Мұғалімнің бейвербальді қарым –қатынас құралдарын меңгеруі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І.Мұғалімнің қарым .қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
1.1. Мұғалімнің қарым .қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі ... ... ... 3
1.2.Педагогикалық қарым .қатынастың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3.Педагогикалық қарым.қатынастың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ.Қарым .қатынас психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1.Қарым.қатынастың коммуникативті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2.Вербальді қарым.қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3.Бейвербальді қарым.қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ.Мұғалімнің бейвербальді қарым .қатынас құралдарын меңгеруі ... ... .25
3.1.Бейвербальді қарым.қатынастың психологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
І.Мұғалімнің қарым .қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
1.1. Мұғалімнің қарым .қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі ... ... ... 3
1.2.Педагогикалық қарым .қатынастың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3.Педагогикалық қарым.қатынастың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ.Қарым .қатынас психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1.Қарым.қатынастың коммуникативті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2.Вербальді қарым.қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3.Бейвербальді қарым.қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ.Мұғалімнің бейвербальді қарым .қатынас құралдарын меңгеруі ... ... .25
3.1.Бейвербальді қарым.қатынастың психологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Қарым-қатнас аумағында құзіреттілік қазіргі мамандардың қай-қайсысының болмасын аса маңызды белгілерінің бірі болып саналады. ХХІ-ғасыр «қарым қатынас пен психология ғасыры» деп тегін айтылмаса керек. Адамдармен жұмыс істейтін кезкелген кәсіп иесі- педагогтар, дәрігерлер, менеджерлер, журналшылар, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.б. қандай адам болмасын қарым –қатынас орната алуы өз ісінде табысқа жетуінің бір жолы болып табылады. Педагогтар үшін коммуникативтілік кәсіпқойлығының басты белгісі. Өйткені қарым –қатынас құралдары, үлгісі, нұғы (стиль), формасы мен әдістері- бүкіл педагогиканың әдіснамалық негізін қалайды. Себебі педагогикалық үрдіс толығымен әр түрлі бағыттағы, мәндегі, сипаттағы қарым –қатынастардан құралады. Оқушы мен оқытушы арасында қарым –қатынас орнамаса соның ішінде бейвербальды қарым –қатынас, онда педагогикалық үдеріс жүзеге аспай қалады.
Педагогикалық қарым –қатынас адамның өз сезімдері мен әсерлерін, жан дүниесіндегі қозғалыстарды басқара білуінің көрсеткіші. Ол тағы бір жақтан маманның педагог ретіндегі қаншалықты қалыптасқандығының көрсеткіші болып табылады. Сондықтен болашақ педагогтың теориялық білімді меңгеруімен қоса қарым-қатынастың практикалық маңыздылығымен оны практикада жүзеге асыруына шарт түзетін дағдылармен қамтамасыз ету маңызды. Техника мен технология, электронды құралдардың дамуына қарамастан қрамы –қатынастың басты құралы сөз болып қала бермек. Өйткені ол сөзді сөйлеу арқылы жанды мәмілеге жол ашады. Оны меңгеру әр ұстаз үшін аса маңызды. Мұнда сөздік қор, және оны пайдалану, оны қостайтын ым, ишарат, жаңсаулар, бет әлпеті мен басқа да қимыл-қарекеттер айтып отырған ой-пікірге жан бітіреді. Оқу-әдістемелік құралда осыған да мән берілді. Техника құралдарын пайдалану адамдарды сөздегі «сараңдыққа» алып келуде. Осыдан барып мінез тұйықтығы, сөзге шорқақтық, қарым –қатынастағы икемсіздіктер туындайды. Ал бұл педагог қызметіне кедергі болатын жәйіттер. Қазіргі кезде мектептегі келеңсіздіктерге ұшырататын мінез –құлқы «қиын» және делинквентті балалар да баршылық. Олармен жұмыс істеу де алдымен қарым –қатынас орнатудан басталады. Сол себепті оқу құралында олармен жұмыс істеудегі кейбір мәселелерге де мін берілді. Оқу-әдістемелік құралда педагогикалық қарым –қатынастың маңызды тұстары қарастырылып, теориялық білім және практикалық біліктілік қалыптастыруға бағытталған.
Қарым-қатнас аумағында құзіреттілік қазіргі мамандардың қай-қайсысының болмасын аса маңызды белгілерінің бірі болып саналады. ХХІ-ғасыр «қарым қатынас пен психология ғасыры» деп тегін айтылмаса керек. Адамдармен жұмыс істейтін кезкелген кәсіп иесі- педагогтар, дәрігерлер, менеджерлер, журналшылар, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.б. қандай адам болмасын қарым –қатынас орната алуы өз ісінде табысқа жетуінің бір жолы болып табылады. Педагогтар үшін коммуникативтілік кәсіпқойлығының басты белгісі. Өйткені қарым –қатынас құралдары, үлгісі, нұғы (стиль), формасы мен әдістері- бүкіл педагогиканың әдіснамалық негізін қалайды. Себебі педагогикалық үрдіс толығымен әр түрлі бағыттағы, мәндегі, сипаттағы қарым –қатынастардан құралады. Оқушы мен оқытушы арасында қарым –қатынас орнамаса соның ішінде бейвербальды қарым –қатынас, онда педагогикалық үдеріс жүзеге аспай қалады.
Педагогикалық қарым –қатынас адамның өз сезімдері мен әсерлерін, жан дүниесіндегі қозғалыстарды басқара білуінің көрсеткіші. Ол тағы бір жақтан маманның педагог ретіндегі қаншалықты қалыптасқандығының көрсеткіші болып табылады. Сондықтен болашақ педагогтың теориялық білімді меңгеруімен қоса қарым-қатынастың практикалық маңыздылығымен оны практикада жүзеге асыруына шарт түзетін дағдылармен қамтамасыз ету маңызды. Техника мен технология, электронды құралдардың дамуына қарамастан қрамы –қатынастың басты құралы сөз болып қала бермек. Өйткені ол сөзді сөйлеу арқылы жанды мәмілеге жол ашады. Оны меңгеру әр ұстаз үшін аса маңызды. Мұнда сөздік қор, және оны пайдалану, оны қостайтын ым, ишарат, жаңсаулар, бет әлпеті мен басқа да қимыл-қарекеттер айтып отырған ой-пікірге жан бітіреді. Оқу-әдістемелік құралда осыған да мән берілді. Техника құралдарын пайдалану адамдарды сөздегі «сараңдыққа» алып келуде. Осыдан барып мінез тұйықтығы, сөзге шорқақтық, қарым –қатынастағы икемсіздіктер туындайды. Ал бұл педагог қызметіне кедергі болатын жәйіттер. Қазіргі кезде мектептегі келеңсіздіктерге ұшырататын мінез –құлқы «қиын» және делинквентті балалар да баршылық. Олармен жұмыс істеу де алдымен қарым –қатынас орнатудан басталады. Сол себепті оқу құралында олармен жұмыс істеудегі кейбір мәселелерге де мін берілді. Оқу-әдістемелік құралда педагогикалық қарым –қатынастың маңызды тұстары қарастырылып, теориялық білім және практикалық біліктілік қалыптастыруға бағытталған.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Леонтьев А.А. Психология общения М.: 2005. с. 46-67, 159-199.
2. Бодалев А.А. Личность и общение М.: Педагогика1983. с. 21-54.
3. Возчиков В.А. Общение и коммуникация НИЦ БиГПИ 2000. с.18-31.
1. Станкин М.И. Психология общения Воронеж: 2000. с. 304-310.
2. Андреева Г.М. Социальная психология М.: Аспект Пресс 2004. с. 71-84.
3. Отв. Ред. Ломов Б.Ф. Психологическое исследования общения М.:Наука 1988. с. 10-13.
4. Бодалев А.А. Проблемы общения в пихологии // Психол. журн. 1983. Т4. №1. с.160-165.
5. Буева П.П. Человек: деятельность и общение М.:1978. с. 276-281.
6. Ерастов Н.П. Психология общения Ярославль: 1979. с.5-8.
7. Борисова А.А. Проницальность как проблема психологии общения// Вопросы психологии 1990. №4. с.117-122.
8. Каган М.С. Мир общения М.: 1988. с.141-156.
9. Хрестоматия по вниманию / Под.ред. А.Н.Леонтьева, А.А.Пузырея и др.) МГУ.: 1976. с.7-60.
10. Немов Р.С. Психология Словарь-справочник. В 2 ч. – М.: Владос-Пресс: 2003. ч.1. с.304-308.
11. Немов Р.С. Психология М.: Просвещение 1990. с.125-132.
12. Вопросы психологии вниания Выпуск V. Саратов 1973.
13. Вопросы психологии вниания Выпуск VI. Саратов 1974.
14. Вопросы психологии вниания Выпуск VIII. Саратов 1976.
15. Вопросы психологии вниания Выпуск IX. Саратов 1977.
16. Вопросы психологии вниания Выпуск XIII. Саратов 1973.
17. Джемс У. Психология М.: Педагогика 1991. с.119-140.
18. Страхов И.В. Психология внимания Саратов: 1968.
19. Мұқанов М.М. Зейінді тәрбиелеу Алматы: 1960. с.25-31.
20. Психология познавательных процессов Самара:1992. с.
21. Психология внимания и мышления Саратов: 1980. с.23-45.
22. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов-на-Дону: Феникс 2005. сс.150-156, 639-640.
23. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Практикум. Ростов-на-Дону: Феникс 2003. с.42-47.
24. Психологические процессы и общение // Методологическиепроблемы социальной психологии М.:197с.58-63
25. Проблемы общения и воспитание Тарту:1974. с. 113-125.
26. Кольцова В.А. Общения и познавательные процессы // Познание и общение М.:1988.
1. Леонтьев А.А. Психология общения М.: 2005. с. 46-67, 159-199.
2. Бодалев А.А. Личность и общение М.: Педагогика1983. с. 21-54.
3. Возчиков В.А. Общение и коммуникация НИЦ БиГПИ 2000. с.18-31.
1. Станкин М.И. Психология общения Воронеж: 2000. с. 304-310.
2. Андреева Г.М. Социальная психология М.: Аспект Пресс 2004. с. 71-84.
3. Отв. Ред. Ломов Б.Ф. Психологическое исследования общения М.:Наука 1988. с. 10-13.
4. Бодалев А.А. Проблемы общения в пихологии // Психол. журн. 1983. Т4. №1. с.160-165.
5. Буева П.П. Человек: деятельность и общение М.:1978. с. 276-281.
6. Ерастов Н.П. Психология общения Ярославль: 1979. с.5-8.
7. Борисова А.А. Проницальность как проблема психологии общения// Вопросы психологии 1990. №4. с.117-122.
8. Каган М.С. Мир общения М.: 1988. с.141-156.
9. Хрестоматия по вниманию / Под.ред. А.Н.Леонтьева, А.А.Пузырея и др.) МГУ.: 1976. с.7-60.
10. Немов Р.С. Психология Словарь-справочник. В 2 ч. – М.: Владос-Пресс: 2003. ч.1. с.304-308.
11. Немов Р.С. Психология М.: Просвещение 1990. с.125-132.
12. Вопросы психологии вниания Выпуск V. Саратов 1973.
13. Вопросы психологии вниания Выпуск VI. Саратов 1974.
14. Вопросы психологии вниания Выпуск VIII. Саратов 1976.
15. Вопросы психологии вниания Выпуск IX. Саратов 1977.
16. Вопросы психологии вниания Выпуск XIII. Саратов 1973.
17. Джемс У. Психология М.: Педагогика 1991. с.119-140.
18. Страхов И.В. Психология внимания Саратов: 1968.
19. Мұқанов М.М. Зейінді тәрбиелеу Алматы: 1960. с.25-31.
20. Психология познавательных процессов Самара:1992. с.
21. Психология внимания и мышления Саратов: 1980. с.23-45.
22. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов-на-Дону: Феникс 2005. сс.150-156, 639-640.
23. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Практикум. Ростов-на-Дону: Феникс 2003. с.42-47.
24. Психологические процессы и общение // Методологическиепроблемы социальной психологии М.:197с.58-63
25. Проблемы общения и воспитание Тарту:1974. с. 113-125.
26. Кольцова В.А. Общения и познавательные процессы // Познание и общение М.:1988.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Мұғалімнің қарым - қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
1.1. Мұғалімнің қарым - қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі ... ... ... 3
1.2.Педагогикалық қарым - қатынастың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3.Педагогикалық қарым-қатынастың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...13
ІІ.Қарым - қатынас психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1.Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2.Вербальді қарым-қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3.Бейвербальді қарым-қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ.Мұғалімнің бейвербальді қарым - қатынас құралдарын меңгеруі ... ... .25
3.1.Бейвербальді қарым-қатынастың психологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Қарым-қатнас аумағында құзіреттілік қазіргі мамандардың қай-қайсысының болмасын аса маңызды белгілерінің бірі болып саналады. ХХІ-ғасыр қарым қатынас пен психология ғасыры деп тегін айтылмаса керек. Адамдармен жұмыс істейтін кезкелген кәсіп иесі- педагогтар, дәрігерлер, менеджерлер, журналшылар, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.б. қандай адам болмасын қарым - қатынас орната алуы өз ісінде табысқа жетуінің бір жолы болып табылады. Педагогтар үшін коммуникативтілік кәсіпқойлығының басты белгісі. Өйткені қарым - қатынас құралдары, үлгісі, нұғы (стиль), формасы мен әдістері- бүкіл педагогиканың әдіснамалық негізін қалайды. Себебі педагогикалық үрдіс толығымен әр түрлі бағыттағы, мәндегі, сипаттағы қарым - қатынастардан құралады. Оқушы мен оқытушы арасында қарым - қатынас орнамаса соның ішінде бейвербальды қарым - қатынас, онда педагогикалық үдеріс жүзеге аспай қалады.
Педагогикалық қарым - қатынас адамның өз сезімдері мен әсерлерін, жан дүниесіндегі қозғалыстарды басқара білуінің көрсеткіші. Ол тағы бір жақтан маманның педагог ретіндегі қаншалықты қалыптасқандығының көрсеткіші болып табылады. Сондықтен болашақ педагогтың теориялық білімді меңгеруімен қоса қарым-қатынастың практикалық маңыздылығымен оны практикада жүзеге асыруына шарт түзетін дағдылармен қамтамасыз ету маңызды. Техника мен технология, электронды құралдардың дамуына қарамастан қрамы - қатынастың басты құралы сөз болып қала бермек. Өйткені ол сөзді сөйлеу арқылы жанды мәмілеге жол ашады. Оны меңгеру әр ұстаз үшін аса маңызды. Мұнда сөздік қор, және оны пайдалану, оны қостайтын ым, ишарат, жаңсаулар, бет әлпеті мен басқа да қимыл-қарекеттер айтып отырған ой-пікірге жан бітіреді. Оқу-әдістемелік құралда осыған да мән берілді. Техника құралдарын пайдалану адамдарды сөздегі сараңдыққа алып келуде. Осыдан барып мінез тұйықтығы, сөзге шорқақтық, қарым - қатынастағы икемсіздіктер туындайды. Ал бұл педагог қызметіне кедергі болатын жәйіттер. Қазіргі кезде мектептегі келеңсіздіктерге ұшырататын мінез - құлқы қиын және делинквентті балалар да баршылық. Олармен жұмыс істеу де алдымен қарым - қатынас орнатудан басталады. Сол себепті оқу құралында олармен жұмыс істеудегі кейбір мәселелерге де мін берілді. Оқу-әдістемелік құралда педагогикалық қарым - қатынастың маңызды тұстары қарастырылып, теориялық білім және практикалық біліктілік қалыптастыруға бағытталған.
І.Мұғалімнің қарым-қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
0.1. Мұғалімнің қарым-қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі функцияларын анықтау үшін жалпылай қабылданған классификацияға сүйенгеніміз дұрыс болады. (И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев). Педагогикалық қарым-қатынас функцияларын анықтау көбінесе оқытушының өз қызметінде алға қоятын мақсатына байланысты: а) оқу-тәрбие материалдарын білім алушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу, құру және олардың жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; ә) білім алушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда тұлғаның белсенділігін көтеру сынды ұйымдастырушылық қабілеті; б) білім алушылармен жақсы қарым-қатынаста болу, олардың даму деңгейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті.
Психолог Б.Ф.Ломов қарым-қатынас функцияларын анықтауда оның қайнаркөзі қатысымдық болатынын көрсететін классификация ұсынады: ақпараттық-қатысымдық, регуляциялық-қатысымдық және аффектілік-қатысымдық. Психологтың пікірінше, бірігіп жасалған әрекетте риторикалық негізге сүйену ұйымдастырушылық және конструктивтік функциялардың да қатысымдық екенін көрсетеді. Ұйымдастырушылық функция нақты тілдесім, қарым-қатынас кезінде жүзеге асады, конструктивтік функция қатысымдық кезеңге дейін көрінеді, дегенмен, бұл кезеңде де материалды сұрыптау, жүйелеу, ұйымдастыру айтатын сөзіне (тақырыпқа), адресанттың (мұғалімнің) қатысымдық ниетіне және адресантқа (нақты сол сыныптың оқушыларына) арналған сөзіне қатысты болады.
З.С.Смелкова аффектілі-қатысымдық функция педагогикалық тілдесім мазмұнын бере алмайтынын, сондықтан оның дәйексіз екендігін айтады. Оның орнына оқушының жеке қасиеттерін дамытуға, оның эмоциясына, перцептивтік қабілетіне бағытталған "тәрбиелеуші-қатысымдық" функцияны ұсынады
Педагогикалық қарым-қатынасты талдауда қарым-қатынастың педагогикалық және нақты-қатысымдық бірліктері ұғымдарының шекарасын айырып көрсету қажет. Бұл екеуі бір құбылыс деп түсінеміз, алайда, біріншісі екіншісі арқылы жүзеге асатыны белгілі. Қатысымдық міндеттің педагогикалық міндетке теңестірілуі - тілдесім процесінің және бүкіл педагогикалық ықпал жүйесі тиімділігінің міндетті шарты [1].
Педагогикалық қарым-қатынас процесінде өте маңызды рөлге оқытушы ие болады. Мұғалімнің рөліне С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский және т.б. кеңес педагогикасының классиктері үлкен көңіл бөлді.
Оқытушы мамандығын әр түрлі мінезді, әр түрлі темпераментті адамдар меңгеретіндіктен, қарым-қатынас стилі де әр түрлі болып келеді. Қарым-қатынас стилі ұғымына В.А.Кан-Калик: "Қарым-қатынас стилі деп біз педагог пен оқушының әлеуметтік-психологиялық арақатынасының жеке-типологиялық ерекшеліктерін айтамыз: а) мұғалімнің қатысымдық мүмкіндіктері; ә) педагог пен оқушының өзара қарым-қатынасының қалыптасуы; б) педагогтің шығармашылық тұлғасы; в) оқушы ұжымының ерекшеліктері" деген анықтама береді
Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияқты психологтар еңбектерінде қарым-қатынастың - "демократиялық" және "авторитарлық" екі түрлі стилі көрсетіледі. Қарым-қатынастың кәсіби түрінде стилдің үшінші - "либералдық" түрі анықталады. Оның негізін салған А.А.Бодалев.
Оқытушы өзінің студенттермен жұмыс стилін талдай отырып, ең ұтымдысын таңдайды. Ол үйренушілердің жеке ерекшеліктерін, нақты бір жағдайларды, оқу тобы ұжымының деңгейін ескереді.
Мынадай сұрақ туындайды: оқытушы тәрбиелік-қатысымдық функцияны жүзеге асыру үшін қандай жеке кәсіби қасиеттерді бойына сіңіруі керек? Алдымен перцептивті қасиеттерді атаймыз: "1) үйренушінің ойлану, ойлау процесін қадағалап отыру, оны қолдап, ынталандырып отыру; 2) эмпатия - біреудің (үйренушінің) орнына өзін қоя білу, оның мақсатын, уәжін түсіне білу қабілетінің болуы белгілі бір дәрежеде үйренушінің істерін алдын-ала болжауға мүмкіндік береді. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, эксперименттер жүргізген Дж. Л. Морено эмпатияны "бірін-бірі сезіну" деп атаған; 3) үйренушінің жетістіктеріне үлкен әріптесінің, досының тілектестігі, қамқоршылыдығы ұстанымы; 4) педагог ретінде өз іс-әрекетіне үнемі қатаң көзқараспен қарап, оқу процесінде қажетіне қарай түзетулер енгізіп отыру" Морено Дж.
Л.В.Путляева қарым-қатынастың әр қилы стиліне байланысты оқушылардың реакциясын анықтады. Мәселен, сенім, еркіндік, топтағы өзара түсіністік, көңілді ахуал - оқытушының тілдесімде дұрыс стиль таңдауын көрсетеді. Айтақ, кекесін, мысқыл - қандай да бір мазмұнды оқыту жүйесін жоққа шығарады. Оқытушының қатысымдық әрекеті оның жеке қасиеттеріне байланысты - қарым-қатынастың тәрбиелік тиімділігі осыған байланысты. Оқытушының дауысының әуезділігі, сөздік қоры, сөйлеу мәнері, өзін ұстай білуі, адамгершілік деңгейі, интеллектісі оқушы, студент үшін үлгі болып табылады. Кезінде А.С.Макаренко "педагогикалық шеберлік тәрбиешінің дауысынан да, беті-әлпетін меңгеруінен де көрінеді"деп жазған болатын. Сондай-ақ педагогтармен кездесуінде "мен шеберлікке "бері кел" деген сөзді 15-20 реңкпен айтып үйренген кезде жеттім деп ойлаймын" деп оқытушының педагогикалық шеберлік, педагогикалық қарым-қатынас техникасын меңгеру қажеттігін атап көрсетеді.
Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді
Сөздің лингвистикалық коммуникативітік сапаларын зерттейтін саласы сөйлеу мәдениеті туралы ілім деп аталады. Оның пәні сөздің (сөзжасамның ) оның коммуникавтік әсері тұрғысынан алғандағы тілдік құрылым.
Қарым- қатынас дегеніміз - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы. Қарым- қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, прецептивтік қызметтерді атқарады.
Коммуникативтік процесс кезінде оған қатысушылар бір- біріне вербалды, акустикалық, кинестикалық, кеңістік, мінез-құлық, жүріс- тұрыс (әдеп) түріндегі ықпалдармен өзара әсер етеді. Өйткені сөздерді айту, сөйленім процесін жүзеге асырудағы ең басты әрекет алайда оның бірден- бір шарты емес.
Вербалды интерактіні бұлай түсіндіру негізінде тіл құбылыстарын функционалдық тұрғыдан зерттеу жатыр. Мұнда табиғи, ауызша сөз жүзеге асыратын орын (кеңістік кадр) оны нақты орындаушылар (қатысушылар) олардың мақсаты т.б. Факторлар аса маңызды . Осы факторлардың әр түрлігі белгілеріне сүйене отырып, вербалды интерактінің әңгіме, диалог, сұхбат, интервью, пікірталас, жарыссөз, сияқты арнаулы типтері жатады. Ш.Н. Нұрғожинанның зерттеулерінде арнайы қарастырылады. Зерттеуші интерактіні бұдан бөлек анағұрлым институционалды сипаттағы түрлерінің болатынын атап көрсетеді.
Қатысымдық әрекет негізінде оқытудың мазмұны жалпы оқытудағы қарым-қатынас үдерісінің моделі ретінде болады. Сондықтан баланың сөйлеу тілін дамытуда қатысымдық әрекет танымдық оқыту үдерісінің әдістемелік танымы ретінде қарастырылады.
Коммуникативтік біліктілік кәсіби мәдениеттің құрамдас бөлігі. Бұл жөнінде ғылыми пікір білдіруші ғалымдар: Н.В.Кузьмина, Л.Л.Майер, А.К.Маркова, А.И.Мищенко, И.И.Рытанова, Г.Н.Сериковтар коммуникативтік біліктіліктің педагог тұлғасының бойына қатысты жалпы біліктіліктер қатарына ерекше орын алатынын атап өткен болатын.
М.В.Сименованың пікірінше, коммуникативтік біліктілік педагогтың кәсіби қарым-қатынастың тиімділігінің деңгейін және қарым- қатынас мәдениетін, педагогикалық технологиясын, перспективті біліктілігінің қалыптасуын сипаттайды. Сонымен қатар зерттеуші-ғалым қарым-қатынасты педагогтың басты құралы деп, педагогикалық қарым-қатынас жалпы психологиялық заңдылықтармен тығыз байланыстағы, адамның өзгелермен байланыс жасауымен бір түрі болып саналатын, коммуникативті, интерактивті және перцептивті компоненттерден құралатын өзіндік ерекше қасиеті бар қарым-қатынастың спецификалық формасы, деп санайды.
А.Б.Ынтықбаева болашақ педагогтың коммуникативтік іскерліктерін, дағдыларын қажетті сезімі мен көңілін білдіре алу, оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас орната білу, проблемалық іспен айналасу, оқушылармен ортақ тіл таба алу қасиеттері арқылы көрсетеді, дейді. Ал А.А.Леонтьев мұғалімнің коммуникативтік біліктіліктерін ерік жігерлілік қасиеті ретінде қарастырып, оған өзінің мінез-құлығы мен жүріс-тұрысын қадағалау іскерлігін, өзінің ықылас көрсетуін, қадағалай білуін, адамдардың жүзіне қарап, көңілін таба білуін, оқушымен дұрыс, әрі тартымды байланыс жасай білу іскерліктерін жатқызады.
Ж.Р.Бәшірова коммуникативтілік біліктілікті жалпы педагогикалық біліктіліктің құрамына жатқызады. Коммуникативті біліктілік тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын меңгеруді, ықпалдасуға әзірлікті, өзін-өзі мен өзіндік рефлексия тетіктерін меңгеруді, өзін-өзі танып білуді (самопознание), өзін-өзі объективті бағалау сияқты тұлғалық сапаларды біріктіреді. Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді. Олай болса, педагогикалық коммуникация - тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын және психикалық жағынан өзін-өзі реттеу мен өзіндік рефлекия түтіктерін меңгеру арқылы өзін-өзі танып білуге (самопознание), өзін- өзі объективті бағалауға, ықпалдасуға дайындығы негізінде қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейтін оқытушы мен оқушының өзара байланысының сипатын анықтайтын әдіс- тәсілдердің тұтастығы.
Педагогикалық кәсіби әрекеттің тиімділігі көбінесе қарым-қатынастың қалыптасқан стиліне байланысты жүзеге асады. Біздің ойымызша коммуникация ақпарат алмасу, өз ойын білдіру, идеясын, білімін танытумен қатар жаңа түсініктер, білім, таным мен адамдардың қалыптасуының негізгі себебі. Педагогтың коммуникативтік біліктілігі педагогтың өз қоғамдық статусы мен қабілеттіліктердің шеңберінде кәсіби қызметті іске асыруда аса қажет.
Оқытушының коммуникативтік біліктілігі тілдік - әдеби тілдік норманы; кәсіби - білім, білік, дағды, іскерлік қасиеттерді; қоғамдық-мәдени-ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық, тілдік этикетті сақтау сияқты құзыреттіліктер тұтастығынан көрініс береді. Соңғы жылдары білімнің бұл түрі риторикалық білік, сөйлеу мәдениеті терминдерімен беріліп жүр. А.Қыдыршаевтің пікірінше риторикалық біліктілікті сақтау үшін әрбір маманның кез-келген педагог-лектордың төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы:
Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сай келетін жетекші құжаттар мен нұсқаулады талқылаудан бастап, тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу, теориялық жағынан даярлығы мықты саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанасына терең бойлай алмақ. Демек, оқытушының біліктілігін басты бір көрсеткіші оның коммуникативтік мәдениет деңгейі болмақ.
Келесі заңдылықтың табиғи арнасы ежелгі дәуірден бастау алады. Мәселен, ежелгі софистердің пікіріне жүгіне айтар болсақ, даналыққа ұмтылушы талантты ұстаз үш түрлі қасиетке ие болуы тиіс:
1) ойлана білу; 2) өз пікірін үйлесімді айта білу; 3) өз міндетін жақсы атқара білуі керек. М.М.Сперанский кімде-кім адамдармен істес болғысы келсе, жақсы ойлана білуі өз алдына, одан да жоғары ғажап сөйлей білуі тиістігін жазады.
Алғашқы кезекте педагогикалық іс-әрекеттің барысында шешендік өнердің элементтерінің практикалық тұрғыда қолдану мәселесі ойлантады. Көне Римнің мыңдаған жылдар бұрынғы шешені, шешендік өнер теоретигі Цицерон ақын болып туады, шешен болып шығады деп ақылдық тума талантқа, ал шешендік көп оқып, ізденіп, көп сөйлеп жаттығушылыққа байланысты деген. Осыған байланысты ата-бабаларымыздан қалған Көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешен болады, - деген, сөзі бар емес пе еді. Демек, тілді әлеуметтік құбылыс десек, ол адамның қоғамда біртіндеп әлеуметтенуі арқылы тілдік ортаның әсерімен жүзеге асады. Цицерон айтқандай шешендік өнерді жетілдіруге әдістемелік білік-дағдылар жүйесін жете меңгеру арқылы өтуге мүмкінідік береді,-деп тұжырымдайды А.Қыдыршаев.
Риторикалық біліктілікке коммуникативтік біліктіліктің мынадай түрлерін жатқызсақ болады: сөздің сауаттылығы, логикалық жүйелілігі, таза дәлдігі, сөз қорының байлығы, анықтылығы, сыйымдылығы. Риторикалық біліктің мәні педагог сөзінің нанымдылығын, тілдің тарихи нормамен құрылуын, педагогикалық эффектінің болуын (психологиялық механизм негізінде) қамтамасыз етеді. Коммуникативтілік білік пен риторикалық біліктің бірлескен тұсы коммуникативтік біліктілікке ұштасады.
Е.Нусубалиева шетелдік ғалымдардың пікіріне сүйене отырып мәдени коммуникативтік қарым-қатынас шеберлігінің мынадай факторларын анықтаған болатын, олардың бір қатарын атап өтер болсақ: түрлі мәдениет үлгілеріне бейімделу, қарым- атынасты жеңілдету қабілетінің болуы, мәдени эмпатия, мәдени өзара қарым-қатынас, тұлғаның өзін және мәдениетті сезінуі, этноцентризмнің болмауы. Оқушыларды мәдени коммуникативтік қарым- қатынас тәжірибесіне оқыта отырып біз олардың адами қасиеттерін, ізгілікке деген азаматтық ұмтылыс, әдіскерлігін; өзгенің сезімін бағалап, жағдайын түсіне білуге, яғни жалпы айтқанда мәдениеттілікке тәрбиелей аламыз.
Педагогтың коммуникативтік қарым-қатынас кәсіби тұлғаның айнасы десек артық айтқандық болмас. Біздің пайымдауымызша, коммуникативтік біліктіліктің даму шарттары негізгі атқаратын қызметіне сай келуі керек, және де нәтижесінде біліктіліктің мынадай сипаты көрініс беруі шарт:
- педагогтың қарым-қатынас жасаушы адаммен тілдік және тілдік емес өзге де тәсілдер арқылы ақпарат алмаса отырып, оның өзіне тән ерекше қасиеттеріне болжам жасап, ескере алу қасиеті.
- Белгілі бір қоғамдық құнды мақсаттарға қол жеткізуге (мысалы; тұлға мәдениетін қалыптастыру тіл арқылы) ұмтыла отырып, бағдарлама, әдіс- тәсіл, техниканы, қарым-қатынасты құру арқылы ортақ әрекетті ұйымдастыру;
- қарым-қатынас жасаушы жеке тұлғамен немесе топпен тіл табыса алуы және қалай қабылданатындығын түсіне алу қасиеті.
Мұндай сипаттағы педагогтың коммуникативтік біліктілігінің ары қарай дамуы барысында оның даму моделі түзіледі. Бағдарлап қарайтын болсақ ол өзінше бірнеше кезеңнен тұрады:
1. Зерттеу кезеңінде педагогтың коммуникативтік біліктілігінің даму деңгейін анықтау үшін экспресс диогностика әдістері қолданылады (тест, анкета).
2. Ақпараттық - негіздік кезеңнің мақсаты - педагог әрекетінің күрделі мәселелерін көрсету. Нәтижесінде педагогтың Мен - концепциясының және кәсіби дамуының оянуы, коммуникация сферасында туындаған тәжірибелік қиындықтардың туу себептері айқындалады.
3. Жобалық - ұйымдастырушылық кезең педагогтың өзін-өзі дамыту немесе кәсіби даму бағдарламасын құруды ұсынады.
4. Қорытындылау кезеңінде соңғы әрекет коммуникативтік біліктілігінің дамуының дәрежесінің көрсеткіштерін қайта қарастырып, тексеруге бағытталады.
Бұл педагогтың коммуникативтік біліктілігінің дамуының педагогикалық - ұйымдастырушылық және психологиялық - педагогикалық жүйесінің жағдайына қатысты өзгеріп отырады.
0.2. Қарым - қатынастың жалпы сипаттамасы.
Педагогикалық қарым-қатнас, адамның психологиясына негізделген күрделі үрдістерден тұратын, іс-әрекетте, басқалармен араласып-құраласу барысында туындайтын ір түрлі кедергілер проблемасы болып табылады. Қарым-қатнастағы қиындықтар - адамның болжанған қарым-қатнасты жүзеге асырудағы іркілісті субьективті бастан кешіру күйі, яғни, қарым-қатнас әріптесінің әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу, оны серігінің түсінбеуі, коммуникативтік ситуацияның өзінің психалық күйінің өзгеруі т.б. салдарынан болатын ерекшеліктер.
Қиындықтар- іс-әрекеттің, қарым-қатнастың тоқталуы, үзілуі, оларды жалғастыру мүмкіндігін болжау формасымен айқындалады. Іс-әрекет процесінде қиындықтардың пайда болуы және оны саналы түсіну обьектілендіру-проблемалық жағдайдың пайда болуы шарттарының бірі екенін, мұның өзі ойдың пайда болуымен дамуының алғышарты мен негізі болып табылатынын есепке ала отырып, ал педагогикалық психологияда адам факторы, қалыптасқан қиын жағдайдан шығу болып табылады . Қазіргі кезде қарым-қатынас қиындықтары, немесе кедергілер оларды талдау мен жуықтауға байланысты түрлі позициядан қарастырылады. Мысалы: жалпы психологияның түсініктеме беру шегінде, олар мағыналық, эмоцияналдық, негативтік, тактикалық ретінде бөлінеді. Олар қарым-қатнастың коммуникативтік және интерактивтік екі негізгі жақтарымен ара-қатынаста болады, мысалы өз кезінде, когнитивтік, аффективтік және мінез-құқықтық ойлардан көрінеді. Сонымен бірге, адамның қарым-қатнастар тек қана іс-әрекет сипатымен емес немесе эмоцияналдық, когнитивтік (мысалы, когнитивті стиль) және тағы басқа тұлға ойларымен теңестіріледі.Сондай - ақ ол неғұрлым терең және кең ықпалдар салдарынан болуы мүмкін.
Адамның қарым-қатнастағы қиындықтарының төмендегідей негізгі салдарын бөлуге болады: этномәдени, мәртебелік-позициялық-рөлдік, жас ерекшеліктік, жеке дара-психологиялық, іс-әрекеттік, тұлға аралық қатынастар саласы. Олар, әрине адам деген ортақ тұтас жүйеде бір-бірімен қабаттасып, өзара әрекеттеседі, бірақ теориялық тұрғыдан талдау мақсатында әрқайсысының әрекеті жеке қарастырылуы мүмкін. Осы ауқымдағы қиындықтар этникалық сана ерекшеліктерімен, адам санасының әлеуметтік және мәдени дамуының нақты жағдайларындағы қарым-қатнасында көрінетін құндылықтарымен, таптаурындарымен, ұстанымдарымен байланысты.
Әдетте, қарым-қатнас субьектілерінің этно-әлеуметтік мәдени ерекшеліктерінен туындаған қиындықтарды адамдар солай болуы тиіс деп қабылдайды.Сонымен бірге, әр іс-әрекет субьекті, белгілі бір менталитет иесі ретіндегі қарым-қатнас әріптесі және адам ретіндегі оның ойлауы, Л.В. Щерба дәл айтқандай, ана тілінің формасы бойынша құйылған (осы ойды В.Гумбольдта білдірген) адам ретіндегі өзі соның өкілі болып табылатын халыққа тән нормаларға, дәстүрлерге, дүние және дүниетаным бейнесіне сәйкес басқа адамдармен өзара әрекеттесетіні айқын. Осы тұрғыдан алып қарағанда, педагогтың қарым-қатнас сипаты, оның оқушыларға деген ынталы, қамқорлы қатынасы жеткілікті түрде көрнекті болып табылады. Мұндай қатынас оларда әсіресе, жеткіншіліктер мен жоғары сынып оқушыларында наразылық тудырады, өйткені, олар соңғы он жылдықта қарым-қатнастың неғұрлым іскерлік, ұстамды стиліне бағдарлана бастады. Осы жерде қиындықтар пайда болды, оның себептерінің бірі педагогтың өзінің этно-әлеуметтік мәдениетінен болуы ықтимал.
Этно-әлеуметтік мәдени саламен байланыстырылатын қарым-қатынас қиындықтарын жеңуге болады, яғни, егерде олардың өзгешелігі педагог тарапынан рефлексияланған болса (түсінілген және қабылданған), егер де ол өз қарым-қатынасын, нақты білім беру жүйесімен, нақты білім беретін мекемесімен ұйғарылған конвенционалдық қатынастар шегінде тәртіпке келтіре отырып, қадағалай алса, онда жеңуге болады. Қарым-қатынас әріптестерінің жас ерекшеліктері де қиындықтар туғызуы мүмкін. Баланың мектепке дейін үлкендермен араласқанды қалайтыны белгілі; жеткіншек жасқа дейін балалардың жартысы қоршаған әлеуметтік ортадағы құбылыстармен араласуға басымдылық көрсетеді. Мұндай басымдылық жоғары сынып оқушыларында мектеп бітіргенге дейін, бозбала мен бойжеткендердің үштен біріне жуығы қайтадан үлкендермен қарым-қатынасқа қызығушылық таныта бастаған кезге дейін үстем болады.
Үлкендермен, педагогпен қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар көбінесе, шәкірттің соның ішінде жеткіншектің өзінің ішкі дүниесі үлкендерге түсініксіз, олар оны әлі бала деп есептейді деп ойлауымен байланысты пайда болуы мүмкін (сондықтан да педагогтың сыныпта балалар немесе балалар мен қыздар -деп сөйлеуі жағымсыз және сын көзбен қарау реакциясын тудыруы мүмкін). Қарым-қатынас қиындықтары, педагогтың жұмысбастылығы немесе басқа қызығушылықтарына қарай жастар субмәдениетінің музыка, бейнелеу өнері, би, киномотограф, тіл білмеуі мен құндылықтар әлемін білмеген кезде пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда педагогта оқушылармен қарым-қатынастың ортақ мәні жоқ. Педагогикалық қарым-қатынастағы әке мен бала проблемасы мұғалім-оқушы ролдік қатынастарынан өте байқалады.
Педагогтың жастық ерекшеліктерімен байланысты қарым-қатынас қиындықтарын жеңу оның үнемі тұлғалық және кәсіби өзін-өзі дамытуында, оның қоғам өміріне араласуында, жастар әлеміне қызығушылығында жатыр. Кім өзі лаулап жанбай, бықсып жатса, басқаны да лаулата алмайды - деген көне даналық.
Қиындықтар сонымен қатар, оқытушының өз студенттерінен немесе тыңдаушыларынан жас болған кезде пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда педагогтың ересек болып көрінуге ьырысуы оның іскерлік қарым-қатынас мәнерін айырықша көрсетуінен, дауыс ырғағының қажетсіз қатаңдығынан, стилистикалық формалды тілдік құралдарды таңдауының еріктілігінен көрінеді, бұл қарым-қатынас жағдайының табиғилығын бұзып, оның жайлылығын қиындатады. Әрбір адам өзіндік қарым-қатынас стилімен ерекшеленеді. Бұл фактор адамның қарым-қатынасқа басқа адаммен түскен кездегі мінезін анықтайды. Арнайы кәсіби қарым-қатнаста ,қарым-қатнас түрлерінің мынадай әдістері кездеседі: арнайы іскерлік, ғылыми, қоғаадық, тұрмыстық. Арнайы іскерлік сөйлеу стилі. Бұл стиль өмірде практикалық жағынан және кәсіби іс-әрекеттерде өте маңызды. Ол құқық қорғау органдарында, басқарма, әлеуметтік орталарда жазбаша қалай қолданылса (іскерлік жазбалар, нормативті акт, іс-қағаздарын шығару т.б.) дәл солай ауызша формада да қолданылады. (жиналыстарда баяндама қортындысын айту, өте маңызды жиналыстарда сөз сөйлеу т.б.).
Арнайы іскерлік стилде, стильүш түрге бөлінеді. құқықтық дипломатиялық административтік-концелярлық Олардың әрқайсысының өзіндік сөйлеу мәні , коммуникативті формасы мен өзіндік специорикасы болады. Сонымен меморандуль, нота, коммюнике дипломыналық коммуникатцияға қолданылады, хат жазу,анықтама баяндамахаттамалары, сенімділік куәлігі, бұйрық, арыз, мінездеме сияқты түрлер административті концелярия түрінде кездеседі; заң, бап, тарау, нормативті акт, жолдама, тармақ сияқты түсініктер құқықтық стилде кездеседі. Бұл іскерлік стилде, терминдер қандай ұзақ жазылып үлкен мағына берсе, дәл солай қысқартылып сол ұғымды түсіндіре алады .
Терминдер көп жағдайда мынадай мағына береді. құжаттардың атауы, сауалнамалар жүргізу, келісімдер,контракт т.б. мамандығына байланысты аталу түрі, жағдайы, орындау функциясы, педагогтың әлеуметік жағдайы, сот, менеджер, компания презденті, тергеуші, психолог, бугалтер т.б. процесуалды жұмыстар (экспертиза жүргізу, сұрақ жүргізу, бағалау, атестатция т.б.) немесе прорессияналды іс-әрекет есеп шығару, ақпарат талдау, анықтамалар дайынду т.б.) Іскерлік стилі ақпараттық обьектілігін талап етеді. Құжаттарда келтірілген текстерде жеке субьективті пікір кездесуі керек. Іскерлік стилде қолданғанда шығармасы компактт , экономды сөздің шеберлігінің асып кетпейтіндей болғаны жөн. Онда стандартталған сөйлеу қалпы болу керек. Іскерлік сөйлеуде сөйлеу мәдениеттілігі болу керек. Мойындап, кішірейіп сөйлеу түрінде: - Өзімізден кешірім өтінеміз, құрау мәнерінде біз сіздің көмегіңізге сеніп отырмыз, мейрімділік пен келісімділік мәнерінде мен сіздің пікіріңізге қосыламын, сөзді аяқтағанда менің ойымшабіз бүгін көп сұрақтың жауабын шешкен сияқтымыз т.б.
Ғылыми сөйлеу стилі. Бұл стиль көбінде арнайы бір ғылыммен айналысатын мамандарда, сабақ беретін педагогтарда, жаңалық аша білетін тұлғаларда кездеседі. Бұл стиль ғылыми тракаттарда ,статияларда, тезистерде, диссертациялық зерттеулерде, ғылыми еңбектерде ,конференция, семинар, лекцияларда көп қолданылады. Ғылыми сөйлеу стилі мынадай негіздермен белгіленеді: жекешеленген қарым-қатнас солай деп саналады, қалай байқалды,ақырғысында т.б.) ақпараттық логикалық мазмұны, талқылау түрінде т.б. абстракті лексика (мысалы; мәні, назар аударуы, бар, қолданыста, тұрағы, қолданылады т.б.) Мен концепциясының орнына Менкөпше түрі қолданылады ( біз солай деп ойлаймыз, біз бақылаймыз, біздің пікіріміз бойынша т.т.) Жалпы қоғамдық сөйлеу мәнері кез-келген көпшіліктің алдында сөйлеген ойды жатқызуға болады. Мысалы ; қысқа бір-екі сөз, жиналыстасөйлеу, телевиденияда, лекция, семинар, газет, журналдар, т.б.
Публицикалық стиль (латынша publicus-қоғам) қоғамдық ортада, саяси қоғам, идеологиялық, экономикалық мәдени т.б. орталарда қолданылады. Публицистикалық стиль мынадай стилдермен ерекшелінеді; информаттивті, құжатты -дәлелдердің нақтылығы. Қолданылатын материалдардың жинақтылығы.
1.3.Педагогикалық қарым-қатнастың ерекшелігі.
Қарым-қатынас - адамдар арасында ақпарат алмасудағы, сондай-ақ серіктесімен бірін-бірі ұғынудағы және түсінудегі әрекеттің күрделі процесі. Педагогикалық процестің ерекшелігі түрлі әлеуметтік-рөлдік және оның субъектісінің функционалдық позициясына негізделген. Қарым-қатынас стилі мен жетекшілік өмір сүру аясында оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігімен, сондай-ақ тұлғаны дамыту ерекшелігімен және оқу тобында тұлғаралық қарым-қатынасты қалыптастырумен анықталады.
Педагог - қоғамдық тіршілік иесі, өмірінің көп бөлігін ол адамдар арасында өткізеді және соған байланысты оның адамдармен қарым- қатынасы, оның жетістігі, көңіл- күйі, денсаулығы қаланады. Ол қандай болуы тиіс? Қарым - қатынас - адамдар арасында ақпарат алмасудағы, сондай- ақ серіктесімен бірін- бірі ұғынудағы және түсінудегі әрекеттің күрделі процесі. Қарым-қатынас субъектісі тірі тіршілік, яғни адамдар болып табылады. Негізінде қарым-қатынас кез -келген тірі нәрсеге тән, алайда адам деңгейіндегі қарым- қатынас процесі вербальды және бейвербальды актілермен байланысты саналы түрде құрылады.
Бүгінгі күні өнімді ұйымдастырылған педагогикалық қарым- қатынас педагог пен бала арасында туындауы тиіс педагогикалық қызметтегі нақты психологиялық жанасуды қамтамасыз етуге негізделген. Оларды қарым- қатынас субъектісіне айналдыру, өзара әрекеттесу процесінде туындаған түрлі психологиялық кедергілерді жоюға көмектесу, балаларды үйреншікті ұстанымынанәріптестік ұстанымға ауыстыру және оларды педагогикалық шығармашылық субъектісіне айналдыру керек. Бұндай жағдайда педагогикалық қарым - қатынас толықтай педагогикалық қызметтің әлеуметтік- психологиялық құрылымын түзеді.
Педагогикалық қарым-қатынас оқыту мен тәрбие беруде білім алушының тұлғасына әсер ететін құрал ретінде қызмет етеді. А.А.Бодалевтың зерттеуінде педагогикалық қарым-қатынас педагог пен тәрбиеленуші арасындағы шектеулі әлеуметтік- психологиялық жүйе ретінде көрсетіледі. Оның мазмұны ақпарат алмасу, тәрбиелік әрекет көрсету, коммуникативтік құралдар көмегімен өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру болып табылады. В.А.Сухомлинский бұл туралы былай деп жазды: Мектеп қабырғасында айтылған әрбір сөз ойланып айтылған, дана, толықтай салмағы бар сөз болуы тиіс, бұл нақты тірі адамға айтуда ерекше маңызды, сөз қадірін ұмытпауымыз керек, керісінше сөздің құны
үнемі өсіп, артып отыруы тиіс .
Педагогикалық процестің ерекшелігі тәрбие процесін әлеуметтік- психологиялық қамтамасыз ету қызметінен келіп туындайды. Педагогтың тәрбиеленушімен қарым- қатынасын ұйымдастыру функциясы оқу тапсырмасын шешу құралы ретінде қарастырылады. Педагог алдында тұратын неғұрлым күрделі тапсырма санына коммуникативтік біліктілікті дамытудың жоғары деңгейіне жататын өнімді қарым- қатынасты ұйымдастыру кіреді. Бұл қайталанбайтын процесс болуы үшін балалармен қарым-қатынасты ұйымдастыру қажет. Бұл жерде қарым-қатынас стилі маңызды роль атқарады.
Педагогикалық процестің ерекшелігі түрлі әлеуметтік-рөлдік және оның субъектісінің функционалдық ұстанымына негізделген. Педагогикалық қарым-қатынас процесінде мұғалім өзінің әлеуметтік-рөлдік және функционалдық міндетін оқу және тәрбие процесінбасқаруда тікелей немесе жанама түрде жүзеге асырады. Қарым-қатынас стилі мен жетекшілік өмір сүру аясында оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігімен, сондай-ақ тұлғаны дамыту ерекшелігімен және оқу тобында тұлғаралық қарым-қатынасты қалыптастырумен анықталады. Мектеп оқушыларының қарым-қатынасы пайдалы, әлеуметтік құнды болуы үшін мұғалім ең аз дегенде үш проблеманы шешуі керек: ұжымда жеке мазмұнды қарым- қатынас жасауға мүмкіндік туғызу; баланы сөйлесуге үйрету; мектеп оқушыларымен сенімді жанасуды орнату .Педагогтың сабағында барлық педагогикалық процесс коммуникативтік құрылымда меңгерілуі тиіс, үнемі педагогикалық әрекетте таңдалған әдісті аталмыш кезеңде қарым-қатынас ерекшелігімен сәйкестеп отыру қажет.1938 жылы неміс психологы К.Левин бірінші болып қарым-қатынас стилін экспериментальды зерттеді. Бүгінгі күні педагогикалық қарым-қатынастың көптеген стилі белгілі, бірақ негізгілеріне тоқталайық.
Авторитарлы стильде өзіне тән үрдісті қатал басқаруда және барлық көлемдікбақылауда оқытушы көбінесе өз әріптестеріне тез ескерту жасайды. Көзге түсетіні - бір топ мүшесіне әдепсіздік танытып, ал басқаны дерексіз мақтау. Авторитарлы оқытушы жұмыстың жалпы мақсатын түсініп қана қоймай, сонымен бірге тапсырманы қалай орындайтынын көрсетеді, кім кіммен жұмыс жасайтынын бірден анықтайды және т.б.
Тапсырма мен оны орындау тәсілін оқытушы рет-ретімен береді. Адам неғұрлым өзінің орындап отырған жұмысының мақсатын, аталмыш кезеңнің функциясын және алда не күтетінін білмесе бұндай тәсіл қызметтік дағдыны төмендетеді. Тағы да байқауға болатын нәрсе, ол әлеуметтік қарым-қатынаста тұлғааралық орнатылым жоспарында қызметтің рет ретімен жүруі және оны қатал бақылау мұғалім тарапынан білім алушының жеке мүмкіндігіне сенімсіздік танытуы екендігін куәландырады. Барлық жағдайда оның көз алдында білім алушы жауапкершіліктің төмен деңгейінде және ең қатал қадағалауды талап ететін болып көрінеді. Бұл үшін авторитарлы оқытушы үшін кез келген бастама қажетсіз еріктіліктің туындауы ретінде қарастырылады.
Зерттеулер дәлелдегендей жетекшінің өзін өзі ұстауы дегеніміз өзінің жеткіліксіз құзіреттілігін және беделін жойып алудан сақтануымен түсіндіріледі. Егер кімде кім жұмысын басқа жағынан жақсарта алмаса, оның ешнәрсені қарамағанын көрсетеді. Бұдан басқа авторитарлы көшбасшы ереже ретінде өзінің қамқорлығындағылардың жетістігін субъективті түрде бағалайды, ескертулер тек жұмыс бабына қатысты ғана емес, орындаушының тұлғасына да қатысты болады. Білім алушыларға өз көзқарастарын білдіруге, бастама көтеруге, өздеріне қатысты мәселелерді шешуге атсалысуына мүмкіндік бермейді. Мұғалім оқушыларға талап етумен бірге олардың орындағандарына қатаң бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Авторитарлы
стильде басшылық негізгі бағытты автократикалық жүйеден алады. Ең соңында барлық шешімді өзінің орнатқан тәртібіне сай мұғалім өзі қабылдайды.
Басшылықтың либеральды стилінің негізгі ерекшелігі істің барысы бойынша оқу- өндірістік процестен жетекшінің босатылуы және болған оқиға үшін өзін жауапкершіліктен босатуы болып табылады. Оның апробациялану нәтижесі - орындалған жұмыс көлемінің неғұрлым аз болуымен және оның сапасының төмендеуінен көрінеді. Бұндай топтағы оқушылар өздеріне ешқандай жауапкершілік жүктелмегенін біле тұра жұмыстарына қанағаттанбайтындығын атаған маңызды. Басшылықтың либеральдық стилінде мұғалім оқушылардың өмір сүру негіздеріне мүмкіндігінше араласпауды көздейді, басшылықтан олар алыстап, әкімшілік нұсқаулары мен міндеттерін формалды түрде атқарады. Бұндай стилдегі басшылықта мұғалім өзінің эмоциялық жағдайын жүзеге асыра алады.
Демократиялық стильде бірінші орында тұлға емес, дерек (факт) бағаланады.Демократиялық стильдің ерекшелігі топ өз ұйымының алдында тұрған жұмыстардың жүруіне белсене қатысады. Нәтижесінде оқушылардың өзіне деген сенімділігі артып, өзін өзі басқаруға белсенділігі пайда болады. Онымен қоса бастаманың көбеюінен тұлғалық қарым-қатынаста сенімділік пен достық нығая түседі. Егер авторитарлы стильде топ мүшелерінің арасында жауластық үстем болса, демократиялық басқаруда оқушылардың жұмысқа деген қызығушылығы пайда болып қана қоймайды, сонымен бірге өзара
тұлғалық қарым-қатынасы дами түседі.
Басшылықтың демократиялық стилінде мұғалім ұжымға арқа сүйейді, білім алушылардың өздеріне сенімділігін арттыра түседі. Ұжым қызметін ұйымдастыруда мұғалім теңі арасында бірінші болу позициясын алуға ұмтылады. Мұғалім оқушылардың жеке проблемалары мен істеріне үңіле бастайды. Оқушылар ұжымдық өмірдің мәселелерін талқылап, таңдау жасайды, алайда соңғы шешімді мұғалім шығарады. Бұл стильдің негізінде педагогтың биік кәсіби бірлігі мен оның этикалық белгісі жатыр. Оқушылармен біріккен шығармашылық ізденушіліктің ұлғаюы - мұғалімнің коммуникативтік қызметі ғана емес, сонымен бірге оның педагогикалық қызметке қатысының толықтай жоғары деңгейде болуында.
Театр педагогы М.О.Кнебель педагогикалық сезімнің сені жастарға қарай қуып, оларға жол табуға итермелейтінін... байқайды . Мұндай қатысым стилін В.А.Сухомлинский өз қызметінде байқайды. Осы негізде В.Ф.Шаталов балалармен өзара қатынаста өз жүйесін қалыптастырады. Бұл қатынас стилін сәтті бірлескен оқу-тәрбие қызметі ретінде қарауға болады. Педагогтың тәрбиеленушілермен қарым-қатынас жүйесі туралы А.С.Макаренко мұғалім бір жағынан аға жолдар және нұсқаушы болуы тиіс, ал басқа жағынан бірлескен қызметтің қатысушысы болуы керектігін айтады. Педагогтың ұжыммен қарым-қатынасында белгілі бір бояу ретінде достықты қалыптастыруы өте қажет. Педагог пен бала арасындағы қатынас нұсқалары туралы ойлай келе А.С.Макаренко былай дейді: Ешқашан педагог пен басшылық өз тарапынан тілге ерік берулерінеболмайды. Екінші жағынан, педагог пен басшылық тәрбиеленушілер алдында айқайшы,ашуланшақ болуына жол жоқ
Педагогта қажетті қарым-қатынас тәсілдерінің болмауы, қарым-қатынас
технологиясын білмеуі нақты бір рөл ойнайды. Педагогта кәсіби қарымқатынас
дағдысының болмауы мұғалімнің жеке шығармашылығының және оның тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Көптеген зерттеулер мен эксперименттер нәтижесінде педагогтар мен психологтар мұғалімге коммуникативтік қабілетті дамыту үшін келесі құралдарды қолдануды кеңес етеді:
- Мектеп-қоғамның бөлшегі, педагогтың балаға қарым-қатынасы - қоғамдық
талаптардың көрінісі. Осыны ұғыну керек.
- Мұғалім педагогикалық позициясын ашық жариялауға міндетті емес. Бала үшін педагогтың сөзі мен іс-қимылы тек міндетті орындау ретінде ғана емес, оның жеке сенімін ояту ретінде ұғынылуы керек. Педагогтың шыншылдығы - тәрбиеленушімен байланыс жасаудың берік кепілі.
- Жеке тұлғаны адекваттық бағалау. Өзіңді тану, өзіңді басқару әрбір мұғалімнің үнемі жұмысы болуы керек. Негізгі назар аударатын нәрсе өзінің эмоциялық жағдайын басқару біліктілігін талап ету: тәрбие процесінде ызалы дауыс көтеру, айқай т.б.
- Педагогикалық мақсатты түрдегі қатынас мұғалім мен оқушы арасындағы өзара сыйластыққа құрылады. Әрбір оқушыны тұлға ретінде сыйлау, құрдастары алдында өзіне сенуіне жағдай жасау, тұлғаның жағымды жақтарын дамытуға қолдау көрсету қажет.
- Педагогқа баланың өз күшін, кең эрудициясын көрсетуге қамқорлық жасау керек.
- Қырағылықты дамыту, эмоциялық жағдайларды түсіну, жағдаяттарға қорытынды шығаруда шығармашылық жол табу, оқушылар, ұжымдастар, ата-аналар алдында білімділікпен шешім қабылдау қажет.
- Мұғалімнің сөйлеу қызметінің азаюы есебінен оқушының сөйлеу қызметінің артуы - мұғалімнің қарым-қатынас шеберлігінің маңызды көрсеткіші.
- Жетістігі маңызды емес оқушы алдында да мақтау айтуға жомарт болған дұрыс. Басқалар алдында мақтау керек, ал оңашада ескертуге болады. Бұл үшін мұғалімнің сөйлеу шеберлігі дұрыс болуы керек. Егер сіздің дауыс ырғағыңыз қойылмаған болса, көзқарасыңыз, қимылыңыз дұрыс болуы тиіс.
- Педагогикалық мақсатта өз оқушыларының ата-аналарын одақтас етуге болады.
- Екі жақтан да әңгіме мазмұны қызықты болғаны дұрыс .
ІІ.Қарым-қатынас психологиясы.
Адамның өзара қатынасы күнделікті өмірде қажетті болып тұратын жағдай. Көптеген ғылым, өнер қайраткерлері осы қарым - қатынас адамдардың мінезі мен психологиялық өзгешеліктеріне байланысты деп есептейді. Тіпті кейбір шетел социологтары адамның өзара қатынасын өзгерту арқылы капиталистік елдердегі тап күрестерін жоюға болады дейді. Расында, адамдардың өзара қатынасы тұрмыстық жағдайға, әсіресе, кішігірім топта, ұжымда, жұмыста адамдардың жеке басына әсерін тигізіп отырады. Бірақ, адамдардың қарым- қатынасын тек өмірдегі халі мен күйі әлеуметтік, экононмикалық, саяси,т.б. факторлардың күшті ықпалында болды.
Барлық кездесетін қарым - қатынастарды үш түрге бөлеміз:
1. Қажетті қарым - қатынастар (Туған - туысқан арасындағы қарым -қатынас);
2. Міндетті қарым - қатынастар (Мұғалім мен оқушы, дәрігер мен сырқат);
3. Ынтымақты қарым - қатынастар (Жақсы достар арасындағы қарым - қатынастар)
Осы қарым - қатынастардың жалпы сипаты іс барысында, жұмыс үстінде көрінсе, оны іскерлік (ресми) қарым - қатынас түріне жатқызуға болады. Ал, оларды тек сезім сипаатынан байқасақ, онда жеке (ресми емес) қарым - қатынас түріне жатқызамыз. Жұмыста болатын қарым - қатынастар адамдардың нұсқауда көрсетілген тәртіпті орындаумен байланысты.
Осыған орай, біреулердің тәртіпті, іскер, жауапты деп санаса, оған ризашылдық білдірсе, ал керісінше болса, наразылық сезімдері пайда болады. Іскерлік қарым - қатынастар жеке бас қарым - қатынасына айналуы мүмкін.
Сонымен қарым - қатынас ұғымы адамдардың бір - бірінен күрделі, көптеген түрлі жақындасу процестерін көрсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс - әрекеттерінің қажеттіліктерін орындау үшін қолданылады. Осындай қарым - қатынас кезінде адамдар бірінен - бірі керекті деректер алады, бірін - бірі дұрыстап қабылдап, түсініп жұмыс жасау үшін бәріне бірдей жоспар жасайды.
Қазіргі қоғамдағы қарым - қатынастың әлеуметтік қызметін теория жағынан екі категорияға бөлуге болады. Біріншісі әлеуметтік мағынасы бар, қоғамдағы қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған. Екіншісі, әлеуметтік - психологиялық қарым - қатынас және адамдардың қажеттіліктеріне байланысты. Әлеуметтік қарым - қатынасқа коллективтендірілген еңбегін жоспарлап, басқару, орындалғанын қадағалап , тексеріп жатады.
Қарым - қатынас мазмұнына ғылыми және тұрмыстық білімдер жүйесі, дағдылар мен іскерліктер, адамның өзі, яғни оның сыртқы келбеті, мінез ерекшелігі, өзін - өзі ұстау мәнері, т. б. міндетті топпен , ұжыммен шешу, әрекет, қарым - қатынас пен өзара қарым - қатынас, т. б. жатады. Қарым - қатынас мазмұны қарым - қатынас құралы арқылы түрлі тәсілдермен беріледі. Адамдар қарым - қатынасының негізгі құралына тіл жатады.
Тілдік қарым - қатынаспен бірге тілдік емес құралдар кеңінен қолданылады.
Олар: келбет, дене қимылдар, мимика, бейне,т.б.
Қарым - қатынас қатысушыларының контингентіне байланысты жеке адамдар
арасындағы қарым - қатынас, жеке адам мен топ арасындағы қарым - қатынас,
топтардың өзара қарым - қатынасы болып бөлінеді.
Алғашқы бастапқы топта, ұжымда, жеке адамдар өзара қарым - қатынасқа түседі. Осы қарым - қатынас барысында жеке және топтық міндеттер мен мақсаттар шешіледі.
Жеке бас топтық қарым - қатынас - бұл бір жағы жеке адам, келесі жағы топ, ұжым болғанда болатын қарым - қатынас. Бұл түрі әсіресе жетекші мен топтың, ұжымның өзара қарым - қатынасы кезінде жақсы байқалады.
Өзара топтық қарым - қатынас - бұл екі қауымдастықтың өзара әрекеті. Бұған спорттағы командалық жарыстар мысал бола алады.
2.1.Қарым-қатынастың коммуникативті жағы
Коммуникативтік жағы - қарым - қатынас арқылы адамдар бір - біріне ойын, мақсатын, алған бет алысын айыруға тырысады. Бұл процестің құралына сөз, сөйлеудегі ырғақ мимика (бет, ауыздың әртүрлі қимылы), пантомимика (бүкіл денедегі әртүрлі қимыл), ым - жымдар жатады. Коммуникативтік процестің мақсаты соған қатысатын адамдардың бір - біріне әсер етуі. Қарым қатынаста адамдар өзара идеялар, қызығулар, көңіл - күйімен, сезімдерімен т.б. бөліседі. Мұның бәрін әртүрлі мәлімет ретінде қарастыруға болады.
Адамдар арсындағы коммуникативті процестер техникалық қоедырғылар арасындағы алмасудан өзгеше болды, оның мазмұны және формасы бойынша өзіне тән ерекше, маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелігі - кері байланыс процесі. Коммуникативті барьер, коммуникативтік әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Мұғалімнің қарым - қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
1.1. Мұғалімнің қарым - қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі ... ... ... 3
1.2.Педагогикалық қарым - қатынастың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3.Педагогикалық қарым-қатынастың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...13
ІІ.Қарым - қатынас психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1.Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2.Вербальді қарым-қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3.Бейвербальді қарым-қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ.Мұғалімнің бейвербальді қарым - қатынас құралдарын меңгеруі ... ... .25
3.1.Бейвербальді қарым-қатынастың психологиялық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Қарым-қатнас аумағында құзіреттілік қазіргі мамандардың қай-қайсысының болмасын аса маңызды белгілерінің бірі болып саналады. ХХІ-ғасыр қарым қатынас пен психология ғасыры деп тегін айтылмаса керек. Адамдармен жұмыс істейтін кезкелген кәсіп иесі- педагогтар, дәрігерлер, менеджерлер, журналшылар, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.б. қандай адам болмасын қарым - қатынас орната алуы өз ісінде табысқа жетуінің бір жолы болып табылады. Педагогтар үшін коммуникативтілік кәсіпқойлығының басты белгісі. Өйткені қарым - қатынас құралдары, үлгісі, нұғы (стиль), формасы мен әдістері- бүкіл педагогиканың әдіснамалық негізін қалайды. Себебі педагогикалық үрдіс толығымен әр түрлі бағыттағы, мәндегі, сипаттағы қарым - қатынастардан құралады. Оқушы мен оқытушы арасында қарым - қатынас орнамаса соның ішінде бейвербальды қарым - қатынас, онда педагогикалық үдеріс жүзеге аспай қалады.
Педагогикалық қарым - қатынас адамның өз сезімдері мен әсерлерін, жан дүниесіндегі қозғалыстарды басқара білуінің көрсеткіші. Ол тағы бір жақтан маманның педагог ретіндегі қаншалықты қалыптасқандығының көрсеткіші болып табылады. Сондықтен болашақ педагогтың теориялық білімді меңгеруімен қоса қарым-қатынастың практикалық маңыздылығымен оны практикада жүзеге асыруына шарт түзетін дағдылармен қамтамасыз ету маңызды. Техника мен технология, электронды құралдардың дамуына қарамастан қрамы - қатынастың басты құралы сөз болып қала бермек. Өйткені ол сөзді сөйлеу арқылы жанды мәмілеге жол ашады. Оны меңгеру әр ұстаз үшін аса маңызды. Мұнда сөздік қор, және оны пайдалану, оны қостайтын ым, ишарат, жаңсаулар, бет әлпеті мен басқа да қимыл-қарекеттер айтып отырған ой-пікірге жан бітіреді. Оқу-әдістемелік құралда осыған да мән берілді. Техника құралдарын пайдалану адамдарды сөздегі сараңдыққа алып келуде. Осыдан барып мінез тұйықтығы, сөзге шорқақтық, қарым - қатынастағы икемсіздіктер туындайды. Ал бұл педагог қызметіне кедергі болатын жәйіттер. Қазіргі кезде мектептегі келеңсіздіктерге ұшырататын мінез - құлқы қиын және делинквентті балалар да баршылық. Олармен жұмыс істеу де алдымен қарым - қатынас орнатудан басталады. Сол себепті оқу құралында олармен жұмыс істеудегі кейбір мәселелерге де мін берілді. Оқу-әдістемелік құралда педагогикалық қарым - қатынастың маңызды тұстары қарастырылып, теориялық білім және практикалық біліктілік қалыптастыруға бағытталған.
І.Мұғалімнің қарым-қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
0.1. Мұғалімнің қарым-қатынас стилі және коммуникативті мүмкіндігі
Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі функцияларын анықтау үшін жалпылай қабылданған классификацияға сүйенгеніміз дұрыс болады. (И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев). Педагогикалық қарым-қатынас функцияларын анықтау көбінесе оқытушының өз қызметінде алға қоятын мақсатына байланысты: а) оқу-тәрбие материалдарын білім алушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу, құру және олардың жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; ә) білім алушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда тұлғаның белсенділігін көтеру сынды ұйымдастырушылық қабілеті; б) білім алушылармен жақсы қарым-қатынаста болу, олардың даму деңгейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті.
Психолог Б.Ф.Ломов қарым-қатынас функцияларын анықтауда оның қайнаркөзі қатысымдық болатынын көрсететін классификация ұсынады: ақпараттық-қатысымдық, регуляциялық-қатысымдық және аффектілік-қатысымдық. Психологтың пікірінше, бірігіп жасалған әрекетте риторикалық негізге сүйену ұйымдастырушылық және конструктивтік функциялардың да қатысымдық екенін көрсетеді. Ұйымдастырушылық функция нақты тілдесім, қарым-қатынас кезінде жүзеге асады, конструктивтік функция қатысымдық кезеңге дейін көрінеді, дегенмен, бұл кезеңде де материалды сұрыптау, жүйелеу, ұйымдастыру айтатын сөзіне (тақырыпқа), адресанттың (мұғалімнің) қатысымдық ниетіне және адресантқа (нақты сол сыныптың оқушыларына) арналған сөзіне қатысты болады.
З.С.Смелкова аффектілі-қатысымдық функция педагогикалық тілдесім мазмұнын бере алмайтынын, сондықтан оның дәйексіз екендігін айтады. Оның орнына оқушының жеке қасиеттерін дамытуға, оның эмоциясына, перцептивтік қабілетіне бағытталған "тәрбиелеуші-қатысымдық" функцияны ұсынады
Педагогикалық қарым-қатынасты талдауда қарым-қатынастың педагогикалық және нақты-қатысымдық бірліктері ұғымдарының шекарасын айырып көрсету қажет. Бұл екеуі бір құбылыс деп түсінеміз, алайда, біріншісі екіншісі арқылы жүзеге асатыны белгілі. Қатысымдық міндеттің педагогикалық міндетке теңестірілуі - тілдесім процесінің және бүкіл педагогикалық ықпал жүйесі тиімділігінің міндетті шарты [1].
Педагогикалық қарым-қатынас процесінде өте маңызды рөлге оқытушы ие болады. Мұғалімнің рөліне С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский және т.б. кеңес педагогикасының классиктері үлкен көңіл бөлді.
Оқытушы мамандығын әр түрлі мінезді, әр түрлі темпераментті адамдар меңгеретіндіктен, қарым-қатынас стилі де әр түрлі болып келеді. Қарым-қатынас стилі ұғымына В.А.Кан-Калик: "Қарым-қатынас стилі деп біз педагог пен оқушының әлеуметтік-психологиялық арақатынасының жеке-типологиялық ерекшеліктерін айтамыз: а) мұғалімнің қатысымдық мүмкіндіктері; ә) педагог пен оқушының өзара қарым-қатынасының қалыптасуы; б) педагогтің шығармашылық тұлғасы; в) оқушы ұжымының ерекшеліктері" деген анықтама береді
Н.Ф.Маслов, Е.М.Крутов сияқты психологтар еңбектерінде қарым-қатынастың - "демократиялық" және "авторитарлық" екі түрлі стилі көрсетіледі. Қарым-қатынастың кәсіби түрінде стилдің үшінші - "либералдық" түрі анықталады. Оның негізін салған А.А.Бодалев.
Оқытушы өзінің студенттермен жұмыс стилін талдай отырып, ең ұтымдысын таңдайды. Ол үйренушілердің жеке ерекшеліктерін, нақты бір жағдайларды, оқу тобы ұжымының деңгейін ескереді.
Мынадай сұрақ туындайды: оқытушы тәрбиелік-қатысымдық функцияны жүзеге асыру үшін қандай жеке кәсіби қасиеттерді бойына сіңіруі керек? Алдымен перцептивті қасиеттерді атаймыз: "1) үйренушінің ойлану, ойлау процесін қадағалап отыру, оны қолдап, ынталандырып отыру; 2) эмпатия - біреудің (үйренушінің) орнына өзін қоя білу, оның мақсатын, уәжін түсіне білу қабілетінің болуы белгілі бір дәрежеде үйренушінің істерін алдын-ала болжауға мүмкіндік береді. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, эксперименттер жүргізген Дж. Л. Морено эмпатияны "бірін-бірі сезіну" деп атаған; 3) үйренушінің жетістіктеріне үлкен әріптесінің, досының тілектестігі, қамқоршылыдығы ұстанымы; 4) педагог ретінде өз іс-әрекетіне үнемі қатаң көзқараспен қарап, оқу процесінде қажетіне қарай түзетулер енгізіп отыру" Морено Дж.
Л.В.Путляева қарым-қатынастың әр қилы стиліне байланысты оқушылардың реакциясын анықтады. Мәселен, сенім, еркіндік, топтағы өзара түсіністік, көңілді ахуал - оқытушының тілдесімде дұрыс стиль таңдауын көрсетеді. Айтақ, кекесін, мысқыл - қандай да бір мазмұнды оқыту жүйесін жоққа шығарады. Оқытушының қатысымдық әрекеті оның жеке қасиеттеріне байланысты - қарым-қатынастың тәрбиелік тиімділігі осыған байланысты. Оқытушының дауысының әуезділігі, сөздік қоры, сөйлеу мәнері, өзін ұстай білуі, адамгершілік деңгейі, интеллектісі оқушы, студент үшін үлгі болып табылады. Кезінде А.С.Макаренко "педагогикалық шеберлік тәрбиешінің дауысынан да, беті-әлпетін меңгеруінен де көрінеді"деп жазған болатын. Сондай-ақ педагогтармен кездесуінде "мен шеберлікке "бері кел" деген сөзді 15-20 реңкпен айтып үйренген кезде жеттім деп ойлаймын" деп оқытушының педагогикалық шеберлік, педагогикалық қарым-қатынас техникасын меңгеру қажеттігін атап көрсетеді.
Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді
Сөздің лингвистикалық коммуникативітік сапаларын зерттейтін саласы сөйлеу мәдениеті туралы ілім деп аталады. Оның пәні сөздің (сөзжасамның ) оның коммуникавтік әсері тұрғысынан алғандағы тілдік құрылым.
Қарым- қатынас дегеніміз - адамның өзге қоғам мүшелерімен өзара әрекеттесуінің айрықша формасы. Қарым- қатынастың вербалды, бейвербалды түрлері бар. Олар коммуникавтік , интегративті, прецептивтік қызметтерді атқарады.
Коммуникативтік процесс кезінде оған қатысушылар бір- біріне вербалды, акустикалық, кинестикалық, кеңістік, мінез-құлық, жүріс- тұрыс (әдеп) түріндегі ықпалдармен өзара әсер етеді. Өйткені сөздерді айту, сөйленім процесін жүзеге асырудағы ең басты әрекет алайда оның бірден- бір шарты емес.
Вербалды интерактіні бұлай түсіндіру негізінде тіл құбылыстарын функционалдық тұрғыдан зерттеу жатыр. Мұнда табиғи, ауызша сөз жүзеге асыратын орын (кеңістік кадр) оны нақты орындаушылар (қатысушылар) олардың мақсаты т.б. Факторлар аса маңызды . Осы факторлардың әр түрлігі белгілеріне сүйене отырып, вербалды интерактінің әңгіме, диалог, сұхбат, интервью, пікірталас, жарыссөз, сияқты арнаулы типтері жатады. Ш.Н. Нұрғожинанның зерттеулерінде арнайы қарастырылады. Зерттеуші интерактіні бұдан бөлек анағұрлым институционалды сипаттағы түрлерінің болатынын атап көрсетеді.
Қатысымдық әрекет негізінде оқытудың мазмұны жалпы оқытудағы қарым-қатынас үдерісінің моделі ретінде болады. Сондықтан баланың сөйлеу тілін дамытуда қатысымдық әрекет танымдық оқыту үдерісінің әдістемелік танымы ретінде қарастырылады.
Коммуникативтік біліктілік кәсіби мәдениеттің құрамдас бөлігі. Бұл жөнінде ғылыми пікір білдіруші ғалымдар: Н.В.Кузьмина, Л.Л.Майер, А.К.Маркова, А.И.Мищенко, И.И.Рытанова, Г.Н.Сериковтар коммуникативтік біліктіліктің педагог тұлғасының бойына қатысты жалпы біліктіліктер қатарына ерекше орын алатынын атап өткен болатын.
М.В.Сименованың пікірінше, коммуникативтік біліктілік педагогтың кәсіби қарым-қатынастың тиімділігінің деңгейін және қарым- қатынас мәдениетін, педагогикалық технологиясын, перспективті біліктілігінің қалыптасуын сипаттайды. Сонымен қатар зерттеуші-ғалым қарым-қатынасты педагогтың басты құралы деп, педагогикалық қарым-қатынас жалпы психологиялық заңдылықтармен тығыз байланыстағы, адамның өзгелермен байланыс жасауымен бір түрі болып саналатын, коммуникативті, интерактивті және перцептивті компоненттерден құралатын өзіндік ерекше қасиеті бар қарым-қатынастың спецификалық формасы, деп санайды.
А.Б.Ынтықбаева болашақ педагогтың коммуникативтік іскерліктерін, дағдыларын қажетті сезімі мен көңілін білдіре алу, оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас орната білу, проблемалық іспен айналасу, оқушылармен ортақ тіл таба алу қасиеттері арқылы көрсетеді, дейді. Ал А.А.Леонтьев мұғалімнің коммуникативтік біліктіліктерін ерік жігерлілік қасиеті ретінде қарастырып, оған өзінің мінез-құлығы мен жүріс-тұрысын қадағалау іскерлігін, өзінің ықылас көрсетуін, қадағалай білуін, адамдардың жүзіне қарап, көңілін таба білуін, оқушымен дұрыс, әрі тартымды байланыс жасай білу іскерліктерін жатқызады.
Ж.Р.Бәшірова коммуникативтілік біліктілікті жалпы педагогикалық біліктіліктің құрамына жатқызады. Коммуникативті біліктілік тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын меңгеруді, ықпалдасуға әзірлікті, өзін-өзі мен өзіндік рефлексия тетіктерін меңгеруді, өзін-өзі танып білуді (самопознание), өзін-өзі объективті бағалау сияқты тұлғалық сапаларды біріктіреді. Коммуникация - қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейді. Олай болса, педагогикалық коммуникация - тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын және психикалық жағынан өзін-өзі реттеу мен өзіндік рефлекия түтіктерін меңгеру арқылы өзін-өзі танып білуге (самопознание), өзін- өзі объективті бағалауға, ықпалдасуға дайындығы негізінде қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейтін оқытушы мен оқушының өзара байланысының сипатын анықтайтын әдіс- тәсілдердің тұтастығы.
Педагогикалық кәсіби әрекеттің тиімділігі көбінесе қарым-қатынастың қалыптасқан стиліне байланысты жүзеге асады. Біздің ойымызша коммуникация ақпарат алмасу, өз ойын білдіру, идеясын, білімін танытумен қатар жаңа түсініктер, білім, таным мен адамдардың қалыптасуының негізгі себебі. Педагогтың коммуникативтік біліктілігі педагогтың өз қоғамдық статусы мен қабілеттіліктердің шеңберінде кәсіби қызметті іске асыруда аса қажет.
Оқытушының коммуникативтік біліктілігі тілдік - әдеби тілдік норманы; кәсіби - білім, білік, дағды, іскерлік қасиеттерді; қоғамдық-мәдени-ұлттық және әлемдік мәдени ерекшеліктерді игеру, қоғамдағы ұстамдылық, тілдік этикетті сақтау сияқты құзыреттіліктер тұтастығынан көрініс береді. Соңғы жылдары білімнің бұл түрі риторикалық білік, сөйлеу мәдениеті терминдерімен беріліп жүр. А.Қыдыршаевтің пікірінше риторикалық біліктілікті сақтау үшін әрбір маманның кез-келген педагог-лектордың төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы:
Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сай келетін жетекші құжаттар мен нұсқаулады талқылаудан бастап, тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу, теориялық жағынан даярлығы мықты саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанасына терең бойлай алмақ. Демек, оқытушының біліктілігін басты бір көрсеткіші оның коммуникативтік мәдениет деңгейі болмақ.
Келесі заңдылықтың табиғи арнасы ежелгі дәуірден бастау алады. Мәселен, ежелгі софистердің пікіріне жүгіне айтар болсақ, даналыққа ұмтылушы талантты ұстаз үш түрлі қасиетке ие болуы тиіс:
1) ойлана білу; 2) өз пікірін үйлесімді айта білу; 3) өз міндетін жақсы атқара білуі керек. М.М.Сперанский кімде-кім адамдармен істес болғысы келсе, жақсы ойлана білуі өз алдына, одан да жоғары ғажап сөйлей білуі тиістігін жазады.
Алғашқы кезекте педагогикалық іс-әрекеттің барысында шешендік өнердің элементтерінің практикалық тұрғыда қолдану мәселесі ойлантады. Көне Римнің мыңдаған жылдар бұрынғы шешені, шешендік өнер теоретигі Цицерон ақын болып туады, шешен болып шығады деп ақылдық тума талантқа, ал шешендік көп оқып, ізденіп, көп сөйлеп жаттығушылыққа байланысты деген. Осыған байланысты ата-бабаларымыздан қалған Көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешен болады, - деген, сөзі бар емес пе еді. Демек, тілді әлеуметтік құбылыс десек, ол адамның қоғамда біртіндеп әлеуметтенуі арқылы тілдік ортаның әсерімен жүзеге асады. Цицерон айтқандай шешендік өнерді жетілдіруге әдістемелік білік-дағдылар жүйесін жете меңгеру арқылы өтуге мүмкінідік береді,-деп тұжырымдайды А.Қыдыршаев.
Риторикалық біліктілікке коммуникативтік біліктіліктің мынадай түрлерін жатқызсақ болады: сөздің сауаттылығы, логикалық жүйелілігі, таза дәлдігі, сөз қорының байлығы, анықтылығы, сыйымдылығы. Риторикалық біліктің мәні педагог сөзінің нанымдылығын, тілдің тарихи нормамен құрылуын, педагогикалық эффектінің болуын (психологиялық механизм негізінде) қамтамасыз етеді. Коммуникативтілік білік пен риторикалық біліктің бірлескен тұсы коммуникативтік біліктілікке ұштасады.
Е.Нусубалиева шетелдік ғалымдардың пікіріне сүйене отырып мәдени коммуникативтік қарым-қатынас шеберлігінің мынадай факторларын анықтаған болатын, олардың бір қатарын атап өтер болсақ: түрлі мәдениет үлгілеріне бейімделу, қарым- атынасты жеңілдету қабілетінің болуы, мәдени эмпатия, мәдени өзара қарым-қатынас, тұлғаның өзін және мәдениетті сезінуі, этноцентризмнің болмауы. Оқушыларды мәдени коммуникативтік қарым- қатынас тәжірибесіне оқыта отырып біз олардың адами қасиеттерін, ізгілікке деген азаматтық ұмтылыс, әдіскерлігін; өзгенің сезімін бағалап, жағдайын түсіне білуге, яғни жалпы айтқанда мәдениеттілікке тәрбиелей аламыз.
Педагогтың коммуникативтік қарым-қатынас кәсіби тұлғаның айнасы десек артық айтқандық болмас. Біздің пайымдауымызша, коммуникативтік біліктіліктің даму шарттары негізгі атқаратын қызметіне сай келуі керек, және де нәтижесінде біліктіліктің мынадай сипаты көрініс беруі шарт:
- педагогтың қарым-қатынас жасаушы адаммен тілдік және тілдік емес өзге де тәсілдер арқылы ақпарат алмаса отырып, оның өзіне тән ерекше қасиеттеріне болжам жасап, ескере алу қасиеті.
- Белгілі бір қоғамдық құнды мақсаттарға қол жеткізуге (мысалы; тұлға мәдениетін қалыптастыру тіл арқылы) ұмтыла отырып, бағдарлама, әдіс- тәсіл, техниканы, қарым-қатынасты құру арқылы ортақ әрекетті ұйымдастыру;
- қарым-қатынас жасаушы жеке тұлғамен немесе топпен тіл табыса алуы және қалай қабылданатындығын түсіне алу қасиеті.
Мұндай сипаттағы педагогтың коммуникативтік біліктілігінің ары қарай дамуы барысында оның даму моделі түзіледі. Бағдарлап қарайтын болсақ ол өзінше бірнеше кезеңнен тұрады:
1. Зерттеу кезеңінде педагогтың коммуникативтік біліктілігінің даму деңгейін анықтау үшін экспресс диогностика әдістері қолданылады (тест, анкета).
2. Ақпараттық - негіздік кезеңнің мақсаты - педагог әрекетінің күрделі мәселелерін көрсету. Нәтижесінде педагогтың Мен - концепциясының және кәсіби дамуының оянуы, коммуникация сферасында туындаған тәжірибелік қиындықтардың туу себептері айқындалады.
3. Жобалық - ұйымдастырушылық кезең педагогтың өзін-өзі дамыту немесе кәсіби даму бағдарламасын құруды ұсынады.
4. Қорытындылау кезеңінде соңғы әрекет коммуникативтік біліктілігінің дамуының дәрежесінің көрсеткіштерін қайта қарастырып, тексеруге бағытталады.
Бұл педагогтың коммуникативтік біліктілігінің дамуының педагогикалық - ұйымдастырушылық және психологиялық - педагогикалық жүйесінің жағдайына қатысты өзгеріп отырады.
0.2. Қарым - қатынастың жалпы сипаттамасы.
Педагогикалық қарым-қатнас, адамның психологиясына негізделген күрделі үрдістерден тұратын, іс-әрекетте, басқалармен араласып-құраласу барысында туындайтын ір түрлі кедергілер проблемасы болып табылады. Қарым-қатнастағы қиындықтар - адамның болжанған қарым-қатнасты жүзеге асырудағы іркілісті субьективті бастан кешіру күйі, яғни, қарым-қатнас әріптесінің әрекеттерін қабылдамауы салдарынан, мәтінді түсінбеу, оны серігінің түсінбеуі, коммуникативтік ситуацияның өзінің психалық күйінің өзгеруі т.б. салдарынан болатын ерекшеліктер.
Қиындықтар- іс-әрекеттің, қарым-қатнастың тоқталуы, үзілуі, оларды жалғастыру мүмкіндігін болжау формасымен айқындалады. Іс-әрекет процесінде қиындықтардың пайда болуы және оны саналы түсіну обьектілендіру-проблемалық жағдайдың пайда болуы шарттарының бірі екенін, мұның өзі ойдың пайда болуымен дамуының алғышарты мен негізі болып табылатынын есепке ала отырып, ал педагогикалық психологияда адам факторы, қалыптасқан қиын жағдайдан шығу болып табылады . Қазіргі кезде қарым-қатынас қиындықтары, немесе кедергілер оларды талдау мен жуықтауға байланысты түрлі позициядан қарастырылады. Мысалы: жалпы психологияның түсініктеме беру шегінде, олар мағыналық, эмоцияналдық, негативтік, тактикалық ретінде бөлінеді. Олар қарым-қатнастың коммуникативтік және интерактивтік екі негізгі жақтарымен ара-қатынаста болады, мысалы өз кезінде, когнитивтік, аффективтік және мінез-құқықтық ойлардан көрінеді. Сонымен бірге, адамның қарым-қатнастар тек қана іс-әрекет сипатымен емес немесе эмоцияналдық, когнитивтік (мысалы, когнитивті стиль) және тағы басқа тұлға ойларымен теңестіріледі.Сондай - ақ ол неғұрлым терең және кең ықпалдар салдарынан болуы мүмкін.
Адамның қарым-қатнастағы қиындықтарының төмендегідей негізгі салдарын бөлуге болады: этномәдени, мәртебелік-позициялық-рөлдік, жас ерекшеліктік, жеке дара-психологиялық, іс-әрекеттік, тұлға аралық қатынастар саласы. Олар, әрине адам деген ортақ тұтас жүйеде бір-бірімен қабаттасып, өзара әрекеттеседі, бірақ теориялық тұрғыдан талдау мақсатында әрқайсысының әрекеті жеке қарастырылуы мүмкін. Осы ауқымдағы қиындықтар этникалық сана ерекшеліктерімен, адам санасының әлеуметтік және мәдени дамуының нақты жағдайларындағы қарым-қатнасында көрінетін құндылықтарымен, таптаурындарымен, ұстанымдарымен байланысты.
Әдетте, қарым-қатнас субьектілерінің этно-әлеуметтік мәдени ерекшеліктерінен туындаған қиындықтарды адамдар солай болуы тиіс деп қабылдайды.Сонымен бірге, әр іс-әрекет субьекті, белгілі бір менталитет иесі ретіндегі қарым-қатнас әріптесі және адам ретіндегі оның ойлауы, Л.В. Щерба дәл айтқандай, ана тілінің формасы бойынша құйылған (осы ойды В.Гумбольдта білдірген) адам ретіндегі өзі соның өкілі болып табылатын халыққа тән нормаларға, дәстүрлерге, дүние және дүниетаным бейнесіне сәйкес басқа адамдармен өзара әрекеттесетіні айқын. Осы тұрғыдан алып қарағанда, педагогтың қарым-қатнас сипаты, оның оқушыларға деген ынталы, қамқорлы қатынасы жеткілікті түрде көрнекті болып табылады. Мұндай қатынас оларда әсіресе, жеткіншіліктер мен жоғары сынып оқушыларында наразылық тудырады, өйткені, олар соңғы он жылдықта қарым-қатнастың неғұрлым іскерлік, ұстамды стиліне бағдарлана бастады. Осы жерде қиындықтар пайда болды, оның себептерінің бірі педагогтың өзінің этно-әлеуметтік мәдениетінен болуы ықтимал.
Этно-әлеуметтік мәдени саламен байланыстырылатын қарым-қатынас қиындықтарын жеңуге болады, яғни, егерде олардың өзгешелігі педагог тарапынан рефлексияланған болса (түсінілген және қабылданған), егер де ол өз қарым-қатынасын, нақты білім беру жүйесімен, нақты білім беретін мекемесімен ұйғарылған конвенционалдық қатынастар шегінде тәртіпке келтіре отырып, қадағалай алса, онда жеңуге болады. Қарым-қатынас әріптестерінің жас ерекшеліктері де қиындықтар туғызуы мүмкін. Баланың мектепке дейін үлкендермен араласқанды қалайтыны белгілі; жеткіншек жасқа дейін балалардың жартысы қоршаған әлеуметтік ортадағы құбылыстармен араласуға басымдылық көрсетеді. Мұндай басымдылық жоғары сынып оқушыларында мектеп бітіргенге дейін, бозбала мен бойжеткендердің үштен біріне жуығы қайтадан үлкендермен қарым-қатынасқа қызығушылық таныта бастаған кезге дейін үстем болады.
Үлкендермен, педагогпен қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар көбінесе, шәкірттің соның ішінде жеткіншектің өзінің ішкі дүниесі үлкендерге түсініксіз, олар оны әлі бала деп есептейді деп ойлауымен байланысты пайда болуы мүмкін (сондықтан да педагогтың сыныпта балалар немесе балалар мен қыздар -деп сөйлеуі жағымсыз және сын көзбен қарау реакциясын тудыруы мүмкін). Қарым-қатынас қиындықтары, педагогтың жұмысбастылығы немесе басқа қызығушылықтарына қарай жастар субмәдениетінің музыка, бейнелеу өнері, би, киномотограф, тіл білмеуі мен құндылықтар әлемін білмеген кезде пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда педагогта оқушылармен қарым-қатынастың ортақ мәні жоқ. Педагогикалық қарым-қатынастағы әке мен бала проблемасы мұғалім-оқушы ролдік қатынастарынан өте байқалады.
Педагогтың жастық ерекшеліктерімен байланысты қарым-қатынас қиындықтарын жеңу оның үнемі тұлғалық және кәсіби өзін-өзі дамытуында, оның қоғам өміріне араласуында, жастар әлеміне қызығушылығында жатыр. Кім өзі лаулап жанбай, бықсып жатса, басқаны да лаулата алмайды - деген көне даналық.
Қиындықтар сонымен қатар, оқытушының өз студенттерінен немесе тыңдаушыларынан жас болған кезде пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда педагогтың ересек болып көрінуге ьырысуы оның іскерлік қарым-қатынас мәнерін айырықша көрсетуінен, дауыс ырғағының қажетсіз қатаңдығынан, стилистикалық формалды тілдік құралдарды таңдауының еріктілігінен көрінеді, бұл қарым-қатынас жағдайының табиғилығын бұзып, оның жайлылығын қиындатады. Әрбір адам өзіндік қарым-қатынас стилімен ерекшеленеді. Бұл фактор адамның қарым-қатынасқа басқа адаммен түскен кездегі мінезін анықтайды. Арнайы кәсіби қарым-қатнаста ,қарым-қатнас түрлерінің мынадай әдістері кездеседі: арнайы іскерлік, ғылыми, қоғаадық, тұрмыстық. Арнайы іскерлік сөйлеу стилі. Бұл стиль өмірде практикалық жағынан және кәсіби іс-әрекеттерде өте маңызды. Ол құқық қорғау органдарында, басқарма, әлеуметтік орталарда жазбаша қалай қолданылса (іскерлік жазбалар, нормативті акт, іс-қағаздарын шығару т.б.) дәл солай ауызша формада да қолданылады. (жиналыстарда баяндама қортындысын айту, өте маңызды жиналыстарда сөз сөйлеу т.б.).
Арнайы іскерлік стилде, стильүш түрге бөлінеді. құқықтық дипломатиялық административтік-концелярлық Олардың әрқайсысының өзіндік сөйлеу мәні , коммуникативті формасы мен өзіндік специорикасы болады. Сонымен меморандуль, нота, коммюнике дипломыналық коммуникатцияға қолданылады, хат жазу,анықтама баяндамахаттамалары, сенімділік куәлігі, бұйрық, арыз, мінездеме сияқты түрлер административті концелярия түрінде кездеседі; заң, бап, тарау, нормативті акт, жолдама, тармақ сияқты түсініктер құқықтық стилде кездеседі. Бұл іскерлік стилде, терминдер қандай ұзақ жазылып үлкен мағына берсе, дәл солай қысқартылып сол ұғымды түсіндіре алады .
Терминдер көп жағдайда мынадай мағына береді. құжаттардың атауы, сауалнамалар жүргізу, келісімдер,контракт т.б. мамандығына байланысты аталу түрі, жағдайы, орындау функциясы, педагогтың әлеуметік жағдайы, сот, менеджер, компания презденті, тергеуші, психолог, бугалтер т.б. процесуалды жұмыстар (экспертиза жүргізу, сұрақ жүргізу, бағалау, атестатция т.б.) немесе прорессияналды іс-әрекет есеп шығару, ақпарат талдау, анықтамалар дайынду т.б.) Іскерлік стилі ақпараттық обьектілігін талап етеді. Құжаттарда келтірілген текстерде жеке субьективті пікір кездесуі керек. Іскерлік стилде қолданғанда шығармасы компактт , экономды сөздің шеберлігінің асып кетпейтіндей болғаны жөн. Онда стандартталған сөйлеу қалпы болу керек. Іскерлік сөйлеуде сөйлеу мәдениеттілігі болу керек. Мойындап, кішірейіп сөйлеу түрінде: - Өзімізден кешірім өтінеміз, құрау мәнерінде біз сіздің көмегіңізге сеніп отырмыз, мейрімділік пен келісімділік мәнерінде мен сіздің пікіріңізге қосыламын, сөзді аяқтағанда менің ойымшабіз бүгін көп сұрақтың жауабын шешкен сияқтымыз т.б.
Ғылыми сөйлеу стилі. Бұл стиль көбінде арнайы бір ғылыммен айналысатын мамандарда, сабақ беретін педагогтарда, жаңалық аша білетін тұлғаларда кездеседі. Бұл стиль ғылыми тракаттарда ,статияларда, тезистерде, диссертациялық зерттеулерде, ғылыми еңбектерде ,конференция, семинар, лекцияларда көп қолданылады. Ғылыми сөйлеу стилі мынадай негіздермен белгіленеді: жекешеленген қарым-қатнас солай деп саналады, қалай байқалды,ақырғысында т.б.) ақпараттық логикалық мазмұны, талқылау түрінде т.б. абстракті лексика (мысалы; мәні, назар аударуы, бар, қолданыста, тұрағы, қолданылады т.б.) Мен концепциясының орнына Менкөпше түрі қолданылады ( біз солай деп ойлаймыз, біз бақылаймыз, біздің пікіріміз бойынша т.т.) Жалпы қоғамдық сөйлеу мәнері кез-келген көпшіліктің алдында сөйлеген ойды жатқызуға болады. Мысалы ; қысқа бір-екі сөз, жиналыстасөйлеу, телевиденияда, лекция, семинар, газет, журналдар, т.б.
Публицикалық стиль (латынша publicus-қоғам) қоғамдық ортада, саяси қоғам, идеологиялық, экономикалық мәдени т.б. орталарда қолданылады. Публицистикалық стиль мынадай стилдермен ерекшелінеді; информаттивті, құжатты -дәлелдердің нақтылығы. Қолданылатын материалдардың жинақтылығы.
1.3.Педагогикалық қарым-қатнастың ерекшелігі.
Қарым-қатынас - адамдар арасында ақпарат алмасудағы, сондай-ақ серіктесімен бірін-бірі ұғынудағы және түсінудегі әрекеттің күрделі процесі. Педагогикалық процестің ерекшелігі түрлі әлеуметтік-рөлдік және оның субъектісінің функционалдық позициясына негізделген. Қарым-қатынас стилі мен жетекшілік өмір сүру аясында оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігімен, сондай-ақ тұлғаны дамыту ерекшелігімен және оқу тобында тұлғаралық қарым-қатынасты қалыптастырумен анықталады.
Педагог - қоғамдық тіршілік иесі, өмірінің көп бөлігін ол адамдар арасында өткізеді және соған байланысты оның адамдармен қарым- қатынасы, оның жетістігі, көңіл- күйі, денсаулығы қаланады. Ол қандай болуы тиіс? Қарым - қатынас - адамдар арасында ақпарат алмасудағы, сондай- ақ серіктесімен бірін- бірі ұғынудағы және түсінудегі әрекеттің күрделі процесі. Қарым-қатынас субъектісі тірі тіршілік, яғни адамдар болып табылады. Негізінде қарым-қатынас кез -келген тірі нәрсеге тән, алайда адам деңгейіндегі қарым- қатынас процесі вербальды және бейвербальды актілермен байланысты саналы түрде құрылады.
Бүгінгі күні өнімді ұйымдастырылған педагогикалық қарым- қатынас педагог пен бала арасында туындауы тиіс педагогикалық қызметтегі нақты психологиялық жанасуды қамтамасыз етуге негізделген. Оларды қарым- қатынас субъектісіне айналдыру, өзара әрекеттесу процесінде туындаған түрлі психологиялық кедергілерді жоюға көмектесу, балаларды үйреншікті ұстанымынанәріптестік ұстанымға ауыстыру және оларды педагогикалық шығармашылық субъектісіне айналдыру керек. Бұндай жағдайда педагогикалық қарым - қатынас толықтай педагогикалық қызметтің әлеуметтік- психологиялық құрылымын түзеді.
Педагогикалық қарым-қатынас оқыту мен тәрбие беруде білім алушының тұлғасына әсер ететін құрал ретінде қызмет етеді. А.А.Бодалевтың зерттеуінде педагогикалық қарым-қатынас педагог пен тәрбиеленуші арасындағы шектеулі әлеуметтік- психологиялық жүйе ретінде көрсетіледі. Оның мазмұны ақпарат алмасу, тәрбиелік әрекет көрсету, коммуникативтік құралдар көмегімен өзара қарым-қатынасты ұйымдастыру болып табылады. В.А.Сухомлинский бұл туралы былай деп жазды: Мектеп қабырғасында айтылған әрбір сөз ойланып айтылған, дана, толықтай салмағы бар сөз болуы тиіс, бұл нақты тірі адамға айтуда ерекше маңызды, сөз қадірін ұмытпауымыз керек, керісінше сөздің құны
үнемі өсіп, артып отыруы тиіс .
Педагогикалық процестің ерекшелігі тәрбие процесін әлеуметтік- психологиялық қамтамасыз ету қызметінен келіп туындайды. Педагогтың тәрбиеленушімен қарым- қатынасын ұйымдастыру функциясы оқу тапсырмасын шешу құралы ретінде қарастырылады. Педагог алдында тұратын неғұрлым күрделі тапсырма санына коммуникативтік біліктілікті дамытудың жоғары деңгейіне жататын өнімді қарым- қатынасты ұйымдастыру кіреді. Бұл қайталанбайтын процесс болуы үшін балалармен қарым-қатынасты ұйымдастыру қажет. Бұл жерде қарым-қатынас стилі маңызды роль атқарады.
Педагогикалық процестің ерекшелігі түрлі әлеуметтік-рөлдік және оның субъектісінің функционалдық ұстанымына негізделген. Педагогикалық қарым-қатынас процесінде мұғалім өзінің әлеуметтік-рөлдік және функционалдық міндетін оқу және тәрбие процесінбасқаруда тікелей немесе жанама түрде жүзеге асырады. Қарым-қатынас стилі мен жетекшілік өмір сүру аясында оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігімен, сондай-ақ тұлғаны дамыту ерекшелігімен және оқу тобында тұлғаралық қарым-қатынасты қалыптастырумен анықталады. Мектеп оқушыларының қарым-қатынасы пайдалы, әлеуметтік құнды болуы үшін мұғалім ең аз дегенде үш проблеманы шешуі керек: ұжымда жеке мазмұнды қарым- қатынас жасауға мүмкіндік туғызу; баланы сөйлесуге үйрету; мектеп оқушыларымен сенімді жанасуды орнату .Педагогтың сабағында барлық педагогикалық процесс коммуникативтік құрылымда меңгерілуі тиіс, үнемі педагогикалық әрекетте таңдалған әдісті аталмыш кезеңде қарым-қатынас ерекшелігімен сәйкестеп отыру қажет.1938 жылы неміс психологы К.Левин бірінші болып қарым-қатынас стилін экспериментальды зерттеді. Бүгінгі күні педагогикалық қарым-қатынастың көптеген стилі белгілі, бірақ негізгілеріне тоқталайық.
Авторитарлы стильде өзіне тән үрдісті қатал басқаруда және барлық көлемдікбақылауда оқытушы көбінесе өз әріптестеріне тез ескерту жасайды. Көзге түсетіні - бір топ мүшесіне әдепсіздік танытып, ал басқаны дерексіз мақтау. Авторитарлы оқытушы жұмыстың жалпы мақсатын түсініп қана қоймай, сонымен бірге тапсырманы қалай орындайтынын көрсетеді, кім кіммен жұмыс жасайтынын бірден анықтайды және т.б.
Тапсырма мен оны орындау тәсілін оқытушы рет-ретімен береді. Адам неғұрлым өзінің орындап отырған жұмысының мақсатын, аталмыш кезеңнің функциясын және алда не күтетінін білмесе бұндай тәсіл қызметтік дағдыны төмендетеді. Тағы да байқауға болатын нәрсе, ол әлеуметтік қарым-қатынаста тұлғааралық орнатылым жоспарында қызметтің рет ретімен жүруі және оны қатал бақылау мұғалім тарапынан білім алушының жеке мүмкіндігіне сенімсіздік танытуы екендігін куәландырады. Барлық жағдайда оның көз алдында білім алушы жауапкершіліктің төмен деңгейінде және ең қатал қадағалауды талап ететін болып көрінеді. Бұл үшін авторитарлы оқытушы үшін кез келген бастама қажетсіз еріктіліктің туындауы ретінде қарастырылады.
Зерттеулер дәлелдегендей жетекшінің өзін өзі ұстауы дегеніміз өзінің жеткіліксіз құзіреттілігін және беделін жойып алудан сақтануымен түсіндіріледі. Егер кімде кім жұмысын басқа жағынан жақсарта алмаса, оның ешнәрсені қарамағанын көрсетеді. Бұдан басқа авторитарлы көшбасшы ереже ретінде өзінің қамқорлығындағылардың жетістігін субъективті түрде бағалайды, ескертулер тек жұмыс бабына қатысты ғана емес, орындаушының тұлғасына да қатысты болады. Білім алушыларға өз көзқарастарын білдіруге, бастама көтеруге, өздеріне қатысты мәселелерді шешуге атсалысуына мүмкіндік бермейді. Мұғалім оқушыларға талап етумен бірге олардың орындағандарына қатаң бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Авторитарлы
стильде басшылық негізгі бағытты автократикалық жүйеден алады. Ең соңында барлық шешімді өзінің орнатқан тәртібіне сай мұғалім өзі қабылдайды.
Басшылықтың либеральды стилінің негізгі ерекшелігі істің барысы бойынша оқу- өндірістік процестен жетекшінің босатылуы және болған оқиға үшін өзін жауапкершіліктен босатуы болып табылады. Оның апробациялану нәтижесі - орындалған жұмыс көлемінің неғұрлым аз болуымен және оның сапасының төмендеуінен көрінеді. Бұндай топтағы оқушылар өздеріне ешқандай жауапкершілік жүктелмегенін біле тұра жұмыстарына қанағаттанбайтындығын атаған маңызды. Басшылықтың либеральдық стилінде мұғалім оқушылардың өмір сүру негіздеріне мүмкіндігінше араласпауды көздейді, басшылықтан олар алыстап, әкімшілік нұсқаулары мен міндеттерін формалды түрде атқарады. Бұндай стилдегі басшылықта мұғалім өзінің эмоциялық жағдайын жүзеге асыра алады.
Демократиялық стильде бірінші орында тұлға емес, дерек (факт) бағаланады.Демократиялық стильдің ерекшелігі топ өз ұйымының алдында тұрған жұмыстардың жүруіне белсене қатысады. Нәтижесінде оқушылардың өзіне деген сенімділігі артып, өзін өзі басқаруға белсенділігі пайда болады. Онымен қоса бастаманың көбеюінен тұлғалық қарым-қатынаста сенімділік пен достық нығая түседі. Егер авторитарлы стильде топ мүшелерінің арасында жауластық үстем болса, демократиялық басқаруда оқушылардың жұмысқа деген қызығушылығы пайда болып қана қоймайды, сонымен бірге өзара
тұлғалық қарым-қатынасы дами түседі.
Басшылықтың демократиялық стилінде мұғалім ұжымға арқа сүйейді, білім алушылардың өздеріне сенімділігін арттыра түседі. Ұжым қызметін ұйымдастыруда мұғалім теңі арасында бірінші болу позициясын алуға ұмтылады. Мұғалім оқушылардың жеке проблемалары мен істеріне үңіле бастайды. Оқушылар ұжымдық өмірдің мәселелерін талқылап, таңдау жасайды, алайда соңғы шешімді мұғалім шығарады. Бұл стильдің негізінде педагогтың биік кәсіби бірлігі мен оның этикалық белгісі жатыр. Оқушылармен біріккен шығармашылық ізденушіліктің ұлғаюы - мұғалімнің коммуникативтік қызметі ғана емес, сонымен бірге оның педагогикалық қызметке қатысының толықтай жоғары деңгейде болуында.
Театр педагогы М.О.Кнебель педагогикалық сезімнің сені жастарға қарай қуып, оларға жол табуға итермелейтінін... байқайды . Мұндай қатысым стилін В.А.Сухомлинский өз қызметінде байқайды. Осы негізде В.Ф.Шаталов балалармен өзара қатынаста өз жүйесін қалыптастырады. Бұл қатынас стилін сәтті бірлескен оқу-тәрбие қызметі ретінде қарауға болады. Педагогтың тәрбиеленушілермен қарым-қатынас жүйесі туралы А.С.Макаренко мұғалім бір жағынан аға жолдар және нұсқаушы болуы тиіс, ал басқа жағынан бірлескен қызметтің қатысушысы болуы керектігін айтады. Педагогтың ұжыммен қарым-қатынасында белгілі бір бояу ретінде достықты қалыптастыруы өте қажет. Педагог пен бала арасындағы қатынас нұсқалары туралы ойлай келе А.С.Макаренко былай дейді: Ешқашан педагог пен басшылық өз тарапынан тілге ерік берулерінеболмайды. Екінші жағынан, педагог пен басшылық тәрбиеленушілер алдында айқайшы,ашуланшақ болуына жол жоқ
Педагогта қажетті қарым-қатынас тәсілдерінің болмауы, қарым-қатынас
технологиясын білмеуі нақты бір рөл ойнайды. Педагогта кәсіби қарымқатынас
дағдысының болмауы мұғалімнің жеке шығармашылығының және оның тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Көптеген зерттеулер мен эксперименттер нәтижесінде педагогтар мен психологтар мұғалімге коммуникативтік қабілетті дамыту үшін келесі құралдарды қолдануды кеңес етеді:
- Мектеп-қоғамның бөлшегі, педагогтың балаға қарым-қатынасы - қоғамдық
талаптардың көрінісі. Осыны ұғыну керек.
- Мұғалім педагогикалық позициясын ашық жариялауға міндетті емес. Бала үшін педагогтың сөзі мен іс-қимылы тек міндетті орындау ретінде ғана емес, оның жеке сенімін ояту ретінде ұғынылуы керек. Педагогтың шыншылдығы - тәрбиеленушімен байланыс жасаудың берік кепілі.
- Жеке тұлғаны адекваттық бағалау. Өзіңді тану, өзіңді басқару әрбір мұғалімнің үнемі жұмысы болуы керек. Негізгі назар аударатын нәрсе өзінің эмоциялық жағдайын басқару біліктілігін талап ету: тәрбие процесінде ызалы дауыс көтеру, айқай т.б.
- Педагогикалық мақсатты түрдегі қатынас мұғалім мен оқушы арасындағы өзара сыйластыққа құрылады. Әрбір оқушыны тұлға ретінде сыйлау, құрдастары алдында өзіне сенуіне жағдай жасау, тұлғаның жағымды жақтарын дамытуға қолдау көрсету қажет.
- Педагогқа баланың өз күшін, кең эрудициясын көрсетуге қамқорлық жасау керек.
- Қырағылықты дамыту, эмоциялық жағдайларды түсіну, жағдаяттарға қорытынды шығаруда шығармашылық жол табу, оқушылар, ұжымдастар, ата-аналар алдында білімділікпен шешім қабылдау қажет.
- Мұғалімнің сөйлеу қызметінің азаюы есебінен оқушының сөйлеу қызметінің артуы - мұғалімнің қарым-қатынас шеберлігінің маңызды көрсеткіші.
- Жетістігі маңызды емес оқушы алдында да мақтау айтуға жомарт болған дұрыс. Басқалар алдында мақтау керек, ал оңашада ескертуге болады. Бұл үшін мұғалімнің сөйлеу шеберлігі дұрыс болуы керек. Егер сіздің дауыс ырғағыңыз қойылмаған болса, көзқарасыңыз, қимылыңыз дұрыс болуы тиіс.
- Педагогикалық мақсатта өз оқушыларының ата-аналарын одақтас етуге болады.
- Екі жақтан да әңгіме мазмұны қызықты болғаны дұрыс .
ІІ.Қарым-қатынас психологиясы.
Адамның өзара қатынасы күнделікті өмірде қажетті болып тұратын жағдай. Көптеген ғылым, өнер қайраткерлері осы қарым - қатынас адамдардың мінезі мен психологиялық өзгешеліктеріне байланысты деп есептейді. Тіпті кейбір шетел социологтары адамның өзара қатынасын өзгерту арқылы капиталистік елдердегі тап күрестерін жоюға болады дейді. Расында, адамдардың өзара қатынасы тұрмыстық жағдайға, әсіресе, кішігірім топта, ұжымда, жұмыста адамдардың жеке басына әсерін тигізіп отырады. Бірақ, адамдардың қарым- қатынасын тек өмірдегі халі мен күйі әлеуметтік, экононмикалық, саяси,т.б. факторлардың күшті ықпалында болды.
Барлық кездесетін қарым - қатынастарды үш түрге бөлеміз:
1. Қажетті қарым - қатынастар (Туған - туысқан арасындағы қарым -қатынас);
2. Міндетті қарым - қатынастар (Мұғалім мен оқушы, дәрігер мен сырқат);
3. Ынтымақты қарым - қатынастар (Жақсы достар арасындағы қарым - қатынастар)
Осы қарым - қатынастардың жалпы сипаты іс барысында, жұмыс үстінде көрінсе, оны іскерлік (ресми) қарым - қатынас түріне жатқызуға болады. Ал, оларды тек сезім сипаатынан байқасақ, онда жеке (ресми емес) қарым - қатынас түріне жатқызамыз. Жұмыста болатын қарым - қатынастар адамдардың нұсқауда көрсетілген тәртіпті орындаумен байланысты.
Осыған орай, біреулердің тәртіпті, іскер, жауапты деп санаса, оған ризашылдық білдірсе, ал керісінше болса, наразылық сезімдері пайда болады. Іскерлік қарым - қатынастар жеке бас қарым - қатынасына айналуы мүмкін.
Сонымен қарым - қатынас ұғымы адамдардың бір - бірінен күрделі, көптеген түрлі жақындасу процестерін көрсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс - әрекеттерінің қажеттіліктерін орындау үшін қолданылады. Осындай қарым - қатынас кезінде адамдар бірінен - бірі керекті деректер алады, бірін - бірі дұрыстап қабылдап, түсініп жұмыс жасау үшін бәріне бірдей жоспар жасайды.
Қазіргі қоғамдағы қарым - қатынастың әлеуметтік қызметін теория жағынан екі категорияға бөлуге болады. Біріншісі әлеуметтік мағынасы бар, қоғамдағы қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған. Екіншісі, әлеуметтік - психологиялық қарым - қатынас және адамдардың қажеттіліктеріне байланысты. Әлеуметтік қарым - қатынасқа коллективтендірілген еңбегін жоспарлап, басқару, орындалғанын қадағалап , тексеріп жатады.
Қарым - қатынас мазмұнына ғылыми және тұрмыстық білімдер жүйесі, дағдылар мен іскерліктер, адамның өзі, яғни оның сыртқы келбеті, мінез ерекшелігі, өзін - өзі ұстау мәнері, т. б. міндетті топпен , ұжыммен шешу, әрекет, қарым - қатынас пен өзара қарым - қатынас, т. б. жатады. Қарым - қатынас мазмұны қарым - қатынас құралы арқылы түрлі тәсілдермен беріледі. Адамдар қарым - қатынасының негізгі құралына тіл жатады.
Тілдік қарым - қатынаспен бірге тілдік емес құралдар кеңінен қолданылады.
Олар: келбет, дене қимылдар, мимика, бейне,т.б.
Қарым - қатынас қатысушыларының контингентіне байланысты жеке адамдар
арасындағы қарым - қатынас, жеке адам мен топ арасындағы қарым - қатынас,
топтардың өзара қарым - қатынасы болып бөлінеді.
Алғашқы бастапқы топта, ұжымда, жеке адамдар өзара қарым - қатынасқа түседі. Осы қарым - қатынас барысында жеке және топтық міндеттер мен мақсаттар шешіледі.
Жеке бас топтық қарым - қатынас - бұл бір жағы жеке адам, келесі жағы топ, ұжым болғанда болатын қарым - қатынас. Бұл түрі әсіресе жетекші мен топтың, ұжымның өзара қарым - қатынасы кезінде жақсы байқалады.
Өзара топтық қарым - қатынас - бұл екі қауымдастықтың өзара әрекеті. Бұған спорттағы командалық жарыстар мысал бола алады.
2.1.Қарым-қатынастың коммуникативті жағы
Коммуникативтік жағы - қарым - қатынас арқылы адамдар бір - біріне ойын, мақсатын, алған бет алысын айыруға тырысады. Бұл процестің құралына сөз, сөйлеудегі ырғақ мимика (бет, ауыздың әртүрлі қимылы), пантомимика (бүкіл денедегі әртүрлі қимыл), ым - жымдар жатады. Коммуникативтік процестің мақсаты соған қатысатын адамдардың бір - біріне әсер етуі. Қарым қатынаста адамдар өзара идеялар, қызығулар, көңіл - күйімен, сезімдерімен т.б. бөліседі. Мұның бәрін әртүрлі мәлімет ретінде қарастыруға болады.
Адамдар арсындағы коммуникативті процестер техникалық қоедырғылар арасындағы алмасудан өзгеше болды, оның мазмұны және формасы бойынша өзіне тән ерекше, маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелігі - кері байланыс процесі. Коммуникативті барьер, коммуникативтік әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz