьективті мазмұны. Мәдениеттің
материалдылығының өзі, шығу көзі адамға байданыстылығында. Адамның өмір
сүру тәсілі мен обьективті қызмет негізінде ғана мәдениет материалдық сипат
алады. Материалдық мәденет өндіріс құрал-жабдықтары, сәулет өнерінің
мұралары арқылы білінсе, рухани мәдениет кітаптар, қолжазбалар, қылқалам
шығармалары арқылы сондай-ақ өлең, жыр, терме, жұмбақ, жаңылтпаш,
әңгімелерден мәлім болады. Заттың мәдени бағаға ие болуы үшін ең алдымен
адамдық сипат алуы керек..
Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Өнер мәдениеттің алтын қазынасы,
адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністеріндің бірі оның әсемдікке,
сұлулыққа ұмтылу. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-
билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджеланың мәңгілік туындыларымен
жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу денелерсіз, өнер
әлемінсіз қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шыныныда да,
өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап
көріністердің бірі-оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Осыған дейінгі
қарастырылған анықтымалардан бір қорытынды жасасақ, мәдениет – адам әлемі.
Мәдениет көріністерінде адамдық, парасат, ақыл-ой, ізгілік, пен
әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі құралған. Сонымен қатар, мәдениет
— адамзат тұлғасы деңгейіне көтеретін негізгі құрал.
Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Оны латын
тілінде аударғанда байлау, екінші қайта оралу дегенді білдіреді. Дін
адам жанынан туындыайтын дүние. Адамдар бүкіл адамзат тарихы барысында
өмірден тұрақтылық, өзгерместік, мәңгілік пен қасиетті іздеп келеді. Дін
қоғамды бүкіл адамзатты жақсылыққа бастаушы. Барлық діндердің ортақ
ерекшелігі- халықты тіәртіпке, мәдениеттілікке, ұйымшылдыққа, бірлікке,
инабаттылыққа шақырады. Дін мәдениетпен шектелмейді. Ол мемлекетпен,
саясатпен, басқада түрлі салалармен тығыз байланысты. Дінсіз қоғам,
мемлекет болмайды.
Ғылым мен өнер — екі фундаменталды мәдениетке және екі дүниетанымға
негізделген феномен Әрбір дәуірдің өз үстем жақтары бар, солармен қатар
дүниетанымның шеткі формалары бар, дегенмен олар да адамзат қоғамының
дамуында елеулі рөл атқарады. Мысалы, орта ғасырдағы Еуропа дәстүрінде
христиан діні басым болды, ресми түрде де, халық санасында да басымырақ
көрсетті, ал ғылым бедерсіз бір түсті, элиталық түрдегі дүниетаным,
ағартушы монахтар мен жаңадан пайда бола бастаған ақсүйектік университет
төңірегінде танымал болды.
2.2
Европалық орта ғасыр мәдениеті шарықтауы мен құлдырауы бар он екі
ғасырлық қиын жолды қамтиды. Ол - негізгі типологиялық белгілерден тұратын
жалпы әлемдік мәдени процесс бөлігі. Нағыз мәдениет ретінде ол оны жасаған
халықтардың көптеген жалпы және ерекше белгілерінен тұратын терең жеке
бейнеге ие. Орта ғасырдың рухани мәдениеті үшін Абсолютке жетуге тырысу,
универсализмге ұмтылу, символизм және аллегориялық, танымның діни құрылымын
тудыру, беделге ие болуға, форма тұрақтылығына ұмтылу, индивидтің оны
қоршаған әлеуметтік ортамен тұтастығы ретінде белгілер болды. Алайда орта
ғасырлық мәдениет өзгермей тұрып қалған мәдениет болған жоқ, ол біртіндеп
қозғалмалы сипатқа ие болды. Мәдени өмірдің жаңа формалары, философиялық
ағымдар, көркем стильдер, әдебиет жанрлары туды. Мәдениеттегі жаңа
құбылыстар бір-бірін байыта отырып, мәдени алуандықтың өсуіне мүмкіндік
жасай отырып, алдыңғылармен өзара әрекет етті.
Орта ғасырлық мәдениеттің хронологиялық шеңберлері: Vғасырдың соңы,
дәлірек айтсақ, 476 жыл – Батыс Рим империясының құлаған жылы, ол ерте
феодалдық мемлекеттер орнында пайда болды, XVIIғасырдың екінші жартысы –
Ағылшын буржуазиялық революциясының кезеңі, бұл Европада феодализмді жойып,
капиталистік қатынастарды орнатуға негіз болды. Осы кезеңнің барлық мәдени
өмірі көбінесе христиандықпен анықталды, бағыт-бағдардың жаңа этикасын
дайындады, дүниеге және ондағы адамның орнына жаңа көзқарасты
қалыптастырды. Осы дәуір ойшылдарының әсемдік туралы ілімдері барлық
көрінетін формаларды жасаушы Құдайды түсінуге бағытталған. Тарих та
құдайдың ниетін жүзеге асыру ретінде қабылданды. Философия – дін іліміне
қызмет көрсетуші, орта ғасырлық философтың көзқарасы бойынша оның мұндай
функциясы оның жалғыз ақтайтын дәлелі бола алады. Дін ілімі орта ғасырлық
адамның әлеуметтік практикасының ең жоғары қорытындысы. Орта ғасырда
математика, сәйкесінше математикалық символдар тілі болған. Алайда бұл
математикалық символдар дін ілімінің символдары болған, өйткені математика
сакральды арифметикатүрінде болды, ол құдайшыл шындықтарды символдық
түсіндіру қажеттіліктеріне қызмет етті.
Орта ғасыр алғаш рет уақыт рухындағы өнер арқылы кешенді беру тәсілі
ретінде көркем стиль жасайды. Роман стилі бірінші жалпы европа стилі болып
саналады, ол VIII-XIIғ.ғ. тараған және ежелгі рим сәулет өнерінің ерте
үлгілерімен ұқсастығы үшін европалық орта ғасырдың екі жетекші сәулет
стильдерінің бірі. Жабындыларды көтеріп тұрған жуан қабырғалы және бойница
түріндегі терезелері бар роман стилінің ғимараты өзінің типі бойынша
бекініс ғимараты болды. Бұл ұқсастықты дөңгелек бақылау мұнаралары
толықтырып тұрды. Роман өнері жасаған негізгі құрылыс – қорған-бекініс,
монастырь-бекініс, қала-бекініс. Қорған – рыцарьдың бекінісі, шіркеу –
Құдайдың бекінісі және т.б. Қорқыныш тудыратын, бақылау мұнаралары бар
тауда орналасқан тас ғимарат роман өнеріне тән құрылыс. Роман соборының
сырты өте жарасымды. Артық, деструктивті ештеңесі жоқ. Бірақ храмның ішінде
әдеттен тыс, толқытатын бейнелер көп. Роман соборларының капительдерінде,
бағаналардың аяқ жағында, терезелерде, қабырғалар мен есіктердің
рельефтерінде кентаврлар, арыстандар, жартылай кесірткелер, жартылай
құстар, әр түрлі химерлер бейнеленген. Бұл жәндіктер оюлап ойып жасалып,
жиектерге отырғызылған.
Роман стилін XII-XIVғ.ғ. тараған готика ауыстырады, ол қалалық орта
ғасыр мәдениетінің дамуымен тығыз байланысты. Бұл аты шартты түрде: ол
Қайта Өрлеу дәуірінде пайда болған және готтар өнері, яғни варварлар
деген мағынаны берген. Жебе тәрізді аркалары мен терезелері, мұнаралары,
төбелері бар готикалық ғимараттар мен ордалар ортағасырлық лас көшелерден
бөлініп шығып, аспанға, Құдайға ұмтылады. Төбелері биік готикалық құрылыста
ауа кең болды. Бүкіл қабырғаны алып тұрған түсті витражды терезелерден
бөлменің ішіне кемпірқосақтың барлық түстерімен құбылып тұрған күн сәулесі
түседі. Осының бәрі орган музыкасымен үйлесімде діндарлардың ерекше
эмоционалды-шаттық күйін тудырды: барлық линиялардың аспанға ұмтылысын,
тастың дематериализациясы адамға жерге қатысты басқа әлемде тұрғандай сезім
тудыратындай әсер ету керек болатын. Готикалық сәулетте бірінші рет көшеге
немесе алаңға шығатын, әшекейлеу жағынан ғимараттың басқа бөлігінен
ерекшеленетін әшекейленген фасад қолданылды. Готикалық собор христиан
сенімінің сұлулық пен гүлдену үлгісі ғана емес, қаланың сәттілік символы
болды. Париж Құдай Анасының соборы, Франциядағы Рейм және Шартр соборлары,
Германиядағы Кельн соборы, Англияда Солсберри аббаттылығы және Вестминстер
аббаттылығы готика құрылыстарының жауһары болып саналады.
Адамзаттың рухани бірігу құралы мектеп болды, онда әр текті халық
жалпы ойлауды және жалпы өмір сүруді үйренді. Орта ғасырлық мектеп антика
мектебінен бастау алады. Оны ұйымдастыруға антикалық білімі бар ерте орта
ғасыр қайраткерлері үлкен роль атқарды. VIғ. өмір сүрген Боэций Платонның
жеті еркін өнерін, яғни орта ғасырлық оқу орындарында оқытылатын жеті
міндетті пәнді тұжырымдады. Өз кезегінде жеті еркін өнерді екі бөлікке
бөлу қабылданды: тривиум (үш бастапқы білім – грамматика, риторика және
диалектика), және квадривиум (төрт білім жолы: геометрия, арифметика,
астрономия және музыка).
Орта ғасырлық қалалардың гүлденуі білімді адамдарға деген қажеттілікті
тудырды, бұл мектептердің базасында университеттердің пайда болуына әкелді.
Бірінші университеттер Болонияда (ХІ ғ соңы), Кембриджде, Оксфордта (ХІІІ
ғ. басы) және басқа европа орталықтарында пайда болды. Оларда жетекші
факультет дін ілімі болғанмен, басқа факультеттер феодалдық қоғамда
ақсүйектер білімінің таралуына мүмкіндік жасады. IX-XIVғ.ғ. билік жүргізген
философия схоластика, орта ғасырлық діни философия деген атқа ие болды,
оның негізгі мақсаты – діни дүниетанымға теориялық негіздеме беру,
дәлелдердің логикалық әдістерімен діни догмаларды ұтымды дәлелдеу. Атауы
схола деген (мектеп) сөзден шыққан, бұл оның мектептік-дидактикалық
сипатын көрсетеді. Схоластиканың ішінде бірнеше бағыттар дамыды. Олардың
арасындағы дау алдымен жалпы ұғымдар проблемасына шоғырланды. Бағыттардың
бірі – реализм жалпы ұғымдар заттардан тыс өз бетімен болады және әлем мен
танымда оның алдында болады деп тұжырымдаған. Номинализм деп аталған басқа
линия жалпы ұғымдардың өз бетімен өмір сүруін теріске шығарды және тек
жалғыз заттарды ғана мойындады. ХІІІ ғ. схоластиканы жүйелендіруші белгілі
философ Фома Аквинский болды.
Ақсүйектер мәдениеті де болды, онда рыцарлық мәдениет ерекше орын
алады. Рыцарлар ортасы этикеттің ерекше шеңберлерін жасады. Рыцарь құдайға
сыйынып, күнәдан, менмендіктен және нашар қылықтардан бойын алыс салып,
шіркеуді, жесірлер мен жетімдерді қорғап, қол астындағыларға қамқор жасау
қажет. Ол батыр, адал болып, оң іс үшін ғана күресу керек. Ол өзінің ханымы
үшін турнирлерде күресе білетін, жиһанкез болу керек. Бұл рыцарьдың әсем
ханымға деген махаббатынан қатты байқалады.
Литургиялық драма пайда болды, ол соборда ойналып, қызмет бөлігі болып
саналды, ол храм папертиінде болып, латын тілінде емес, жергілікті
диалектіде жүргізілді. Кейіннен миракль (христиан сенімінің қарапайым
адамдарға, оның ішінде күнәлілерге игілікті әсері туралы ғажайып аңыздар),
мистерия (керемет мерекелік ойындар, олар бірнеше күнге созылады,
христиандық сюжеттерді насихаттағанмен, ақсүйектер ұйымдастырады), моралите
(христиан рақымшылдарын мадақтайтын аллегориялық көріністер) сияқты жанрлар
қалыптасады.
Готика кезеңінің әдебиетінде ваганттар поэзиясы ерекше орын алады, бұл
поэзияны таратушылар кезбе студенттер болды. Олардың еркін ойлы поэзиясы
орта ғасырдың аскетикалық (тақуа) идеалдарынан алыс болды; ваганттар таза
ақсүйек әдебиетін құру жолымен жүрді. Олар уайым-қайғысыз салтанат өмірді
әндеріне қосты: Барлық білгірлікті, оқуды тастап, жастық шақта рахат алу –
біздің міндетіміз.... Олардың поэзиясында сатиралық антиклерикальды нота
басым болды. Кейде ваганттардың өлеңдерінде баспанасыз, тапшылық өмірге
деген наразылықтары да болды. Пайдасыз өмір, сауық-сайран үшін емес, мен
оқуды қайыршылықтан тастадым.
ХІ-ХІІ ғ.ғ. батырлар эпосы жазылды, бұл осы уақытқа дейін ауызша
дәстүрде ғана беріліп келген. Халық ертегілерінің қаһармандары әдетте өз
елі мен халқын қорғаған жауынгерлер болды; эпикалық аңыздарда ерлік, күш,
адалдық, қаһармандық дәріптелді. Француз эпосының ең зор ескерткіші -
Роланда туралы жыр, оның кейіпкері патриот Роланд болып табылады, оның
өмірлік мақсаты император мен сүйікті Францияға қызмет ету. Немістің
батырлар жырының ірі ескерткіші – Нибелунгтар туралы жыр. Эпостың негізі
ұлы қоныс аудару кезіндегі ежелгі неміс аңыздары, бірақ жырдың барлық
сипаты ХІІ ғ. феодалды рыцарьлық Германиямен байланысты. Осы кезде
Беовульф ағылшын батырлар эпосы және Үлкен Эдда скандинавиялық эпикалық
мұрасының ескерткіші өмірге келеді.
Шығыста, Византияда христиан шіркеуі күшті империялық билікке тәуелді
болды. Византия императорлары Vғ. бастап шіркеу өмірінде маңызды роль
атқарды; тіпті шіркеу соборларын шақыру құқығын да император шешті, ол
қатысушылар құрамын анықтап, олардың қаулыларын бекітті. Батыста шіркеу
мемлекетке бағынбағандығымен қатар ерекше орынға да ие болды. Рим папасы
маңызды саяси фигура да болды. Батыс пен Шығыс шіркеулерінің арасында
қарама-қайшылықтар пайда болып, уақыт өте келе принциптік сипатқа ие болып,
тереңдей берді. ІХ ғ. ортасында филиоква (филоква) – католик шіркеуінің
Қасиетті Рухтың Құдай-әкеден ғана емес (Шығыс шіркеудің позициясы), Құдай-
ұлдан (Батыс шіркеудің позициясы) шығуы туралы дауы болды. 1054 ж.
шіркеулер бір-бірінен толық тәуелсіздігін жариялаған кезде біржолата бір-
бірінен қол үзді.
Ерте ортағасырлық кезеңге ересейлердің –негізгі постулаттарына қайшы
келетін ерекше ілімдердің пайда болуы жатады. Олардың әр түрлі идеялары
болды. Олармен күрес жолының бірі инквизиция – католик шіркеуі құрған сот-
полицей мекемесі болды, ол ХІІІ ғ. үнемі шіркеуі соты ретінде жұмыс жасады.
Инквизицияның ресми құрылған жылы және бірінші инквизициялық процесс жылы
1229 жыл саналады.
Орта ғасырдың соңғы ақыны мен жаңа кезеңнің алғашқы ақыны Данте
Алигьеридің поэтикалық жаңашылдығы дүниеге және поэзияға ортағасырлық
көзқараспен қатар болды. Оның поэзиясына тән белгілер аллегория мен
символика болды. Алайда Дантенің кейіпкерлері өзінің өміршеңдігімен жаңа
дүниетанымға, әлем мен адамға деген жаңа қатынасымен жол ашты.
Кескіндемедегі түпкі ренессанс белгілерін Джотто жұмыстарынан көруге
болады, бұл композицияның алуандығы мен өміршеңдігі, тұрмыстағы нақты
заттарды, жағдайды, костюмдерді, перспективалар мен анатомияны ескере
отырып, нақты кеңістікте кейіпкерлердің табиғи орналасуын көрсетуге
тырысуы. Шығыс Орта ғасыры мен Қайта Өрлеу мәдениеті. Орта ғасырлық араб
мәдениеті арабтандыруға ұшыраған, исламды қабылдап, классикалық араб тілі
көп уақыт әдебиет пен дін тілі ретінде билік құрған елдерде өркендеді.
Барлық орта ғасырлық араб мәдениеті, адамдардың күнделікті тұрмысы мен өмір
салты, қоғамдағы мораль нормалары VIIғ. Араб түбегіндегі тайпаларда пайда
болған ислам дінінің әсерінен дамыды.
Араб философиясының пайда болуы каламарационалды діни ғылымның алғашқы
өкілдері – мутазилиттердің (жекеленгендер) қызметімен байланысты. ІХ ғ.
арабтар антиканың ғылыми-жаратылыстану немесе философиялық мұрасымен кең
танысады. Аристотель философиясы басты назарда болады. Неоплатондалған
аристотелизм орта ғасырлық араб философиясы – шығыс перипатетизмінің
басты бағыты ілімінің негізі болды. Осы бағыттың негізін қалаушы араб
философы, астрологы, математик және дәрігер әл-Кинди болды. Шығыс
перипатетизмнің әрі қарай дамуы әл-Фараби және Ибн Сина есімдерімен
байланысты.
Әл Фараби (870, Фараб – 950, Дамаск) - Шығыс философы, ғалым-
энциклопедисті, шығыс аристотелизмінің ірі өкілі. Халеб пен Бағдат
қалаларында философиялық және ғылыми білім алған. Фараби философиясының
негізі – Біртұтастан жеке заттардың шығуы, эманация туралы неоплатондық
іліммен аристотелизмнің үйлесімі. Әлеуметтік-этикалық трактаттарында Фараби
діни қауым көшбасшысы, билеуші-философ басқаратын рақымшыл қала туралы
ілімді дамытты. Фараби идеалды құрылысқа теріс адамгершілік қасиеттерді
көрсететін мәдениетсіз қаланы қарсы қояды.
Фараби Аристотель (осыдан оның Екінші ұстаз атты құрметті атауы
шыққан) мен Платон шығармаларына берілген комментарийлердің авторы.
Фарабидің Музыка туралы үлкен трактаты - Шығыс музыкасы мен ежелгі грек
музыка жүйесі туралы деректердің маңызды көзі. Фараби Ибн Синға, Ибн
Баджуға, Ибн Туфаилға, Ибн Рушдаға, және де ортағасырлық Батыс Европаның
философиясы мен ғылымына әсер етті.
Орта ғасырдағы атақты ғалым тәжік философы, дәрігер, жаратылыс тану
ғылымдарын жетік меңгерген, ақын және белгілі музыка танушы – Абу Әли Ибн
Сина (Батыс Европада Авиценна деп атаған, 900-1037 ж.ж.). Ибн Сина әлемдік
мәдениет тарихында белгілі орын алады. Философиялық шығармаларының ішінде
ең белгілісі - "Китаб-аш-шифа" (Сауығу кітабы). Ибн Сина философ-
рационолист болған. Ол тәжірибеге, шындықты фактілермен, практикамен сынап
тексеруге үлкен мән берді. Ол антика философтарының көзқарастарын дамытты,
оның прогрессивті көзқарастары ислам қағидаларына қайшы келді және мұсылман
дінбасыларының орынсыз шабуылдарын тудырды.
Араб философиясының әрі қарай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль және Ибн
Рушд есімдерімен байланысты, олардың шығармашылығы араб философиясының шыңы
болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатондық өзгешіліктен
тазартып қана қойған, натуралдық пантеизмге бейімделген дербес жүйені
құрды. Ибн Рушд сенімнен ақыл-парасаттың басымдылығын дәлелдеді және
діндарлардың философиялық проблемалармен айналысуының заңсыз екендігін
дәлелдеді. Орта ғасырлық араб ғылымының орталықтары Бағдат, Куфа, Басра,
Харон қалалары болды. Әсіресе Бағдатта өмір қызу қайнап жатты, онда Ғылым
үйі - академиялардың, обсерваториялардың, кітапхана мен аудармашылар
алқасының өзіндік бірлестігі құрылды.
Шығыс ислам әлемінің көркем мәдениеті айрықша. Онда кескіндеме жоқ,
өйткені Алла мен құдайға қатыстының барлығын бейнелеуге рұқсат етілмеді.
Нәтижесінде бейнелеу өнері кілем тоқуда жақсы дамыды, оған тән белгілер
түрлі-түстілігі мен өрнектілігі болды. Араб сәулет өнері ерекше дамиды, ол
арабтардың ең алдымен барлық грек, рим, иран көркем дәстүрлерін қайта өңдеу
негізінде дамыды. Сол кезеңнің ең белгілі сәулет ескерткіштері Фустаттағы
Амра мешіті мен VII-VIIIғ.ғ. салынған, Куфадағы собор мешіті. Осы кезеңде
мозайкамен және әр түрлі мәрмәр таспен өңделген Дамаскідегі Құз күмбезі
храмы салынды. Кейіннен мешіттерді әсем өсімдік және геометриялық
өрнектермен безендіре бастады, оған стильденген жазу- араб вязі қосылды.
Мұндай өрнекті европалықтар арабеска деп атаған, ол өрнектің шексіз дамуы
мен ырғақты қайталануы принципі бойынша құрылды.
Орта ғасырлық араб мәдениетінде поэзия мен проза тығыз байланысты
болды: өлеңдер табиғи түрде махаббат жырларында да, медициналық трактаттар
мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, сұлтандар, шахтар өзіне
сарай ақындарын алу үшін қаражаттарын аямады. Поэзияны олар өзін-өзі
таныту, мадақтау құралы ретінде қарады. Бұл жағынан ұлы парсы ақыны, Шах-
намэ (Патшалар кітабы) өшпес эпопеясын жазған Фирдоуси (993-1030 ж.ж.)
шығармашылығы белгілі. Мұнда ол иранның мифтік және тарихи патшаларын жырға
қосқан. Ең басты кейіпкер - өз халқының ұлы, эпикалық қаһарман Рустам.
Поэма әділдік пен ізгілік идеяларына толы.
X-XVғ.ғ. әлемге танымал араб халық ертегісі Мың бір түн жазылды. Оның
негізін парсы, үнді, грек ертегілерінің қайта өңделген сюжеттері құрады.
Парсы ақыны, математик, философ Омар Хайямның (1040-1123 ж.ж.)
шығармашылығы көпшілікке белгілі. Философиялық төрт жол өлең – рубаилар оны
танымал етті, оның әрқайсысы тұлға еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойға,
гедондық мотивтерге толы кішкене поэма. Поэзияның әрі қарай дамуы парсы-
тәжік ақыны Низами, Джами (1414-1492 ж.ж.) және өзбек әдебиетінің негізін
қалаушы Әлішер Навои (1441-1501 ж.ж.) есімдерімен байланысты.
Жаңа заман мәдениеті ұғымы XIVғасырдан қазіргі уақытқа дейінгі
тарихи кезеңді қамтиды.
Қайта өрлеу (Ренессанс) термині XVIғ. бейнелеу өнеріне қатысты
қолданыла бастады. Ренессанс антика ғылымдары мен өнерлерінің қайта өрлеуі
ретінде сипатталады. Бұл жалпы дұрыс. Алайда Ренессансты тек бір антикаға
ғана жатқызуға болмайды, бұл Ренессанста бастыны байқамау болып саналады.
Кейіннен Қайта өрлеу ұғымы кең мағынаға ие болады. Ренессанс
мәдениетіндегі ең бастысы – адамзат тұлғасын дәріптеу теориясы мен
практикасы.
Итальян Қайта Өрлеуі іштей кезең-кезеңге бөлінеді: түпкі ренессанс
(XIII-VIVғ.ғ.), ерте Қайта Өрлеу (XVғ.), кемелденген немесе жоғары (1550-
1530 ж.ж.), кейінгі (XVIғ. ортасы).
Түпкі ренессанстың өтпелі кезеңін түсіну үшін ең тамаша материал –
Данте Алигьери (1265-1321 ж.ж.) шығармашылығы. Оны Орта ғасырдың соңғы
ақыны және жаңа дәуірдің алғашқы ақыны деп атайды. Данте 1300 жылды адамзат
тарихының ортасы деп санаған және сондықтан әлемнің жалпы және қорытынды
сипатын беруге тырысты. Мұны ол Ғажайып комедияда (1307-1321 ж.ж.) тамаша
бейнелеген. Поэманың антикамен байланысы Комедиядағы негізгі
кейіпкерлердің бірі – рим ақыны Вергилий екендігінен көруге болады. Ол -
жер бетіндегі даналықтың, ағартушылықтың, өнегеліктік символы. Антика
әлемінің атақты адамдары – пұтқа табынушылар Гомер, Сократ, Платон,
Гераклит, Гораций, Овидий, Гектор, Энейді ақын тозақтың алғашқы тоғыз
шеңберлерінің біріне орналастырған.
Франческо Петрарканы (1304-1374 ж.ж.) Европадағы бірінші гуманист және
әдебиетші деп санайды. Петраркидің барлық өмірі - өз мүддесі мен өзін-өзі
ғана ойлайтын жеке адамның өмірі. Бұл жағынан ол әдебиеттегі бірінші
индивидуалист. Петрарка өзінің сүйіктісі Лаураға арналған сонеталарымен
белгілі.
Осы кезеңде лирикалық поэзия гүлденеді. Джованни Бокаччо (1313-1375
ж.ж.) бұл жағынан ерекше орын алады. Ол өз шығармашылығында жаңа
адамгершілік принциптерін айқындайды. Әдебиет ісімен айналыспас бұрын ол
алты жыл құқықты зерттеген, бірақ ол негізінен классикалық мифологиямен
шұғылданды. Бокаччоның көркем шығармасы Декамеронда (1350-1353 ж.ж.)
өзінің биік шыңына жетті. Адамзат табиғатының барлық байлығы антикадан
кейін алғашқы рет ақсүйектік және тұрмыстық жағынан көрінеді. Декамерон
махаббат оқиғаларының көптігімен таң қалдырады. Енді әйелжандылық
кінәланбайды, ғашықтардың тапқырлығы дәріптеледі.
Бокаччо ғашықтық ісінде сословиелік шектеулерге қарсы болған:
дворяндар қызметшілерімен, ақсүйектер атшыларымен құмарлық жолындағы
бөгеттерді табысты жеңе біледі.
Орта ғасыр кезінде флорентиялық Джотто ди Бонде, қысқаша Джотто өнері
белгілі болды. Джоттоның әлем өнерінің алдындағы басты еңбегі ол өзінің
шығармашылығында орта ғасырлық тұрақтылықтан ауытқып, эллинистік әлемді
кеңістіктік қабылдауды жаңғыртты. Джотто өнерінің жаңа реалистік
тұжырымдамасы екі басты көркем принципке негізделеді: үш өлшемді кеңістікті
перспективті беру принципіне және жарық көлеңкесінің көмегімен пластикалық
фигураны көлемді түсіндіру принципіне.
Италиядағы Ерте Қайта Өрлеудің сипаттамасына көше отырып, келеXVғ.
басында Италияда жас буржуазиялық тап өзінің басты белгілеріне ие болды. Ол
дәуірдің басты әрекет етуші тобы болды. Ол өмірде өзінің нақты орнын алып,
нық тұрды, өзіне сенді, байып, дүниеге басқа көзқараспен қарады. Италия
қалалары кішкентай болды, ал қоғамдық өмір қызуы, саяси әуестік иірімі
күшті болды. Осы отта инициативті, энергиясы мол адамдар шынықты.
Адам санасындағы бұл жылжуды Қайта Өрлеудің маңызды қайраткерлерінің
бірі, Мирандола республикасының билеушісі, тарихта Пико делла Мирандола
есімімен белгілі болған Пико (1462-1494 ж.ж.) байқады. Ол Адамның қасиеті
туралы трактатын жазды, онда адамның белсенділігі, адамның өзін-өзі
жаратуы туралы ілім баяндалады. Өзін-өзі жасайтын универсальды адамның – іс
пен ой титанының бейнесі идеалды болып саналады. Ренессанс эстетикасында
бұл құбылыс титанизм деген атауға ие болған. Қайта Өрлеу адамы өзіне
бірінші кезекте абсолютті тұлға түріндегі жасаушы және суретші ретінде
қарады.
Европа мәдениетінің тарихы Ерте Қайта Өрлеуге ізгіліктің пайда
болуымен міндетті. Ол қайта өрлеу мәдениетінің философиялық-практикалық
типі ретінде болады. Гуманизм (ізгілік) терминін (оның латын формасы –
studiahumanitatis) Ерте Қайта Өрлеудің жаңа адамдары антика философы мен
шешені Цицеронды өздерінше түсініп, енгізген. Термин адамның алуан
табиғатының толықтығы мен бөлінбейтіндігін білдірді. Ерекше мәдени орта
–гуманистер тобы тез қалыптасты. Олардың құрамы бастапқы кезде өте алуан
болды: шенеуніктер мен тақсырлар, профессор мен көшірмешілер, дипломаттар
мен дін басылары. Бұл европаның зиялы қауымының дүниеге келуі болды.
Гуманистердің оқу сабақтарының ең салмақты нәтижелері адамзат даралығын
теориялық дәлелдеу, адамның ішкі әлемін ашу және айрықша концепцияны жасау
болды.
Неоплатонизм Қайта Өрлеу философиясы болды. Онда идеялар әлемі
адамзаттың барлық тұлғасын анықтап, ұғындырады және ұйымдастырады деген ой
басты орын алды. Қайта Өрлеу дәуірінде идеялар әлемі туралы ілім Әлемдік
Ақыл мен Әлемдік Жан туралы ілімдер формасында болады.
1470-1480 ж.ж. Лоренцо Медичидің бастауымен Платондық академия деген
атпен де белгілі Флорентиялық академия гүлденеді. Ол клуб, ғылыми семинар
мен діни секта арасындағы орын болды. Академия мүшелері ғылыми
диспуттармен, басқа сабақтармен, серуендеуде, жиындарда, антика авторларын
зерттеумен және аударумен уақыт өткізді. Академия қабырғасында өмірге,
табиғатқа, өнерге, дінге деген емін-еркін қатынас дамыды.
Ренессанстың даралығы гуманизмнің әсерінен секулярланған – шіркеу
ықпалынан босатылған болды. Алайда қайта өрлеушілерді атеисттер деп айта
алмаймыз. Атеизм қайта өрлеу идеясы болған жоқ, бірақ шіркеуге қарсылық
нағыз қайта өрлеу идеясы болды. Қайта өрлеу дәуірінің адамы рухани болып
қалғысы келді.
Бейнелеу өнерінде Ерте Қайта Өрлеу бастаушылары суретші Мазаччо (1401-
1428 ж.ж.), мүсінші Донателло (1386-1466 ж.ж.) және сәулетші Брунелески
болып саналады. Олардың бәрі Флоренцияда өмір сүрді.
Мазаччо Джоттоның ұмытылып бара жатқан дәстүрін қолдап, кескіндемемен
үш өлшемді кеңістікті бейнелеу ісін соңына жеткізді. Өнер танушылар
Мазаччоның үш өлшемділік негізінде қадірлі және өзіне сенімді адамды,
немесе лирикалық, ал кейде назды адамды бейнелеуін бірінші орынға қояды.
Осыдан оның кескіндемесі скульптуралық әсер тудырады. Осы көлемділік үшін
антика бейнелері қажет.
Өнерде европа пластикасының көптеген проблемалары – дөңгелек мүсінді,
монументті, ат монументін жүз жыл алға шешіп тастаған мүсінші Донато ди
Никколо ди Бетто Барди болды, ол тарихта Донателло деген есіммен белгілі
(1386-1466 ж.ж.). Шебердің көптеген жұмыстарының ішінен оның қола Давидін
атап көрсеткен жөн.
Брунелескидің Флорентия республикасы соборының үстіндегі алып сегіз
қырлы күмбезімен атағы шықты (1420-1436 ж.ж.). Ол адамдардың бірігу символы
ретінде қабылданды, өйткені онда барлық тоскан халқы жинала алатындай
салынды.
Ерте Қайта Өрлеу – эксперимент жүргізуші кескіндеме уақыты. Дүниені
жаңаша сезіну – оны жаңаша көру дегенді білдірді. Шындықты қабылдау
тәжірибемен тексеріліп, ақылмен бақыланады. Осы кезең суретшілерінің
бастапқы мақсаты – қалай көреміз солай бейнелеу. Осы уақыт үшін бұл
революциялық төңкеріс болды.
Ерте Қайта Өрлеу кескіндемесі сол кезеңдегі итальяндық нәзік сезімді,
сезімді әсемдік пен грацияны бейнеледі. Осы құбылысты көркем ұғынудың
керемет үлгілерін Сандро Ботичелли (1444-1510 ж.ж.) берді. Оның
шығармашылығында гуманистердің жан мен дененің теңесуі туралы түсініктері
жүзеге асырылды..
Түпкі ренессанс Италияда 150 жылға, Ерте Қайта Өрлеу 100 жылға, Жоғары
30 жылға созылды. Итальян Қайта Өрлеуінің алтын ғасыры, итальян өнерінің ең
жоғары кезеңі Италиядағы қиын кезеңмен, итальян қалаларының тәуелсіздік
үшін күресі кезеңімен сәйкес келеді.
Ренессанс құндылықтарының дағдарысы байқалуының қызықты формасы
утопизм болды. Идеалды қоғамды құру алыс және белгісіз уақытқа жазылған,
бұл авторлардың идеалды адамды шұғыл жасау мүмкіндігі утопиясына сенбеуін
растайды. Томмазо Кампанеллланың Күн идеалды Мемлекетінде (1568-1639 ж.ж.)
автордың Қайта Өрлеудің гуманистік құрылысынан бас тарта отырып, адамдардың
барлық өмірін қатаң белгілеудің ұсақ бөлшектеріне дейін таң қалдырады.
Жоғары Қайта Өрлеу өнері өмірдің тамаша жақтарының гармониялық
синтезіне ұмтылу, жалпы бейне үшін жекеліктен, шамалы нақтылықтардан бас
тартады. Бұл - Жоғары Қайта Өрлеудің Ертеден басты айырмашылықтарының бірі.
Осы кезеңнің европа мәдениеті үшін мәнін түсіну үшін үш есімді атау
жеткілікті: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микельанджело, олардың
шығармашылығы итальян қайта өрлеуінің басты құндылықтары – зерде, үйлесім,
қуатты бейнелейді.
Леонардо да Винчи “Үңгірдегі Мадонна” картинасында толысқан шебер
ретінде көрінеді. “Кеш құпиясы” оның шығармашылығының шыңы болып саналады.
Леонардоның қылқаламынан шыққан Мона Лиза портретінде классикалық, яғни
қайта өрлеу белгілері – кескін айқындылығы, сызықтардың көзге көрінетін
иілімділігі, физиономия тұрғысынан көңіл-күйдің мүсіндік құлпыруы және
жартылай қиял түріндегі пейзажы бар қарама-қайшы және белгісіз болашаққа
шақыратын портреттің үйлесімі айқын көрінеді.
Рафаэль сұлулық табиғаттың тазарған және жетілген формасы түрінде
болады деп сенген. Ол адам көзіне көрінеді, суретшінің міндеті оны көрсете
білу болып табылады. Рафаэльдің “Сикстин мадоннасы” өзіне тарту қасиетінің
тереңдігімен ерекшеленеді. “Афина мектебінде” гуманист, антика мәдениетін
тамаша білгір ретінде көрінеді.
Мәдени тынығу жұмысындағы түрлі бағыттағы жұмыстар
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады,
бірақ әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие маңыздылығы сондай, біздің
болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана
Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі .
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Иә, егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең
мазмұнды білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі
алға қойған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі
мектеп оқушысы. Жас ұрпақ тәрбиесі қай заманда болмасын уақыт сөресінен
түскен емес. Тәрбие мәселесі адам баласының ғұмырындағы көнермейтін,
ажырамайтын баға жетпес құндылық, бала тәрбиелеу мәселесінің негізгі өзегі-
өмір тәжірибесі, өз халқының әдет-ғұрпы.
Ақиқат пен аңыздың асқарында ғұмыр кешкен Бауыржан Момышұлы атамыздың
мына сөзі де менің жанымда жүреді. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ
едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ
елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан
қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Солардан
қорқам деген атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің
құдіретіне тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта
тыңдап, оның қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді
сыйлайтын намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие жұмысы ұлттық
мінез, ұлттық келбетіміздің ажарлануына жол ашады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов: Адам баласы жан жемісін
татпай, өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды деген екен.
Жан жемісі алдымен оқу-білім, тәрбие десек, сол жемісті берер мәуелі
ағашымыз мектеп, ол мектептің жүрегі- мұғалімдер емес пе?!
Мектеп-білім ошағы, тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
№ 1. Мәдени тынығу жұмысы
1.1 Жалпы түсінік
1.2 Мәдениеттің тарихы.
№ 2. Мәдени тынығу жұмысының түрлі бағыттағы жұмыстары
2.1 Ұйымдастырушылық,тәрбиелік жұмыстары
2.2 Қазақ ұлттық өнерінің мәдени тынығу жұмысындағы рөлі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өмірде, кез-келген елді мекен, қала, ауыл, кент, әр бір еңбекші
ұжымда, әр жанұяда өзіндік қайталанбайтын жағдаяттар мамандар үшін мәдени
тынығу тақырыбын ашып береді.
Қазіргі таңда заманауи жағдайларға байланысты өмірдегі түрлі
қайшылықтар , әлеуметтік теңсіздіктер, таптық бөлініс, түрлі шиеленістер,
тынығу жұмысының дамуына, жалпы қоғамның рухани дамуына өз әсерін тигізбей
қоймайды.Адамдар,әсіресе жастар жағы, көбіне бос уақытты қалай өткізу
мәселесін барынша еркін, тәуелсіз түрде шешеді, түрлі әрекеттерге, пайдалы
да, зиянды да жағдайларға жолығып жатады. Сан жылғы тәжірибелер
көрсеткендей, рухани түрде байлығы жоқ, дұрыс тәрбие алмаған, өмірге деген
көзқарасы дұрыс қалыптаспаған жастардан үнемі ксапат мінезді қылықтар пайда
болады,және де олардың тынығу әрекеттері мәдени тынығу жұмысының бірден бір
күресетін мәселесі боп отыр. Өзімшілдік, экстремистік, ұлтшылдық,
қаскөйлік, девиантты мінез-құлықтар арқылы олар өздерінің таяз болған
рухани байлықтарын толтырады. Осындай қауіп-қатер, қоғамның болашағына кері
әсер етіп, мәдени тынығу жұмысының, әсіресе жастармен жұмыс мәселесін алға
қойып отыр.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Мәдени тынығу жұмысы
Мәдениет (латын cuItura өңдеу, егу деген сөзден шыққан). Мәдениет
адам жасаған әлем сияқты екінші табиғат. Мәдениет адамдардың өмір сүрген
ортасымен қарым-қатынасы. Қарым қатынас нәтижесінде қалып тасқан ерекше
құбылыс. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылым, топтардың, жіктердің,
ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүруі жағдайына сәйкес болып қалыптасады.
Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениеттің дамуы
қоғамды ілгері жылжытады. Мәдениетке бірден бір ой бөлген Абай Құнанбаев.
Сократ, Спенсер, Блинский, Чернышевский сияқты ойшылдар Мәдениеттану
жеке пән ретінде ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан
да оны әлі де болса да буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз.
Мәдениеттану мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім,
өйткені ол философияның басты саласы мәдениет философиясын қамтиды. Қазіргі
кезеңдегі материалдық және материалдық емес өндіріс орындары еңбекке
қабілетті, технологиялық мәдениетті игерген адамдарды қажет етеді. Осыған
орай, соңғы кездері педагогикалық құжаттардағы технологиялық мәдениет,
еңбек мәдениеті ұғымдарының мәнін көпшіліктің дұрыс түсінуі қажетті шарт
болып табылады.
Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды,
олардың санасынан құдайлар берік орын алды. Үйде де, түзде де құдайлар
адамдармен бірге болды оларды жебеп, қорғап отырды. Құдайлар қалаларда
тұрды, қала заңдары мен қала азаматтарын бәле жаладан қорғады. Сондықтан
эллинист Макс Поленц полистік патриотизмді ерекше дәріптейді.
Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: материалдық және рухани.
1. Материалдық - бұл өндірістегі құрал-саймандар техника, құрылымдар
және тағы басқалар.
2. Рухани — бұл ғылым, өнер, әдебиет тағы басқалар.
Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі шартқа байланысты Олардың арасында
тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер
етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар
нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал
жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер,
тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.
Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен бірге барлық қолмен,
ақылмен өңделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің
даму сатысын көрсетеді. Сондықтан мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың
сабақтастық байланысын тани білу қажет. Өткендегі құрал – саймандар із-
түссіз жоғалып кетпейді.
Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әртүрлі түсінеді.
Біреулері мәдеениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы,
саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері – қоғамдағы адамдардың білім
мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның саналы ақыл-ойы, мінезі,
оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды.
Мәдениет — тұтас бір құбылыс, оны зерттегенде жүйелі талдау әдісі
қолданылады. Бұл әдісті екі тұрғыда қолдануға болады.
1) мәдениет қоғамның оның әрбір саласының сапалық сипаттамасы ретінде
болады.
2) мәдениет жүйе ретінде, яғни, оның құрылымы, оған кіретін бөліктер,
элементтер, олардың арасындағы байланыс-қатынастарды, мәдениеттің жүйелік
салаларын зерттейді. Адам іс-әрекеті дамуының өзі мәдени құбылыстың жеке
көрінісі болады.
Жалпы мәдениет құрылымы екі үлкен бөліктен құралады:
1) Материалдық мәдениет. Бұл адамның табиғатты өзгерту, қайта құру
процесімен байланысты;
2) Рухани мәдениет. Бұл адамның рухани дүниесін және оның әлеуметтік
өмірін өзгертумен байланысты болады.
Мәдениеттің мәні мен мазмұны оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал,
оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден
тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес
басты атқаратын қызметі таным, яғни таңба – символдық элемент болып
саналады. Халықта күш — білімде деген сөз бос айтылманы белгілі.
Тіл-адамзаттың білімі мен тәжірибені сақтап, оны ұрпақтарға жеткізу
құралы. Танымды білдіретін әрбір таңба, символдың, элементтің өзінше маңызы
бар. Олардың әрқайсысы жоқ обьектілердің қарама-қатынастары болған уақытта
қолданылып отыратын бейнесі болып саналады. Осы таңбаларды, символдарды
адам оқу, тәрбие процестерінде біліп үйренеді, содан кейін оларды жаңа
мәлімет, хабар арқылы сақтауға, өзгертуге, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
мирас етіп қалдырып, жалғастырып отыру үшін пайдаланылады.
Мәдениеттің екінші элементі — ол құндылық, танымдылық жүйесі. Құндылық
— деп, әрбір қоғамдағы әлеуметтік субьектінің (адамдардың немесе
әлеуметтік алуан түрлі топтар мен жіктердің, бірліктердің) мұң-мұқтажын,
мүддесін, талап-тілектерін, қажеттілігін қанағаттандыратын құбылыс,
процестердің қасиеттерін айтамаыз.
Мәдениет адамсыз жасалмайды. Адам дамуы мәдениетке байланысты. Тек
осы өзара тәуелдікті анықтай алғанда ғана мәдениеттің адамзат тарихында,
адам өмірінде алатын орнын түсінуге болады. Мәсселен, 1823 ж. гректердің
Милос аралы жағалауындағы теңізден табылған Венера (Афродита) аталған, бойы
207 см келетін әйел мүсіні — әйел сұлулығының үлгісі аталды. Теңіз ішіндегі
құмнан шығармақ болғанда мүміннің қолысынып қалса да, ондағы әйелдің тұрған
тұрысы, бейнесі, мойыны, омырауы, белі, мықыны қай заманда блсын ғажап сұлу
көркемдікті паш ететін құбылыс. Ол б.з.б 33-2-ғ. жасалған көрінеді. Ал
енді мүсін тек адамдарға ғана рухани ләззат береді. Адамнан басқа тірі
жанға оның ешқандай әсері жоқ болмайды да. Олай болса, сол мүсіннің тек
геометриялық түрі емес, оның рухани мәні болғанын байқатады.
Өткен уақыт мәдениеті – халықтық мұра ол адамның өзі оның өткен жолы,
болашағының сатысы, сондықтан бұрыңғы мәдениет туындыларын қазіргі сана
дәрежесі негізінде қоғамның осы заманғы қалпына сәйкес бағалау ойлауды
қажет етеді. Мәдениетті қоғам дамуынан бөліп алуға болмайды, өйткені
мәдениет – сол дамудың көшірмесі, бейнесі, белгілі бір мағынада болашағы
да. Жаңа тарих дәуірі кейбір антикалық ойларды қайта жаңғыртып, мәдениет
дамуына тиек етті. Солардың бірі табиғи ортамен байланыстыра қарау.
Мәдениеттің ерекшелгі сол, ол тек обьективті шындық түрі ғана емес,
шығу тегі жағынан алғанда, оның обьективті мазмұны. Мәдениеттің
материалдылығының өзі, шығу көзі адамға байданыстылығында. Адамның өмір
сүру тәсілі мен обьективті қызмет негізінде ғана мәдениет материалдық сипат
алады. Материалдық мәденет өндіріс құрал-жабдықтары, сәулет өнерінің
мұралары арқылы білінсе, рухани мәдениет кітаптар, қолжазбалар, қылқалам
шығармалары арқылы сондай-ақ өлең, жыр, терме, жұмбақ, жаңылтпаш,
әңгімелерден мәлім болады. Заттың мәдени бағаға ие болуы үшін ең алдымен
адамдық сипат алуы керек..
Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Өнер мәдениеттің алтын қазынасы,
адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністеріндің бірі оның әсемдікке,
сұлулыққа ұмтылу. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-
билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджеланың мәңгілік туындыларымен
жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу денелерсіз, өнер
әлемінсіз қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шыныныда да,
өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап
көріністердің бірі-оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Осыған дейінгі
қарастырылған анықтымалардан бір қорытынды жасасақ, мәдениет – адам әлемі.
Мәдениет көріністерінде адамдық, парасат, ақыл-ой, ізгілік, пен
әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі құралған. Сонымен қатар, мәдениет
— адамзат тұлғасы деңгейіне көтеретін негізгі құрал.
Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Оны латын
тілінде аударғанда байлау, екінші қайта оралу дегенді білдіреді. Дін
адам жанынан туындыайтын дүние. Адамдар бүкіл адамзат тарихы барысында
өмірден тұрақтылық, өзгерместік, мәңгілік пен қасиетті іздеп келеді. Дін
қоғамды бүкіл адамзатты жақсылыққа бастаушы. Барлық діндердің ортақ
ерекшелігі- халықты тіәртіпке, мәдениеттілікке, ұйымшылдыққа, бірлікке,
инабаттылыққа шақырады. Дін мәдениетпен шектелмейді. Ол мемлекетпен,
саясатпен, басқада түрлі салалармен тығыз байланысты. Дінсіз қоғам,
мемлекет болмайды.
Ғылым мен өнер — екі фундаменталды мәдениетке және екі дүниетанымға
негізделген феномен Әрбір дәуірдің өз үстем жақтары бар, солармен қатар
дүниетанымның шеткі формалары бар, дегенмен олар да адамзат қоғамының
дамуында елеулі рөл атқарады. Мысалы, орта ғасырдағы Еуропа дәстүрінде
христиан діні басым болды, ресми түрде де, халық санасында да басымырақ
көрсетті, ал ғылым бедерсіз бір түсті, элиталық түрдегі дүниетаным,
ағартушы монахтар мен жаңадан пайда бола бастаған ақсүйектік университет
төңірегінде танымал болды.
2.2
Европалық орта ғасыр мәдениеті шарықтауы мен құлдырауы бар он екі
ғасырлық қиын жолды қамтиды. Ол - негізгі типологиялық белгілерден тұратын
жалпы әлемдік мәдени процесс бөлігі. Нағыз мәдениет ретінде ол оны жасаған
халықтардың көптеген жалпы және ерекше белгілерінен тұратын терең жеке
бейнеге ие. Орта ғасырдың рухани мәдениеті үшін Абсолютке жетуге тырысу,
универсализмге ұмтылу, символизм және аллегориялық, танымның діни құрылымын
тудыру, беделге ие болуға, форма тұрақтылығына ұмтылу, индивидтің оны
қоршаған әлеуметтік ортамен тұтастығы ретінде белгілер болды. Алайда орта
ғасырлық мәдениет өзгермей тұрып қалған мәдениет болған жоқ, ол біртіндеп
қозғалмалы сипатқа ие болды. Мәдени өмірдің жаңа формалары, философиялық
ағымдар, көркем стильдер, әдебиет жанрлары туды. Мәдениеттегі жаңа
құбылыстар бір-бірін байыта отырып, мәдени алуандықтың өсуіне мүмкіндік
жасай отырып, алдыңғылармен өзара әрекет етті.
Орта ғасырлық мәдениеттің хронологиялық шеңберлері: Vғасырдың соңы,
дәлірек айтсақ, 476 жыл – Батыс Рим империясының құлаған жылы, ол ерте
феодалдық мемлекеттер орнында пайда болды, XVIIғасырдың екінші жартысы –
Ағылшын буржуазиялық революциясының кезеңі, бұл Европада феодализмді жойып,
капиталистік қатынастарды орнатуға негіз болды. Осы кезеңнің барлық мәдени
өмірі көбінесе христиандықпен анықталды, бағыт-бағдардың жаңа этикасын
дайындады, дүниеге және ондағы адамның орнына жаңа көзқарасты
қалыптастырды. Осы дәуір ойшылдарының әсемдік туралы ілімдері барлық
көрінетін формаларды жасаушы Құдайды түсінуге бағытталған. Тарих та
құдайдың ниетін жүзеге асыру ретінде қабылданды. Философия – дін іліміне
қызмет көрсетуші, орта ғасырлық философтың көзқарасы бойынша оның мұндай
функциясы оның жалғыз ақтайтын дәлелі бола алады. Дін ілімі орта ғасырлық
адамның әлеуметтік практикасының ең жоғары қорытындысы. Орта ғасырда
математика, сәйкесінше математикалық символдар тілі болған. Алайда бұл
математикалық символдар дін ілімінің символдары болған, өйткені математика
сакральды арифметикатүрінде болды, ол құдайшыл шындықтарды символдық
түсіндіру қажеттіліктеріне қызмет етті.
Орта ғасыр алғаш рет уақыт рухындағы өнер арқылы кешенді беру тәсілі
ретінде көркем стиль жасайды. Роман стилі бірінші жалпы европа стилі болып
саналады, ол VIII-XIIғ.ғ. тараған және ежелгі рим сәулет өнерінің ерте
үлгілерімен ұқсастығы үшін европалық орта ғасырдың екі жетекші сәулет
стильдерінің бірі. Жабындыларды көтеріп тұрған жуан қабырғалы және бойница
түріндегі терезелері бар роман стилінің ғимараты өзінің типі бойынша
бекініс ғимараты болды. Бұл ұқсастықты дөңгелек бақылау мұнаралары
толықтырып тұрды. Роман өнері жасаған негізгі құрылыс – қорған-бекініс,
монастырь-бекініс, қала-бекініс. Қорған – рыцарьдың бекінісі, шіркеу –
Құдайдың бекінісі және т.б. Қорқыныш тудыратын, бақылау мұнаралары бар
тауда орналасқан тас ғимарат роман өнеріне тән құрылыс. Роман соборының
сырты өте жарасымды. Артық, деструктивті ештеңесі жоқ. Бірақ храмның ішінде
әдеттен тыс, толқытатын бейнелер көп. Роман соборларының капительдерінде,
бағаналардың аяқ жағында, терезелерде, қабырғалар мен есіктердің
рельефтерінде кентаврлар, арыстандар, жартылай кесірткелер, жартылай
құстар, әр түрлі химерлер бейнеленген. Бұл жәндіктер оюлап ойып жасалып,
жиектерге отырғызылған.
Роман стилін XII-XIVғ.ғ. тараған готика ауыстырады, ол қалалық орта
ғасыр мәдениетінің дамуымен тығыз байланысты. Бұл аты шартты түрде: ол
Қайта Өрлеу дәуірінде пайда болған және готтар өнері, яғни варварлар
деген мағынаны берген. Жебе тәрізді аркалары мен терезелері, мұнаралары,
төбелері бар готикалық ғимараттар мен ордалар ортағасырлық лас көшелерден
бөлініп шығып, аспанға, Құдайға ұмтылады. Төбелері биік готикалық құрылыста
ауа кең болды. Бүкіл қабырғаны алып тұрған түсті витражды терезелерден
бөлменің ішіне кемпірқосақтың барлық түстерімен құбылып тұрған күн сәулесі
түседі. Осының бәрі орган музыкасымен үйлесімде діндарлардың ерекше
эмоционалды-шаттық күйін тудырды: барлық линиялардың аспанға ұмтылысын,
тастың дематериализациясы адамға жерге қатысты басқа әлемде тұрғандай сезім
тудыратындай әсер ету керек болатын. Готикалық сәулетте бірінші рет көшеге
немесе алаңға шығатын, әшекейлеу жағынан ғимараттың басқа бөлігінен
ерекшеленетін әшекейленген фасад қолданылды. Готикалық собор христиан
сенімінің сұлулық пен гүлдену үлгісі ғана емес, қаланың сәттілік символы
болды. Париж Құдай Анасының соборы, Франциядағы Рейм және Шартр соборлары,
Германиядағы Кельн соборы, Англияда Солсберри аббаттылығы және Вестминстер
аббаттылығы готика құрылыстарының жауһары болып саналады.
Адамзаттың рухани бірігу құралы мектеп болды, онда әр текті халық
жалпы ойлауды және жалпы өмір сүруді үйренді. Орта ғасырлық мектеп антика
мектебінен бастау алады. Оны ұйымдастыруға антикалық білімі бар ерте орта
ғасыр қайраткерлері үлкен роль атқарды. VIғ. өмір сүрген Боэций Платонның
жеті еркін өнерін, яғни орта ғасырлық оқу орындарында оқытылатын жеті
міндетті пәнді тұжырымдады. Өз кезегінде жеті еркін өнерді екі бөлікке
бөлу қабылданды: тривиум (үш бастапқы білім – грамматика, риторика және
диалектика), және квадривиум (төрт білім жолы: геометрия, арифметика,
астрономия және музыка).
Орта ғасырлық қалалардың гүлденуі білімді адамдарға деген қажеттілікті
тудырды, бұл мектептердің базасында университеттердің пайда болуына әкелді.
Бірінші университеттер Болонияда (ХІ ғ соңы), Кембриджде, Оксфордта (ХІІІ
ғ. басы) және басқа европа орталықтарында пайда болды. Оларда жетекші
факультет дін ілімі болғанмен, басқа факультеттер феодалдық қоғамда
ақсүйектер білімінің таралуына мүмкіндік жасады. IX-XIVғ.ғ. билік жүргізген
философия схоластика, орта ғасырлық діни философия деген атқа ие болды,
оның негізгі мақсаты – діни дүниетанымға теориялық негіздеме беру,
дәлелдердің логикалық әдістерімен діни догмаларды ұтымды дәлелдеу. Атауы
схола деген (мектеп) сөзден шыққан, бұл оның мектептік-дидактикалық
сипатын көрсетеді. Схоластиканың ішінде бірнеше бағыттар дамыды. Олардың
арасындағы дау алдымен жалпы ұғымдар проблемасына шоғырланды. Бағыттардың
бірі – реализм жалпы ұғымдар заттардан тыс өз бетімен болады және әлем мен
танымда оның алдында болады деп тұжырымдаған. Номинализм деп аталған басқа
линия жалпы ұғымдардың өз бетімен өмір сүруін теріске шығарды және тек
жалғыз заттарды ғана мойындады. ХІІІ ғ. схоластиканы жүйелендіруші белгілі
философ Фома Аквинский болды.
Ақсүйектер мәдениеті де болды, онда рыцарлық мәдениет ерекше орын
алады. Рыцарлар ортасы этикеттің ерекше шеңберлерін жасады. Рыцарь құдайға
сыйынып, күнәдан, менмендіктен және нашар қылықтардан бойын алыс салып,
шіркеуді, жесірлер мен жетімдерді қорғап, қол астындағыларға қамқор жасау
қажет. Ол батыр, адал болып, оң іс үшін ғана күресу керек. Ол өзінің ханымы
үшін турнирлерде күресе білетін, жиһанкез болу керек. Бұл рыцарьдың әсем
ханымға деген махаббатынан қатты байқалады.
Литургиялық драма пайда болды, ол соборда ойналып, қызмет бөлігі болып
саналды, ол храм папертиінде болып, латын тілінде емес, жергілікті
диалектіде жүргізілді. Кейіннен миракль (христиан сенімінің қарапайым
адамдарға, оның ішінде күнәлілерге игілікті әсері туралы ғажайып аңыздар),
мистерия (керемет мерекелік ойындар, олар бірнеше күнге созылады,
христиандық сюжеттерді насихаттағанмен, ақсүйектер ұйымдастырады), моралите
(христиан рақымшылдарын мадақтайтын аллегориялық көріністер) сияқты жанрлар
қалыптасады.
Готика кезеңінің әдебиетінде ваганттар поэзиясы ерекше орын алады, бұл
поэзияны таратушылар кезбе студенттер болды. Олардың еркін ойлы поэзиясы
орта ғасырдың аскетикалық (тақуа) идеалдарынан алыс болды; ваганттар таза
ақсүйек әдебиетін құру жолымен жүрді. Олар уайым-қайғысыз салтанат өмірді
әндеріне қосты: Барлық білгірлікті, оқуды тастап, жастық шақта рахат алу –
біздің міндетіміз.... Олардың поэзиясында сатиралық антиклерикальды нота
басым болды. Кейде ваганттардың өлеңдерінде баспанасыз, тапшылық өмірге
деген наразылықтары да болды. Пайдасыз өмір, сауық-сайран үшін емес, мен
оқуды қайыршылықтан тастадым.
ХІ-ХІІ ғ.ғ. батырлар эпосы жазылды, бұл осы уақытқа дейін ауызша
дәстүрде ғана беріліп келген. Халық ертегілерінің қаһармандары әдетте өз
елі мен халқын қорғаған жауынгерлер болды; эпикалық аңыздарда ерлік, күш,
адалдық, қаһармандық дәріптелді. Француз эпосының ең зор ескерткіші -
Роланда туралы жыр, оның кейіпкері патриот Роланд болып табылады, оның
өмірлік мақсаты император мен сүйікті Францияға қызмет ету. Немістің
батырлар жырының ірі ескерткіші – Нибелунгтар туралы жыр. Эпостың негізі
ұлы қоныс аудару кезіндегі ежелгі неміс аңыздары, бірақ жырдың барлық
сипаты ХІІ ғ. феодалды рыцарьлық Германиямен байланысты. Осы кезде
Беовульф ағылшын батырлар эпосы және Үлкен Эдда скандинавиялық эпикалық
мұрасының ескерткіші өмірге келеді.
Шығыста, Византияда христиан шіркеуі күшті империялық билікке тәуелді
болды. Византия императорлары Vғ. бастап шіркеу өмірінде маңызды роль
атқарды; тіпті шіркеу соборларын шақыру құқығын да император шешті, ол
қатысушылар құрамын анықтап, олардың қаулыларын бекітті. Батыста шіркеу
мемлекетке бағынбағандығымен қатар ерекше орынға да ие болды. Рим папасы
маңызды саяси фигура да болды. Батыс пен Шығыс шіркеулерінің арасында
қарама-қайшылықтар пайда болып, уақыт өте келе принциптік сипатқа ие болып,
тереңдей берді. ІХ ғ. ортасында филиоква (филоква) – католик шіркеуінің
Қасиетті Рухтың Құдай-әкеден ғана емес (Шығыс шіркеудің позициясы), Құдай-
ұлдан (Батыс шіркеудің позициясы) шығуы туралы дауы болды. 1054 ж.
шіркеулер бір-бірінен толық тәуелсіздігін жариялаған кезде біржолата бір-
бірінен қол үзді.
Ерте ортағасырлық кезеңге ересейлердің –негізгі постулаттарына қайшы
келетін ерекше ілімдердің пайда болуы жатады. Олардың әр түрлі идеялары
болды. Олармен күрес жолының бірі инквизиция – католик шіркеуі құрған сот-
полицей мекемесі болды, ол ХІІІ ғ. үнемі шіркеуі соты ретінде жұмыс жасады.
Инквизицияның ресми құрылған жылы және бірінші инквизициялық процесс жылы
1229 жыл саналады.
Орта ғасырдың соңғы ақыны мен жаңа кезеңнің алғашқы ақыны Данте
Алигьеридің поэтикалық жаңашылдығы дүниеге және поэзияға ортағасырлық
көзқараспен қатар болды. Оның поэзиясына тән белгілер аллегория мен
символика болды. Алайда Дантенің кейіпкерлері өзінің өміршеңдігімен жаңа
дүниетанымға, әлем мен адамға деген жаңа қатынасымен жол ашты.
Кескіндемедегі түпкі ренессанс белгілерін Джотто жұмыстарынан көруге
болады, бұл композицияның алуандығы мен өміршеңдігі, тұрмыстағы нақты
заттарды, жағдайды, костюмдерді, перспективалар мен анатомияны ескере
отырып, нақты кеңістікте кейіпкерлердің табиғи орналасуын көрсетуге
тырысуы. Шығыс Орта ғасыры мен Қайта Өрлеу мәдениеті. Орта ғасырлық араб
мәдениеті арабтандыруға ұшыраған, исламды қабылдап, классикалық араб тілі
көп уақыт әдебиет пен дін тілі ретінде билік құрған елдерде өркендеді.
Барлық орта ғасырлық араб мәдениеті, адамдардың күнделікті тұрмысы мен өмір
салты, қоғамдағы мораль нормалары VIIғ. Араб түбегіндегі тайпаларда пайда
болған ислам дінінің әсерінен дамыды.
Араб философиясының пайда болуы каламарационалды діни ғылымның алғашқы
өкілдері – мутазилиттердің (жекеленгендер) қызметімен байланысты. ІХ ғ.
арабтар антиканың ғылыми-жаратылыстану немесе философиялық мұрасымен кең
танысады. Аристотель философиясы басты назарда болады. Неоплатондалған
аристотелизм орта ғасырлық араб философиясы – шығыс перипатетизмінің
басты бағыты ілімінің негізі болды. Осы бағыттың негізін қалаушы араб
философы, астрологы, математик және дәрігер әл-Кинди болды. Шығыс
перипатетизмнің әрі қарай дамуы әл-Фараби және Ибн Сина есімдерімен
байланысты.
Әл Фараби (870, Фараб – 950, Дамаск) - Шығыс философы, ғалым-
энциклопедисті, шығыс аристотелизмінің ірі өкілі. Халеб пен Бағдат
қалаларында философиялық және ғылыми білім алған. Фараби философиясының
негізі – Біртұтастан жеке заттардың шығуы, эманация туралы неоплатондық
іліммен аристотелизмнің үйлесімі. Әлеуметтік-этикалық трактаттарында Фараби
діни қауым көшбасшысы, билеуші-философ басқаратын рақымшыл қала туралы
ілімді дамытты. Фараби идеалды құрылысқа теріс адамгершілік қасиеттерді
көрсететін мәдениетсіз қаланы қарсы қояды.
Фараби Аристотель (осыдан оның Екінші ұстаз атты құрметті атауы
шыққан) мен Платон шығармаларына берілген комментарийлердің авторы.
Фарабидің Музыка туралы үлкен трактаты - Шығыс музыкасы мен ежелгі грек
музыка жүйесі туралы деректердің маңызды көзі. Фараби Ибн Синға, Ибн
Баджуға, Ибн Туфаилға, Ибн Рушдаға, және де ортағасырлық Батыс Европаның
философиясы мен ғылымына әсер етті.
Орта ғасырдағы атақты ғалым тәжік философы, дәрігер, жаратылыс тану
ғылымдарын жетік меңгерген, ақын және белгілі музыка танушы – Абу Әли Ибн
Сина (Батыс Европада Авиценна деп атаған, 900-1037 ж.ж.). Ибн Сина әлемдік
мәдениет тарихында белгілі орын алады. Философиялық шығармаларының ішінде
ең белгілісі - "Китаб-аш-шифа" (Сауығу кітабы). Ибн Сина философ-
рационолист болған. Ол тәжірибеге, шындықты фактілермен, практикамен сынап
тексеруге үлкен мән берді. Ол антика философтарының көзқарастарын дамытты,
оның прогрессивті көзқарастары ислам қағидаларына қайшы келді және мұсылман
дінбасыларының орынсыз шабуылдарын тудырды.
Араб философиясының әрі қарай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль және Ибн
Рушд есімдерімен байланысты, олардың шығармашылығы араб философиясының шыңы
болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатондық өзгешіліктен
тазартып қана қойған, натуралдық пантеизмге бейімделген дербес жүйені
құрды. Ибн Рушд сенімнен ақыл-парасаттың басымдылығын дәлелдеді және
діндарлардың философиялық проблемалармен айналысуының заңсыз екендігін
дәлелдеді. Орта ғасырлық араб ғылымының орталықтары Бағдат, Куфа, Басра,
Харон қалалары болды. Әсіресе Бағдатта өмір қызу қайнап жатты, онда Ғылым
үйі - академиялардың, обсерваториялардың, кітапхана мен аудармашылар
алқасының өзіндік бірлестігі құрылды.
Шығыс ислам әлемінің көркем мәдениеті айрықша. Онда кескіндеме жоқ,
өйткені Алла мен құдайға қатыстының барлығын бейнелеуге рұқсат етілмеді.
Нәтижесінде бейнелеу өнері кілем тоқуда жақсы дамыды, оған тән белгілер
түрлі-түстілігі мен өрнектілігі болды. Араб сәулет өнері ерекше дамиды, ол
арабтардың ең алдымен барлық грек, рим, иран көркем дәстүрлерін қайта өңдеу
негізінде дамыды. Сол кезеңнің ең белгілі сәулет ескерткіштері Фустаттағы
Амра мешіті мен VII-VIIIғ.ғ. салынған, Куфадағы собор мешіті. Осы кезеңде
мозайкамен және әр түрлі мәрмәр таспен өңделген Дамаскідегі Құз күмбезі
храмы салынды. Кейіннен мешіттерді әсем өсімдік және геометриялық
өрнектермен безендіре бастады, оған стильденген жазу- араб вязі қосылды.
Мұндай өрнекті европалықтар арабеска деп атаған, ол өрнектің шексіз дамуы
мен ырғақты қайталануы принципі бойынша құрылды.
Орта ғасырлық араб мәдениетінде поэзия мен проза тығыз байланысты
болды: өлеңдер табиғи түрде махаббат жырларында да, медициналық трактаттар
мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, сұлтандар, шахтар өзіне
сарай ақындарын алу үшін қаражаттарын аямады. Поэзияны олар өзін-өзі
таныту, мадақтау құралы ретінде қарады. Бұл жағынан ұлы парсы ақыны, Шах-
намэ (Патшалар кітабы) өшпес эпопеясын жазған Фирдоуси (993-1030 ж.ж.)
шығармашылығы белгілі. Мұнда ол иранның мифтік және тарихи патшаларын жырға
қосқан. Ең басты кейіпкер - өз халқының ұлы, эпикалық қаһарман Рустам.
Поэма әділдік пен ізгілік идеяларына толы.
X-XVғ.ғ. әлемге танымал араб халық ертегісі Мың бір түн жазылды. Оның
негізін парсы, үнді, грек ертегілерінің қайта өңделген сюжеттері құрады.
Парсы ақыны, математик, философ Омар Хайямның (1040-1123 ж.ж.)
шығармашылығы көпшілікке белгілі. Философиялық төрт жол өлең – рубаилар оны
танымал етті, оның әрқайсысы тұлға еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойға,
гедондық мотивтерге толы кішкене поэма. Поэзияның әрі қарай дамуы парсы-
тәжік ақыны Низами, Джами (1414-1492 ж.ж.) және өзбек әдебиетінің негізін
қалаушы Әлішер Навои (1441-1501 ж.ж.) есімдерімен байланысты.
Жаңа заман мәдениеті ұғымы XIVғасырдан қазіргі уақытқа дейінгі
тарихи кезеңді қамтиды.
Қайта өрлеу (Ренессанс) термині XVIғ. бейнелеу өнеріне қатысты
қолданыла бастады. Ренессанс антика ғылымдары мен өнерлерінің қайта өрлеуі
ретінде сипатталады. Бұл жалпы дұрыс. Алайда Ренессансты тек бір антикаға
ғана жатқызуға болмайды, бұл Ренессанста бастыны байқамау болып саналады.
Кейіннен Қайта өрлеу ұғымы кең мағынаға ие болады. Ренессанс
мәдениетіндегі ең бастысы – адамзат тұлғасын дәріптеу теориясы мен
практикасы.
Итальян Қайта Өрлеуі іштей кезең-кезеңге бөлінеді: түпкі ренессанс
(XIII-VIVғ.ғ.), ерте Қайта Өрлеу (XVғ.), кемелденген немесе жоғары (1550-
1530 ж.ж.), кейінгі (XVIғ. ортасы).
Түпкі ренессанстың өтпелі кезеңін түсіну үшін ең тамаша материал –
Данте Алигьери (1265-1321 ж.ж.) шығармашылығы. Оны Орта ғасырдың соңғы
ақыны және жаңа дәуірдің алғашқы ақыны деп атайды. Данте 1300 жылды адамзат
тарихының ортасы деп санаған және сондықтан әлемнің жалпы және қорытынды
сипатын беруге тырысты. Мұны ол Ғажайып комедияда (1307-1321 ж.ж.) тамаша
бейнелеген. Поэманың антикамен байланысы Комедиядағы негізгі
кейіпкерлердің бірі – рим ақыны Вергилий екендігінен көруге болады. Ол -
жер бетіндегі даналықтың, ағартушылықтың, өнегеліктік символы. Антика
әлемінің атақты адамдары – пұтқа табынушылар Гомер, Сократ, Платон,
Гераклит, Гораций, Овидий, Гектор, Энейді ақын тозақтың алғашқы тоғыз
шеңберлерінің біріне орналастырған.
Франческо Петрарканы (1304-1374 ж.ж.) Европадағы бірінші гуманист және
әдебиетші деп санайды. Петраркидің барлық өмірі - өз мүддесі мен өзін-өзі
ғана ойлайтын жеке адамның өмірі. Бұл жағынан ол әдебиеттегі бірінші
индивидуалист. Петрарка өзінің сүйіктісі Лаураға арналған сонеталарымен
белгілі.
Осы кезеңде лирикалық поэзия гүлденеді. Джованни Бокаччо (1313-1375
ж.ж.) бұл жағынан ерекше орын алады. Ол өз шығармашылығында жаңа
адамгершілік принциптерін айқындайды. Әдебиет ісімен айналыспас бұрын ол
алты жыл құқықты зерттеген, бірақ ол негізінен классикалық мифологиямен
шұғылданды. Бокаччоның көркем шығармасы Декамеронда (1350-1353 ж.ж.)
өзінің биік шыңына жетті. Адамзат табиғатының барлық байлығы антикадан
кейін алғашқы рет ақсүйектік және тұрмыстық жағынан көрінеді. Декамерон
махаббат оқиғаларының көптігімен таң қалдырады. Енді әйелжандылық
кінәланбайды, ғашықтардың тапқырлығы дәріптеледі.
Бокаччо ғашықтық ісінде сословиелік шектеулерге қарсы болған:
дворяндар қызметшілерімен, ақсүйектер атшыларымен құмарлық жолындағы
бөгеттерді табысты жеңе біледі.
Орта ғасыр кезінде флорентиялық Джотто ди Бонде, қысқаша Джотто өнері
белгілі болды. Джоттоның әлем өнерінің алдындағы басты еңбегі ол өзінің
шығармашылығында орта ғасырлық тұрақтылықтан ауытқып, эллинистік әлемді
кеңістіктік қабылдауды жаңғыртты. Джотто өнерінің жаңа реалистік
тұжырымдамасы екі басты көркем принципке негізделеді: үш өлшемді кеңістікті
перспективті беру принципіне және жарық көлеңкесінің көмегімен пластикалық
фигураны көлемді түсіндіру принципіне.
Италиядағы Ерте Қайта Өрлеудің сипаттамасына көше отырып, келеXVғ.
басында Италияда жас буржуазиялық тап өзінің басты белгілеріне ие болды. Ол
дәуірдің басты әрекет етуші тобы болды. Ол өмірде өзінің нақты орнын алып,
нық тұрды, өзіне сенді, байып, дүниеге басқа көзқараспен қарады. Италия
қалалары кішкентай болды, ал қоғамдық өмір қызуы, саяси әуестік иірімі
күшті болды. Осы отта инициативті, энергиясы мол адамдар шынықты.
Адам санасындағы бұл жылжуды Қайта Өрлеудің маңызды қайраткерлерінің
бірі, Мирандола республикасының билеушісі, тарихта Пико делла Мирандола
есімімен белгілі болған Пико (1462-1494 ж.ж.) байқады. Ол Адамның қасиеті
туралы трактатын жазды, онда адамның белсенділігі, адамның өзін-өзі
жаратуы туралы ілім баяндалады. Өзін-өзі жасайтын универсальды адамның – іс
пен ой титанының бейнесі идеалды болып саналады. Ренессанс эстетикасында
бұл құбылыс титанизм деген атауға ие болған. Қайта Өрлеу адамы өзіне
бірінші кезекте абсолютті тұлға түріндегі жасаушы және суретші ретінде
қарады.
Европа мәдениетінің тарихы Ерте Қайта Өрлеуге ізгіліктің пайда
болуымен міндетті. Ол қайта өрлеу мәдениетінің философиялық-практикалық
типі ретінде болады. Гуманизм (ізгілік) терминін (оның латын формасы –
studiahumanitatis) Ерте Қайта Өрлеудің жаңа адамдары антика философы мен
шешені Цицеронды өздерінше түсініп, енгізген. Термин адамның алуан
табиғатының толықтығы мен бөлінбейтіндігін білдірді. Ерекше мәдени орта
–гуманистер тобы тез қалыптасты. Олардың құрамы бастапқы кезде өте алуан
болды: шенеуніктер мен тақсырлар, профессор мен көшірмешілер, дипломаттар
мен дін басылары. Бұл европаның зиялы қауымының дүниеге келуі болды.
Гуманистердің оқу сабақтарының ең салмақты нәтижелері адамзат даралығын
теориялық дәлелдеу, адамның ішкі әлемін ашу және айрықша концепцияны жасау
болды.
Неоплатонизм Қайта Өрлеу философиясы болды. Онда идеялар әлемі
адамзаттың барлық тұлғасын анықтап, ұғындырады және ұйымдастырады деген ой
басты орын алды. Қайта Өрлеу дәуірінде идеялар әлемі туралы ілім Әлемдік
Ақыл мен Әлемдік Жан туралы ілімдер формасында болады.
1470-1480 ж.ж. Лоренцо Медичидің бастауымен Платондық академия деген
атпен де белгілі Флорентиялық академия гүлденеді. Ол клуб, ғылыми семинар
мен діни секта арасындағы орын болды. Академия мүшелері ғылыми
диспуттармен, басқа сабақтармен, серуендеуде, жиындарда, антика авторларын
зерттеумен және аударумен уақыт өткізді. Академия қабырғасында өмірге,
табиғатқа, өнерге, дінге деген емін-еркін қатынас дамыды.
Ренессанстың даралығы гуманизмнің әсерінен секулярланған – шіркеу
ықпалынан босатылған болды. Алайда қайта өрлеушілерді атеисттер деп айта
алмаймыз. Атеизм қайта өрлеу идеясы болған жоқ, бірақ шіркеуге қарсылық
нағыз қайта өрлеу идеясы болды. Қайта өрлеу дәуірінің адамы рухани болып
қалғысы келді.
Бейнелеу өнерінде Ерте Қайта Өрлеу бастаушылары суретші Мазаччо (1401-
1428 ж.ж.), мүсінші Донателло (1386-1466 ж.ж.) және сәулетші Брунелески
болып саналады. Олардың бәрі Флоренцияда өмір сүрді.
Мазаччо Джоттоның ұмытылып бара жатқан дәстүрін қолдап, кескіндемемен
үш өлшемді кеңістікті бейнелеу ісін соңына жеткізді. Өнер танушылар
Мазаччоның үш өлшемділік негізінде қадірлі және өзіне сенімді адамды,
немесе лирикалық, ал кейде назды адамды бейнелеуін бірінші орынға қояды.
Осыдан оның кескіндемесі скульптуралық әсер тудырады. Осы көлемділік үшін
антика бейнелері қажет.
Өнерде европа пластикасының көптеген проблемалары – дөңгелек мүсінді,
монументті, ат монументін жүз жыл алға шешіп тастаған мүсінші Донато ди
Никколо ди Бетто Барди болды, ол тарихта Донателло деген есіммен белгілі
(1386-1466 ж.ж.). Шебердің көптеген жұмыстарының ішінен оның қола Давидін
атап көрсеткен жөн.
Брунелескидің Флорентия республикасы соборының үстіндегі алып сегіз
қырлы күмбезімен атағы шықты (1420-1436 ж.ж.). Ол адамдардың бірігу символы
ретінде қабылданды, өйткені онда барлық тоскан халқы жинала алатындай
салынды.
Ерте Қайта Өрлеу – эксперимент жүргізуші кескіндеме уақыты. Дүниені
жаңаша сезіну – оны жаңаша көру дегенді білдірді. Шындықты қабылдау
тәжірибемен тексеріліп, ақылмен бақыланады. Осы кезең суретшілерінің
бастапқы мақсаты – қалай көреміз солай бейнелеу. Осы уақыт үшін бұл
революциялық төңкеріс болды.
Ерте Қайта Өрлеу кескіндемесі сол кезеңдегі итальяндық нәзік сезімді,
сезімді әсемдік пен грацияны бейнеледі. Осы құбылысты көркем ұғынудың
керемет үлгілерін Сандро Ботичелли (1444-1510 ж.ж.) берді. Оның
шығармашылығында гуманистердің жан мен дененің теңесуі туралы түсініктері
жүзеге асырылды..
Түпкі ренессанс Италияда 150 жылға, Ерте Қайта Өрлеу 100 жылға, Жоғары
30 жылға созылды. Итальян Қайта Өрлеуінің алтын ғасыры, итальян өнерінің ең
жоғары кезеңі Италиядағы қиын кезеңмен, итальян қалаларының тәуелсіздік
үшін күресі кезеңімен сәйкес келеді.
Ренессанс құндылықтарының дағдарысы байқалуының қызықты формасы
утопизм болды. Идеалды қоғамды құру алыс және белгісіз уақытқа жазылған,
бұл авторлардың идеалды адамды шұғыл жасау мүмкіндігі утопиясына сенбеуін
растайды. Томмазо Кампанеллланың Күн идеалды Мемлекетінде (1568-1639 ж.ж.)
автордың Қайта Өрлеудің гуманистік құрылысынан бас тарта отырып, адамдардың
барлық өмірін қатаң белгілеудің ұсақ бөлшектеріне дейін таң қалдырады.
Жоғары Қайта Өрлеу өнері өмірдің тамаша жақтарының гармониялық
синтезіне ұмтылу, жалпы бейне үшін жекеліктен, шамалы нақтылықтардан бас
тартады. Бұл - Жоғары Қайта Өрлеудің Ертеден басты айырмашылықтарының бірі.
Осы кезеңнің европа мәдениеті үшін мәнін түсіну үшін үш есімді атау
жеткілікті: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микельанджело, олардың
шығармашылығы итальян қайта өрлеуінің басты құндылықтары – зерде, үйлесім,
қуатты бейнелейді.
Леонардо да Винчи “Үңгірдегі Мадонна” картинасында толысқан шебер
ретінде көрінеді. “Кеш құпиясы” оның шығармашылығының шыңы болып саналады.
Леонардоның қылқаламынан шыққан Мона Лиза портретінде классикалық, яғни
қайта өрлеу белгілері – кескін айқындылығы, сызықтардың көзге көрінетін
иілімділігі, физиономия тұрғысынан көңіл-күйдің мүсіндік құлпыруы және
жартылай қиял түріндегі пейзажы бар қарама-қайшы және белгісіз болашаққа
шақыратын портреттің үйлесімі айқын көрінеді.
Рафаэль сұлулық табиғаттың тазарған және жетілген формасы түрінде
болады деп сенген. Ол адам көзіне көрінеді, суретшінің міндеті оны көрсете
білу болып табылады. Рафаэльдің “Сикстин мадоннасы” өзіне тарту қасиетінің
тереңдігімен ерекшеленеді. “Афина мектебінде” гуманист, антика мәдениетін
тамаша білгір ретінде көрінеді.
Мәдени тынығу жұмысындағы түрлі бағыттағы жұмыстар
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады,
бірақ әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері. Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие маңыздылығы сондай, біздің
болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана
Адам болып қалыптасады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі .
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.
Иә, егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең
мазмұнды білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі
алға қойған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі
мектеп оқушысы. Жас ұрпақ тәрбиесі қай заманда болмасын уақыт сөресінен
түскен емес. Тәрбие мәселесі адам баласының ғұмырындағы көнермейтін,
ажырамайтын баға жетпес құндылық, бала тәрбиелеу мәселесінің негізгі өзегі-
өмір тәжірибесі, өз халқының әдет-ғұрпы.
Ақиқат пен аңыздың асқарында ғұмыр кешкен Бауыржан Момышұлы атамыздың
мына сөзі де менің жанымда жүреді. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ
едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ
елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан
қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Солардан
қорқам деген атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің
құдіретіне тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта
тыңдап, оның қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді
сыйлайтын намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие жұмысы ұлттық
мінез, ұлттық келбетіміздің ажарлануына жол ашады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов: Адам баласы жан жемісін
татпай, өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды деген екен.
Жан жемісі алдымен оқу-білім, тәрбие десек, сол жемісті берер мәуелі
ағашымыз мектеп, ол мектептің жүрегі- мұғалімдер емес пе?!
Мектеп-білім ошағы, тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz