Дебиторлық берешек есебі мен аудитін, талдауын жетілдіру жолдары
1. Дебиторлық борыштар есебінің теориялық негіздері
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің есебі
2. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң қаржылық жағдайын талдау
2.1. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.не жалпы сипаттама
2.2. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
2.3. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң негізгі қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.4. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң дебиторлық берешек есебін талдау
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің есебі
2. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң қаржылық жағдайын талдау
2.1. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.не жалпы сипаттама
2.2. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
2.3. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң негізгі қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.4. “Қайнар Сауда ЛТД” ЖШС.ң дебиторлық берешек есебін талдау
Қазіргі таңда нарықтық экономиканың жағдайын дамытуда және басқаруды жетілдіруде, кәсіпорынның дамуының жаңа стратегиясын қалыптастыруда бухгалтерлік есеп жүйесінің рөлі мен маңызы артып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы тұрақты орнын сақтап қалу және ондағы үлесін арттыру үшін қаржылық жағдайына, төлемқабілеттілігіне және өзінің клиенттерінің сеніміділігіне бағалау жүргізіп отыруы қажет.
Бухгалтерлік есеп және қаржы-шаруашылық қызметі талдауының ақпараттары шаруашылық субъектілерінің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін оперативті басқару, экономикалық болжамдар және ағымдық жоспарлар құру және ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілері алдында тұрған ең маңызды, өзекті мәселе – есеп айырысу операцияларымен тікелей байланысты, яғни тұтастай шаруашылық субъектісінің жұмысын реттеуші – дебиторлық берешек.
Дебиторлық берешек шаруашылық субъектілерінің активтерінің маңызды бөлігі және нарықтық экономикада оның ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Сатып алушылармен есеп айырысу қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің туындауларына алып келеді. Бұл берешек төлемінің келіп түсуінің тауардың жөнелтілу, қызметтің көрсетілу және жұмыстың атқарылу уақытына сәйкес келмеуімен байланысты.
Дебиторлық берешек – кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі алынбаған ақша қаражаттары немесе ұсынылған тауарлар және қызметтер үшін ақша төлеу бойынша кәсіпорын алдындағы клиенттердің (дебиторлардың) міндеттемелері.
Кәсіпорындарда дебиторлық берешектің бар болуы айналымнан ақша қаражаттарының алынғандығын көрсетеді. Осы ретте берешек сомасының төмендеуі барлық жағдайларда кәсіпорын үшін жағымды бола бермейді, себебі бұл ақша қаражаттары есеп айырысуға емес, өткізілмей қоймаларда жатқан дайын өнімдер үшін айналымнан алынғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешектің уақытылы келіп түсуі кәсіпорынның тиімді қаржылық жағдайын қамтамасыз ету үшін қажет.
Дебиторлық берешектердің дұрыс ашылуы және жіктелуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын дәл бағалау үшін қажет. Бұл үшін кәсіпорынның бухгалтерлік есеп шоттарында дебиторлық берешек уақытылы және дәл көрініс табу керек.
Дебиторлық берешекті зерттеу және оған талдау жүргізу кәсіпорын үшін оның қарыз алушыларының шеңберін және олармен жұмыс істеу, сондай-ақ мерзімі өткен дебиторлық берешекті қайтару бойынша шараларды қабылдау,
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы тұрақты орнын сақтап қалу және ондағы үлесін арттыру үшін қаржылық жағдайына, төлемқабілеттілігіне және өзінің клиенттерінің сеніміділігіне бағалау жүргізіп отыруы қажет.
Бухгалтерлік есеп және қаржы-шаруашылық қызметі талдауының ақпараттары шаруашылық субъектілерінің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін оперативті басқару, экономикалық болжамдар және ағымдық жоспарлар құру және ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілері алдында тұрған ең маңызды, өзекті мәселе – есеп айырысу операцияларымен тікелей байланысты, яғни тұтастай шаруашылық субъектісінің жұмысын реттеуші – дебиторлық берешек.
Дебиторлық берешек шаруашылық субъектілерінің активтерінің маңызды бөлігі және нарықтық экономикада оның ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Сатып алушылармен есеп айырысу қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің туындауларына алып келеді. Бұл берешек төлемінің келіп түсуінің тауардың жөнелтілу, қызметтің көрсетілу және жұмыстың атқарылу уақытына сәйкес келмеуімен байланысты.
Дебиторлық берешек – кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі алынбаған ақша қаражаттары немесе ұсынылған тауарлар және қызметтер үшін ақша төлеу бойынша кәсіпорын алдындағы клиенттердің (дебиторлардың) міндеттемелері.
Кәсіпорындарда дебиторлық берешектің бар болуы айналымнан ақша қаражаттарының алынғандығын көрсетеді. Осы ретте берешек сомасының төмендеуі барлық жағдайларда кәсіпорын үшін жағымды бола бермейді, себебі бұл ақша қаражаттары есеп айырысуға емес, өткізілмей қоймаларда жатқан дайын өнімдер үшін айналымнан алынғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешектің уақытылы келіп түсуі кәсіпорынның тиімді қаржылық жағдайын қамтамасыз ету үшін қажет.
Дебиторлық берешектердің дұрыс ашылуы және жіктелуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын дәл бағалау үшін қажет. Бұл үшін кәсіпорынның бухгалтерлік есеп шоттарында дебиторлық берешек уақытылы және дәл көрініс табу керек.
Дебиторлық берешекті зерттеу және оған талдау жүргізу кәсіпорын үшін оның қарыз алушыларының шеңберін және олармен жұмыс істеу, сондай-ақ мерзімі өткен дебиторлық берешекті қайтару бойынша шараларды қабылдау,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: Экономика, 2003.-452б.
2. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М: ИНФРО, 2006 г.– 635 с.
3. Байтикенова Г. Ә. Қаржылық есеп – 1. 5В050800 – Есеп және аудит мамандығының орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде оқитын студенттеріне арналған қысқаша лекциялар жинағы/ШҚМТУ.-Өскемен, 2012.-101 бет
4. Вахрушина Н. «Анализ оборачиваемости дебиторской задолженности» // «Управление продажами», 2006 г, №2, 45-47с.
5. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығымен бекітілген
6. Бабаев, Ю.А. Организация бухгалтерского учета расчетов с дебиторами и кредиторами. Учебно-практическое пособие - М.: Проспект, 2005 г.– 226-230 с.
7. Бабаев Ю.А. «Бухгалтерский учет и контроль дебиторской и кредиторской задолженности». Учебно-практическое пособие - М.: Проспект, 2006 г.– 526-530 с.
8. «Қайнар Сауда ЛТД»ЖШС-ң жарғысы, 2008ж
9. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях / Учебное пособие. 2006 г. – 472-474 с.
10. ҚР 27 ақпан 2010 жылғы № 234 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы
11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учеб. пособие для экон. спец. вузов. / Г.В. Савицкая, 6-е изд., доп. и перераб. – Мн.: Новое знание, 2006 г. –703с.
12. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит: Оқулық.- Алматы: 2009, 601 б.
1. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: Экономика, 2003.-452б.
2. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М: ИНФРО, 2006 г.– 635 с.
3. Байтикенова Г. Ә. Қаржылық есеп – 1. 5В050800 – Есеп және аудит мамандығының орта, орташа арнайы және жоғары білім негізінде оқитын студенттеріне арналған қысқаша лекциялар жинағы/ШҚМТУ.-Өскемен, 2012.-101 бет
4. Вахрушина Н. «Анализ оборачиваемости дебиторской задолженности» // «Управление продажами», 2006 г, №2, 45-47с.
5. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығымен бекітілген
6. Бабаев, Ю.А. Организация бухгалтерского учета расчетов с дебиторами и кредиторами. Учебно-практическое пособие - М.: Проспект, 2005 г.– 226-230 с.
7. Бабаев Ю.А. «Бухгалтерский учет и контроль дебиторской и кредиторской задолженности». Учебно-практическое пособие - М.: Проспект, 2006 г.– 526-530 с.
8. «Қайнар Сауда ЛТД»ЖШС-ң жарғысы, 2008ж
9. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях / Учебное пособие. 2006 г. – 472-474 с.
10. ҚР 27 ақпан 2010 жылғы № 234 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы
11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учеб. пособие для экон. спец. вузов. / Г.В. Савицкая, 6-е изд., доп. и перераб. – Мн.: Новое знание, 2006 г. –703с.
12. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит: Оқулық.- Алматы: 2009, 601 б.
"УаИс" ЖШС-ң дебиторлық берешек есебі мен аудитін, талдауын жетілдіру жолдары
1. Дебиторлық борыштар есебінің теориялық негіздері
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің есебі
2. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң қаржылық жағдайын талдау
2.1. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-не жалпы сипаттама
2.2. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
2.3. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң негізгі қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.4. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң дебиторлық берешек есебін талдау
Кіріспе
Қазіргі таңда нарықтық экономиканың жағдайын дамытуда және басқаруды жетілдіруде, кәсіпорынның дамуының жаңа стратегиясын қалыптастыруда бухгалтерлік есеп жүйесінің рөлі мен маңызы артып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы тұрақты орнын сақтап қалу және ондағы үлесін арттыру үшін қаржылық жағдайына, төлемқабілеттілігіне және өзінің клиенттерінің сеніміділігіне бағалау жүргізіп отыруы қажет.
Бухгалтерлік есеп және қаржы-шаруашылық қызметі талдауының ақпараттары шаруашылық субъектілерінің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін оперативті басқару, экономикалық болжамдар және ағымдық жоспарлар құру және ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілері алдында тұрған ең маңызды, өзекті мәселе - есеп айырысу операцияларымен тікелей байланысты, яғни тұтастай шаруашылық субъектісінің жұмысын реттеуші - дебиторлық берешек.
Дебиторлық берешек шаруашылық субъектілерінің активтерінің маңызды бөлігі және нарықтық экономикада оның ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Сатып алушылармен есеп айырысу қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің туындауларына алып келеді. Бұл берешек төлемінің келіп түсуінің тауардың жөнелтілу, қызметтің көрсетілу және жұмыстың атқарылу уақытына сәйкес келмеуімен байланысты.
Дебиторлық берешек - кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі алынбаған ақша қаражаттары немесе ұсынылған тауарлар және қызметтер үшін ақша төлеу бойынша кәсіпорын алдындағы клиенттердің (дебиторлардың) міндеттемелері.
Кәсіпорындарда дебиторлық берешектің бар болуы айналымнан ақша қаражаттарының алынғандығын көрсетеді. Осы ретте берешек сомасының төмендеуі барлық жағдайларда кәсіпорын үшін жағымды бола бермейді, себебі бұл ақша қаражаттары есеп айырысуға емес, өткізілмей қоймаларда жатқан дайын өнімдер үшін айналымнан алынғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешектің уақытылы келіп түсуі кәсіпорынның тиімді қаржылық жағдайын қамтамасыз ету үшін қажет.
Дебиторлық берешектердің дұрыс ашылуы және жіктелуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын дәл бағалау үшін қажет. Бұл үшін кәсіпорынның бухгалтерлік есеп шоттарында дебиторлық берешек уақытылы және дәл көрініс табу керек.
Дебиторлық берешекті зерттеу және оған талдау жүргізу кәсіпорын үшін оның қарыз алушыларының шеңберін және олармен жұмыс істеу, сондай-ақ мерзімі өткен дебиторлық берешекті қайтару бойынша шараларды қабылдау, берешек көлеміне бақылау жасау және оның қаржылық тұрақтылыққа әсер ету дәрежесін анықтау болып табылады.
Дебиторлық берешекті талдаудың негізгі мақсаты болып есептесуді жылдамдатуға және төлемеушілік тәуекелін төмендетуге бағытталған сатып алушыларды несиелендіру саясатын қалыптастыру және негіздеу табылады.
Есепте зерттеу объектісі болып Қайнар Сауда ЛТД ЖШС-гі табылады.
Үшінші өндірістік іс-тәжірибені өту бойынша есептің тақырыбы "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң дебиторлық берешек есебі мен талдауын жетілдіру жолдары.Есеп екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде дебиторлық берешектер түсінігіне, маңызына, түрлеріне және оған әсер ететін факторларға қысқаша сипаттама берілген. Сонымен қатар, дебиторлық берешекті басқаруға көмектесетін кәсіпорындардың несиелік саясатттары жөнінде мағұлматтар ұсынылған. Және де кез келген кәсіпорын үшін маңызды мәселе болып табылатын мерзімі өткен дебиторлық берешек және оның алдын алу шаралары, сондай-ақ есебін ұйымдастыру қарастырылған. Кәсіпорын тәуекелін азайту мақсатында дебиторлық берешекті талдауды жетілдіру жолдары ұсынылған.
Екінші бөлімде есепте зерттелініп отырған объект - Қайнар Сауда ЛТД ЖШС-ң қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жүргізілген. Сонымен қатар серіктестіктің дебиторлық берешек есебінің ұйымдастырылуына және онда кездесетін шоттардың есебін жүргізу ерекшеліктері зерттелген.
"Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң кәсіпкерлік қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және Қазақстан Республикасының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер" туралы заңымен, жеке кәсіпкерлер туралы заң актілерімен пайдаланып құрылды.
1 Дебиторлық борыштар есебінің теориялық негіздері
1.1 Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
Дебиторлық берешек - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Дебиторлық берешек - жеке немесе заңды тұлғалармен өзара шаруашылық қатынастардың нәтижесінде олардан кәсіпорынға (ұйымға‚мекемеге) тиесілі борыштардың сомасы.
Дебиторлық берешекте тұрған қаражат кәсіпорынның шаруашылық айналымына қатыспайды‚ сондықтан айтарлықтай сомада берешектің болуы оның қаржы жағдайына салқынын тигізеді‚ оны өндіріп алу мерзімін қысқарту шараларын қолдану қажет. Дебиторлық берешектің уақтылы өндіріп алынуы кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсартудың аса маңызды құралдарының бірі. Түрлері: қалыпты (заңды) дебиторлық берешек - шартта белгіленген мерзімде кредитордың (сатып алушының) айналымынан қаражат алу; мерзімі өткен дебиторлық берешек - шартта белгіленген мерзімнен тыс төлем тәртібін бұзу жолымен айналым қаражатын алу; үмітсіз (неғайбыл) дебиторлық берешек - соттың өндіріп алудан бас тартуы немесе борышқордың төлем төлеуге қабілетсіздігі мүмкін емес деп танылған борыш. Үмітсіз дебиторлық берешек жағдайында берешек сомасы менқұжаттар бақылау үшін теңгерімде 3 жыл бойына (қуыну талабының ескіруі) және теңгерімнен тысқары шотта 5 жыл бойына есепке алынуға тиіс. Қуыну мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылады;
Дебиторлық берешек - несиеге тауар, материал жеткізуге, қызметтер көрсетуге немесе бөліп-бөліп төлеуге байланысты алынуға тиесілі шоттар. Кең таралған түрлері: сатып алушылар мен тапсырыскерлердің өздеріне босатылған тауарлар, материалдар, көрсетілген қызметтер үшін берешегі; орындалған, бірақ ақысы уақытылы төленбеген жұмыстар үшін берешек; ұйым өзқызметкерлеріне берген несиенің осы мақсаттар үшін алынған несиеден асып түсуі.
Дебиторлық берешек ұйымның айналысынан қаражатты алаңдатады, оның қаржы жағдайын нашарлатады. Оны уақтылы өндіріп алу - ұйым бухгалтериясының аса маңызды міндеті. Талап ету мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылып, есептен шығарылуға тиіс.
Саудалық дебиторлық берешек - негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиорлық берешек - іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар [1].
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады[3].
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу - ол пайыз түрінде қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты. Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер бөлімшесіне енгізілген 4010 Ұзақ мерзімді банк несиелері, 4020 Үәкілетті органның және (немесе) Ұлттық банктің лицензиясыз банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынатын ұзық мерзімді қарыздар, 4030 Өзге ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер сияқты пассивті шоттары пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі[2].
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары - 1200 қысқа мерзімді дебиторлық борыштар(алынуға тиісті шоттар)деп танылады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
басқадай дебиторлық борыштар[5].
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы
1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1250 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1260 Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1270 Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар
1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек
1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
1620 Алдағы кезең шығындары
1630 Өзге қысқа мерзімді активтер
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы болып табылады [6].
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі
1280Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді [2].
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн салығы шоты кредиттелінеді[1].
"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде 80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің
өзіндік құны 300000 тг.
К-т: Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 420000 тг.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын
табыс шоты 420000 тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 80000 тг.
К-т: Қосылған құн салығы сомасы 80000 тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома
келіп түскенде:
Д-т: Ақшалар шоты 500000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000 тг.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген)тауарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде "Алынуға тиісті борыштар" шоты дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010, 6280 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетулен түскен кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақша қаражаттары бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді[1].
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына 6030 Бағадан және сатудан жеңілдікттер немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер қолданылады [5].
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт: 1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі шоты
Кт: 1270 Алынуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады [8].
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойын-
ша жүргізілетін операциялар келесі 1-ші кестеде көрсетіледі.
Кесте 1
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№
Операциялар мазмұны
Дебеттелетін шот
Кредиттелетін шот
1
2
3
4
1
Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің борышы
1210
3010
2
Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетіліген қызметке есептеліген қосылған құн салық сомасы
1210
31лердің30
3
Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасына шегерілді
1610-1610
1210
1-ші кестенің жалғасы
1
2
3
4
4
Сатып алушы және тапсырыс берушілерден есеп айырысу шотына келіп түскен сома
1030
1210
5
Сатып алушы және тапсырыс берушілердің борышы олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді
1270-2150,4240
1210
6
Сатылған (тиеп жіберліген) тауар, өнім, көрсетліге қызмет үшін алынған вексель
1280
1210,2120-2130
7
Сатып алушы және тапсырыс берушілер берген вексельдері үшін борыштарын төледі
1030
1280
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі.
1.3 Күмәнді дебиторлық борыштар есебі
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздрға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі - тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі - резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі [6].
Салық кодексіне сәйкес күмәнді талаптар - Қазақстан Республикасының заңды және жеке кәсіпкерлері - резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар-резидент еместерге тауар өткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болр сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық төлеуші-дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді деп танылады.
Егер күмәнді дебиторлық болуы ықтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсету қажет. Салыстыру принципі бойынша дебиторлық берешектің кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын дебиторлық бе операциялық іс-әрекеттен болған шығыс - күмәнді борыштар шығыстары көрсетіледі.
Егер күмәнді дебиторлық берешек күтілмесе, онда кірістер мен алынуға шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал дебиторлық берешек үмітсіз мойындау кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.
Егер күмәнді дебиторлық берешек ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы субъект 15000 теңге сомасында күмәнді дебиторлық берешекті күтсе, күмәнді ( бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі: 7440 Жалпы және әкімшілік шығындар шот дебеті 1420 Күмәнді борыштар бойынша резерв шот кредиті 15000.
Күмәнді борыштар бойьшша резерв құру тәртібі Табыс 5 бухгалтерлік стандарттарымен және оған күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді борьпптар бойынша резерв есепті соңында өткізілген дебиторлық берешекті түгендеу қорытындылары негізінде құрылады. Күмәнді борыштарды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша шотарды есептеу тәсілі
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс [3].
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетулен түскен кірістершоты түрінде жазу жазылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айыпма қалдығының соамсы ғана көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалудың салдарынан елеулі айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызмет ітуралы беруде);
дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста)[4].
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.
Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:
негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;
алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме [6]. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін операциялар келесі 2-ші кестеде көрсетілген
Кесте 2
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін опера-
циялар
№
Операциялар мазмұны
Дебеттелетін шот
Кредиттелетін шот
1
2
3
4
1
Күмәнді қарыздарға резерв жасалды
7440
1290
2
Күмәндіқарыздар бойынша құрылған резерв сомасының есебінен дебиторлық борыш жабылды
1290
1210, 1280,2150, 1630
3
Жыл соңында күмәнді қарыздар бойынша құрлған резерв сомасының артығы сторно етліді (қызыл сиямен)
7440
1290
4
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілібір уақыт өткеннен кеәін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
1290
1210,1280, 2150, 1630
5
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен келесі есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
1050,1030, 1010, 1030
6160
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады.
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін және олардың есеп регистрларындағы мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен ұштастырып, жалғастырады.
Еншілес (тәуелді) серіктестерімен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестердің борыштары синтетикалық шоттары қаралған [2].
Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестерге толық басшылық жасап ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес (тәуелді) серіктестер күйреуге ұшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады.
Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280 үлгідегі дебетіндегі мәліметтердің негізінде дебиторлармен және несие берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп, анықтауға тиісті [3].
Еншілес (тәуелді) серіктестердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар, несиелік борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі бөлімшесінің шоттарында есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестерден алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты көрсетілгендігін анықтау қажет.
Дт: 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты,
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылса,
сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуына:
Дт: 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты,
Кт: 6010 Негізгі қызметтен алынатын кіріс немесе Негізгі емес қызметтен алынатын кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады [4].
Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:
Дт: 1220, 1230 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты шоты;
Кт: 3130 Қосылған құн салығы шоты түріндегі корреспонденция жазылса.
шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларлың борышы шоты;
Кт: 6250 Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты түрінде корреспонденция жазылуы тиіс.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер немесе 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады [5].
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының салыстыру актілері арқылы кредиторлық борыштардың есебінен жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары олардан тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабылғанда мына төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады:
Дт: 3510 Тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп беру үшін алынған аванстар немесе
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар деп аталатын шоттардың тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты[3].
Осы жоғарыда айтылғандармен қатар шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылық пайда болған уақытта:
Дт: 7430 Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар деп аталатын шот;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады [8]. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштары бойынша жүргізілетін операциялар келесі 3-ші кестеде ұсынылады.
Кесте 3
Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштары бойынша жүргізілетін операциялары
№
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
1
2
3
4
1
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға тиеп жіберілген тауарлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар, көрсетілген қызметтер:
Өз бағасына;
Қосылған құнға салынған салық сомасына
2120-2130
2120-2130
3010-Шоттардың тиістілері
3130
2
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек борыш сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.
1030
2120-2130
3
Ай соңында (аяғында) еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек борыш сомасы олардың алашақ борышы есебінен жабылды.
1270-2150
2120-2130
4
Келісілген бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін жалға алушылардың берешек сомасы.
2120-2130
6210
5
Келісілген бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін есептелген пайыз (процент) сомасы.
1270
6120
6
Алынған қарызға, кредитке есептелген пайыз сомасы
1270
6120
7
Акция дивидендіне есептелген пайыз сомасы
1270
6120
8
Есептелген дивиденд және пайыз ретіндегі борыш сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.
1030
1270
Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас) субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да бұйымдармен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді.
1 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң қаржылық жағдайын талдау
1.1 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-не жалпы сипаттама
"Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң кәсіпкерлік қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және Қазақстан Республикасының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер" туралы заңымен, жеке кәсіпкерлер туралы заң актілерімен пайдаланылады.
"Қайнар-АКБ" ЖШС №12093-1907-ЖШС 23.01.2008ж.куәлігі, РНН 531400000371, есеп шот 003467758 "Казкомерцбанк" АҚ Талдықорған қаласы, Индустриальная көшесі 1.
Серіктестіктің мекен жайы: 040000, Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Талдықорған қаласы, Индустриальная көшесі, 1. Серіктестік кіші кәсіпкерліктің субъектісі болып табылады, кәсіпкерлік қызметін жеке кәсіпкерліктер туралы заң актілерімен пайдаланады. Серіктестіктің активтері бір жыл ішінде 60000-есе айлық ресчеттік көрсеткітен аспауы керек, серіктестіктің жұмысшыларының саны, оның ішінде уақытша, мерзіммен, келісім шартпен, қосымша істеуші 50 адамнан аспауы керек.
Серіктестіктің қызметі шексіз. Меншік түрі жеке [7].
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес серіктестік мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап заңды тұлға болып табылады, серіктестік шаруашылық есеп принциптерімен жұмыс істеп, өзін-өзі қаржыландыруды қолданады, оның дербес мүлкі, дербес балансы, есеп шоты өзінің атауымен дөігелек мөрі, эмблемасы, фирмалық бланкісі басқа да реквизиттері болады, өз атынан келісім шарт жасайды, мүлік алуға құқықты және оған өзінің жеке құқығы мен міндеттері де болып табылады. Серіктестік кәсіпкерлік ұйым болып табылады.
Серіктестік өзінің жауапкершілігі бойынша барлық мүліктерімен жауап береді. Қатысушылардың өз борыштары бойынша серіктестік жауап бермейді.
Серіктестіктің қызметінің мақсаты мыналар:
жарғылық қызметке сай заңды тұлғалардың және тұрғындардың сұрауларын қанағаттандыру арқылы пайда табу;
серіктестіктің жқмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу үшін және жаңа жұмыс орнын құру үшін [3].
Мақсатына жету үшін серіктестік төмендегі негізгі қызметтерді орындайды:
медицина қызметі;
дәріханалар ашу;
дәрідәрмек шөптерін дайындау, сақтау және сату;
өндірістік өнімдерін өндіру;
халық тұтынатын таарлар өніру;
көтерме және бөлшек сауда;
қара мен түсті металдарды сатып алу, қайта өідеу, сату;
электр энергиясын қайта сату мақсатында сатып алу;
қорғасын аккумуляторын және аккумулятор батареяларды шығару;
қозғалмайтын мүлік нарықтын риэлтор қызметін жүзеге асыру;
коммерциялық-делдалдық қызмет;
Қазақстан Республикасының пайдаланып жүрген заңдарына қарсы келмейтін қызметтің.
Серіктестік заң актілерінде көрсетілген тізімге сәйкес тек қана лицензия алғаннан кейін қызметтің кейбір түрлерімен шұғылдануына болады.[7].
Серіктестік құқылы:
заңды және жеке тұлғалармен республиканың ішінде және одан тыс келісім шарт жасауға;
құрылыс салуға, сатып алуға, жалға беруге, ғимараттарды, жабдықтарды, көлік, басқа да қозғалатын және қозғалмайтын мүлікті сатуға;
осы серіктестіктің түріне Қазақстан республикасының заңдарымен тиым салынбаған құқықты жүзеге асыруға; өз қызметінің түрін өз бетімен жоспарлау;
сататын өнімтерге және көрсетілетін қызметіне өз бетінше баға қоюға.
Филиалдармен өкілдіктер құру туралы шешімді серіктестіктің жоғарғы басқару органы- қатысушылардың жалпы жиналысында қабылдайды. Филиалдармен өкілдіктің бастығын серіктестіктің өатысушылары тағайындайды. Филиалдармен өкілдіктер заңды тұлға болып саналмайды. Филиалдармен өкілдіктертің мүлкі олардың бөлек баланстарында саналады және серіктестіктің жеке балансында санаады [7].
Серіктестік ішкі және сыртқы рыноқта барлықменшік иелерімен жеке және заңды тұлғалармен тауар айырбастау бартер операцияларын, келісім шарт жасауға құқылы.
Жарғылық капитал 85 000теңге. Жарғылық капиталды көбейту мынандай түрлермен жүргізіледі:
серіктестіктің қатысушының қосымша салым салумен;
серіктестіктің жарғылық капиталды өзінің капиталымен, соныен қатар оның резервтік капиталынан;
серіктестіктің құрамына жаңа қатысушылар алу арқылы.
Серіктестіктің таза пайдасы серіктестіктің осы жылғы қызметінің нәтижесін бекітетін жалпы жиналыстың шешіміне сай бөлінеді. Серіктестіктің әрбір қатысушылары өз үлесін алуға құқылы. Серіктестік төлемді шешім қабылдағаннан кейін 1 ай ішінде ақшалай төлеуге міндетті. Жалпы жиналыс пайданы түгелдей, немесе оның бір бөлігін серіктестіктің қатысушысының арасында бөөлмеуге шешім қабылдауға да құқылы [7].
Серіктестіктің шығындары реервтік капиталынан жабылады.
Резервтік капитал жарғылық капиталдың 25% құрғанша жыл сайын таза пайданың 5% кем емес мөлшерінде аударылады. Резервтік капиталдың қаржысы жеткіліксіз болса шығын басқа фондтардан төленеді.
Серіктестіктің мүлкі қатысушының салымынан, шаруашылық қызметінен түскен пайдадан, қарыз алған ақшадан және басқа да заңға қарсы келмейтін жолдармен алынған көздерден құралады. Серіктестіктің мүлкі оның балансында көрсетіледі.
Серіктестіктің ісін басқаруды қамтамасыз ету:
1) жоғарғы органы- қатысушылардың жалпы жиналысы;
2) атқарушы органы- директор.
Бақылаушы органы ревизор.
Жалпы жиналысының нақтылы құзырына мыналар жатады:
1) серіктестіктің жарғысын өзгерту, оның жарғылық капиталын өзгерту, мекен жайын, фирмалық атауын және серіктестіктің жаңа редакциядағы жарғысын бекіту;
2) серіктестіктің ішкі қызметін реттеу туралы құжаттарды ішкі ережені бекіту [5].
22.2 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметтің біртұтас кешенді талдауды 2-ге бөлуді қажет етеді:
1) ішкі (басқарушылық) талдау;
2) сыртқы (қаржылық) талдау.
Ішкі талдау басқару есеп негізінде жүргізіледі. Бұл кәсіпорын шығаратын өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативі туралы, сондай ақ сапасының төмендігінен немесе мөлшерден тыс шығаруынан өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған басқадай тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдай қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Оның мәліметтері бәсекелестік нәтижесінде өзгеріп өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегия мен тактикасын жасауға қызмет етеді [4].
Қаржылық талдауда негізгі әдістері болып:
1) көлденең (уақытша) талдау-бұл есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен салыстыру. Көлденең талдаудың басты ерекшелігі-абсолютті баланстық көрсеткіштердің өсуі мен төмендеуінің салыстырмалы жылдамдығын қатыстыра отырып бір немесе бірнеше аналитикалық кестелер құру болып табылады.
Көлденең талдауды құру үшін жыл басындағы және жыл соңындағы баланс активтері немесе пассивтері жиынтығының базалық ретінде қабылдап жалпы жиындағы әрбір баланс баптарының % үлесін есептеу керек.
2) тікелей немесе құрылымдық талдау. Бұл әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын айтады [1].
3) трендтік талдау. Көлденең талдаудың перспективаға бағытталған бір түрі. Бұл талдау кәсіпорынның мүліктік жағдайындағы сапалық қозғалыстарды бағалауға мүмкіндік жасайды және перспективаны болжайды.
Қайнар Сауда ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестігі балансының көлденең талдауы келесі 4-ші кестеде көрсетіледі.
Кесте 4
Қайнар Сауда ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестігі балансының көлденең талдауы
мың.теңге
Көрсеткіштер
2012ж.
2013 ж.
2014 ж.
Ауытқулар
2012 - 2013 жж.
Ауытқұлар
2013 - 2014 жж.
абсолютті
%
абсолютті
%
1
2
3
4
5
6
7
8
Актив
1 Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары
721014,55
7943282,55
15018712,81
7222268
1001,68
7075430,26
89,07
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
-267987,00
1154540,18
1364741,58
1422527,18
-530,82
21020,14
18,21
Өзге қысқа мерзімді активтер
-
34553,00
-
34553
,00
0
-34553,00
-100
Қысқа мерзімді активтер барлығы
453027,55
9132375,73
16383454,39
8679348,18
1915,85
7251078,66
79,40
2 Ұзақ мерзімді активтер
Негізгі құралдар
10011073,37
9822504,77
9477602,02
-188568,6
-1,88
-344902,75
-3,51
Ұзақ мерзімді активтер барлығы
10011073,37
9822504,77
9477602,02
-188568,6
-1,88
-344902,75
-3,51
Баланс
10464100,92
18954880,50
25861056,41
8490779,58
81,14
6906175,91
36,43
Пассив
3 Қысқа мерзімді міндеттемелер
Салық бойынша міндеттеме
-100988,31
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Дебиторлық борыштар есебінің теориялық негіздері
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің есебі
2. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң қаржылық жағдайын талдау
2.1. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-не жалпы сипаттама
2.2. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
2.3. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң негізгі қаржылық көрсеткіштерін талдау
2.4. "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң дебиторлық берешек есебін талдау
Кіріспе
Қазіргі таңда нарықтық экономиканың жағдайын дамытуда және басқаруды жетілдіруде, кәсіпорынның дамуының жаңа стратегиясын қалыптастыруда бухгалтерлік есеп жүйесінің рөлі мен маңызы артып отыр.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы тұрақты орнын сақтап қалу және ондағы үлесін арттыру үшін қаржылық жағдайына, төлемқабілеттілігіне және өзінің клиенттерінің сеніміділігіне бағалау жүргізіп отыруы қажет.
Бухгалтерлік есеп және қаржы-шаруашылық қызметі талдауының ақпараттары шаруашылық субъектілерінің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін оперативті басқару, экономикалық болжамдар және ағымдық жоспарлар құру және ел экономикасының даму заңдылықтарын зерттеу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілері алдында тұрған ең маңызды, өзекті мәселе - есеп айырысу операцияларымен тікелей байланысты, яғни тұтастай шаруашылық субъектісінің жұмысын реттеуші - дебиторлық берешек.
Дебиторлық берешек шаруашылық субъектілерінің активтерінің маңызды бөлігі және нарықтық экономикада оның ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Сатып алушылармен есеп айырысу қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің туындауларына алып келеді. Бұл берешек төлемінің келіп түсуінің тауардың жөнелтілу, қызметтің көрсетілу және жұмыстың атқарылу уақытына сәйкес келмеуімен байланысты.
Дебиторлық берешек - кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі алынбаған ақша қаражаттары немесе ұсынылған тауарлар және қызметтер үшін ақша төлеу бойынша кәсіпорын алдындағы клиенттердің (дебиторлардың) міндеттемелері.
Кәсіпорындарда дебиторлық берешектің бар болуы айналымнан ақша қаражаттарының алынғандығын көрсетеді. Осы ретте берешек сомасының төмендеуі барлық жағдайларда кәсіпорын үшін жағымды бола бермейді, себебі бұл ақша қаражаттары есеп айырысуға емес, өткізілмей қоймаларда жатқан дайын өнімдер үшін айналымнан алынғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешектің уақытылы келіп түсуі кәсіпорынның тиімді қаржылық жағдайын қамтамасыз ету үшін қажет.
Дебиторлық берешектердің дұрыс ашылуы және жіктелуі кәсіпорынның қаржылық жағдайын дәл бағалау үшін қажет. Бұл үшін кәсіпорынның бухгалтерлік есеп шоттарында дебиторлық берешек уақытылы және дәл көрініс табу керек.
Дебиторлық берешекті зерттеу және оған талдау жүргізу кәсіпорын үшін оның қарыз алушыларының шеңберін және олармен жұмыс істеу, сондай-ақ мерзімі өткен дебиторлық берешекті қайтару бойынша шараларды қабылдау, берешек көлеміне бақылау жасау және оның қаржылық тұрақтылыққа әсер ету дәрежесін анықтау болып табылады.
Дебиторлық берешекті талдаудың негізгі мақсаты болып есептесуді жылдамдатуға және төлемеушілік тәуекелін төмендетуге бағытталған сатып алушыларды несиелендіру саясатын қалыптастыру және негіздеу табылады.
Есепте зерттеу объектісі болып Қайнар Сауда ЛТД ЖШС-гі табылады.
Үшінші өндірістік іс-тәжірибені өту бойынша есептің тақырыбы "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң дебиторлық берешек есебі мен талдауын жетілдіру жолдары.Есеп екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде дебиторлық берешектер түсінігіне, маңызына, түрлеріне және оған әсер ететін факторларға қысқаша сипаттама берілген. Сонымен қатар, дебиторлық берешекті басқаруға көмектесетін кәсіпорындардың несиелік саясатттары жөнінде мағұлматтар ұсынылған. Және де кез келген кәсіпорын үшін маңызды мәселе болып табылатын мерзімі өткен дебиторлық берешек және оның алдын алу шаралары, сондай-ақ есебін ұйымдастыру қарастырылған. Кәсіпорын тәуекелін азайту мақсатында дебиторлық берешекті талдауды жетілдіру жолдары ұсынылған.
Екінші бөлімде есепте зерттелініп отырған объект - Қайнар Сауда ЛТД ЖШС-ң қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жүргізілген. Сонымен қатар серіктестіктің дебиторлық берешек есебінің ұйымдастырылуына және онда кездесетін шоттардың есебін жүргізу ерекшеліктері зерттелген.
"Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң кәсіпкерлік қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және Қазақстан Республикасының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер" туралы заңымен, жеке кәсіпкерлер туралы заң актілерімен пайдаланып құрылды.
1 Дебиторлық борыштар есебінің теориялық негіздері
1.1 Дебиторлық борыш түсінігі, түрлері, оған әсер ететін факторлар
Дебиторлық берешек - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Дебиторлық берешек - жеке немесе заңды тұлғалармен өзара шаруашылық қатынастардың нәтижесінде олардан кәсіпорынға (ұйымға‚мекемеге) тиесілі борыштардың сомасы.
Дебиторлық берешекте тұрған қаражат кәсіпорынның шаруашылық айналымына қатыспайды‚ сондықтан айтарлықтай сомада берешектің болуы оның қаржы жағдайына салқынын тигізеді‚ оны өндіріп алу мерзімін қысқарту шараларын қолдану қажет. Дебиторлық берешектің уақтылы өндіріп алынуы кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсартудың аса маңызды құралдарының бірі. Түрлері: қалыпты (заңды) дебиторлық берешек - шартта белгіленген мерзімде кредитордың (сатып алушының) айналымынан қаражат алу; мерзімі өткен дебиторлық берешек - шартта белгіленген мерзімнен тыс төлем тәртібін бұзу жолымен айналым қаражатын алу; үмітсіз (неғайбыл) дебиторлық берешек - соттың өндіріп алудан бас тартуы немесе борышқордың төлем төлеуге қабілетсіздігі мүмкін емес деп танылған борыш. Үмітсіз дебиторлық берешек жағдайында берешек сомасы менқұжаттар бақылау үшін теңгерімде 3 жыл бойына (қуыну талабының ескіруі) және теңгерімнен тысқары шотта 5 жыл бойына есепке алынуға тиіс. Қуыну мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылады;
Дебиторлық берешек - несиеге тауар, материал жеткізуге, қызметтер көрсетуге немесе бөліп-бөліп төлеуге байланысты алынуға тиесілі шоттар. Кең таралған түрлері: сатып алушылар мен тапсырыскерлердің өздеріне босатылған тауарлар, материалдар, көрсетілген қызметтер үшін берешегі; орындалған, бірақ ақысы уақытылы төленбеген жұмыстар үшін берешек; ұйым өзқызметкерлеріне берген несиенің осы мақсаттар үшін алынған несиеден асып түсуі.
Дебиторлық берешек ұйымның айналысынан қаражатты алаңдатады, оның қаржы жағдайын нашарлатады. Оны уақтылы өндіріп алу - ұйым бухгалтериясының аса маңызды міндеті. Талап ету мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылып, есептен шығарылуға тиіс.
Саудалық дебиторлық берешек - негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиорлық берешек - іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар [1].
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады[3].
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу - ол пайыз түрінде қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты. Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер бөлімшесіне енгізілген 4010 Ұзақ мерзімді банк несиелері, 4020 Үәкілетті органның және (немесе) Ұлттық банктің лицензиясыз банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынатын ұзық мерзімді қарыздар, 4030 Өзге ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер сияқты пассивті шоттары пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі[2].
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары - 1200 қысқа мерзімді дебиторлық борыштар(алынуға тиісті шоттар)деп танылады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:
ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
басқадай дебиторлық борыштар[5].
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы
1230 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1250 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1260 Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі
1270 Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар
1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек
1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
1620 Алдағы кезең шығындары
1630 Өзге қысқа мерзімді активтер
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы болып табылады [6].
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі
1280Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді [2].
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн салығы шоты кредиттелінеді[1].
"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде 80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің
өзіндік құны 300000 тг.
К-т: Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 420000 тг.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын
табыс шоты 420000 тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 80000 тг.
К-т: Қосылған құн салығы сомасы 80000 тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома
келіп түскенде:
Д-т: Ақшалар шоты 500000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000 тг.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген)тауарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде "Алынуға тиісті борыштар" шоты дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010, 6280 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетулен түскен кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақша қаражаттары бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді[1].
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына 6030 Бағадан және сатудан жеңілдікттер немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың тиістілері дебеттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер қолданылады [5].
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт: 1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі шоты
Кт: 1270 Алынуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқамерзімді дебиторлық берешегі шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады [8].
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойын-
ша жүргізілетін операциялар келесі 1-ші кестеде көрсетіледі.
Кесте 1
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№
Операциялар мазмұны
Дебеттелетін шот
Кредиттелетін шот
1
2
3
4
1
Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің борышы
1210
3010
2
Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетіліген қызметке есептеліген қосылған құн салық сомасы
1210
31лердің30
3
Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасына шегерілді
1610-1610
1210
1-ші кестенің жалғасы
1
2
3
4
4
Сатып алушы және тапсырыс берушілерден есеп айырысу шотына келіп түскен сома
1030
1210
5
Сатып алушы және тапсырыс берушілердің борышы олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді
1270-2150,4240
1210
6
Сатылған (тиеп жіберліген) тауар, өнім, көрсетліге қызмет үшін алынған вексель
1280
1210,2120-2130
7
Сатып алушы және тапсырыс берушілер берген вексельдері үшін борыштарын төледі
1030
1280
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі.
1.3 Күмәнді дебиторлық борыштар есебі
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздрға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі - тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі - резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі [6].
Салық кодексіне сәйкес күмәнді талаптар - Қазақстан Республикасының заңды және жеке кәсіпкерлері - резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар-резидент еместерге тауар өткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болр сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық төлеуші-дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді деп танылады.
Егер күмәнді дебиторлық болуы ықтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсету қажет. Салыстыру принципі бойынша дебиторлық берешектің кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын дебиторлық бе операциялық іс-әрекеттен болған шығыс - күмәнді борыштар шығыстары көрсетіледі.
Егер күмәнді дебиторлық берешек күтілмесе, онда кірістер мен алынуға шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал дебиторлық берешек үмітсіз мойындау кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.
Егер күмәнді дебиторлық берешек ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы субъект 15000 теңге сомасында күмәнді дебиторлық берешекті күтсе, күмәнді ( бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі: 7440 Жалпы және әкімшілік шығындар шот дебеті 1420 Күмәнді борыштар бойынша резерв шот кредиті 15000.
Күмәнді борыштар бойьшша резерв құру тәртібі Табыс 5 бухгалтерлік стандарттарымен және оған күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді борьпптар бойынша резерв есепті соңында өткізілген дебиторлық берешекті түгендеу қорытындылары негізінде құрылады. Күмәнді борыштарды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша шотарды есептеу тәсілі
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс [3].
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Өнімдерді өткізу мен қызметтер көрсетулен түскен кірістершоты түрінде жазу жазылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айыпма қалдығының соамсы ғана көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалудың салдарынан елеулі айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызмет ітуралы беруде);
дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста)[4].
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.
Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:
негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;
алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме [6]. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін операциялар келесі 2-ші кестеде көрсетілген
Кесте 2
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін опера-
циялар
№
Операциялар мазмұны
Дебеттелетін шот
Кредиттелетін шот
1
2
3
4
1
Күмәнді қарыздарға резерв жасалды
7440
1290
2
Күмәндіқарыздар бойынша құрылған резерв сомасының есебінен дебиторлық борыш жабылды
1290
1210, 1280,2150, 1630
3
Жыл соңында күмәнді қарыздар бойынша құрлған резерв сомасының артығы сторно етліді (қызыл сиямен)
7440
1290
4
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілібір уақыт өткеннен кеәін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
1290
1210,1280, 2150, 1630
5
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен келесі есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
1050,1030, 1010, 1030
6160
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады.
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін және олардың есеп регистрларындағы мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен ұштастырып, жалғастырады.
Еншілес (тәуелді) серіктестерімен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестердің борыштары синтетикалық шоттары қаралған [2].
Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестерге толық басшылық жасап ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес (тәуелді) серіктестер күйреуге ұшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады.
Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280 үлгідегі дебетіндегі мәліметтердің негізінде дебиторлармен және несие берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп, анықтауға тиісті [3].
Еншілес (тәуелді) серіктестердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар, несиелік борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі бөлімшесінің шоттарында есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестерден алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты көрсетілгендігін анықтау қажет.
Дт: 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты,
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылса,
сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуына:
Дт: 1220 Еншілес (тәуелді) ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты,
Кт: 6010 Негізгі қызметтен алынатын кіріс немесе Негізгі емес қызметтен алынатын кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады [4].
Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:
Дт: 1220, 1230 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты шоты;
Кт: 3130 Қосылған құн салығы шоты түріндегі корреспонденция жазылса.
шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларлың борышы шоты;
Кт: 6250 Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты түрінде корреспонденция жазылуы тиіс.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер немесе 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады [5].
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының салыстыру актілері арқылы кредиторлық борыштардың есебінен жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары олардан тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабылғанда мына төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады:
Дт: 3510 Тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп беру үшін алынған аванстар немесе
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар деп аталатын шоттардың тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты[3].
Осы жоғарыда айтылғандармен қатар шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылық пайда болған уақытта:
Дт: 7430 Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар деп аталатын шот;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады [8]. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштары бойынша жүргізілетін операциялар келесі 3-ші кестеде ұсынылады.
Кесте 3
Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыштары бойынша жүргізілетін операциялары
№
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
1
2
3
4
1
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға тиеп жіберілген тауарлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар, көрсетілген қызметтер:
Өз бағасына;
Қосылған құнға салынған салық сомасына
2120-2130
2120-2130
3010-Шоттардың тиістілері
3130
2
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек борыш сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.
1030
2120-2130
3
Ай соңында (аяғында) еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешек борыш сомасы олардың алашақ борышы есебінен жабылды.
1270-2150
2120-2130
4
Келісілген бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін жалға алушылардың берешек сомасы.
2120-2130
6210
5
Келісілген бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін есептелген пайыз (процент) сомасы.
1270
6120
6
Алынған қарызға, кредитке есептелген пайыз сомасы
1270
6120
7
Акция дивидендіне есептелген пайыз сомасы
1270
6120
8
Есептелген дивиденд және пайыз ретіндегі борыш сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.
1030
1270
Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас) субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да бұйымдармен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді.
1 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң қаржылық жағдайын талдау
1.1 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-не жалпы сипаттама
"Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң кәсіпкерлік қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және Қазақстан Республикасының "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер" туралы заңымен, жеке кәсіпкерлер туралы заң актілерімен пайдаланылады.
"Қайнар-АКБ" ЖШС №12093-1907-ЖШС 23.01.2008ж.куәлігі, РНН 531400000371, есеп шот 003467758 "Казкомерцбанк" АҚ Талдықорған қаласы, Индустриальная көшесі 1.
Серіктестіктің мекен жайы: 040000, Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Талдықорған қаласы, Индустриальная көшесі, 1. Серіктестік кіші кәсіпкерліктің субъектісі болып табылады, кәсіпкерлік қызметін жеке кәсіпкерліктер туралы заң актілерімен пайдаланады. Серіктестіктің активтері бір жыл ішінде 60000-есе айлық ресчеттік көрсеткітен аспауы керек, серіктестіктің жұмысшыларының саны, оның ішінде уақытша, мерзіммен, келісім шартпен, қосымша істеуші 50 адамнан аспауы керек.
Серіктестіктің қызметі шексіз. Меншік түрі жеке [7].
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес серіктестік мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап заңды тұлға болып табылады, серіктестік шаруашылық есеп принциптерімен жұмыс істеп, өзін-өзі қаржыландыруды қолданады, оның дербес мүлкі, дербес балансы, есеп шоты өзінің атауымен дөігелек мөрі, эмблемасы, фирмалық бланкісі басқа да реквизиттері болады, өз атынан келісім шарт жасайды, мүлік алуға құқықты және оған өзінің жеке құқығы мен міндеттері де болып табылады. Серіктестік кәсіпкерлік ұйым болып табылады.
Серіктестік өзінің жауапкершілігі бойынша барлық мүліктерімен жауап береді. Қатысушылардың өз борыштары бойынша серіктестік жауап бермейді.
Серіктестіктің қызметінің мақсаты мыналар:
жарғылық қызметке сай заңды тұлғалардың және тұрғындардың сұрауларын қанағаттандыру арқылы пайда табу;
серіктестіктің жқмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешу үшін және жаңа жұмыс орнын құру үшін [3].
Мақсатына жету үшін серіктестік төмендегі негізгі қызметтерді орындайды:
медицина қызметі;
дәріханалар ашу;
дәрідәрмек шөптерін дайындау, сақтау және сату;
өндірістік өнімдерін өндіру;
халық тұтынатын таарлар өніру;
көтерме және бөлшек сауда;
қара мен түсті металдарды сатып алу, қайта өідеу, сату;
электр энергиясын қайта сату мақсатында сатып алу;
қорғасын аккумуляторын және аккумулятор батареяларды шығару;
қозғалмайтын мүлік нарықтын риэлтор қызметін жүзеге асыру;
коммерциялық-делдалдық қызмет;
Қазақстан Республикасының пайдаланып жүрген заңдарына қарсы келмейтін қызметтің.
Серіктестік заң актілерінде көрсетілген тізімге сәйкес тек қана лицензия алғаннан кейін қызметтің кейбір түрлерімен шұғылдануына болады.[7].
Серіктестік құқылы:
заңды және жеке тұлғалармен республиканың ішінде және одан тыс келісім шарт жасауға;
құрылыс салуға, сатып алуға, жалға беруге, ғимараттарды, жабдықтарды, көлік, басқа да қозғалатын және қозғалмайтын мүлікті сатуға;
осы серіктестіктің түріне Қазақстан республикасының заңдарымен тиым салынбаған құқықты жүзеге асыруға; өз қызметінің түрін өз бетімен жоспарлау;
сататын өнімтерге және көрсетілетін қызметіне өз бетінше баға қоюға.
Филиалдармен өкілдіктер құру туралы шешімді серіктестіктің жоғарғы басқару органы- қатысушылардың жалпы жиналысында қабылдайды. Филиалдармен өкілдіктің бастығын серіктестіктің өатысушылары тағайындайды. Филиалдармен өкілдіктер заңды тұлға болып саналмайды. Филиалдармен өкілдіктертің мүлкі олардың бөлек баланстарында саналады және серіктестіктің жеке балансында санаады [7].
Серіктестік ішкі және сыртқы рыноқта барлықменшік иелерімен жеке және заңды тұлғалармен тауар айырбастау бартер операцияларын, келісім шарт жасауға құқылы.
Жарғылық капитал 85 000теңге. Жарғылық капиталды көбейту мынандай түрлермен жүргізіледі:
серіктестіктің қатысушының қосымша салым салумен;
серіктестіктің жарғылық капиталды өзінің капиталымен, соныен қатар оның резервтік капиталынан;
серіктестіктің құрамына жаңа қатысушылар алу арқылы.
Серіктестіктің таза пайдасы серіктестіктің осы жылғы қызметінің нәтижесін бекітетін жалпы жиналыстың шешіміне сай бөлінеді. Серіктестіктің әрбір қатысушылары өз үлесін алуға құқылы. Серіктестік төлемді шешім қабылдағаннан кейін 1 ай ішінде ақшалай төлеуге міндетті. Жалпы жиналыс пайданы түгелдей, немесе оның бір бөлігін серіктестіктің қатысушысының арасында бөөлмеуге шешім қабылдауға да құқылы [7].
Серіктестіктің шығындары реервтік капиталынан жабылады.
Резервтік капитал жарғылық капиталдың 25% құрғанша жыл сайын таза пайданың 5% кем емес мөлшерінде аударылады. Резервтік капиталдың қаржысы жеткіліксіз болса шығын басқа фондтардан төленеді.
Серіктестіктің мүлкі қатысушының салымынан, шаруашылық қызметінен түскен пайдадан, қарыз алған ақшадан және басқа да заңға қарсы келмейтін жолдармен алынған көздерден құралады. Серіктестіктің мүлкі оның балансында көрсетіледі.
Серіктестіктің ісін басқаруды қамтамасыз ету:
1) жоғарғы органы- қатысушылардың жалпы жиналысы;
2) атқарушы органы- директор.
Бақылаушы органы ревизор.
Жалпы жиналысының нақтылы құзырына мыналар жатады:
1) серіктестіктің жарғысын өзгерту, оның жарғылық капиталын өзгерту, мекен жайын, фирмалық атауын және серіктестіктің жаңа редакциядағы жарғысын бекіту;
2) серіктестіктің ішкі қызметін реттеу туралы құжаттарды ішкі ережені бекіту [5].
22.2 "Қайнар Сауда ЛТД" ЖШС-ң бухгалтерлік баланс активі мен пассивінің құрамы мен құрылымын талдау
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы шаруашылық қызметтің біртұтас кешенді талдауды 2-ге бөлуді қажет етеді:
1) ішкі (басқарушылық) талдау;
2) сыртқы (қаржылық) талдау.
Ішкі талдау басқару есеп негізінде жүргізіледі. Бұл кәсіпорын шығаратын өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативі туралы, сондай ақ сапасының төмендігінен немесе мөлшерден тыс шығаруынан өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған басқадай тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Сыртқы талдай қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Оның мәліметтері бәсекелестік нәтижесінде өзгеріп өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегия мен тактикасын жасауға қызмет етеді [4].
Қаржылық талдауда негізгі әдістері болып:
1) көлденең (уақытша) талдау-бұл есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен салыстыру. Көлденең талдаудың басты ерекшелігі-абсолютті баланстық көрсеткіштердің өсуі мен төмендеуінің салыстырмалы жылдамдығын қатыстыра отырып бір немесе бірнеше аналитикалық кестелер құру болып табылады.
Көлденең талдауды құру үшін жыл басындағы және жыл соңындағы баланс активтері немесе пассивтері жиынтығының базалық ретінде қабылдап жалпы жиындағы әрбір баланс баптарының % үлесін есептеу керек.
2) тікелей немесе құрылымдық талдау. Бұл әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын айтады [1].
3) трендтік талдау. Көлденең талдаудың перспективаға бағытталған бір түрі. Бұл талдау кәсіпорынның мүліктік жағдайындағы сапалық қозғалыстарды бағалауға мүмкіндік жасайды және перспективаны болжайды.
Қайнар Сауда ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестігі балансының көлденең талдауы келесі 4-ші кестеде көрсетіледі.
Кесте 4
Қайнар Сауда ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестігі балансының көлденең талдауы
мың.теңге
Көрсеткіштер
2012ж.
2013 ж.
2014 ж.
Ауытқулар
2012 - 2013 жж.
Ауытқұлар
2013 - 2014 жж.
абсолютті
%
абсолютті
%
1
2
3
4
5
6
7
8
Актив
1 Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары
721014,55
7943282,55
15018712,81
7222268
1001,68
7075430,26
89,07
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
-267987,00
1154540,18
1364741,58
1422527,18
-530,82
21020,14
18,21
Өзге қысқа мерзімді активтер
-
34553,00
-
34553
,00
0
-34553,00
-100
Қысқа мерзімді активтер барлығы
453027,55
9132375,73
16383454,39
8679348,18
1915,85
7251078,66
79,40
2 Ұзақ мерзімді активтер
Негізгі құралдар
10011073,37
9822504,77
9477602,02
-188568,6
-1,88
-344902,75
-3,51
Ұзақ мерзімді активтер барлығы
10011073,37
9822504,77
9477602,02
-188568,6
-1,88
-344902,75
-3,51
Баланс
10464100,92
18954880,50
25861056,41
8490779,58
81,14
6906175,91
36,43
Пассив
3 Қысқа мерзімді міндеттемелер
Салық бойынша міндеттеме
-100988,31
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz