Мәліметтер базасын пайдалана отырып автоматтандырылган жүйе құру

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1 ЖАЛПЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Автоматтандыру дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Автоматтандырылған басқару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 МБ негізінде АЖО принциптерінің анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.3.1 АЖО.ның тілдік құралдары стандарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3.2 АЖО.дың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Есептің қойылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2 АРНАЙЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Бағдарламалау ортасын таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2.2 Мәліметтер базасын басқару жүйесін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.1 Жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.2.2 Мәліметтер базасымен жұмыс істеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Бағдарлама құрудың интегралдық ортасын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.4 Аспаптық құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.5 Мәліметтер базасының компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.6 MS Access обьектiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.7 Бағдарламаға мәліметтер қорын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.8 Жүйенің құрылымдық сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
2.9 Есептін формализациялауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 ӨНДІРІСТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1 Бағдарламаның орындалуына қажетті техникалық құралдар кешені ... ... 48
3.2 Бағдарлама қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.3 Бағдарламаның орындалуына қажетті уақыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Бағдарламаның логикалық құрылымын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
49
3.5 Бағдарламаның жұмыс істеуіне берілетін тапсырмалар ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
А қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
Ә қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ

1. Голицына О. Л., Максимов Н. В., Попов И. И. Базы данных: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2004.
2. Шкарина Л. Язык SQL:учебный курс. – СПб.: Питер, 2001.
3. Карпова Т. С. Базы данных: модели, разработка, реализация. - СПб: Питер, 2001.
4. Боровиков В. В. MS ACCESS 2002. программирование и разработка баз данных и приложений. - СОЛОН-Р, 2002.
5. Астахова И. Ф., Толстобров А. П. , Мельников В. М. SQL в примерах и задачах: Учеб. пособие.- Мн.: Новое знание,2002.
6. Леоненков А. В. Самоучитель UML. - СПб: БХВ - Петербург, 2002.
7. Орлов С. А. Технология разработки программного обеспечения: Учебник. – СПб.: Питер, 2002.
8. Вендров А. М. Проектирование программного обеспечения экономических информационных систем: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2002.
9. Фленов М. Библия Delphi. Санкт-Петербург, 2004.
10. Камардинов О. Информатика. Оқу құралы. Алматы: «Қарасай» баспасы, 2006.
11. Культин Н. Delphi. Программирование на Object Paskal. Санкт-Петербург, 1998.
12. Орлик С.В Секреты Delphi на примерах. М.:Бином, 1996.
13. Шкарина Л. Язык SQL:учебный курс. – СПб.: Питер, 2001.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазіргі кезде қандайда бір кіші немесе үлкен мекемені алып қарайтын
болсақ, олардын барлығында мәліметтерді тиімді басқаруда проблемаларға
соқтығысып жатамыз және әр мекеме бұл проблеманы шешуде ең тиімді, нәтижелі
жолын іздейді. Кейбір мекемелер бұл проблеманы шешу үшін көптеген үлкен
шкафтар мен бумаларды қолданады. Бірақ көптеген мекемелер компьютерленген
МББЖ - ін таңдайды. Өйткені бұл жүйе мәліметтердің үлкен көлемін сақтауға,
шығаруға, басқаруға нәтижелі мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мәліметтер
базасынсыз көптеген қаржы, өнеркәсіптік, сауда т.б. ұйымдардың жұмысын
елестету мүмкін емес. Егер мәліметтер базасы болмай қалса, олар ақпараттар
көшкініне тұншығып қалар еді.
Компьютерлер қазіргі кезде адам өмірінде, адам іскерлігінің әр
саласына, ғылымға толығымен сеңісіп кетті, сол себептен оларды әртүрлі
бағдарламалармен қамтамасыз ету қажеттілігі туып отыр. Әрине, ол біріншіден
электронды шығару технологиясының дамуына және оның адам іскерлігінің әр
саласына жедел еніп, қолданылуына байлынысты. Ақпараттық технологияның
жылдам дамуының себебі, қоғамның дамуына өз үлесін қосатын мәліметтерді тез
және сапалы өндеудің қажеттілігін өсуіне тікелей үлес қосады.
Мәліметтер базасын ақпараттық жүйелерде қолданудың ең басты ерекшелігі
бұл мәліметтің колданбалы бағдарламаларға қарамай сақталуы болып табылады.
Бұл қолданушыға мәліметті физикалық деңгейде, мәліметті жадыда сақтау,
мәліметпен жұмыс жасау үшін рұқсат алу және тағы да басқа әдістермен жұмыс
жасауды талап етпейді.
Мәліметті өндеу жұмыстары көптеген жұмыс салаларында таралған. Олар
ірі өндіріс мекемелерінің қоймаларында тауарлардың есебін жүргізеді,
бухгалтерияда жалақы көлемін есептейді және тағы басқа салаларда
қолданылады. Қазір заманға сай кәсіпорынды немесе мекемені бұл жүйесіз
елестетуге болмайды, өйткені бұл жүйе барлық сфераларда ақпараттық жүйенің
фундаментін қалыптастырады. Ол қаржы басқару, телекаммуникация, өнім
шығарудан бастап, жанұя қаржы басқаруымен аяқталады.
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы үйді жиһазбен қамтамасыз ететін, жиһаз
жарнамалайтын жиһаз үйінің жұмыстарын автоматтандыру, сонымен қатар
тапсырыс беретін клиенттерге еш қиындық жасамай қалаған жиһазды таңдап
алуына мүмкіндік береді және сол жиһаз үйінің автоматтандырылған жұмыс
орнын құру.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты Империя жиһаз үйінің
тапсырыстарды қабылдау бөлімінің жұмысын толық жетілдіру. Бұл
автоматтандыру процесін жаңа деңгейге көтереді де мәліметтер алмасу
процесін жеңілдетеді.
1 Қойылған мәселенің қазіргі жағдайы

1.1 Автоматтандыру дегеніміз не?

Ғылыми прогресс – білімнің жоғарлауымен және ақпарат көлемінің көп
болуымен сипатталады. Мұндай кең көлемдегі ақпараттарды басқару көп қиындық
әкелері сөзсіз. XXI ғасыр жаңа технологияның пайда болуы, оның жедел өсуі
мұндай мәселелерді шешуге жол ашты. Оны шешудің ең тиімді жолы –
автоматтандыру. Қазіргі кезде біздің елімізде, шет елдерде де ақпараттарды
автоматтандыру кеңінен қолданылады, оларды пайдаланылу салалары өте көп.
Мұндай күрделі ақпараттарды автоматтандыру жүйелерді реттеу функциясын және
алдыға қойылған тапсырманы шешу әдісін талдау қызметін атқарады.
Автоматтандыру-техникалық – құрал-жабдықтарды, сондай – ақ энергияны,
материалды және ақпаратты алу, түрлендіру, жеткізу, пайдалану процестеріне
адамның тікелей не ішінара қатысуын босататын экономикалық материалдық
тәсілдермен басқару жүйесін пайдалану.
Онда:
- технологиялық, энергетикалық, көліктік, тұрмыстық - өндірістік
процестер;
- күрделі агрегаттарды, кемелерді, ғарыш кемелерін, өндірістік
құрылыстар мен кешендерді жобалау;
- цехты, мекемені, сондай – ақ әскери құрамалар мен бөлімшелерді
ұйымдастыру, жоспарлау және басқару;
- ғылыми – зерттеулер, медициналық және техникалық диагностикалау
сапасын жақсарту, статистика деректерін өндеу және есепке алу,
бағдарламалау, инженерлік есептеулердің барлығы автоматтандырылады.
Жалпы автоматтандыру – адамды материалдар, ақпараттарды жеткізу,
өңдеу, сақтау, пайдалану процестерінен босату мүмкіндігіне ие.
Автоматтандырудың арқасында адамдар үлкен фирмалардағы тауарларды,
мекемелердегі құжаттарды, банкідегі есептеулерді, темір – жол жүйесін
басқаруды, студенттердің мәліметін, сессия қорытындыларын және тағы басқа
жүйелерді басқара алады.
Автоматтандырудың мақсаты – еңбек өнімділігі мен өнім сапасын арттыру,
жоспарлау, басқару жұмыстарын тиімділенлдіру, денсаулыққа зиянды
жұмыстардан адамды босату.
Автоматтандыру – ғылыми – техникалық прогрестің басты бір бағыты.
Автоматтандырудың екінші бір пайдасы: уақытты үнемдейді және де
басқаруды жеңілдетеді. Үлкен кешенді орындарды қолмен басқарудан гөрі оны
автоматтандырған әлде қайда жеңіл.
Автоматтандыру дәрежесі – автоматтандыру құралдарын пайдаланып
орындалатын операциялар мөлшерінің осы процесс операцияларының толық
мөлшеріне қатынасымен анықталатын технологиялық процестің сипаттамасы.

1.2 Автоматтандырылған басқару жүйесі

Автоматтандырылған басқару жүйесі немесе АБЖ — ақпараттық және
бағдарламалық құралдардың кешені, технологиялық процесс рамкаларында,
өндірісте, кәсіпорында әртүрлі процесстерді басқаруға арналған. АБЖ
әртүрлі өнеркәсіп салаларында энергетикада, көлікте және т.б. қолданылады.
Автоматтандырылған терминінің, автоматты терминінен айырмашылығы кейбір
функциялардың адаммен – оператормен орындалуын көрсетеді немесе ең жалпы
автоматтандыруға көнбейтін.
Айырмашылықтары: Технологиялық процессті автоматтандырылған басқару
жүйесі немесе АБЖ ТП - өнеркәсіпте, энергетикада, көлікте техникалық
объектілерді шапшаң басқару және бақылау мақсаттарын шешеді.
Өндірістік автоматтандырылған басқару жүйесі (ӨАБЖ)— негізгі өндіріс
процесстерімен қоса өндірісті ұйымдастыру мақсаттарын шешеді, кіру және
шығу логистикасын жүзеге асырады. Өндіріс қуаттылықтарын есептей отыра,
шығарудың қысқа мерзімді жоспарлауын, өнім сапа талдауын, өндіріс процесс
үлгілеуін іске асырады. [7].
Экономикалық қызметтердің қызметкерлерінің АЖО элементтерін, басқару
қызметін қарастырамыз болашақта олардың дамуын және қолдануын.
ДЭЕМ-нің негізгі құрылғысы микропроцессор, бағдарламадағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз етеді. Осы уақытта 32-разрядты
микропроцессорлар ең көп таралды, бірақ жақында олардың орнына 64-разрядты
микропроцессорлар келеді. Разрядтық екілік кодта жұмысшы сөздің ұзындығын
білдіреді. Микропроцессорлар жұмыс істейтін ырғақты жиіліктеріне қарай
айырылады. Ырғақты жиілік және разрядтық неғұрлым көбірек болса, соғырлұм
процессордың өнімділігі жоғарырақ. Сыртқы есте сақтайтын құрылғының (ВЗУ)
әр түрлі үлгілері болады. Ленталық жинақтағыштар магниттік таспада ақпарат
сақтау үшін қызмет етеді. Осы шақта бірнеше жүз гигабайт (1 Гб=1024 Мб)
ақпарат сақтай алады. Бұл құралдар әлдеқашан пайда болғанына қарамастан
олар осы уақытқа дейін кең көп таралған, тап осы үлкен сыйымдылығына
байланысты, резервті көшіріп алуға арналған және ақпаратты ұзақ сақтау үшін
қолданылады. Диск тұлғалы жинақтағыштар осы шақта ең кең көп таралған.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
а) Иілгіш дискідегі жинақтағыштар (флоппи дискілер). Дискеталардың аз
сыйымдылығына қарамастан (1-3 Мб) осы шақта бағасы аздығынан өте кең
таралған.
ә) Қатты дискідегі жинақтағыштар (винчестерлер). Иілгіш дискідей көп
таралған, бірақ деректер беру жылдамдығы үлкен, үлкен сыйымдылыққа ие және
ақпарат сақтау сенімділігі анағұрлым сенімді болады. Винчестерлердің құны
тұрақты төмендеп келеді, ал жылдамдық, сенімділік және сыйымдылық (қатты
дискілердің сиымдылығымен 100-120 Гб қазір ешкімді таң қалдырмайсың) үнемі
өсіп келеді. Осының бәрі оны қазіргі кез келген ДЭЕМ-нің ауыстыруға
болмайтын атрибуты болуын қамтамасыз етеді.
б) Қазіргі уақытта лазерді дискілердегі жинақтағыштар (CD-ROM) кең
таралған.
в) Сонымен қатар бүгінде ВЗУ-дің әр түрлі себептермен кең таралмаған
түрлері бар (магнитті-оптикалы дискілер, Бернулли дискілері, WORM -
дискілер және т.б.). Жинақтағыштардың кейбір түрлері (перфоленталар,
перфокарталар, магниттік дабылдар және т.б.) өте ескірді және қазіргі ДЭЕМ-
де мүлде қолданылмайды. Дисплей - ақпарат елестетуіне арналған негізгі
құрылғы. Экран мөлшерімен, барынша көп рұқсатпен және т.б. сипатталады.
Экран неғұрлым үлкен және рұқсат етуі көп болған сайын, оған соғұрлым
көбірек ақпарат орналастыруға болады. Клавиатура - хабар енгізуіне арналған
негізгі құрылғы.
Жиналған тәжірибе АЖО келесі талаптарға жауап беруге тиісті деп
айтады:
- маманның ақпараттық және есептеуіш қажеттілігін дер кезінде
қанағаттандыруы;
- пайдаланушының сауалдарына жауап ең аз уақытта берілуі;
- пайдаланушының дайындық деңгейіне және оның кәсіпшілік сауалдарына
бейімделуі;
- АЖО-да жұмыс істеудің игеру қарапайымдылығы және қатынас жеңілдігі,
жұмыс істеу сенімділігі және қызмет ету қарапайымдылығы;
- пайдаланушыға шыдамдылық;
- пайдаланушының тез үйрену мүмкіндігі;
- желі құрамында жұмыс мүмкіндігі.

1.3 МБ негізінде АЖО принциптерінің анализі

Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел терминологиясында
жұмыс станциясы (work-station), өзін кез-келген мамандықтың иесі
қолданушының-маманның, оның қандай да бір анықталған қимылдарды орындауын
автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған, орны ретінде ұсынады.

АЖО негізінен есептеуіш техниканы қолдану бойынша арнайы дайындық
өтпеген қолданушыларға бағытталған. АЖО негізгі тағайындалуы – ол
ақпаратты жұмыс орындарда орталықтап өңдеу деп есептеуге болады, АЖО және
ДК-дің локальды желілеріне, кейде қуатты ЭЕМ-ды кірістіретін глобальды
есептеуіш желілерге бір мезгілде кіру мүмкіндіктері кезінде өзіндік
сәйкес деректер базаларын қолдану болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптерде халық шаруашылығымен басқарудың
таратылған жүйесінің концепциясы іске асырылады. Онда иерархияның әртүрлі
деңгейінде ақпаратты өңдеу локальды, маңызды дәрежеде аяқталған және
жеткілікті толық түрде ескеріледі. Бұл жүйелерде ақпаратты астыдан үстіге
тасымалдау тек сол жағдайда ұйымдастырылады, егер бұл ақпаратта қажеттілік
жоғарғы деңгейде болса ғана. Сонымен қатар, ақпараттарды өңдеу
нәтижелерінің маңызды бөлігі және алғашқы деректер локальды деректер
банкісінде сақталуы қажет.
Таратып басқару ойын іске асыру үшін басқарудың әр деңгейі және әр
пәндік аймақ үшін мамандандырылған дербес компьютерлер базасында
автоматтандырылған жұмыс орындарын әзірлеу қажет болды. Мысалы, экономика
сферасында осындай АЖО-да процесстерді жоспарлауды, модельдеуді,
оптимизациялауды, әртүрлі ақпараттық жүйелерде әртүрлі үлесімді есетер
үшін шешімдер қабылдауды іске асыруға болады. Әртүрлі басқару объектісі
үшін оның мәніне сәйкес келетін АЖО ескеру қажет. Бірақ-та, кез-келген АЖО
әзірлеу принциптері жалпы болуы тиіс:
- жүйелігі;
- иілгіштігі;
- тұрақтылығы;
- эффективтілігі.
Көрсетілген ұғымдардың мағынасын түсіндірейік.
АЖО жүйелігін құрылымы функционалдық тағайындалуымен анықталатын жүйе
ретінде қарастыру қажет.
Иілгіштік. Жүйенің ішкі жүйелерінің модульдік құрылуы және осы
элементтердің стандартты болу себебіне байланысты, мүмкін болатын жаңа
өзгерістерге лайықталған болуы.
Тұрақтылығы. Принцип негізі- ол АЖО жүйесі, негізгі функцияларды оған
ішкі немесе сыртқы факторлардың әрекеттесуіне қарамастан, орындауы қажет.
Бұл оның жеке бөлімдегі олқылықтар жеңіл жойылуы, ал жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек дегенді білдіреді.
АЖО-ның эффективтілігін жүйені әзірлеуге және іске асыруға кеткен
шығынды, алдында келтірілген принциптерді іске асыру деңгейіне
сәйкестіргендегі интегралдық көрсеткіш ретінде қарастыруға болады
АЖО функционалдануы ойдағыдай болады, егер ядросы компьютер болатын
ақпараттарды өңдеу құралдармен адам арасында жүктілік және функциялар дұрыс
таралған болса.
Өндіріс кәсіпорындарында АЖО автоматтандырылған басқару жүйесінде
(АБЖ), жоспарлаудың, басқарудың, деректерді өндеудің және шешімдер
қабылдаудың дербес құралы ретінде маңызды құрылым құрамы болып келеді. АЖО-
бұл әрқашан администратор, экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,
архитектор, дизайнер, дәрігер, ұйымдастырушы, зерттеуші, кітапханашы,
мұражай қызметкері және т.б. нақты маманға бағытталған –арнайы
мамандандырылған жүйе, техникалық құралдардың және бағдарламалық
қамтамасыздандаруыдың жиынтығы.
Сонымен қатар кезкелген мамандықтың АЖО-на, оны әзірлеу кезінде
қмтамасыздандырылуы керек, бірдей талаптар қатарын ұсынуға болады, олар:
- ақпаратты өндеу құралдардың міндетті болуы;
- диалогтік (интерактивті) режимде жұмыс істей алу мүмкіндігі;
- эргономиканың негізгі талаптарының орындалуы: оператор, АЖО
кешенінің элементтері және қоршаған орта арасында функциялардың рационалды
таралуы, жұмысқа комфортты жағдай жасау, АЖО конструкциясының ыңғайлығы,
адам-оператордың психологиялық факторларын ескеру, АЖО элементтер түсінің
және формаларының әдемі болуы және т.б.;
- АЖО жүйесінде жұмыс істейтін МБ жеткілікті жоғары өнімді және сенімді
болуы;
- шешілетін есептер мінездемесіне сәйкес бағдарламалық
қамтамасыздандыру;
- ескішіл процесстерді автоматтандырудың жоғарғы дәрежелі болуы;
- мамандарға АЖО операторы ретінде өзіндік қызмет ету үшін оптималды
жағдай жасау;
- маманның АЖО-ды жұмыс жабдық ретінде қолданудан кейін максималды
комфорт және қанағат алуын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
АЖО құрылымы техникалық, ақпараттық, бағдарламалық, және
ұйымдастырушылық ішкі жүйелердің жиынтығын кірістіреді.
Техникалық жүйе туралы алдында айтылып кеткенбіз. АЖО тікелей жасайтын
алдында көрсетілген техникалық құралдар жиынына, объектінің жалпы желісінде
жұмыс істейтін, басқа АЖО-мен байланысу үшін қажетті құралдарды, сонымен
қатар байланыстың басқа құралдарын (телефон, телекс, телефакс) қосуға
болады.
Ақпараттық ішкі жүйелерге локальды деректер базасында, дәлірек
айтқанда, дискілік жинақтауыштарда сақталатын ақпараттар массиві жатады.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру операциялық жүйелерді, қызмет көрсету
(сервистік) бағдарламаларды, қолданушылардың стандартты бағдарламаларын
және модульдік принциптер бойынша орындалған және АЖО тағайындалуымен
шартталған, анықталған есептер класын шешуге бағытталған қолданбалы
бағдарламалар пакетін кірістіреді. Қажеттіліктің деңгейіне байланысты
бағдарламалық қамтамасыздандыру графикалық ақпаратпен жұмыс істеу үшін
арналған бағдарламалар пакетін кірістіреді.
Егер АЖО-ның құралы жеткілікті күрделі болса, ал қолданушының арнайы
дағдысы жоқ болса, онда қолданушыны оның негізгі автоматтандырылған жұмыс
орны аймағына бірте-бірте кіруге мүмкіндік беретін, арнайы үйрету
құралдарын қолдануға болады. АЖО функцияларын іске асыру кезінде ағымды
қызметінің, ақпараттық қажеттіліктін, оны іске асыру процестерін сипаттау
үшін көптеген сценарийлердің мақсаттарын анықтау әдістемелері қажет.
АЖО жобалау әдістемесі оның функционалдау әдістемесімен байланысты
емес болуы мүмкін, өйткені дамыған АЖО функционалдануы оның
қолданушыларымен өзіндік даму мүмкіндігін қарастырады.
АЖО тілдік құралдары соңғы қолданушылар көзқарасынан әдістемелік
құралдардың іске асыруы болып табылады, ал бағдарламалық құралдар
қолданушылардың тілдік құралдарын іске асырады және соңғы қолданушыға
барлық қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік береді.

1.3.1 АЖО-ның тілдік құралдары

АЖО тілдік құралдары, қолданушы қимылдарының және оған ДЭЕМ
реакциялардың мағнасы жағынан бір мәнді сәйкес болу үшін қажет. Оларсыз
оқыту процесі, диалогты ұйымдастыру, қателіктерді табу және түзету мүмкін
емес. Мұндай тілдерді әзірлеу күрделігінің мағнасы, олар процедуралық
болмауы тиіс. Егер процедуралық берілген қимыл қалай орындалатынын
көрсететін болса, процедуралық емес қандай қимыл орындалу қажет екендікті
бөлшектемей көрсетеді. Демек, соңғы қолданушылар ақпараттық қажеттіліктін
іске асырылу процесін бөлшектеп білуі қажет емес болғандықтан, АЖО
интеллектуалдығы тым жоғары болғанда, оның тілінде процедуралық емес
мүмкіндіктер көбірек болуы тиістігін қарастыру қажет.
АЖО тілдері қолданушы-бағытталған, сонымен қатар маманды-бағытталған
болуы қажет. Бұл қолданушылар классификацияларының әртүрлігіне байланысты,
олар өзара тек мамандықпен қана емес, сонымен қатар қызмет бабының
иерархиясы, оқыту дайындығы, қолданатын деректер түрі және т.б. бойынша
ерекшелінеді. Сонымен қатар, кәдімгі тілді қолдану, осындай келудің
қарапайым болып келуіне қарамастан, күрделі емес нәтижелерді алу үшін
пернетақта арқылы күрделі конструкцияларды енгізу қажеттілігі қандай-да бір
елеулі артықшылықты бере алмайды.
Кез-келген тілде сияқты, АЖО тілінің негізін алдын-ала анықталған
терминдер, сонымен қатар, көмегімен, жаңа терминдер орнатыла алынатын
әдістер сипаттамалары, барларды алмастыра немесе толтыра отырып құруы
қажет. Бұл АЖО жобалау кезінде АЖО терминологиялық негізін анықталған
түрмен классификациялауға әкеледі, яғни тілдің негізгі синтаксистік
конструкцияларын және терминдар және олардың жиынтықтары арасындағы
семантикалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
АЖО қарапайым классификациялауға қажеттілік туады, мысалы, ондеудің кейбір
қоолданушылық режимдеріндегі деректерді ұсыну мүмкіндіктері бойынша:
сандық, текстік, аралас. Күрделі жағдайларда АЖО классификациясы деректер
базасының ұйымдастырылуымен анықталады.
Қолданушы тілдері АЖО диалог түрі бойынша да айырады. Диалогты қолдау
құралдары соңғы жағдайда қолданушы білуі қажетті тілдік конструкцияларды
анықтайды. [9].
Формаларды толтыру диалогі кезінде, ол да ДЭЕМ-мен басталады,
қолданушы дисплей бетінде арнайы таңдалған формаларды келешекте оларды
анализдеу және өндеу үшін толтырады.
Гибридты диалог қолданушымен немесе ДЭЕМ-мен де басталуы мүмкін.
Оқытылмаған қолданушымен диалог кезінде ДЭЕМ-нің жауаптары толық
анық және қолданушы ойында дұрыс істеді ме жоқ па деген ой қалдырмау
қажет.
Ақпараттың фиксацияланған кадрлері көмегімен құралған диалог кезінде
ДЭЕМ жауапты бар тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы өте қысқа
жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпарат автоматты шығарылады.
Диалог түрі АЖО классификациясын анықтай алады, мысалы, оқытылмаған
қолданушы құралдарымен диалогы бар АЖО. Осындай белгі бойынша АЖО
классификациясы қолданушының мамандық бағыты бойынша классификациясымен
байланысты. Мысалы, меню әдісі бойынша диалогы бар АЖО жетекші персоналға
жататын экономист-қолданушыға лайықты емес.
АЖО құрамына әртүрлі бағдарламалық компоненттер кіреді, олар - негізгі
есептеу функцияларын және диалогты ұйымдастыруды қамтамасыз ететін
бағдарламалар, сонымен қатар деректермен басқару жүйелері, трансляторлар,
анықтамалық жүйелер, негізгі деректерді, диалог сценарийлерін, нұсқауларды,
басқаратын парамерлерді, қателіктер тізімін кірістіретін деректер базасы.
АЖО негізгі компоненттері оның құрамын анықтайды және АЖО әртүрлі белгілері
бойынша классификациялауға мүмкіндік береді.
АЖО-ның соңғы қолданушымен дамуын қамтамасыз ететін, АЖО құралдары
шекарасында қолдануына тәуелді, АЖО екі үлкен класқа бөлеміз: қызмет ететін
және интеллектуалды. Олардың екуіде әртүрлі қолданушы үшін тағайындалуы
мүмкін. Бірақта, сонда да кейбір қолданушылар туралы алдын-ала ана немесе
басқа АЖО қолданушысы бола алмайды деп айта аламыз. Мысалы, қызмет
көрсететін қызметшілер (іс жүргізетінділер, хатшылар) олардың орындайтын
функцияларының ерекшеліктеріне байланысты интеллектуалды АЖО керек етпейді
(өздерінің тікелей қызметтерінде).
Ұйымдастырылған басқару сфераларында қызмет көрсететін АЖО
келесідей бола алады:
- ақпаратты-анықтамалық;
- есептеуіш;
- мәтінді өндейтін.
Интеллектуалды АЖО деректерге және білімге бағытталған деп екіге
бөлуге болады (даталогиялық және фактологиялық).
Ақпаратты-анықтамалық АЖО қандай да бір басқару процесіне қызмет
көрсетеді.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО деректер базаларын және
қолданушылар тілдерін кең қолдануға негізделінген. Мұнда қолданушы өз
бетімен деректер базасын және тілдерді өзгерте, далогтык мүмкіншіліктерін
түрлендіре алады. Осындай АЖО-да білімдер базасы жоқ болады, яғни
басқарылатын объектінің осы немесе басқа қасиетіне түсініктемені қамтамасыз
ететін ережелерді сақтауға мүмкін жоқ. Білімдер базасы негізгі компонент
болып фактологиялық типті АЖО құрамына кіреді. Фактологиялық АЖО сонда
пайдалы, егер АЖО шарттарында жұмыс жиналған тәжірибемен және оның
негізінде логикалық шығарылумен анықталатын болса.
Ұйымдастырылған басқаруды автоматизациялау рамкаларында іске асырылуы
қажет бірнеше негізгі функцияларды белгілейік:
- интерпретация (пәндік аймақтағы деректердің және фактілердің, олардың
өзара қатынасын және жүйесін орнату үшін, анализдеу және сипаттау);
- диагностика (басқарылатын объектінің күйін, жағдайын іздеу, анықтау
және сипаттау);
- мониторинг (АЖО функционалдануын қадағалау және алынған нәтижелерді
тіркеу);
- жоспарлау (берілген әрекеттер жүйелілігін қамтамасыз ету);
- жобалау (қолданушылық интерфейстерді және дамуды қамтамасыз ету).

1.3.2 АЖО-дың классификациясы

АЖО индивидуалды, топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық және
коллективті АЖО-да ЭЕМ жүйесінің эффекитивті функционалдану мақсатында –
мамандарға (коллективке) АЖО-да жұмысты ұйымдастыруға талаптарды қаттылау
және осындай жүйеде әкімшілік ету функцияларын дәл анықтау керек. Адам-
машина болып табылатын АЖО жүйесі ашық, иілгіш, түрақты дамуға және толық
жетілдірілуге лайықталынған болуы қажет. Мұндай жүйеде келесілер қамтылу
керек:
- ақпараттарды өндеудің машиналық құралдарға мамандардың неғұрлым жақын
болуы;
- диалогтік режимде жұмыс істеу;
- АЖО эргономика талаптарына сәйкес жабдықталуы;
- Компьютердің жоғары өнімділігі;
- қиын процестердің максималды автоматтандырылуы;
- мамандардың олардың творчестволық белсенділігі ынталандыратын,
келешекте бұдан былай жүйе дамуына себепті болатын, еңбек шарттарымен
моральды қанағаттануы;
- мамандарды өз бетімен оқыту мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін есептерді шартты екіге бөлуге болады: ақпараттық және
есептеуіш.
Ақпараттық есептерге ақпаратты кодтау, классификациялау, жинау,
құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау, іздеу және шығару жатады. Жиі
ақпараттық есептер күрделі емес арифметикалық және текстік мінездемелі
есептеуіш және логикалық процедураларды және қатынастарды (байланыстарды)
кірістіреді. Ақпараттық есептер ереже бойынша ең көп еңбекті болып табылады
және мамандардың жұмыс уақыттарының үлкен бөлігін алады [9].
Есептеуіш есептер формализацияланатын да, толық формализацияланбайтын
да бола алады. Формализацияланатын есептер формальды алгоритмдер базасында
шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу есептері және
математикалық модельдер негізіндегі есептер. Тікелей есептеу есептер
қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Ал көбірек күрделі есептер үшін
әртүрлі математикалық модельдерді қолдану қажет.

1.4 Есептің қойылымы

Дипломдық жұмыстың мақсаты тергеу бөлімінің қызметкерінің жұмысын
автоматтандыратын жүйе құру болып табылады. Бұл автоматтандырылған жүйе
тергеу бөліміндегі толтырылатын арыздардың барлық түрлерін толық қамтуы
қажет. Ол үшін келесі тапсырмалар орындалуы тиіс:
- автоматтандырылған жүйелердің қазіргі жағдайына шолу;
- жүйенің логикалық құрылымын өңдеу;
- жүйенің функционалдық құрылымын өңдеу;
- программалық ортаны таңдау;
- программалық қамтаманы құру;
- қолданушыға қолайлы интерфейс жасау.
Жалпы талап ретінде интерактивті және графикалық элементтердің көлемі
минималды болатынын айта кету керек.

2 Бағдарламалау аймағын таңдау және негіздеу

2.1 Бағдарламалау ортасын таңдау

Мен өз дипломдық жұмыстың программалық жабдықты жасаған кезде,
қолданушыға жұмыс жасау үшін түсінікті, әдемі интерфейсі бар программаны
жасауға қаладым. Сондықтан мен өз программамды Borland Delphi визуалды
программалық пакет көмегімен жасауды қаладым. Өйткені Borland Delphi
визуалды программалық пакетін көмегімен Windows операциылы жүйе үшін
пограмма жасау өте ыңғайлы. Оған қоса программаның мәліметтер базасын мен
MS ACCES 2003 мәліметтер базаларды құру процессорында құруды жоспарладым.
Сондықтан құрған базаны Delphi визуалды программалық пакетпен байланыстырып
қолданушыға ыңғайлы визуалды кабықша етіп жасауды қаладым.
Delphi пакеті қиын программаларды программалаудың қарапайым және әрлеу
әдістерімен құруға арналған. Программамен жұмыс істегенде екі екі стадияға
бөлуге болады. Бірінше стадия – жобалау стадиясы. Бұнда программа бөлек
құрама бөліктерден құралады да оған қажетті параметірлерімен мінездемелер
белгіленеді. Дәл осы стадияда әлі программа жұмыс атқарғанға дейінгі
нәтижелерін көруге болады және визуалды программалаудың әдістері
қолданылады. Екінші стадия – программаның жұмыс атқару стадиясы және
аралық, үшінші стадияны бөліп қарастыруға болады. Бұл стадияны – тексеру
стадиясы деп атаймыз. Тексеру кезінде программаның қателіктерін, дұрыс
жұмыс атқарылуын қарастырады.
Жобалау болімінде бірнеше файлдар құрастырылып қолданылады. Негізгі
бөлігі жоба (Borland\Turbo Pascal – да бұл бөлік программа деп аталған).
Жоба орналасқан файл *.dpr кеңейтілуімен. Әдеттебұл бөлік бүкіл
программаның жинақтауыш бөлігі болып келеді, бірақ керек жағдайда өзіне
қажетті өзгертулер енгізуге болады.
Программаның жұмыс істеу стадиясында әртүрлі динамикалық кітапханалы
файлдарды (DLL – Dynamic Link Library) қолданылуы мүмкін, кеңейтілуі *.dll.
Программаның жұмыс істеу барысында әртүрлі текстік немесе текстік емес
файлдарды қолданылуы мүмкін, мұнда қажетті мәліметтер орналасады.
Delphi – дің жұмыс барысында жоғарыда айтылған файлдардан басқа керк
жағдайларда ресурсты файлдар құрастырылады, кеңейтілуі *.res – бұл жоба
үшін, ал *.dfm – файлдың модулі үшін және *.dcr – компонент кітапхасының
элементтері үшін.
Delphi ортасын - программалаушының сапалы жұмысын қамтамасыз ететін
күрделі механизм. Ол экрандығы бір уақытта ашылатын бірнеше терезелермен
сипатталады. Бұл терезелер бір – бірін жартылай немесе толығымен жауып,
экранда орын ауыстыра алады.
Delphi ортасы – коптерезелік жүйе. Оның негізгі төрт терезесі:
- негізгі терезе (Project 1).
- обьектілі бақылаушысының терезесі (Object Inspector).
- формаларды құрастырушының терезесі (Form1).
- программа кодының терезесі (Unit1).

2.2 МББЖ-н сипаттау

2.2.1 Жалпы түсінік

Жүйе аясында бiр мезгiлде бiрыңғай тұтас ретiнде, сан алуан
элементтердiң жиынтығында алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiмен
бiрiктiрiлген ретiндегi кез – келген нысан ұғынылады.
Жүйенi сондай–ақ нақты қолданбалы мiндеттердi шешу үшiн есеп айырысуды
құжаттау мен басқаруды жүргiзудi процедураларымен толықтырылған көптеген
бағдарламалар саналады. ''Жүйе'' ұғымына ''ақпараттық'' сөзiн қосу оның
құрылу және қызмет ету мақсатын бейнелейдi. Ақпараттық жүйе кез–келген
саладағы мiндеттерге шешiм қабылдау процесiнде қажет ақпараттарды жинау,
сақтау, өңдеу, iздестiру, берудi қамтамасыз етедi.
Ақпараттық жүйе – алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiне
ақпаратты сақтау, өңдеу және беру үшiн пайдаланылатын құралдар, әдiстер мен
адамдардың жиынтығымен өзара байланысты.
Компьютер мен ақпараттық жүйенiң арасындағы айырмашылықты ұғыну қажет.
Арнайы мамандандырылған бағдарламалық құралдармен жабдықталған компьютерлер
ақпараттық жүйе үшiн техникалық база және аспабы болып табылады. Ақпараттық
жүйенi компьютермен және телекомуникациямен өзара iс-қимылдағы адамсыз
ойлай алмайсыз.
Ақпараттық жүйенi ендiруден ненi күтуге болады?
Ақпараттық жүйенi ендiру мыналарға қалыптастырады:
- математикалық әдiстер мен ақыл – ой жүйесiн тағы басқа ендiру
есебiнен басқару мiндеттерiн шешудiң ең тиiмдi варианттарын алу;
- қызметкерлердi жұмыстарын автоматтандыру есебiнен ауыр жұмыстан азат
ету;
- ақпараттың сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- қағаз пайдаланушыларды сандық тасымалдаушыларға алмастыру, бұл
ақпаратты компьютерде өңдеудi мейлiнше тиiмдi ұйымдастыруға және
қағаздағы құжаттар көлемiн азайтуға әкеледi;
- ақпараттар ағынының құрылымын және фирмадағы құжат айналымының
жүйесiн жетiлдiредi;
- өнiм ендiру мен қызметке шығынды кемiтедi;
- тұтынушыларға қолайлы қызмет ұсынады;
- жаңа нарықтық жаңалықтарды iздестiредi;
- фирмаға сатып алушылар мен жеткiзiп берушiлерге түрлi жеңiлдiктер мен
қызметтер ұсыну есебiнен тартады;
- ақпараттық жүйеде басқару құрылымының рөлi.
Кез – келген ұйым үшiн ақпараттық жүйенi құру мен пайдалану төмендегi
мiндеттердi шешуге бағытталады:

Ақпараттық жүйенiң құрылымын, оның қызметтiк тағайындалуы ұйым
алдындағы мақсатқа сай болуы тиiс. Мысалы, коммерциялық фирмада -
тиiмдi бизнес.

Мемлекеттiк кәсiпорындарда - әлеуметтiк және экономикалық
мiндеттердi шешу.

Ақпараттық жүйенi адамдар бақылауы тиiс, олар түсiнiп, негiзгi
әлеуметтiк және этикалық принциптерге сәйкес пайдаланылуы тиiс.

Сенiмдi, дәл, дер кезiндегi және жүйелi ақпаратты ендiру.
ақпараттық жүйенiң құрылысын үй құрылысымен салыстыруға болады.
Кiрпiш, шеге, цемент және басқа материалдар бiрлестiгiнде үй
бiтпейдi. Оған үй пайда болу үшiн жоба, жерге орналастыру, құрылыс,
т.б. қажет.Ақпараттық жүйенi құру мен пайдалану үшiн ұйымдастырудың
құрылымын, қызметiн және саясатын, басқару мақсаты мен қабылданатын
шешiмдердi, компьютерлiк технологияның мүмкiндiктерiн алдымен түсiнiп
алу керек. Ақпараттық жүйе ұйымдастырудың бөлiгi болып табылады, ал
кез – келген ұйымның өзектi элементi – басқару құрылымдары мен
органдары, стандартты процедуралар, адам, субмәдениет. Ақпараттық
жүйенiң құрылысы ұйымның басқару құрылымын талдаудан басталуы тиiс
[3].

Мәлiметтер базасы және оларды құру мен жүргiзудiң бағдарламалық
құралдары (МББЖ) көп деңгейлi архитектураға ие, ол туралы 1 суреттен
түсiнiк алуға болады.

2.1-сурет. МББЖ басқаруымен МБ мәлiметтердi көп деңгейлi сыну

Мәлiметтер базасын мәлiметтер ұсынудың концептуальдi, iшкi және сыртқы
деңгейлерi айырады, ол ұқсас белгiленген үлгiге сәйкес келедi.
Концептуальдi деңгей пәндiк салада интеграцияланған түрде мәлiметтер
ұсынудың логикалық аспектiге сәйкес келедi.
Iшкi деңгей сақтау ортасында талап етiлген мәлiметтердi ұйымдастыруды
бейнелейдi және мәлiметтер ұсынудың физикалық аспектiсiне сәйкес келедi.
Iшкi үлгi сыртқы жеткiзушiлерде физикалық сақталатын жазбалардың жеке
даналарынан тұрады.
Сыртқы деңгей нақты пайдаланушы талап ететiн жеке мәлiметтер ұсынуды
қолдайды. Сыртқы үлгi концептуальдi үлгiнiң көбейтiлуi болып табылады.
Мәлiметтер бойынша сыртқы үлгiлердi қиып өтуi мүмкiн. Жеке қосымша үшiн
мәлiметтердiң жеке логикалық құрылымы (мiндеттерi) немесе пайдаланушыға
сыртқы үлгi немесе МБ схемасы сәйкес келедi.
Сыртқы үлгiлердiң көмегiмен қосымшалардың МБ мәлiметтерiне
санкцияланған қол жеткiзу қолдау жасалынады (қосымшадан қол жеткiзiлетiн МБ
концептуальдi үлгiдегi мәлiметтер құрамы мен құрылымы шектеулi, сондай – ақ
бұл мәлiметтердi өңдеудiң жол берiлген тәртiбi берiлген: енгiзу,
редакциялау, алып тастау, iздену).
Қолда бар қосымшалардың ақпараттық тұтынушылығының жаңа немесе
өзгеруiнiң пайда болуы олар үшiн түзетiлген сыртқы үлгiлердiң анықтау талап
етiледi, мұнда мәлiметтердiң концептуальдi және iшкi үлгi деңгейiнде
өзгерiстер болмайды. Мәлiметтердiң жаңа түрлерiнiң пайда болуымен туатын
концептуальдi үлгiнiң өзгеруi сыртқы үлгiде бейнеленуi тиiс немесе
өзгермейтiн концептуальдi үлгiсi оның сипаттамаларын жақсарту мақсатында МБ
сыртқы үлгiсiн дербес түрiн өзгертуi мүмкiн (мәлiметке қол жеткiзу уақыты,
сыртқы құрылыстағы жадта жұмсау, т.б.). Осылайша МБ мәлiметтердi логикалық
және физикалық ұйымдастырудан қатысты тәуелсiз принциптi iске асырады [1].
Бiлiмдi бақылаудың компьютерлiк жүйесi, яғни инфологиялық үлгiсi
жасалған, оның схемасы 2.1-суретте көрсетiлген.
Әр блокты жекелей қарастырайық.
Сұрақтар банкi. Талапкерлерге бiлiмiн тексеру кезiнде берiлетiн барлық
сұрақтар мен тапсырмалардың сақтау орны. Әрбiр тақырып бойынша банкiге
талапкерлерге қанағаттанарлық баға алуға және одан да жоғары бағадан
үмiткер талапкерлер үшiн көтерiңкiге есептелген төменгi деңгейдегi сұрақтар
мен тапсырмалар енгiзiледi.
Аталған деңгейдегi екеудiң әрбiрi үшiн бiрыңғай қиындықтағы
сұрақтардың едеуiр саны белгiленедi, олар бiр тақырып бойынша теориялық
сабақ пен практикалық сабақтардың барлық мазмұнын жабады. Сұрақтар мен
тапсырмалар, ережедегiдей жауаптардың бiрнеше (әдетте 5) үлгiсiмен бiрге
банкiге енгiзiледi. Бұл үлгiлер талапкерге бiр мезгiлде тапсырманы
белгiлеумен хабарланады, ал талапкер олардың сенiмдiсiн таңдауы тиiс.
Бәлкiм, толық дұрыс жауап келтiрiлген үлгiлердiң бiрқатар санын таңдау
болып табылады.

Мәлiметтер базасы.

Мәлiметтер базасының дерекқор жүйесi бойынша қазiргi кезде кеңiнен
қолданылып жүрген бағдарламлар көп кездеседi.
Өндiрiсте, ауылшаруашылығы мен оқу орындарында, коммерциялық
мекемелерде және т.б. салаларда түрлi берiлгендердi дайындау, оларды өңдеу,
сақтау жиi кездеседi.
Оларды сақтаудың көп тараған әдiсi-компьютерде берiлгендер қоры
түрiнде сақтау. Берiлгендер қоры-құрылымы берiлген тәсiл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл. Көбiнесе, берiлгендер қорында
сақталатын берiлгендер кесте түрiнде дайындалады. Яғни, дискiлiк файл-
берiлгендер қоры, оған енгiзiлетiн кесте-берiлгендер құрамында сақталушы
обьект.
Берiлгендер қорын құру және онымен жұмыс iстеудi басқару үшiн көптеген
бағдарламалар дайындалған. Оларды берiлгендер қорын басқару жүйелерi деп
атайды.
Мәлiметтердiң интегралдық тұжырымдамасына негiзделген қазiргi
ақпараттық жүйе сақталған мәлiметтердiң, күрделi ұйымдастырудың орасан зор
көлемiмен, көптеген пайдаланушылардың сан–алуан талаптарын қанағаттандыру
қажеттiгiмен сипатталады.
Кез–келген ақпараттық жүйенiң мақсаты – нақты әлем нысандары туралы
мәлiметтердi өңдеу. Мәлiметтер негiзi сөзi кең мағынасында – бұл әлдебiр
пәндiк салада нақты әлемнiң нақты нысаны туралы мәлiметтердiң жиынтығы.
Пәндiк сала аясында басқаруды ұйымдастыру және түпкi есепте, мысалы
кәсiпорынды, ЖОО-ны, т.б. автоматтандыруды ұйымдастыру үшiн зерттеуге
жататын нақты әлемнiң бөлiгiн ұғыну қабылданған.
Мәлiметтер негiзiн (базасын) құра отырып, пайдаланушы ақпаратты түрлi
белгiлерi бойынша реттеуге және белгiлерiн өз бетiнше үйлестiрiп тез
сұрыптап алуға ұмтылады.
Мәлiметтер негiзiн пайдаланушылар түрлi қолданбалы бағдарламалар,
бағдарламалық кешендер, түпкi пайдаланушылар деп аталатын тұтынушылар мен
мәлiметтер көздерi рөлiндегi пәндiк саланың мамандары бола алады.
Мәлiметтер базасының қазiргi технологиясында мәлiметтер базасын жасау,
оны қолдау және пайдаланушылардың қол жеткiзуiн қамтамасыз ету болжанады,
арнайы ақпараттық құралдармен мәлiметтер базасын басқару жүйесiнiң
көмегiмен жүзеге асырылады.
Мәлiметтер базасы (МБ) – бұл белгiлi бiр пәндiк салаға қатысты
құрылымдық мәлiметтердiң атаулы жиынтығы.
Мәлiметтер базасын басқару жүйесi (МББЖ) – бұл мәлiметтер базасын
жасау, олардың өзектi жағдайын қолдау және оларда қажет ақпаратты
iздестiрудi ұйымдастыру үшiн қажеттi бағдарламалық және тiлдiк құралдар
кешенi.
Мәлiметтер базасының ұғымы - өрiс, жазба, файл сияқты құрылымдық
элементтердiң ұғымдарына тығыз байланысты.
Өрiс – ақпараттың бөлiнбейтiн бiрлiгi – реквизитке сай келетiн
мәлiметтердi логикалық ұйымдастырудың элементарлық бiрлiгi. өрiстi жазу
үшiн төмендегi сипаттамалар пайдаланылады.
Аты, мысалы, аты-жөнi, әкесiнiң аты, туылған күнi;
Тип, мысалы, символьдық, сандық, күн тiзбелiк, ұзындық, мысалы, 15
байт, ол символьдардың мейлiнше мүмкiн санымен анықталатын болады;
Сандық мәлiметтер үшiн дәлдiк, мысалы санның бәлшектiк бәлiгiн
бейнелеу үшiн екi ондық белгi.

2.2-сурет. МБ-ның негiзгi құрылымы

Жазба – логикалық байланысқан өрiстер жиынтығы. Жазбаның данасы – оның
өрiстердi нақты маңызы бар жазбаларды жеке тарату.
Файл (кесте) – бiр құрылымдағы жазбалар даналардың жиынтығы.
Файл жазбасының құрылымында өрiстер көрсетiледi, олардың мағынасы
кiлттер: бастауыш (БК), ол жазба даналарын теңестiредi, және екiншi (ЕК),
ол iздестiру немесе топтық белгiлердiң рөлiн орындайды (екiншi кiлттiң
мағынасы бойынша бiрнеше жазбаларды табуға болады).

Мәлiметтердi ұйымдастыру.

''Реляциялық'' сөзi ағылшынның relation - қатынас деген сөзiнен
шыққан. Қатынас – математикалық ұғым моделдер терминологиясында қатынастың
мәлiметтерiн таблица түрiнде бейнелеу қолайлы. Мұнда таблицаның жолдары
қатынастың кортежiне, ал бағаналары – атрибутқа сай келедi. Кiлтi деп
кортеждiң атрибутынан кез – келген қызметтi атайды, ол кортеждi теңестiру
үшiн пайдаланыла алады. Мұндай функция атрибуттардың бiрiнiң маңызы
(қарапайым кiлт) бола алады, бiрнеше атрибуттардың маңызын (құрамдас кiлт)
қосатын алгебралық бейнелеумен берiледi. Бұл құрамдас кiлттiң бағаналарының
әрбiрiнде жолдардағы мәлiметтер қайталана алады, бiрақ бұл бағаналардың
әрбiр жолының (қатарының) мәлiметтерiнiң комбинациясы бiрден – бiр болып
табылады. Мысалы, “студенттер” таблицасында аты –жөнi және туылған жылы
деген бағаналары бар. Әрбiр бағанада бiрқатар қайталанатын мәлiметтер бар,
яғни бiрдей аты – жөнi мен туылған жылдары бiрдей. Бiрақ егер аты – жөндерi
бiрдей болған студенттердiң туған жылдары әртүрлi болса, онда бұл
бағаналарды құрамдас кiлт ретiнде пайдалануға болады. Ережедегiдей, сияқты,
кiлт бiрден-бiр болып табылады, яғни әрбiр кортеж кiлттiң маңызына қарай
бiрыңғай мағынада анықталады, бiрақ кейде бiрден-бiр емес кiлттер
пайдаланылады (қайталанатын кiлттер). Жергiлiктi ACCESS 2003 версиясында
кiлттiк өрiс терминi ендiрiледi, оны бастауыш кiлт ретiнде айтуға болады.
ACCESS кiлттiк өрiстердiң үш типiне - қарапайым кiлт, құрамдас кiлт
және сыртқы кiлт деп бөлуге болады. Мәлiметтер базасының реляциялық аса
маңызды жетiстiктерiнiң бiрi мынадан тұрады, бұл сiз түрлi таблицаларда
қисынды топтастырылған мәлiметтердi сақтап, оларды бiрыңғай базаға
бiрiктiре отырып, олардың арасындағы байланысты бере аласыз. Байланыс
таблицаларының тапсырмалары үшін атауы бiрдей немесе мәлiметтердiң бiрыңғай
форматымен өрiс болуы тиiс. Таблицалар арасындағы байланыс бұл өрiстегi
сәйкес келетiн мағыналардың арасындағы қатынас белгiленедi. Мәлiметтердi
бұлайша ұйымдастыру сақталған мәлiметтердiң тұрақсыздығын кемiтуге, оларды
ендiру мен сұрақтар мен есептер ұйымдастыруды оңайлатуға мүмкiндiк бередi.
Мұны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, сiзге базада студент туралы (аты-жөнi,
оқитын пәнi) және оқытушы туралы (аты-жөнi, кафедрасының нөмiрi, ғылыми
дәрежесi, беретiн пәнi) мәлiметтердi сақтау қажет болды дейiк: егер
мәлiметтердi бiр таблицада сақтаса, онда нақты пәндi оқитын студенттi аты-
жөнiнiң қатарында бұл пәннен сабақ беретiн оқытушының барлық атрибуттары
сақталатын болады.
Бұл мәлiметтердiң орасан зор жинақталуы. Ал, егер студент туралы
мәлiметтi бiр таблицада, оқытушы туралы бiр таблицада сақтаса “оқитын пән“
– “оқылатын пән“ өрiстердi арасындағы байланысты белгiлесе, онда сақталатын
мәлiметтердiң жинақталуы бiрнеше есе кемидi, мұнда ақпаратты логикалық
ұйымдастыру үшін зиян келмейдi.
ACCESS үш түрлi жалғыздың - көпке, көптiң - көпке, жалғыздың -
жалғызға таблицаларының арасындағы байланыстарды беруге болады.
Жалғыздың - көпке байланыс таблицалар арасындағы байланыстың ең жиi
пайдаланылатын типi. МҰндай байланыста А таблицасындағы жазбалардың әрбiрi
В таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сәйкес келедi (өрiстi болып
жазбалармен сыртқы кiлт деп атайды), ал В таблицасындағы жазба А
таблицасындағы оның жазбаларына сай келетiн бiреуiнен басқаға ие бола
алмайды.
Көптiң - көпке байланысында А таблицасындағы бiр жазба В
таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сай келедi, ал В таблицасындағы бiр
жазба А таблицасындағы бiрнеше жазбамен сай келе алады. МҰндай схема тек
үшіншi (байланыстырушы) таблицаның көмегiмен iске асырылады, оның кiлтi ең
кемiнде екi өрiстен тҰрады, олардың бiрi А таблицасымен ортақ болып
табылады, ал екiншiсi В таблицасымен ортақ болып табылады.
Жалғыздың - жалғызға (бiреудiң - бiреуге) байланысында А таблицасы В
таблицасындағы бiр байланысты жазбадан артыққа ие бола алмайды және
керiсiнше. Байланыстың бұл типi өте жиi пайдаланылмайды, әйткенi мұндай
мәлiметтер бiр таблицаға орналастырылуы мүмкiн. Жалғыз – жалғызға
қатынасына байланыс өте кең таблицаларды бөлу үшін, оны қорғау мақсатында
таблицаның бөлiгiн бөлу үшін қолданылады.
Жасалатын байланыстың типi олар үшін байланыс анықтайтын өрiстерге
тәуелдi:
- жалғыздың - жалғызға байланысы тек өрiстiң бiрi кiлттi болып
табылса немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады, яғни ондағы
мағына қайталанбайды;
- жалғыздың - көпке байланысы екi байланысатын өрiс өзектi болып
табылса немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады;

Көптiң - көпке байланысы үшіншi таблица арқылы жалғыздың - көпке
типiнiң екi байланысын көрсетедi, оның кiлтi кемiнде екi басқа таблица үшін
ортақ екi өрiстен тұрады.

Мәлiметтердiң тұтастығы.

Мәлiметтердiң тұтастығы байланысқан таблицадағы (байланыстың көмегiмен
бiрiктiрiлген таблицалар) жазбалардың арасындағы байланысты қолдану үшін
МББЖ ACCESS пайдаланатын ережелер жүйесiн бiлдiредi, сондай – ақ байланысты
мәлiметтердi кездейсоқ келтiру немесе әзгеруден қорғалуын қамтамасыз етедi.
Мәлiметтердiң тұтастығын егер төмендегi шарттар орындалса, бақылауға
болады:
- бiр таблицаның байланысты өрiсi (оның құралымен байланыс жұзеге
асырылатын өрiс) кiлт өрiс болып табылады немесе бiрден – бiр индексi бар;
- байланысқан өрiс мәлiметтердiң бiр типiне ие; Мұнда ерекшелiк ар.
Есептегiштiң өрiсi егер ол ұзын тұтас типке ие болса, сандық өрiспен
байланыса алады;

Екi таблица ACCESS мәлiметтер базасының бiрiнде жатады. Мәлiметтер
базасы тұтастығын белгiлеу үшін, онда таблицалар болады, анық болуы тиiс.
Басқа форматтағы мәлiметтер базасынан байланысты таблицалар үшін
мәлiметтердiң тұтастығын белгiлеу мүмкiн емес.

Ақпаратты – логикалық үлгiнiң ұғымы.
Мәлiметтер базасын жобалау мәлiметтердi өзара байланысты кешенiн
құрудан тұрады. 2.3-шi суретте мәлiметтер базасын жобалау процесiнiң
кезеңдерi бейнеленген.

2.3-сурет. Мәлiметтер базасын жобалау процесiнiң кезеңдерi

Мәлiметтер базасын жобалаудың маңызды кезеңi МББЖ бейiмделмеген пәндiк
сала үлгiсiндегi инфологиялық (ақпараттық - логикалық) өңдеу болып
табылады.
Ақпараттық - логикалық үлгiде интеграцияланған түрдегi мәлiметтер
құрылымының құралымен мәлiметтердiң құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
қосымшалардың ақпараттық тұтынушылығы (мiндеттер мен сұраныстар)
бейнеленедi.
Ақпараттық-логикалық (инфологиялық) үлгi пәндiк салада ақпараттық
нысандардың түрiндегi пәндiк саланы және оның құрылымдық байланыстарын
бейнелейдi.

Пәндiк салада ақпараттық-логикалық үлгi бiрiншi құрылады. Алдын ала
ақпараттық-логикалық үлгi жобалау кезеңiнiң алдында құрылып, одан соң
мәлiметтер базасын жобалаудың мейлiнше кешеуiлдеген кезеңiнде анықталады.
Одан соң оның негiзiнде концептальдi (логикалық), iшкi (физикалық) және
сыртқы үлгiлер құрылады.

Access МББЖ-н ұйымдастыру.
Мәлiметтер базаларын басқарудың жүйесi бағдарламалық жүйе деп аталады,
көптеген мiндеттердi шешу үшін пайдаланылатын мәлiметтердiң жалпы базасын
ЭЕМ-да құру үшін тағайындалады. Мұндай жүйе өзектi жағдайда мәлiметтер
базасын қолдау үшін қызмет етедi және пайдаланушыларға берiлген
өкiлеттiктер шеңберiнде ондағы мазмұндалған мәлiметтерге тиiмдi қол
жеткiзудi қамтамассыз етедi.
МББЖ бұл жүйеде барлық еңбек етушiлердiң мүддесiне мәлiметтер базасын
орталықтандырылған басқару үшін белгiленедi.
Әмбебаптық дәрежесi бойынша МББЖ екi класқа айырылады:
- жалпы тағайындау жүйесi;
- мамандандырылған жүйе.
Жалпы тағайындалған МББЖ әлдебiр пәндiк салаға немесе әлдебiр
пайдаланушылар тобының ақпараттық тұтынушылығына бейiмделмейдi. Мұндай
түрдегi әрбiр жүйе белгiлi бiр операциялық жүйеде ЭЕМ үлгiсiнiң кейбiр
функциялауға қабiлеттi бағдарламалық өнiм ретiнде iске асырылады және
коммерциялық ұйым ретiнде көптеген пайдаланушыларға жеткiзiледi. Мұндай
МББЖ нақты мәлiметтер базасының жұмысқа бейiмделу құралдарына ие. Жалпы
тағайындалған МББЖ мәлiметтер базасының технологиясының негiзделген
автоматтандырылған ақпаратты жүйенi құру үшін аспаптық құрал ретiнде өңдеу
мерзiмiн елеулi қысқартуға, еңбек ресурстарын үнемдеуге мүмкiндiк бередi.
Мұнымен МББЖ функционалдық мүмкiндiктерiн дамыту және тiптi белгiлi бiр
функционалдық артықшылыққа тән.
Мамандандырылған МББЖ жалпы тағайындалған МББЖ-на пайдалану мүмкiн
болмағанда немесе мақсатқа сай келмеген сирек жағдайда құрылады.
Жалпы тағайындалған МББЖ – ақпараттық жүйедегi мәлiметтер базасын құру
және пайдалануға байланысты функциялардың барлық жиынтығын орындау үшін
белгiленген күрделi бағдарламалық кешен.
Бағдарламалық комплекс бағдарламалық қамтамассыз ету рыногы жалпы
тағайындалған мәлiметтер базасын басқарудың коммерциялық жүйесiнде өзiнiң
функционалдық мүмкiндiктерi бойынша саналуан үлкен санын иеленедi, сондай-
ақ барлық бұқаралық машиналар үлгiлерi үшін және түрлi операциялық жүйе
үшін олардың құралдарымен iс жұзiнде қоршалған.

Қазiргi кезде пайдалаып жүрген МББЖ мәлiметтердiң тұтастығы мен
қауiпсiздiгiнiң сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету құралдарына ие, бұл
өңдеушiлерге төмен деңгейдегi бағдарламалауда аз күш жұмсап, мәлiметтердiң
үлкен қауыпсiздiгiне кепiлдiк бередi.

Өңдеушiлiлерге бейiмделген МББЖ қосымшалар жасау үшін дамыған
құралдарды иеленедi. Өңдейтiн аспаптар жинағының элементтерiне мыналарды
жатқызуға болады:
- бағдарламалаудың қуатты тiлi;
- мәзiрдi, мәлiметтердi енгiзу – шығарудың экрандық түрлерi және есеп
берушiлiктiң таралу құралдары;
- файлдарды орындайтын таралу (қолданбалы бағдарлама);
- қосымшалардың таралу құралдары;
- мәлiметтер үлгiлерiнiң функционалдық мүмкiндiктерi оның тiлдiк
құралдарының арқасында МББЖ пайдаланушыға жеткiзiледi.
Интерфейстердiң тiлдiк құралдарын iске асыру түрлi әдiстермен жүзеге
асырылуы мүмкiн. Жоғары квалификациялы пайдаланушылар үшін (кұрделi
қолданбалы жүйенi өңдеушiлер) тiлдiк құралдарына бәрiнен бұрын олардың нақ
синтаксистiк түрi ұсынылады. Басқа жағдайларда тiлдердiң функциясына жанама
түрде қол жеткiзiлуi мүмкiн, онда олар мәзiрдiң түрлi түрi, диалогтық
сценарийлер немесе пайдаланушы толтыратын кесте түрiмен iске асырылады.
Осындай ену мәлiметтерi бойынша интерфейстiк құралдар интерфейс тiлiнiң
теңбе - тең синтаксистiк конструкциясын қалыптастырады және оларды
орындауға бередi немесе таралатын қосымшаның бағдарламалық кодына қосылады.
Интерфейстi тiлдi жасырын пайдалануымен жеке ЭЕМ үшін МББЖ кеңiнен
пайдаланылады. Мұндай тiлдiң мысалы QBE (Query - By - Example) тiлi болып
табылады.
Тiлдiк құралдар екi негiзгi функцияны орындау үшін пайдаланылады:
- мәлiметтер базасын ұсынуды суреттеу;
- мәлiметтердiң күрделi әрекет операцияларын орындау;
Бұл функциялардың бiрiншiсi мәлiметтердiң тiлдiк суреттеуiмен (МТС,
анықтау). МТС құралдарымен мәлiметтердiң базаларын суреттеу мәлiметтер
базасының схемасы деп аталады. Ол мәлiметтер базасының құрылымын
суреттеумен және МББЖ - да пайдаланылатын мәлiметтер үлгiсiмен реттелетiн
сол ережелер шеңберiнде оларға салынатын тұтастықты шектеулердi қосады.
Бiрқатар МББЖ - нiң МТС – iн мәлiметтерге қол жеткiзудiң шектеу
мiндеттерiнiң мүмкiндiктерiн немесе пайдаланушылардың өкiлеттiлiгiн
қамтамасыз етедi.
МТС дербес тiл ретiнде әрдайым синтаксистiк толтырыла бермейдi. Ол
мәлiметтердi анықтау мүмкiндiктерiн және мәлiметтердi манипуляциялауды
үйлестiретiн мәлiметтердiң бiрыңғай тiлiнiң құрамдас бөлiгi бола алады.
Мәлiметтердiң күрделi әрекет тiлi (МКТ) мәлiметтер базасынан
мәлiметтерге операция жүйесiнде қарастырылғанды сұрастыруға мүмкiндiк
бередi.
Мәлiметтердi суреттеу мүмкiндiгiн және бiрыңғай синтаксистiк шеңберде
мәлiметтердi күрделi әрекетiн бiрiктiретiн МББЖ (СУБД) тiлдерiнiң көптеген
мысалдары бар. Мұндай түрдегi танымал тiл SQL реляциялық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.