Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері.
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Монолог түрлері.
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.2.Монологтың жіктелімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІІ. Драмалық монолог.
3.1.Драмалық монолог ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
3.3.Шығармалардағы драмалық монолог үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері.
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Монолог түрлері.
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.2.Монологтың жіктелімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІІ. Драмалық монолог.
3.1.Драмалық монолог ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
3.3.Шығармалардағы драмалық монолог үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
КІРІСПЕ
Халықтың шындық, әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті-қалың қауым арманының шапағатты нұрынан жаратылған, ең үздік дәстүрлерді ілгері жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы, жанрлық формалардың дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлердің ортақ игілікке айналуы, асылында, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы екендігіне дау жоқ. Ұлтымыздың рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың бәрін тудырып, жетілді, өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты.
Өнер мен әдебиеттің, күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия, опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанрлық формалар қаулап өсті.
Сондықтан да қазақ әдебиеттануының қазіргі деңгейі драма жанрларының спецификалық ерекшеліктерін, поэтикасын айқындауды, олардың әдеби дамудағы орны мен маңызын ашуды, өрістеу процесін тиянақтауды, жанрлық структуралардың өзгерістерін, олардың өзара байланысы мен баюын көрсетуді талап етеді.
Қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың теңденцияларын ашып көрсету мақсаттары ізденістің негізгі нысанасы болмақ. Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму, заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз.
Курстық жұмыс мазмұнында казақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктері мен монологтың қазақ әдебиетіндегі рөлі және монологтың бір түрі драмалық монологтың ерекшеліктері мен драмалық монологқа тамаша мысалдар үлгісі көрсетілген.
Халықтың шындық, әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті-қалың қауым арманының шапағатты нұрынан жаратылған, ең үздік дәстүрлерді ілгері жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы, жанрлық формалардың дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлердің ортақ игілікке айналуы, асылында, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы екендігіне дау жоқ. Ұлтымыздың рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың бәрін тудырып, жетілді, өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты.
Өнер мен әдебиеттің, күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия, опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанрлық формалар қаулап өсті.
Сондықтан да қазақ әдебиеттануының қазіргі деңгейі драма жанрларының спецификалық ерекшеліктерін, поэтикасын айқындауды, олардың әдеби дамудағы орны мен маңызын ашуды, өрістеу процесін тиянақтауды, жанрлық структуралардың өзгерістерін, олардың өзара байланысы мен баюын көрсетуді талап етеді.
Қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың теңденцияларын ашып көрсету мақсаттары ізденістің негізгі нысанасы болмақ. Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму, заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз.
Курстық жұмыс мазмұнында казақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктері мен монологтың қазақ әдебиетіндегі рөлі және монологтың бір түрі драмалық монологтың ерекшеліктері мен драмалық монологқа тамаша мысалдар үлгісі көрсетілген.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика.
a. Москва, 1963. 150 с.
2. Ғабдуллин.Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – А.: Өнер,1982.
3. Нұрғалиев Р. Драма өнері. –А.: «Санат», -2001.
4. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. – Т.4. – А.: Жазушы, 1981.
5. Мүсірепов.Ғ. Драмалық шығармалар. – А.: Өнер, 1982
6. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері: түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем /. –А.: Алаш, 2003.
7. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.–А.: Ғылым, 1991.
8. Қасқабасов С. Елзерде: Әр жылғы зерттеулер. –А.: Жібек жолы, 2008.
9. Нұрғалиев Р. Күретамыр. Алматы: Жазушы, 1973.
10. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. - М.: Просвещение., 1966.
11. Ғабдуллин Н. Ғ.Мүсрепов–драматург.Алматы:Өнер, 1982.
12. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы: Мектеп, 1976.
13. Нұрғалиев Р. Қазақ драматургиясы. Алматы: Қазақстан, 1974.
14. Нүрпейiсов К. Ажалды жеңген ана //Солтүстiк Қазақстан газетi, 1967, 3 декабрь.
15. Уәлиев Қ. Сахна – менiң өмiрiм. Алматы: Өнер. 1981.
16. Әкiмқұлов Е. Ажар мен ажал.//Лениншiл жас, 1967,25.IХ.
17. Ордалиев С. Қазақ драматургиясы.//Кiтапта: Жанр сипаты. Алматы: Ғылым, 1971.
18. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы: - Мектеп, 1976.
19. Құндақбаев Б. Уақыт және театр. - Алматы: Өнер, 1980.
20. Шиллер Ф. Собранные сочинения В 7-томах.Т.6,М:1957.
21. Аникст А. Теория драмы на Западе во второй половине ХIХ века. М: Наука, 1988.
22. Нұрғалиев Р. Айдын. Алматы: Өнер, 1980.
23. Әлметова Ә., Дәркенбаева Ж., Хамимульдинова Л., Тұңғатова Ғ.
24. 4.Әлметова Ә., Тұңғатова Ғ., Хамимульдинова Л., Дәркенбаева Ж.
25. Қазақ тілі: Оқу құралы (В2 – негізгі стандартты деңгей). -
Алматы, 2013. - 102 б.
26. 5. Смирнова Ю.Г. Русский язык. Грамматика технического текста:
Учебное пособие. –Алматы, 2013. – 200с.
27. Сатыбалдин Қ. Таңдамалы шығармалар. 4 томдық. – Алматы: Жазушы, 1975. – 4 т.: Очерктер. – 300 б.
28. Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 176 б.
1. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика.
a. Москва, 1963. 150 с.
2. Ғабдуллин.Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – А.: Өнер,1982.
3. Нұрғалиев Р. Драма өнері. –А.: «Санат», -2001.
4. Тәжібаев Ә. Бес томдық шығармалар жинағы. – Т.4. – А.: Жазушы, 1981.
5. Мүсірепов.Ғ. Драмалық шығармалар. – А.: Өнер, 1982
6. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері: түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем /. –А.: Алаш, 2003.
7. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.–А.: Ғылым, 1991.
8. Қасқабасов С. Елзерде: Әр жылғы зерттеулер. –А.: Жібек жолы, 2008.
9. Нұрғалиев Р. Күретамыр. Алматы: Жазушы, 1973.
10. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. - М.: Просвещение., 1966.
11. Ғабдуллин Н. Ғ.Мүсрепов–драматург.Алматы:Өнер, 1982.
12. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы: Мектеп, 1976.
13. Нұрғалиев Р. Қазақ драматургиясы. Алматы: Қазақстан, 1974.
14. Нүрпейiсов К. Ажалды жеңген ана //Солтүстiк Қазақстан газетi, 1967, 3 декабрь.
15. Уәлиев Қ. Сахна – менiң өмiрiм. Алматы: Өнер. 1981.
16. Әкiмқұлов Е. Ажар мен ажал.//Лениншiл жас, 1967,25.IХ.
17. Ордалиев С. Қазақ драматургиясы.//Кiтапта: Жанр сипаты. Алматы: Ғылым, 1971.
18. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы: - Мектеп, 1976.
19. Құндақбаев Б. Уақыт және театр. - Алматы: Өнер, 1980.
20. Шиллер Ф. Собранные сочинения В 7-томах.Т.6,М:1957.
21. Аникст А. Теория драмы на Западе во второй половине ХIХ века. М: Наука, 1988.
22. Нұрғалиев Р. Айдын. Алматы: Өнер, 1980.
23. Әлметова Ә., Дәркенбаева Ж., Хамимульдинова Л., Тұңғатова Ғ.
24. 4.Әлметова Ә., Тұңғатова Ғ., Хамимульдинова Л., Дәркенбаева Ж.
25. Қазақ тілі: Оқу құралы (В2 – негізгі стандартты деңгей). -
Алматы, 2013. - 102 б.
26. 5. Смирнова Ю.Г. Русский язык. Грамматика технического текста:
Учебное пособие. –Алматы, 2013. – 200с.
27. Сатыбалдин Қ. Таңдамалы шығармалар. 4 томдық. – Алматы: Жазушы, 1975. – 4 т.: Очерктер. – 300 б.
28. Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 176 б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері.
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...3
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. Монолог түрлері.
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .8
2.2.Монологтың жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІІ. Драмалық монолог.
3.1.Драмалық монолог ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3.3.Шығармалардағы драмалық монолог үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
КІРІСПЕ
Халықтың шындық, әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті-қалың қауым арманының шапағатты нұрынан жаратылған, ең үздік дәстүрлерді ілгері жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы, жанрлық формалардың дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлердің ортақ игілікке айналуы, асылында, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы екендігіне дау жоқ. Ұлтымыздың рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың бәрін тудырып, жетілді, өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты.
Өнер мен әдебиеттің, күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия, опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанрлық формалар қаулап өсті.
Сондықтан да қазақ әдебиеттануының қазіргі деңгейі драма жанрларының спецификалық ерекшеліктерін, поэтикасын айқындауды, олардың әдеби дамудағы орны мен маңызын ашуды, өрістеу процесін тиянақтауды, жанрлық структуралардың өзгерістерін, олардың өзара байланысы мен баюын көрсетуді талап етеді.
Қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың теңденцияларын ашып көрсету мақсаттары ізденістің негізгі нысанасы болмақ. Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму, заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз.
Курстық жұмыс мазмұнында казақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктері мен монологтың қазақ әдебиетіндегі рөлі және монологтың бір түрі драмалық монологтың ерекшеліктері мен драмалық монологқа тамаша мысалдар үлгісі көрсетілген.
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері
Драма -- көркем шындықты ерекше тәсілдерімен шиеленіскен тартыстар желісіне жинақтап, оқиғаға қатысатын кейіпкерлер сөзі мен іс-қимылы арқылы көрсететін сөз өнерінің күрделі тегі. Драмалық шығармаларда баяндау болмайды. Оқиға, яғни тартыс желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамиды. Автор кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын білдіретін түсініктемелерді жақша ішіне бөлек жазып отырады. Оларды авторлық ремарка не ремарка деп атайды. Оқиғаның негізгі даму арнасы болып табылатын кейіпкерлер сөзі, яғни репликалар, көбінесе, диалог, кейде монолог түрінде болады. Қалай болғанда да репликалар шымыр, ондағы кейіпкер мүддесі мен құштарлығы, аласұрған сезім әлемі көрермендерді еліктіретіндей деңгейде құрылуы қажет. Олар өлең түрінде де, қара сөз түрінде де бола береді. Драмалық шығармалардың құрылымы ондағы оқиға мен тартыстардың даму қарқынына және ауқымына байланысты көріністерге, актілерге, бөлімдерге бөлінеді. Ал композициялық тұрғыдан Драмада оқиғаның (тартыстың) басталуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімін табуы болады. Кейбір шығармалар мұндай классик. үлгіден өзгеше, яғни бірден тартыстың шиеленіскен тұсынан басталуы мүмкін. Ежелгі грек трагедияларында сахналық шығармалардағы тартыс аяқталып, өз шешімін тапқан соң, міндетті түрде бас кейіпкердің азапты күйі көрсетілген. Мұны катарсис, яғни күйіне отырып күнәсінен арылу деп атаған. Сезім мен қайғы-қасіретке толы бас кейіпкер монологі көрермендерге қатты әсер еткен. Қазіргі заманғы драмаларда, әсіресе, қазақ драмаларында осы үрдіс қолданылып жүр;
Драмалық шығармалардың бір жанры (қ. Драматургия). Трагедия бас кейіпкер әрекетінің азаппен аяқталуын көрсетуге, комедия адам қылығы мен әлеум. өмірдегі келеңсіз көріністерді әжуалауға құрылса, драма адамдар мүдделері арасындағы қақтығыс, шиеленіскен тартысқа құрылады. Осы қақтығыстың сипатына, әлеум. мән-маңызына байланысты зерттеушілер қазіргі қазақ драмаларын қаҝармандық драма (мысалы, Әуезовтің " 1945; 1922, т.б.), саяси-әлеуметтік драма (мысалы, Әуезовтің 1917, т.б.), тарихи-ғұмырнамалық драма (мысалы, Әуезовтің "Абайы", 1950;1972, т.б.) деп бөліп жүр.
Әдебиеттің эпос, лирика сынды үш тегінің бірі (Әдебиеттің тегі мен түрі). Драмада оқиға тартыс, не тартыстар желісіне жинақталып, кейіпкерлер әрекеті арқылы дамиды. Драмалық шығарма театрға арналып жазылады да, сахнада нағыз көркемдік қуатына ие болады. Драма бастапқы кезде хор, диалог, би, айтыс, пантомимомен аралас болып, синтетикалық өнер саласы ретінде дамыған. Кейін драма сөз өнерінің жеке тегі ретінде дараланды, оның трагедия, драма, комедия, мистерия, миракль, моралите, мелодрама, фарс, водевиль, трагикомедия, т.б. жанрлары қалыптасты. Классикалық драманың алғашқы үлгілері ежелгі Грекияда пайда болып, Эсхил, Софокл, Еврипид трагедиялары мен Аристофанның комедияларында жоғары көркемдік биікке көтерілді. Драма орта ғасырда аллегориялық бағыттағы мистерия, миракль, моралите түрінде дамыды. Еуропада драма Қайта өрлеу дәуірінде Англия (К.Марло, У.Шекспир) мен Испанияда (Лопе де Вега, П.Кальдерон) дамудың шырқау биігіне жетті. 17 ғасырда Батыс Еуропада классицизмдік драматургия үстем болды. 19 -- 20 ғасырларда драма табиғатында лирикалық (Дж. Байрон, А.Блок, Ғ.Мүсірепов, т.б. лирикалық драмалары), "деректі" (Дж.Килти, М.Шатров, М.Әуезов, т.б.) көркемдік элементтердің көрініс табуы арқылы арнасы кеңейді.
Көркем шындықты ерекше тәсілдерімен шиеленіскен тартыстар желісіне жинақтап, оқиғаға қатысатын кейіпкерлер сөзі мен іс-қимылы арқылы көрсететін сөз өнерінің күрделі тегі. Драмалық шығармаларда баяндау болмайды. Оқиға, яғни тартыс желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамиды. Автор кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын білдіретін түсініктемелерді жақша ішіне бөлек жазып отырады. Оларды авторлық ремарка не ремарка деп атайды. Оқиғаның негізгі даму арнасы болып табылатын кейіпкерлер сөзі, яғни репликалар, көбінесе, диалог, кейде монолог түрінде болады. Қалай болғанда да репликалар шымыр, ондағы кейіпкер мүддесі мен құштарлығы, аласұрған сезім әлемі көрермендерді еліктіретіндей деңгейде құрылуы қажет. Олар өлең түрінде де, қара сөз түрінде де бола береді. Драмалық шығармалардың құрылымы ондағы оқиға мен тартыстардың даму қарқынына және ауқымына байланысты көріністерге, актілерге, бөлімдерге бөлінеді. Ал композициялық тұрғыдан Драмада оқиғаның (тартыстың) басталуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімін табуы болады. Кейбір шығармалар мұндай классик. үлгіден өзгеше, яғни бірден тартыстың шиеленіскен тұсынан басталуы мүмкін. Ежелгі грек трагедияларында сахналық шығармалардағы тартыс аяқталып, өз шешімін тапқан соң, міндетті түрде бас кейіпкердің азапты күйі көрсетілген. Мұны катарсис, яғни күйіне отырып күнәсінен арылу деп атаған. Сезім мен қайғы-қасіретке толы бас кейіпкер монологі көрермендерге қатты әсер еткен. Қазіргі заманғы драмаларда, әсіресе, қазақ драмаларында осы үрдіс қолданылып жүр;
Драмалық шығармалардың бір жанры (қ. Драматургия). Трагедия бас кейіпкер әрекетінің азаппен аяқталуын көрсетуге, комедия адам қылығы мен әлеум. өмірдегі келеңсіз көріністерді әжуалауға құрылса, драма адамдар мүдделері арасындағы қақтығыс, шиеленіскен тартысқа құрылады. Осы қақтығыстың сипатына, әлеум. мән-маңызына байланысты зерттеушілер қазіргі қазақ драмаларын қаҝармандық драма (мысалы, Әуезовтің "Қара Қыпшақ Қобландысы, 1945; С.Сейфуллиннің "Қызыл сұңқарлары", 1922, т.б.), саяси-әлеуметтік драма (мысалы, Әуезовтің "Еңлік -- Кебегі", 1917, т.б.), тарихи-ғұмырнамалық драма (мысалы, Әуезовтің "Абайы", 1950; Мүсіреповтің "Ақан сері -- Ақтоқтысы", 1972, т.б.) деп бөліп жүр.
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары.
Драматургия - қазақ әдебиетінде кенже туып, қалыптасқан жанр. Кенже дамыды дегенде де, қазақ драматургиясы қазақ әдебиетінің қомақты саласы болып қалыптасты. М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтен бастау алған классикалық драматургияға өзіндік қолтаңбасымен келіп қосылған қаламгер Қапан Сатыбалдиннің шығармашылығындағы негізгі драматургиялық желілер қазақ драматургиясының қалыптасып дамуымен сабақтасып жатқандығы анық.
Қапан Сатыбалдиннің әдеби сын мақалалары қаламгердің тек өз шығармашылығы емес, жалпы қазақ әдебиетінің көркемдік мәселелеріне ұдайы ой қосып, пікір ұластырып отырғанын көрсетеді. Жазушының Поэзиядағы беталыс, Қазіргі қазақ драматургиясы туралы бір-екі сөз, Қазақ совет драматургиясы мәселелері, Драматургиямыз есейіп келеді, Қазақ киноөнері, Сөз киносценарий туралы, Саттар Ерубаев, Әке жолы, Кәрі тарлан, Аяулы дос, т.б. әдеби-сын мақалалары оның әр жанрдың өзекті жайларына көңіл бөліп отырғанына, соның ішінде өзінің шығармашылық ғұмырбаянында елеулі белес болған драматургия мәселелеріне жан-жақты барлау жасап отырғаны айғақ.
Қазақ әдебиетінде кеш туып, дамыған драматургия туралы арнайы сөз қозғап, мәселе көтеруге бара беретін шығармашылық тұлғалар көп емес. Осы жанрдың ыстығына күйіп, суығына тоңғандар ғана сезінер құпия, қалтарысы көп драматургияны.
Қапан Сатыбалдин танымал драматургияның қайсыбір көкейкесті көркемдік мәселелерін көре отырып, көтере отырып та тоғая түседі. Өзінің Қазіргі қазақ драматургиясы туралы бір-екі сөз, Драматургиямыз есейіп келеді атты зерттеу, проблемалық мақалаларында автор қозғаған қайсыбір жайлар осы ойымызды растай түспек.
Қапан Сатыбалдин қазақ әдебиеті классиктерінің барлығы дерлік драматургияда ат-ізін салып отыруы фактісін атап өте келіп, соның ішінде Бейімбет Майлиннің драмалық шығармаларын бөлек атап өтуінде де өзінің драматург маман мәніндегі талғам-танымын аша түскен.
Дегенмен, Майлин Бейімбет былайынша қазақ әдебиетінде прозаиктер қатарында саналғанмен, драмалық шығармаларында өзін шебер драматург есебінде көрсете білді. Онда да, ол адам бейнесін айқын шығаруға олардың аузына кейіпкердің ішкі дүниесін, мінез-құлқын бұлжытпай берген ұтымды тапқыр сөз салуға керемет ұста болатын. Сонымен бірге, Бейімбет жылы юморға, ащы әжуаға, сатираға бейім еді. Оның колхоздастыру кезінде ауылда болған асыра сілтеушілікті шенеп жазған Талтаңбайдың тәртібі атты пьесасындағы ұр да жық, нойыс Талтаңбай қазақ драматургиясының өмір бақи өлмес образдарының бірі[1, 239 б.].
Оқиғалары қазіргі заман тақырыбынан алынып, тартысқа құрылған пьесалар да бар, көбіне жанр талаптарына таза көркемдік мәнде жауап бере алмай жатады - деп, айтар ойын ашық, бүкпесіз, жұмбақтамай жеткізеді.
Драмалық желі, бейне ашу шеберлігі, композициялық құрылым, соқталы әрекет, тартыс мазмұнын айқындап айтып отыруында Қапан Сатыбалдин жанр сырына тереңінен үңіледі. Драмалық тартыс пен драмалық мінез проблемасын практика жүзінде меңгеруде қаламы ұшталған жазушылардың өзі шоқырақтай беретінін көлденең тастайды. Қаламгер поэзия, проза, драматургия жанрлары проблемаларына қатысты тың, тұшымды ой пікірлерін ұдайы тақырыптық жиындарда, келелі кеңестерде, баспасөз бетінде айтып, жазып отырған. Оның сонымен бірге кинодраматургия мәселелеріне де қатысты ой қозғап отырғаны белгілі.
Қапан Сатыбалдиннің киносценарийлер туралы Алдымен келісіп алайық атты мақаласы күн тәртібінде тұрған өзекті проблеманың біріне арналған болатын.
Біріншіден, кинодраматургия көркем әдебиеттің әлі қабырғасы қатып, буыны бекімеген ең жас жанры. Бірақ соны жанр деп танып, бұл салада қалам тербеуге құлшына құмартып отырған жазушы бізде жоқтың қасы. Рас, киностудияның ондаған жазушылармен шарты бар. Бұл ретте киностудия автор тартпай отыр, қазақ жазушыларын сценарий жазуға шақырмай отыр деуі ағат айтылған, бос сөз. Қазір біздің киностудияға Ғабит Мүсрепов, Асқар Тоқмағамбетов, Қалижан Бекхожин, Зейін Шашкин, Тахауи Ахтанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Жекен Жұмаханов сценарий жазып жатыр [1, 272 б.].
Қаламгер кинодраматургияның жанрлық төлтума ерекшелігін көптеген қаламгер игере алмай жатқанын, басқа да толып жатқан себептерді саралауда бұл салада да білгір, білікті маман екендігін көрсетеді.
Кім сценарий жазуы керек деген мәселені төтесінен қойып отырып, былай дейді: Анда-санда бір жазушы кинодрамургияға тиіп-қашып бір соғып кеткенімен, еш уақытта сценарий проблемасы дұрыстап шешілмейді, киностудия сценарий тапшылығынан еш уақытта құтылмайды. Бұл турада менің ұсынысым: Кайнекей, Қуандық, Зейнолла, Тахауи, Зейін, Әбдіжәміл, Сафуан тәрізді арғы-бергіден хабары мол, әрі әдеби сауаты бар, әрі бірсыпыра өмір көрген орта буынның жазушылары осы бір өрелі жанрға ізденіп бел байласа деймін .
Драматургияға Қапан Сатыбалдин проза, көркем очерк, публицистика жанрларында шыңдалып барып келді. Драматургияның жанрлық талаптарын, мінез ашу, тартыс құрудың қазақ драматургиясындағы, әлемдік драматургиядағы ерекшеліктерін сауатты түрде игеріп барып, жазуға кіріскенінен қаламгердің көп жағдайда көрермен көңілінен шыққан пьесалары куә.
Өмірінің кейінгі кезеңінде Қапан Сатыбалдин кенже дамып келе жатқан драматургия саласына ойысып, ұзақ жылдар бойы театр сахналарында табыспен қойылған драмалық туындыларын жазады. Драматургиядағы тарихи тақырып, бүгінгі күн тақырыбы мәселелерінің қалыптасып, көркемдік сапасының нығаюында драматург Қапан Сатыбалдиннің елеулі үлесі бар деуімізге болады.
Драмалық шығарманың өзіндік ерекшеліктері, жанрлық өзгешелігі, негізгі заңдылықтары драматург Қапан Сатыбалдин туындыларында айқын. Осы тұрғыдан Мырзабек Дүйсеновтің мына бір пікірін Қапан Сатыбалдиннің драматургия жанрындағы шығармаларын саралауда назарда ұстауға болатынын айтар едік.
Драмалық шығармалардың сахналық материал екенін мойындай оның ролін жоғары бағалай отыра (өйткені кез келген көркем шығарма сахналық материалға айнала бермейді) біз оны әдеби көркем туынды деп қабылдаймыз. Сондықтан да ол әдебиеттің драматургия жанры саналады. Роман, повесть, лирика, поэманы талдағанымыз сияқты, драмалық шығармаға да әдеби туынды ретінде қараймыз. Бірақ оның өз жанрының басты-басты шарттарын ұмытуға тиісті емеспіз. Поэманың жанрлық шарты драмаға (немесе керісінше) келе бермейді. Әр жанр өз табиғатын сақтаумен, соны байыптап, дамыта алуымен құнды, бағалы.
Қорыта айтқанда, Қапан Сатыбалдин - драматургияға елеулі дайындықпен келген қаламгер. Ол проза жанрында, очерк, публицистикадағы шығармашылығында өзінің драмаға әзірлік жолынан өтті деуге болады.
ІІ.Монологтың түрлері
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері
Монолог - сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл. Монологтың ерекшелігі бір адамның ойы, сөзі көрініс табады. Монологта кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы не көрерменнен жауап күтпейді. "Болыс болдым, мінеки" өлеңі ("Сұлушаш"), ("Ақан сері - Ақтоқты") репликалары эпикалық, драмалық монологтарға мысал бола алады. Монологта кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологты ғылыми тұрғыда интраперсоналды сөйлеу деп те атайды. Монолог сөйлеудің жанрлық сипатына байланысты, қызметтік-коммуникативтік жағдайға қатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердің төл сөзі, ғылыми баяндама, насихаттық сөздер болып бөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соңғы жағдайда диалогтық, монологтық сөз кестелері араласып, әрекеттесіп қолданылады .Монолог - ( monos - дара, logos - сөйлеу) кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы..
Монолог - сөйлеуші өз ойын бір, бірнеше, көп адамдарға арнап айтатын ауызша сөйлеу әрекеті.
Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтың өзіне тән байымдау, құрылым, бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгешеліктері болады. Бұл аталған белгілердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме т. б.), функциональдық-коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру т. б.) әр түрлі монологтар көрініс береді. Жанрішілік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлер тілі, ғылымы баяндама, үгіт-насихат мақсатындағы сез т. б.) монологтың ерекшіліктерін танытады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, монологтың белсенді болуы ( сұрақтардың жиі ұшырасуы, тікелей қарата сөйлеу дәстүрі т. б.) оны "диалогтандыра түседі", яғни адресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеуші немесе жазушы өзінің ойына етене араластыра алады. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сөз болғанда, тек мысалдарды келтіру бір жақты болады. Ғылыми баяндамада да, көпшілік алдында сөйлегенде де, екеу, үшеу ара сөйлескенде де, монологтың шебер құрылуы арқылы тыңдармандарымен құрып кететін шешендер де болады.
хабарды , шағын сөз сөйлеу түрінде бере алу;
* хабарламаның тақырыбын, мәселесін, негізгі ойларын құрастыра алу;
* хабарламаның ауызша жоспарын жасай алу;
* ауызша дайындай алу;
* түсініктеме бере алу;
* фактілерді, жағдайларды, құбылыстарды, кейіпкерлерді мазмұндау;
* , ұлылардың сөздеріне түсініктеме беру;
* нақты фактілерді логикалық бірізділікпен бере алу;
* оқылған немесе тыңдалған мәтіннің мазмұнын қысқашатолық айтып беру;
* оқылған немесе тыңдалған мәтін бойынша түйін жасай алу;
Монологта сөйлеушінің басты мақсаты - тыңдаушыға хабарды мүмкіндігінше анық жеткізу.
Әрбір тыңдаушының келіп түскен хабарды қабылдау, түсіну, қорыту сапасы түрліше болғандықтан, сөйлеуші түрлі лингвистикалық құралдарды, тәсілдерді қолдана алады.
Оларға мыналар жатады:
* қаратпа сөз және т.б. толықтырылған жай және құрамалас сөйлемдер;
* риторикалық сұрақтар;
* етістіктің 1 жағы көпше түрі (оқимыз, қарастырамыз);
* байланыстыру құралдары (біріншіден, сонымен, яғни, қорыта айтқанда), сонымен қатар қайталаулар т.б.
2.2.Монологтардың жіктелімі.
Зерттеушілердің пікірін қорыта еле монологтардың 5 түрін ажыратамыз.Олар:ішкі монолог,драмалық,шешендік және хабарлаушы монологтар.
Ішкі монолог - кейіпкердің ішкі ойы, өзіне өзі қарата айтылған арнауы. Көңіл-күй сырын білдіретін, эмоциялық әсерді байқататын көркемдік құралдардың бір түрі. Ішкі монолог Шекспир драмаларында жиі кездеседі. Кейіпкер сахнада жалғыз қалатын кездерде - ішкі монолог арқылы өз ойын жеткізген. Бүл ретте кейіпкер автордан тыс "ішкі сөзін" өзі ашып берген. Ал жаңа кезең әдебиетінде баяндау тәсілдерінің жетілуіне байланысты ішкі монологты түрлендіріп қолдану кең орын ала бастаған. Л.Толстойдың Анна Каренинасы мен М.Әуезовтің Абайы арқылы ішкі монологтың еркін қолданылғанын көреміз, олардың тебіреніс-толғанысы толық ашылады. Формасы мен мәні адам психикасындағы ғылыми және эстетикалық ойлау жүйесінің дамуына байланысты өзгеріп отырған. Сондықтан да ол әсіресе әлеуметтік-психологиялық романдарда жиі кездеседі, автордың көрінбей араласуы арқылы жүзеге асады, психологиялық анализ түрінде беріледі. Ол шығармалық әдіске орай әр алуан көркемдік әсер туғызады.
Хабарлама жасау жаңғырту мақсатына қарай былай бөлінуі мүмкін: 1) нұсқау бойынша жаңғырту; 2) нұсқаусыз жаңғырту. Осыған байланысты хабарлама жасау дайын мәтін негізінде есте сақтау бойынша алғашқы жағдайда материалды ерікті есте сақтау, екіншісінде еріксіз есте сақтау болып ажыратылады. Орыс ғалымдары монолог бойынша хабарлама жасауды он бірден он алты түрге дейін бөледі 2. Ал біз қолданылу ыңғайына қарай шартты түрде олардың санын шектейміз. Монолог бойынша хабарлама жасаудың бірінші түріне мәтіннің дайын пішіні арқылы мазмұнын жеткізетін, жаңғыртуға арналған, алдын-ала дайындалған хабарламалар жатады. Бұл - монологтың кең таралған және және ең жеңіл типі. Оқушы мәтіннің тілдік материалын белсенді түрде тану, түсіну деңгейінде болып, қосымша дайындықты қажет ету нәтижесінде қиындықпен болса да, түсінгенін қайта жаңғыртып баяндай алады. Өз тәжірибеміз көрсеткендей, бекіту, қорытындылау сабақтарында студенттерге алдын-ала тақырыптар бөлініп беріледі де, келесі сабақтарда слайд немесе сұлба, суреттер арқылы техникалық құралдардың көмегімен мәтінді тірек сөздер немесе жай, күрделі жоспар арқылы (тілді игеру деңгейіне байланысты) 3; 4 тұсаукесер (презентация) жасап баяндау ұсынылады. Бұл әдіс баяндауда бірсарындылықтан арылып, студенттердің сабаққа деген қызығушылығын арттырары сөзсіз.
ІІІ.Драмалық монолог
3.1.Драмалық монологтың ерекшелілі
Драмалық монолог - монологтардың ішіндегі диалогқа ең жақыны. Драмалық монолог шын мәнінде репликалары түсірілген қат-қабат қызу тартысты диалогтың түрі болып табылады.Ол жекелеген репликалардың ерекшелігін көрсете отырып,үстемелі шоғырланған диалогтың принципі бойынша жасалады.
Ілияс Жансүгіровтың Исатай-Махамбет пьессасында
Көкейкесті, Көкейкесті,куә не дейсің?
Уа не қыл дейсің?
Тыңбаған көңіл,талмаған көкей...күшік!
Пак пәруәрдігер!...Бе-еу
Құйрығы жоқ ,жалы жоқ,
Құлан қайтып күн көрер!
Аяғы жоқ,қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер!
Ащы зарлы Асан сен ең,
Алыстан сарын қосқан Нысан мен ем...
Тұнығым ылай болды,
Уа, тұнығым ылай болды,
Қуғыншым құмай болды,
Құтылар қайран жоқ,
Сор қамар сыңай болды
Алданар жоқ,арман көп,
Кәрің қайтып күн көрер!
Жарастық жоқ,жалын жоқ
Жарым қайтып күн көрер
Барары жоқ ,байлау жоқ,
Ерім қайтып күн көрер!
Бәрінен де нәрім жоқ,елім қайтып күн көрер?!
Кәрі көңіл о бір зәр.Күні еңкейіп,көлеңке басқан бейуақтай.Самал желі мұздай,көк майсаны сыздай етті.Ызғар сезген бойым бар.Панасыз ел баладай...Аспанда қара бұлт ақ бұлтпен шарпысып телегей ойнап дауылдатып ол келеді.Соны білмей бұл бала тас ошақтың басында от шашып ойнайды,от шашып ойнайды.Қамыққан қамқор қаны...Бек буынған бағлан батыр қаны.
Драмалық монологтар қара сөз түрінде де ,өлең түрінде де келе беретіндіктен онда лирикалық монологқа тән қайталама сөздер де,прозалық монологқа тән үзік-үзік сөйлемдер,лепті сұрайлы сөйлемдер,қаратпа сөздер де кездеседі.Еңлік-Кебек пьессасындағы осы екі үзінді оған мысал бола алады.
Жар көрсе сүйінеді сағынған жас,
Толқытпай алған көңіл еріке қоймас.
Сұраймын уәдені ұстап келді ме деп,
Бауырыма жан батырым ,айтшы жартас!
Батырдың бүгін еді келмек күні,
Тәңірдің өтпеппеді күн мен түні.
Сағынып көрмегелі апта болды,
Естіші тым болмаса жалғыз үні!
Асыға ма алып ұщқан үмітім.Бар тілекпен бар сапарға бе қойдым.Жазғырармысың,бұлдыр күн?Жазығым бар ма,кінәлімін бе әлде мен?Атам ,анам,туған үйім кеш мені.Бауырыңда өскен балапан бағын түлеп ұшам деді ұияға.Төкпеген жас,шешпеген шер барма еді бауырыңда.Игілік пен сәт сәскеде келтір жалғыз арман жанымды.Жалғыз тірек жарымды!(Сонда)
І.Жансүгіровтың Исатай-Махамбет атты пьессасында драматург аталмыш трагедияны жазу үстінде халық тілінің қан қазынасынан қарпып алған.Трагедиялық монологтар жасау ізденістерінде Ілияс фольклордағы толғау,арнау өлең формаларын дамыта,жаңғырта кәдеге асырған.Халық билерінің,шешендерінің сөздерінде кездесетін тұрақты,мәнді,айшықты оралымдарды жиі қолданған.
-А,занталақ!
Сені ,сені дегенге
Семіріпсің занталақ!
Сен біл, сен біл дегенге
Желігіпсің занталақ!
Құдайыңды танымай,
Ханыңа құлдық қылмастан,
Бөлініпсің занталақ!
Қлыңды сенің Ұрымға,
Қазаңды сенің Қырымға,
Жібермесем кәпір өтейін,занталақ!
Аптықпа ханым, Аптықпа ханым
Адыраңдап қақтықпа ханым,
Қалырың болса қылып қал,
Қапыда меннен қалмағың ханым,
Қашаннан сенің қорлығың
Қазақтан,сірә,қалмаған,ханым
Атаң,Әбілқайыр,Нұралы,
Айшуақ.Есім,Ералы,
Қазақты қатын қылам дегенде
Өзінің басын жалмағын,ханым
Қара басым кетсе де,
Хан деп құрттай,қаймығып,
Қарулы сөзден қала алман ханым!
Бұл диалогтық формада келген трагедиялық монолог пьессасындағы драмалық тілдің синтаксистік,стильдік,интонациялық, тропалық құрылысының сипаты жөнінде айқын үлгі бола алады.Екі қаһарманның лебізінде де трагедиялық зо пафос бар:еселеп қайталанатын занталақ, ханым сөздері барыташы жігіттердің жеті қараңғы түндежортуылда жүріп,дұшпанына аямай сілтеген қара шоқпарлары секілді.
Трагедия кейіпкерлерінің тілін даралауға айрықша көңіл бөлген драматург,негізінен олардың бәрінде шешен,шебер,айшықты сөз иесі етіп көрсетеді.Әсіресе бұл қасиет Махамбет монологтарынан ерекше көзге түседі.
Аспан әлем жүзінде
Айдан көркем нәрсе жоқ
Түн де бар да күндіз жоқ
Күллі әлемнің өзінде
Күннен көркем нәрсе жоқ
Күндіз бар да,түнде жоқ
Қарындастық кімде жоқ
Тілде бар да ,дін де жоқ
Көшпелі дәулет кімде жоқ
Бір де барда бір де жоқ,
Азамат ерлер кімде жоқ
Айқай шықса бірі де жоқ.
Заманым менің тар болды,
Тура билік биде жоқ
Бәрін айтта бірін айт
Қаумалаған қарындас
Қазақта бар да мен де жоқ.
Бұл монолог пьессасындағы драмалық тілдің стильдік интонациялық,тропалық құрылысынан-ақ монологқа тән тілдік тәсілдер айқын көрініп тұр.
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі
Айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте "халық шығармашылығы", "халық поэзиясы", "халықтың ауызша сөз өнері" дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған (ағылшынша lolk -- халық, lore -- білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес.
Мысалы, "халық поэзиясы" дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері.
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...3
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. Монолог түрлері.
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .8
2.2.Монологтың жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІІ. Драмалық монолог.
3.1.Драмалық монолог ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3.3.Шығармалардағы драмалық монолог үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
КІРІСПЕ
Халықтың шындық, әділет, ақиқат ұранын алтын арқау еткен қазақ әдебиеті-қалың қауым арманының шапағатты нұрынан жаратылған, ең үздік дәстүрлерді ілгері жалғастырған, адам баласы қан-қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.
Ұлт әдебиет үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы, жанрлық формалардың дамуы мен баюы, үздік жетістіктер мен дәстүрлердің ортақ игілікке айналуы, асылында, қазіргі әдеби процестің негізгі тенденциясы екендігіне дау жоқ. Ұлтымыздың рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті аз уақыт ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың бәрін тудырып, жетілді, өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты.
Өнер мен әдебиеттің, күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия, опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанрлық формалар қаулап өсті.
Сондықтан да қазақ әдебиеттануының қазіргі деңгейі драма жанрларының спецификалық ерекшеліктерін, поэтикасын айқындауды, олардың әдеби дамудағы орны мен маңызын ашуды, өрістеу процесін тиянақтауды, жанрлық структуралардың өзгерістерін, олардың өзара байланысы мен баюын көрсетуді талап етеді.
Қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың теңденцияларын ашып көрсету мақсаттары ізденістің негізгі нысанасы болмақ. Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму, заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз.
Курстық жұмыс мазмұнында казақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктері мен монологтың қазақ әдебиетіндегі рөлі және монологтың бір түрі драмалық монологтың ерекшеліктері мен драмалық монологқа тамаша мысалдар үлгісі көрсетілген.
І.Драмалық шығармалардың ерекшеліктері
1.1.Драмалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктері
Драма -- көркем шындықты ерекше тәсілдерімен шиеленіскен тартыстар желісіне жинақтап, оқиғаға қатысатын кейіпкерлер сөзі мен іс-қимылы арқылы көрсететін сөз өнерінің күрделі тегі. Драмалық шығармаларда баяндау болмайды. Оқиға, яғни тартыс желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамиды. Автор кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын білдіретін түсініктемелерді жақша ішіне бөлек жазып отырады. Оларды авторлық ремарка не ремарка деп атайды. Оқиғаның негізгі даму арнасы болып табылатын кейіпкерлер сөзі, яғни репликалар, көбінесе, диалог, кейде монолог түрінде болады. Қалай болғанда да репликалар шымыр, ондағы кейіпкер мүддесі мен құштарлығы, аласұрған сезім әлемі көрермендерді еліктіретіндей деңгейде құрылуы қажет. Олар өлең түрінде де, қара сөз түрінде де бола береді. Драмалық шығармалардың құрылымы ондағы оқиға мен тартыстардың даму қарқынына және ауқымына байланысты көріністерге, актілерге, бөлімдерге бөлінеді. Ал композициялық тұрғыдан Драмада оқиғаның (тартыстың) басталуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімін табуы болады. Кейбір шығармалар мұндай классик. үлгіден өзгеше, яғни бірден тартыстың шиеленіскен тұсынан басталуы мүмкін. Ежелгі грек трагедияларында сахналық шығармалардағы тартыс аяқталып, өз шешімін тапқан соң, міндетті түрде бас кейіпкердің азапты күйі көрсетілген. Мұны катарсис, яғни күйіне отырып күнәсінен арылу деп атаған. Сезім мен қайғы-қасіретке толы бас кейіпкер монологі көрермендерге қатты әсер еткен. Қазіргі заманғы драмаларда, әсіресе, қазақ драмаларында осы үрдіс қолданылып жүр;
Драмалық шығармалардың бір жанры (қ. Драматургия). Трагедия бас кейіпкер әрекетінің азаппен аяқталуын көрсетуге, комедия адам қылығы мен әлеум. өмірдегі келеңсіз көріністерді әжуалауға құрылса, драма адамдар мүдделері арасындағы қақтығыс, шиеленіскен тартысқа құрылады. Осы қақтығыстың сипатына, әлеум. мән-маңызына байланысты зерттеушілер қазіргі қазақ драмаларын қаҝармандық драма (мысалы, Әуезовтің " 1945; 1922, т.б.), саяси-әлеуметтік драма (мысалы, Әуезовтің 1917, т.б.), тарихи-ғұмырнамалық драма (мысалы, Әуезовтің "Абайы", 1950;1972, т.б.) деп бөліп жүр.
Әдебиеттің эпос, лирика сынды үш тегінің бірі (Әдебиеттің тегі мен түрі). Драмада оқиға тартыс, не тартыстар желісіне жинақталып, кейіпкерлер әрекеті арқылы дамиды. Драмалық шығарма театрға арналып жазылады да, сахнада нағыз көркемдік қуатына ие болады. Драма бастапқы кезде хор, диалог, би, айтыс, пантомимомен аралас болып, синтетикалық өнер саласы ретінде дамыған. Кейін драма сөз өнерінің жеке тегі ретінде дараланды, оның трагедия, драма, комедия, мистерия, миракль, моралите, мелодрама, фарс, водевиль, трагикомедия, т.б. жанрлары қалыптасты. Классикалық драманың алғашқы үлгілері ежелгі Грекияда пайда болып, Эсхил, Софокл, Еврипид трагедиялары мен Аристофанның комедияларында жоғары көркемдік биікке көтерілді. Драма орта ғасырда аллегориялық бағыттағы мистерия, миракль, моралите түрінде дамыды. Еуропада драма Қайта өрлеу дәуірінде Англия (К.Марло, У.Шекспир) мен Испанияда (Лопе де Вега, П.Кальдерон) дамудың шырқау биігіне жетті. 17 ғасырда Батыс Еуропада классицизмдік драматургия үстем болды. 19 -- 20 ғасырларда драма табиғатында лирикалық (Дж. Байрон, А.Блок, Ғ.Мүсірепов, т.б. лирикалық драмалары), "деректі" (Дж.Килти, М.Шатров, М.Әуезов, т.б.) көркемдік элементтердің көрініс табуы арқылы арнасы кеңейді.
Көркем шындықты ерекше тәсілдерімен шиеленіскен тартыстар желісіне жинақтап, оқиғаға қатысатын кейіпкерлер сөзі мен іс-қимылы арқылы көрсететін сөз өнерінің күрделі тегі. Драмалық шығармаларда баяндау болмайды. Оқиға, яғни тартыс желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамиды. Автор кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын білдіретін түсініктемелерді жақша ішіне бөлек жазып отырады. Оларды авторлық ремарка не ремарка деп атайды. Оқиғаның негізгі даму арнасы болып табылатын кейіпкерлер сөзі, яғни репликалар, көбінесе, диалог, кейде монолог түрінде болады. Қалай болғанда да репликалар шымыр, ондағы кейіпкер мүддесі мен құштарлығы, аласұрған сезім әлемі көрермендерді еліктіретіндей деңгейде құрылуы қажет. Олар өлең түрінде де, қара сөз түрінде де бола береді. Драмалық шығармалардың құрылымы ондағы оқиға мен тартыстардың даму қарқынына және ауқымына байланысты көріністерге, актілерге, бөлімдерге бөлінеді. Ал композициялық тұрғыдан Драмада оқиғаның (тартыстың) басталуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімін табуы болады. Кейбір шығармалар мұндай классик. үлгіден өзгеше, яғни бірден тартыстың шиеленіскен тұсынан басталуы мүмкін. Ежелгі грек трагедияларында сахналық шығармалардағы тартыс аяқталып, өз шешімін тапқан соң, міндетті түрде бас кейіпкердің азапты күйі көрсетілген. Мұны катарсис, яғни күйіне отырып күнәсінен арылу деп атаған. Сезім мен қайғы-қасіретке толы бас кейіпкер монологі көрермендерге қатты әсер еткен. Қазіргі заманғы драмаларда, әсіресе, қазақ драмаларында осы үрдіс қолданылып жүр;
Драмалық шығармалардың бір жанры (қ. Драматургия). Трагедия бас кейіпкер әрекетінің азаппен аяқталуын көрсетуге, комедия адам қылығы мен әлеум. өмірдегі келеңсіз көріністерді әжуалауға құрылса, драма адамдар мүдделері арасындағы қақтығыс, шиеленіскен тартысқа құрылады. Осы қақтығыстың сипатына, әлеум. мән-маңызына байланысты зерттеушілер қазіргі қазақ драмаларын қаҝармандық драма (мысалы, Әуезовтің "Қара Қыпшақ Қобландысы, 1945; С.Сейфуллиннің "Қызыл сұңқарлары", 1922, т.б.), саяси-әлеуметтік драма (мысалы, Әуезовтің "Еңлік -- Кебегі", 1917, т.б.), тарихи-ғұмырнамалық драма (мысалы, Әуезовтің "Абайы", 1950; Мүсіреповтің "Ақан сері -- Ақтоқтысы", 1972, т.б.) деп бөліп жүр.
1.2.Драмалық шығармалардың өзіндік ұғымдары.
Драматургия - қазақ әдебиетінде кенже туып, қалыптасқан жанр. Кенже дамыды дегенде де, қазақ драматургиясы қазақ әдебиетінің қомақты саласы болып қалыптасты. М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтен бастау алған классикалық драматургияға өзіндік қолтаңбасымен келіп қосылған қаламгер Қапан Сатыбалдиннің шығармашылығындағы негізгі драматургиялық желілер қазақ драматургиясының қалыптасып дамуымен сабақтасып жатқандығы анық.
Қапан Сатыбалдиннің әдеби сын мақалалары қаламгердің тек өз шығармашылығы емес, жалпы қазақ әдебиетінің көркемдік мәселелеріне ұдайы ой қосып, пікір ұластырып отырғанын көрсетеді. Жазушының Поэзиядағы беталыс, Қазіргі қазақ драматургиясы туралы бір-екі сөз, Қазақ совет драматургиясы мәселелері, Драматургиямыз есейіп келеді, Қазақ киноөнері, Сөз киносценарий туралы, Саттар Ерубаев, Әке жолы, Кәрі тарлан, Аяулы дос, т.б. әдеби-сын мақалалары оның әр жанрдың өзекті жайларына көңіл бөліп отырғанына, соның ішінде өзінің шығармашылық ғұмырбаянында елеулі белес болған драматургия мәселелеріне жан-жақты барлау жасап отырғаны айғақ.
Қазақ әдебиетінде кеш туып, дамыған драматургия туралы арнайы сөз қозғап, мәселе көтеруге бара беретін шығармашылық тұлғалар көп емес. Осы жанрдың ыстығына күйіп, суығына тоңғандар ғана сезінер құпия, қалтарысы көп драматургияны.
Қапан Сатыбалдин танымал драматургияның қайсыбір көкейкесті көркемдік мәселелерін көре отырып, көтере отырып та тоғая түседі. Өзінің Қазіргі қазақ драматургиясы туралы бір-екі сөз, Драматургиямыз есейіп келеді атты зерттеу, проблемалық мақалаларында автор қозғаған қайсыбір жайлар осы ойымызды растай түспек.
Қапан Сатыбалдин қазақ әдебиеті классиктерінің барлығы дерлік драматургияда ат-ізін салып отыруы фактісін атап өте келіп, соның ішінде Бейімбет Майлиннің драмалық шығармаларын бөлек атап өтуінде де өзінің драматург маман мәніндегі талғам-танымын аша түскен.
Дегенмен, Майлин Бейімбет былайынша қазақ әдебиетінде прозаиктер қатарында саналғанмен, драмалық шығармаларында өзін шебер драматург есебінде көрсете білді. Онда да, ол адам бейнесін айқын шығаруға олардың аузына кейіпкердің ішкі дүниесін, мінез-құлқын бұлжытпай берген ұтымды тапқыр сөз салуға керемет ұста болатын. Сонымен бірге, Бейімбет жылы юморға, ащы әжуаға, сатираға бейім еді. Оның колхоздастыру кезінде ауылда болған асыра сілтеушілікті шенеп жазған Талтаңбайдың тәртібі атты пьесасындағы ұр да жық, нойыс Талтаңбай қазақ драматургиясының өмір бақи өлмес образдарының бірі[1, 239 б.].
Оқиғалары қазіргі заман тақырыбынан алынып, тартысқа құрылған пьесалар да бар, көбіне жанр талаптарына таза көркемдік мәнде жауап бере алмай жатады - деп, айтар ойын ашық, бүкпесіз, жұмбақтамай жеткізеді.
Драмалық желі, бейне ашу шеберлігі, композициялық құрылым, соқталы әрекет, тартыс мазмұнын айқындап айтып отыруында Қапан Сатыбалдин жанр сырына тереңінен үңіледі. Драмалық тартыс пен драмалық мінез проблемасын практика жүзінде меңгеруде қаламы ұшталған жазушылардың өзі шоқырақтай беретінін көлденең тастайды. Қаламгер поэзия, проза, драматургия жанрлары проблемаларына қатысты тың, тұшымды ой пікірлерін ұдайы тақырыптық жиындарда, келелі кеңестерде, баспасөз бетінде айтып, жазып отырған. Оның сонымен бірге кинодраматургия мәселелеріне де қатысты ой қозғап отырғаны белгілі.
Қапан Сатыбалдиннің киносценарийлер туралы Алдымен келісіп алайық атты мақаласы күн тәртібінде тұрған өзекті проблеманың біріне арналған болатын.
Біріншіден, кинодраматургия көркем әдебиеттің әлі қабырғасы қатып, буыны бекімеген ең жас жанры. Бірақ соны жанр деп танып, бұл салада қалам тербеуге құлшына құмартып отырған жазушы бізде жоқтың қасы. Рас, киностудияның ондаған жазушылармен шарты бар. Бұл ретте киностудия автор тартпай отыр, қазақ жазушыларын сценарий жазуға шақырмай отыр деуі ағат айтылған, бос сөз. Қазір біздің киностудияға Ғабит Мүсрепов, Асқар Тоқмағамбетов, Қалижан Бекхожин, Зейін Шашкин, Тахауи Ахтанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Жекен Жұмаханов сценарий жазып жатыр [1, 272 б.].
Қаламгер кинодраматургияның жанрлық төлтума ерекшелігін көптеген қаламгер игере алмай жатқанын, басқа да толып жатқан себептерді саралауда бұл салада да білгір, білікті маман екендігін көрсетеді.
Кім сценарий жазуы керек деген мәселені төтесінен қойып отырып, былай дейді: Анда-санда бір жазушы кинодрамургияға тиіп-қашып бір соғып кеткенімен, еш уақытта сценарий проблемасы дұрыстап шешілмейді, киностудия сценарий тапшылығынан еш уақытта құтылмайды. Бұл турада менің ұсынысым: Кайнекей, Қуандық, Зейнолла, Тахауи, Зейін, Әбдіжәміл, Сафуан тәрізді арғы-бергіден хабары мол, әрі әдеби сауаты бар, әрі бірсыпыра өмір көрген орта буынның жазушылары осы бір өрелі жанрға ізденіп бел байласа деймін .
Драматургияға Қапан Сатыбалдин проза, көркем очерк, публицистика жанрларында шыңдалып барып келді. Драматургияның жанрлық талаптарын, мінез ашу, тартыс құрудың қазақ драматургиясындағы, әлемдік драматургиядағы ерекшеліктерін сауатты түрде игеріп барып, жазуға кіріскенінен қаламгердің көп жағдайда көрермен көңілінен шыққан пьесалары куә.
Өмірінің кейінгі кезеңінде Қапан Сатыбалдин кенже дамып келе жатқан драматургия саласына ойысып, ұзақ жылдар бойы театр сахналарында табыспен қойылған драмалық туындыларын жазады. Драматургиядағы тарихи тақырып, бүгінгі күн тақырыбы мәселелерінің қалыптасып, көркемдік сапасының нығаюында драматург Қапан Сатыбалдиннің елеулі үлесі бар деуімізге болады.
Драмалық шығарманың өзіндік ерекшеліктері, жанрлық өзгешелігі, негізгі заңдылықтары драматург Қапан Сатыбалдин туындыларында айқын. Осы тұрғыдан Мырзабек Дүйсеновтің мына бір пікірін Қапан Сатыбалдиннің драматургия жанрындағы шығармаларын саралауда назарда ұстауға болатынын айтар едік.
Драмалық шығармалардың сахналық материал екенін мойындай оның ролін жоғары бағалай отыра (өйткені кез келген көркем шығарма сахналық материалға айнала бермейді) біз оны әдеби көркем туынды деп қабылдаймыз. Сондықтан да ол әдебиеттің драматургия жанры саналады. Роман, повесть, лирика, поэманы талдағанымыз сияқты, драмалық шығармаға да әдеби туынды ретінде қараймыз. Бірақ оның өз жанрының басты-басты шарттарын ұмытуға тиісті емеспіз. Поэманың жанрлық шарты драмаға (немесе керісінше) келе бермейді. Әр жанр өз табиғатын сақтаумен, соны байыптап, дамыта алуымен құнды, бағалы.
Қорыта айтқанда, Қапан Сатыбалдин - драматургияға елеулі дайындықпен келген қаламгер. Ол проза жанрында, очерк, публицистикадағы шығармашылығында өзінің драмаға әзірлік жолынан өтті деуге болады.
ІІ.Монологтың түрлері
2.1.Монологтың түрлері және олардың өзіндік ерекшеліктері
Монолог - сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл. Монологтың ерекшелігі бір адамның ойы, сөзі көрініс табады. Монологта кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы не көрерменнен жауап күтпейді. "Болыс болдым, мінеки" өлеңі ("Сұлушаш"), ("Ақан сері - Ақтоқты") репликалары эпикалық, драмалық монологтарға мысал бола алады. Монологта кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологты ғылыми тұрғыда интраперсоналды сөйлеу деп те атайды. Монолог сөйлеудің жанрлық сипатына байланысты, қызметтік-коммуникативтік жағдайға қатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердің төл сөзі, ғылыми баяндама, насихаттық сөздер болып бөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соңғы жағдайда диалогтық, монологтық сөз кестелері араласып, әрекеттесіп қолданылады .Монолог - ( monos - дара, logos - сөйлеу) кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы..
Монолог - сөйлеуші өз ойын бір, бірнеше, көп адамдарға арнап айтатын ауызша сөйлеу әрекеті.
Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтың өзіне тән байымдау, құрылым, бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгешеліктері болады. Бұл аталған белгілердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме т. б.), функциональдық-коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру т. б.) әр түрлі монологтар көрініс береді. Жанрішілік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлер тілі, ғылымы баяндама, үгіт-насихат мақсатындағы сез т. б.) монологтың ерекшіліктерін танытады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, монологтың белсенді болуы ( сұрақтардың жиі ұшырасуы, тікелей қарата сөйлеу дәстүрі т. б.) оны "диалогтандыра түседі", яғни адресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеуші немесе жазушы өзінің ойына етене араластыра алады. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сөз болғанда, тек мысалдарды келтіру бір жақты болады. Ғылыми баяндамада да, көпшілік алдында сөйлегенде де, екеу, үшеу ара сөйлескенде де, монологтың шебер құрылуы арқылы тыңдармандарымен құрып кететін шешендер де болады.
хабарды , шағын сөз сөйлеу түрінде бере алу;
* хабарламаның тақырыбын, мәселесін, негізгі ойларын құрастыра алу;
* хабарламаның ауызша жоспарын жасай алу;
* ауызша дайындай алу;
* түсініктеме бере алу;
* фактілерді, жағдайларды, құбылыстарды, кейіпкерлерді мазмұндау;
* , ұлылардың сөздеріне түсініктеме беру;
* нақты фактілерді логикалық бірізділікпен бере алу;
* оқылған немесе тыңдалған мәтіннің мазмұнын қысқашатолық айтып беру;
* оқылған немесе тыңдалған мәтін бойынша түйін жасай алу;
Монологта сөйлеушінің басты мақсаты - тыңдаушыға хабарды мүмкіндігінше анық жеткізу.
Әрбір тыңдаушының келіп түскен хабарды қабылдау, түсіну, қорыту сапасы түрліше болғандықтан, сөйлеуші түрлі лингвистикалық құралдарды, тәсілдерді қолдана алады.
Оларға мыналар жатады:
* қаратпа сөз және т.б. толықтырылған жай және құрамалас сөйлемдер;
* риторикалық сұрақтар;
* етістіктің 1 жағы көпше түрі (оқимыз, қарастырамыз);
* байланыстыру құралдары (біріншіден, сонымен, яғни, қорыта айтқанда), сонымен қатар қайталаулар т.б.
2.2.Монологтардың жіктелімі.
Зерттеушілердің пікірін қорыта еле монологтардың 5 түрін ажыратамыз.Олар:ішкі монолог,драмалық,шешендік және хабарлаушы монологтар.
Ішкі монолог - кейіпкердің ішкі ойы, өзіне өзі қарата айтылған арнауы. Көңіл-күй сырын білдіретін, эмоциялық әсерді байқататын көркемдік құралдардың бір түрі. Ішкі монолог Шекспир драмаларында жиі кездеседі. Кейіпкер сахнада жалғыз қалатын кездерде - ішкі монолог арқылы өз ойын жеткізген. Бүл ретте кейіпкер автордан тыс "ішкі сөзін" өзі ашып берген. Ал жаңа кезең әдебиетінде баяндау тәсілдерінің жетілуіне байланысты ішкі монологты түрлендіріп қолдану кең орын ала бастаған. Л.Толстойдың Анна Каренинасы мен М.Әуезовтің Абайы арқылы ішкі монологтың еркін қолданылғанын көреміз, олардың тебіреніс-толғанысы толық ашылады. Формасы мен мәні адам психикасындағы ғылыми және эстетикалық ойлау жүйесінің дамуына байланысты өзгеріп отырған. Сондықтан да ол әсіресе әлеуметтік-психологиялық романдарда жиі кездеседі, автордың көрінбей араласуы арқылы жүзеге асады, психологиялық анализ түрінде беріледі. Ол шығармалық әдіске орай әр алуан көркемдік әсер туғызады.
Хабарлама жасау жаңғырту мақсатына қарай былай бөлінуі мүмкін: 1) нұсқау бойынша жаңғырту; 2) нұсқаусыз жаңғырту. Осыған байланысты хабарлама жасау дайын мәтін негізінде есте сақтау бойынша алғашқы жағдайда материалды ерікті есте сақтау, екіншісінде еріксіз есте сақтау болып ажыратылады. Орыс ғалымдары монолог бойынша хабарлама жасауды он бірден он алты түрге дейін бөледі 2. Ал біз қолданылу ыңғайына қарай шартты түрде олардың санын шектейміз. Монолог бойынша хабарлама жасаудың бірінші түріне мәтіннің дайын пішіні арқылы мазмұнын жеткізетін, жаңғыртуға арналған, алдын-ала дайындалған хабарламалар жатады. Бұл - монологтың кең таралған және және ең жеңіл типі. Оқушы мәтіннің тілдік материалын белсенді түрде тану, түсіну деңгейінде болып, қосымша дайындықты қажет ету нәтижесінде қиындықпен болса да, түсінгенін қайта жаңғыртып баяндай алады. Өз тәжірибеміз көрсеткендей, бекіту, қорытындылау сабақтарында студенттерге алдын-ала тақырыптар бөлініп беріледі де, келесі сабақтарда слайд немесе сұлба, суреттер арқылы техникалық құралдардың көмегімен мәтінді тірек сөздер немесе жай, күрделі жоспар арқылы (тілді игеру деңгейіне байланысты) 3; 4 тұсаукесер (презентация) жасап баяндау ұсынылады. Бұл әдіс баяндауда бірсарындылықтан арылып, студенттердің сабаққа деген қызығушылығын арттырары сөзсіз.
ІІІ.Драмалық монолог
3.1.Драмалық монологтың ерекшелілі
Драмалық монолог - монологтардың ішіндегі диалогқа ең жақыны. Драмалық монолог шын мәнінде репликалары түсірілген қат-қабат қызу тартысты диалогтың түрі болып табылады.Ол жекелеген репликалардың ерекшелігін көрсете отырып,үстемелі шоғырланған диалогтың принципі бойынша жасалады.
Ілияс Жансүгіровтың Исатай-Махамбет пьессасында
Көкейкесті, Көкейкесті,куә не дейсің?
Уа не қыл дейсің?
Тыңбаған көңіл,талмаған көкей...күшік!
Пак пәруәрдігер!...Бе-еу
Құйрығы жоқ ,жалы жоқ,
Құлан қайтып күн көрер!
Аяғы жоқ,қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер!
Ащы зарлы Асан сен ең,
Алыстан сарын қосқан Нысан мен ем...
Тұнығым ылай болды,
Уа, тұнығым ылай болды,
Қуғыншым құмай болды,
Құтылар қайран жоқ,
Сор қамар сыңай болды
Алданар жоқ,арман көп,
Кәрің қайтып күн көрер!
Жарастық жоқ,жалын жоқ
Жарым қайтып күн көрер
Барары жоқ ,байлау жоқ,
Ерім қайтып күн көрер!
Бәрінен де нәрім жоқ,елім қайтып күн көрер?!
Кәрі көңіл о бір зәр.Күні еңкейіп,көлеңке басқан бейуақтай.Самал желі мұздай,көк майсаны сыздай етті.Ызғар сезген бойым бар.Панасыз ел баладай...Аспанда қара бұлт ақ бұлтпен шарпысып телегей ойнап дауылдатып ол келеді.Соны білмей бұл бала тас ошақтың басында от шашып ойнайды,от шашып ойнайды.Қамыққан қамқор қаны...Бек буынған бағлан батыр қаны.
Драмалық монологтар қара сөз түрінде де ,өлең түрінде де келе беретіндіктен онда лирикалық монологқа тән қайталама сөздер де,прозалық монологқа тән үзік-үзік сөйлемдер,лепті сұрайлы сөйлемдер,қаратпа сөздер де кездеседі.Еңлік-Кебек пьессасындағы осы екі үзінді оған мысал бола алады.
Жар көрсе сүйінеді сағынған жас,
Толқытпай алған көңіл еріке қоймас.
Сұраймын уәдені ұстап келді ме деп,
Бауырыма жан батырым ,айтшы жартас!
Батырдың бүгін еді келмек күні,
Тәңірдің өтпеппеді күн мен түні.
Сағынып көрмегелі апта болды,
Естіші тым болмаса жалғыз үні!
Асыға ма алып ұщқан үмітім.Бар тілекпен бар сапарға бе қойдым.Жазғырармысың,бұлдыр күн?Жазығым бар ма,кінәлімін бе әлде мен?Атам ,анам,туған үйім кеш мені.Бауырыңда өскен балапан бағын түлеп ұшам деді ұияға.Төкпеген жас,шешпеген шер барма еді бауырыңда.Игілік пен сәт сәскеде келтір жалғыз арман жанымды.Жалғыз тірек жарымды!(Сонда)
І.Жансүгіровтың Исатай-Махамбет атты пьессасында драматург аталмыш трагедияны жазу үстінде халық тілінің қан қазынасынан қарпып алған.Трагедиялық монологтар жасау ізденістерінде Ілияс фольклордағы толғау,арнау өлең формаларын дамыта,жаңғырта кәдеге асырған.Халық билерінің,шешендерінің сөздерінде кездесетін тұрақты,мәнді,айшықты оралымдарды жиі қолданған.
-А,занталақ!
Сені ,сені дегенге
Семіріпсің занталақ!
Сен біл, сен біл дегенге
Желігіпсің занталақ!
Құдайыңды танымай,
Ханыңа құлдық қылмастан,
Бөлініпсің занталақ!
Қлыңды сенің Ұрымға,
Қазаңды сенің Қырымға,
Жібермесем кәпір өтейін,занталақ!
Аптықпа ханым, Аптықпа ханым
Адыраңдап қақтықпа ханым,
Қалырың болса қылып қал,
Қапыда меннен қалмағың ханым,
Қашаннан сенің қорлығың
Қазақтан,сірә,қалмаған,ханым
Атаң,Әбілқайыр,Нұралы,
Айшуақ.Есім,Ералы,
Қазақты қатын қылам дегенде
Өзінің басын жалмағын,ханым
Қара басым кетсе де,
Хан деп құрттай,қаймығып,
Қарулы сөзден қала алман ханым!
Бұл диалогтық формада келген трагедиялық монолог пьессасындағы драмалық тілдің синтаксистік,стильдік,интонациялық, тропалық құрылысының сипаты жөнінде айқын үлгі бола алады.Екі қаһарманның лебізінде де трагедиялық зо пафос бар:еселеп қайталанатын занталақ, ханым сөздері барыташы жігіттердің жеті қараңғы түндежортуылда жүріп,дұшпанына аямай сілтеген қара шоқпарлары секілді.
Трагедия кейіпкерлерінің тілін даралауға айрықша көңіл бөлген драматург,негізінен олардың бәрінде шешен,шебер,айшықты сөз иесі етіп көрсетеді.Әсіресе бұл қасиет Махамбет монологтарынан ерекше көзге түседі.
Аспан әлем жүзінде
Айдан көркем нәрсе жоқ
Түн де бар да күндіз жоқ
Күллі әлемнің өзінде
Күннен көркем нәрсе жоқ
Күндіз бар да,түнде жоқ
Қарындастық кімде жоқ
Тілде бар да ,дін де жоқ
Көшпелі дәулет кімде жоқ
Бір де барда бір де жоқ,
Азамат ерлер кімде жоқ
Айқай шықса бірі де жоқ.
Заманым менің тар болды,
Тура билік биде жоқ
Бәрін айтта бірін айт
Қаумалаған қарындас
Қазақта бар да мен де жоқ.
Бұл монолог пьессасындағы драмалық тілдің стильдік интонациялық,тропалық құрылысынан-ақ монологқа тән тілдік тәсілдер айқын көрініп тұр.
3.2.Драмалық монологтың көркем әдебиеттегі рөлі
Айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте "халық шығармашылығы", "халық поэзиясы", "халықтың ауызша сөз өнері" дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған (ағылшынша lolk -- халық, lore -- білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес.
Мысалы, "халық поэзиясы" дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz