Мұқағали поэзиясын оқыту әдістемесі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І.Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Өлеңнің дискурстық формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Өлеңнің тілдік формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ.Мұғали поэзиясын оқытудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2.Мұқағали поэзиясы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3.Ақын поэзиясындағы ұлттық рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І.Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Өлеңнің дискурстық формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Өлеңнің тілдік формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ.Мұғали поэзиясын оқытудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2.Мұқағали поэзиясы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3.Ақын поэзиясындағы ұлттық рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар – барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар – барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аймұхамбетова Ж. Лирикалық бейне жасаудағы көркемдік ізденістер. // Көкейкесті әдебиеттану. Сегізінші кітап. - Астана: ЕҰУ, 2008. - 412 б.
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. - Алматы: Мектеп, 1960. - 292 б.
3. Жүсіп Қ.М. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Алматы: 2007.
4. Жұртбай Т. Дулыға. Екі томдық. – Т.1. - Алматы: Жазушы, 2007. - 400 б.
5. Қабдолов З. Арна. - Алматы: Ғылым, 1994. - 366 б.- 442 б.
6. Негимов С. Ақын жыраулар поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 2001. - 280 б.
7. Взаимосвязь восприятия и анализа художественных произведений в процессе изучения литературы в школе // Под ред. О.Ю. Богдановой. – М.,1984.
8. Мадер Р.Д. Анализ поэтического текста на уроках литературы. – М., 1979.
9. Поэтика художественного текста на уроках литературы // Отв. ред. Богданова О.Ю. – М., 1997.
10. Проблемы преподавания литературы в средней школе // Под ред. Т.Ф.Курдюмовой. – М., 1985.
11. Рез З.Я. Изучение лирики в школе. IV-VII классы. – Л., 1968.
12. Казарин Ю.В. Филологический анализ поэтического текста. – Москва: Академ. проект, 2004.
13. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. – Алматы: Рауан, 1997.
14. Көшімбаев А. Сегізжылдық мектепте әдебиетті оқытудың методикалық мәселелері. Алматы, 1962.
15. Ысқақов А. Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысының жайы мен міндеттері. Алматы, 1957.
16. Шәріпов Ә. Қазақ мектептері дамудың жаңа кезеңінде. Алматы, 1959.
17. Қазақ әдебиеті мұғалімдерінің іс-тәжірибесі. Алматы, 1972.
18. Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. Алматы, 1985.
19. Мектепте қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың мәселелері. 1958, 1961.1968.
20. Құтқожина Р. Пәнаралық байланыс. Алматы, 1982.
21. Рыбникова М.Н. Очерки по методике литературн. М., Просвещение, 1985.
22. Әдеби білім стандарты. Алматы, 1988.
23. Әдеби білім тұжырымдамасы. Алматы, 1997.
24. Қазақ әдебиеті пәні бағдарламасы. Алматы, 1991.
25. Қазақ әдебиетінің білім мазмұны мен әдістерін жетілдіру мәселелері. А:, 1990.
26. Ақшолақов Т. Жақсы оқулық керек-ақ. Қазақ тілі мен әдебиеті.1995. № 2.
27. 14. Әбілқасымова К. Әдебиет пәнінің мазмұнын құру жолдары.Қазақ тілі мен әдебиеті.1992. № 4.
1. Аймұхамбетова Ж. Лирикалық бейне жасаудағы көркемдік ізденістер. // Көкейкесті әдебиеттану. Сегізінші кітап. - Астана: ЕҰУ, 2008. - 412 б.
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. - Алматы: Мектеп, 1960. - 292 б.
3. Жүсіп Қ.М. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Алматы: 2007.
4. Жұртбай Т. Дулыға. Екі томдық. – Т.1. - Алматы: Жазушы, 2007. - 400 б.
5. Қабдолов З. Арна. - Алматы: Ғылым, 1994. - 366 б.- 442 б.
6. Негимов С. Ақын жыраулар поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 2001. - 280 б.
7. Взаимосвязь восприятия и анализа художественных произведений в процессе изучения литературы в школе // Под ред. О.Ю. Богдановой. – М.,1984.
8. Мадер Р.Д. Анализ поэтического текста на уроках литературы. – М., 1979.
9. Поэтика художественного текста на уроках литературы // Отв. ред. Богданова О.Ю. – М., 1997.
10. Проблемы преподавания литературы в средней школе // Под ред. Т.Ф.Курдюмовой. – М., 1985.
11. Рез З.Я. Изучение лирики в школе. IV-VII классы. – Л., 1968.
12. Казарин Ю.В. Филологический анализ поэтического текста. – Москва: Академ. проект, 2004.
13. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. – Алматы: Рауан, 1997.
14. Көшімбаев А. Сегізжылдық мектепте әдебиетті оқытудың методикалық мәселелері. Алматы, 1962.
15. Ысқақов А. Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысының жайы мен міндеттері. Алматы, 1957.
16. Шәріпов Ә. Қазақ мектептері дамудың жаңа кезеңінде. Алматы, 1959.
17. Қазақ әдебиеті мұғалімдерінің іс-тәжірибесі. Алматы, 1972.
18. Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. Алматы, 1985.
19. Мектепте қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың мәселелері. 1958, 1961.1968.
20. Құтқожина Р. Пәнаралық байланыс. Алматы, 1982.
21. Рыбникова М.Н. Очерки по методике литературн. М., Просвещение, 1985.
22. Әдеби білім стандарты. Алматы, 1988.
23. Әдеби білім тұжырымдамасы. Алматы, 1997.
24. Қазақ әдебиеті пәні бағдарламасы. Алматы, 1991.
25. Қазақ әдебиетінің білім мазмұны мен әдістерін жетілдіру мәселелері. А:, 1990.
26. Ақшолақов Т. Жақсы оқулық керек-ақ. Қазақ тілі мен әдебиеті.1995. № 2.
27. 14. Әбілқасымова К. Әдебиет пәнінің мазмұнын құру жолдары.Қазақ тілі мен әдебиеті.1992. № 4.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І.Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 3
1.1. Өлеңнің дискурстық формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Өлеңнің тілдік формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
ІІ.Мұғали поэзиясын оқытудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...19
2.2.Мұқағали поэзиясы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3.Ақын поэзиясындағы ұлттық рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар - барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.
І. Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі.
Оқушылардың ойлауын дамытуда көркем шығарманың даяр мәтінін пайдалана отырып, мұғалім түрлі проблемалық жағдаяттарды тауып, оқушылардың шығарманы саналы меңгеруіне керекті жұмыстар жүргізеді. Прозалық шығарманың, поэзиялық туындының, драмалық шығарманың эпизодтарын немесе белгілі бір кейіпкердің сөзін талдата отырып, мұғалім көркем талдау жүйесін меңгертеді. Сол арқылы оқушыларды өз бетімен талдауға машықтандыра алады. Сөйтіп, репродуктивтік әдісті қолдана отырып, мұғалім тек даяр білім мазмұнын баяндай алады және оқушының алған білімін жинақтауға даяр мәтінді қолдана отырып кең мүмкіндіктерге ие бола алады. Репродуктивтік әдістің тиімді болып табылатын құраушы элементтері яғни мынадай амал-тәсілдерін атап кету орынды: мұғалім сөзі, баяндау, әңгімелеу, мазмұндау, шолу дәрістері, хрестоматиядағы көркем шығарма мәтіні, әдеби шығарманың түпнұсқасы, сұрақтар тізбесі, викториналар т.б. Сонымен қатар, интерактивтік тақтадан көрсетілетін көрнекіліктер молынан қолданылған дұрыс. Осы ретте оқушыларға тәуелсіздік идеясын жырлаған ақындардың шығармасын талдата отырып, қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған арманының жүзеге асқан кезі - осы кез екенін, біздің парызымыз - осы еркіндікті сақтау, қорғау, оны болашақ ұрпаққа аманат ету ғана емес, қолына сенімді тапсыру екенін саналылықпен ұғындыру керек. Ақын Ш.Сариевтің қазақ халқының сан ғасырлар аңсаған тәуелсіздігін жырлауғаалғашқылардың бірі болып үн қосқан ақын екендігін мұғалім терең толғаныспен түсіндіре отырып, ақынның өлеңдерін оқыту, талдату, оқушыларға 16 түрлі жетекшілік сұрақтар қоя отырып, өлеңдеріндегі басты лейтмотивті меңгерту міндетін шешуі керек. Ш.Сариев өлеңдерінде тәуелсіздік деген киелі ұғымның мән-мағынасын үлкен ақындық жүрекпен терең ұғынуы, сол сезімді жан-жүрегімен сезіне отырып жырлауы байқалады. Осыны мұғалім оқушыларға өлеңнің әрбір жолына тоқтай отырып түсіндіреді.
Лирикалық шығарма табиғаты эпикалық, драмалық шығармалардан өзгеше. Лирикалық шығармалардың жанрлық ерекшелігін сипаттайтын еңбектер көп (М. Бахтин, Л. Тимофеев, Д.С. Лихачев, Г. Поспелов, Н.А. Гуляеев, З. Қабдолов, З. Ахметов т.б.). Лирикалық шығарма көлемі жағынан шағын болып келеді де эмоцияға, сезім күйге құрылады. Лирикалық шығармада ақынның дүниетанымы, сыртқы ортаны, өмір құбылыстарын елестетуі мен сезінуі, өзіндік ой жүйесі образды сөздің қуатымен өрнектеледі.
Лирикалық шығармаға поэтикалық тіл қызмет етеді. Поэтикалық тіл ақынның жан тебіренісін, биік сезімін жарыққа шығарады. Образды ой мен поэтикалық тілдің тереңіне үңіліп, лирикалық қаһарман арқылы жарыққа шығатын авторлық толғанысты, дүниетанымды, ақындық мақсат, мүддені, сезім-күйді тану, оқушыларға ғана емес, ересектер үшін де бір шама күрделі. Авторды жете түсіну үшін дүниетанымдық, тілдік әлеуеттің де жоғары болуы қажет. Ал оқушыларда бұл әлі қалыптасу үстіндегі үдеріс.
Көркем шығарманың тууы мен оқырманын санасына сәулеленуінде үштік одақтың бірлігі болуы керектігі кейінгі зерттеулерде жиі айтылып жүр. Сонда таным, дискурс автор -- көркем шығарма -- оқушы арасында қалыптасады. Автор өмір сүрген уақыт, орта, кезең, таным-түсінік, құндылықтың көркем шығармадағы бейнесін оқушының қабылдауы, түсінуі, зерделеуі, бағалауы көптеген факторларға қатысты. Мәселен, жыраулық поэзияның дүниеге келген тұсы мен бүгінгі уақытты немесе ХҮІІІ - ХІХ ғасыр туындыларын, тіпті кешегі кеңес кезеңіндегі шығармалардағы уақыт, кезең, құндылық бүгінгі ұрпақ санасында қалай жаңғырығады? Белгілі бір дәрежеде түсіну болғанымен, түйсіну қаншалықты жүзеге асады? Бүгінгі уақыт пен құндылық қандай, оның арақатысы қаншалықты деген мәселелер туындайды.
Көркем шығарманы талдаудағы басты ұстаным мазмұн мен пішінді (форманы) бірлікте қарастыру екендігі белгілі. Көркем мәтінмен алғашқы ұшырасуда көзге көрінетіні оның формасы. В.Г. Белинскийдің айтқанындай Сөз - ойдың көрінісі, яғни ойдың киімі - сөз. Автор толғанысы мен ой түйінін қандай сөзге орады, қандай сөзді таңдап, талғап алды? Ойды қалай өреді? Бұл өлеңнің алғашқы қалпында көзге ұшырасады. Өлеңнің графикалық формасы көркем шығарманың бейтарап қалпы сияқтанғанымен, мәтінді визуалды қабылдауда, белгілі бір дәрежеде, алғашқы әсерді қалыптастырады. Сондықтан көркем шығарманы талдаудағы көрнекі құралдың бірі көркем мәтіннің өзі болуы заңды.
0.1. Өлеңнің дискурстық формасы
Өлеңнің дискурстық формасы оқушының көркем шығарманы көркем қабылдауын ұйымдастыру міндетіне қызмет етеді. Көркем қабылдауды ұйымдастырудың көптеген амал-тәсілдері бар. Соның бастысы - өлеңді мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу көркем мәтінді аудиалды қабылдаудың тетігі. Автордың ой-пайымымен көркем шығарманы сөйлету күрделі әрекеттің бірі. Көркем мәтіннің болмысына терең бойлап, жете меңгермейінше оны сөйлету қиын. Өлеңдегі әр сөз, бунақ белгілі ой ағымын ұсынады. Оны дәл сол мәнінде тиісті ырғағымен оқу үлкен шеберлікті талап етеді. Әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымында классикалық әдістердің бірі саналатын шығармашылық оқыту әдісінің бір тәсілі - көркем мәтінді мәнерлеп оқу болып есептеледі. Әдіскер-ғалым З.Я. Рез шығармашылық әдістің бірнеше тәсілдерін ұсынады. Көркем мәтінді мәнерлеп оқу, сахна шеберлерінің оқуы т.б. Көркем мәтінді мәнерлеп оқуда дауыс ырғағы, әуезі, қарқыны, екпіні - барлығы да өлеңді қабылдауда жағымды жағдай туғызушы компоненттер болып есептеледі. Өлеңдегі ой кідірістері, психологиялық кідірістердің де өзіндік ықпалы болады.
Мәтіннің мағыналық фонының құрылымы - көркем мәтіннің пішінінен мазмұнына қадам жасауды нұсқайтын нысан. Егер әр сөзді таңба деп қарастыратын болсақ, әр таңба бір ойдың бейнесі. Поэтикалық өлең мәтіні тарихи-мәдени, рухани болмыстың, автордың шығармашылық әлемінің құрылымы мен жүйесін танытатын көптеген таңбалардың құрылымы болып есептеледі. 5-сыныпта оқылатын М. Мақатаевтың Мен таулықпын өлеңінде тау заттық ұғымнан символдық белгіге айналған. Тау - өрліктің, биіктіктің, тазалықтың, даралықтың белгісі. Өлеңдегі мағыналық фонды құрайтын заттық ұғымдарда тау, бұлт, қыран, жай оғы, асқар шың - таудың символдық бейнесін айқындайтын бірліктер. Тау - дәу бесік - қолданысы ұлттық болмысқа қатысты концепт. Ал, Асқар шыңдар желпиді бесігімді, Бір орамын ағытып сәлдесінің - деген тармақтардан таудың көркем бейнесінің ақын қиялымен астасып, көркем образды қолданыс тапқанын көреміз. Бұл қолданыста тау - асқар шын - бұлт образдары айқындалады. Сонда ақын қиялында тау - бесігін асқар шыңдар ағытқан бұлт - сәлдесімен желпиді. Өлеңде мекеншақты танытатын Күн алғашқы сәулесін маған шашып, Маған келіп түнейді қара тұман - сияқты тармақтар бар. Екі тармақта антитезалық қолданыстар арқылы күн мен түн, ақ пен қара, жарық сәуле мен қараңғы түнек ұғымдарын туындата отырып, уақытты да, кеңістікті де қамтыған.
Өлеңде тау сияқты басқа да табиғат перзенттері: киік пен қыран таңбаланады. Киіктің сүтін еміп ер жетуі ақынның табиғаттың киелі кәусарынан сусындап, арман-қиялының асқақтығына қыранның қанатынан қуат алуы жеткізгені өрнектеледі. Мұнда да жер мен көк мекеншақ ұғымын тудырады. Табиғат - биологиялық, рухани қуат көзі ретінде таңбаланады.
Ақын да тау кейіптес, тау мінездес, бұлт бүркенеді, жай отын ала туады. Ақынның мені мәтінде тау ұғымымен қабаттасады (Күн алғашқы саулесін маған шашып, Маған келіп түнейді қара тұман). Өлеңде ақынның эмоциялық күйін танытатын пофосты сөз қолданыстары - таудан мен жаратылғам, Тауға барып, Көкке ұшып кетсем бе екен, Ұстап алып қыранның қанатынан... ұшырасады. Биіктен биікке өрлеу, қиялдың қанат қағып, өрге самғауы осы шумақтарда еркін танылады. Өлеңнің ассоциативті-мағыналық фоны Тау деген Ана туған, дара тұлғам тармағында бейнеленген. Ана -- Тау -- дара -- тұлға немесе
тау
дара
алып жүрек
тұлға
дәу бесік
Cонымен қатар табиғат-Ана тау-перзент ұғымдары өріледі. Автордың ассоциативті-психологиялық күйі өлең мәтінінде еркін танылады. Мәселен, ақын таулық, тау мен ол бір-бірінің иелігінде. Ақын мен тау егіз ұғым ретінде ұсыналады.
мекен,
Тау жаратылыс негізі.
Ой қайталана отырып өрбиді.
1.2.Өлеңнің тілдік формасы
Өлеңнің тілдік формасын (поэтикалық мәтіндегі тіл бірліктері өрнегінің жиынтық жоспарын) зерделеу жекелеген тіл бірліктерінің жүйесін, өлеңнің композициялық құрылымын тануға жол ашады.
Өлеңдегі тіл бірліктерінің семантикалық мәнін айқындағаннан кейін олардың өлеңдегі құрылымы мен жүйесін аңғаруға болады. Өлеңнің композициялық құрылымы қайталаулар арқылы шеңбер түзеді. Курсивпен берілген сөздер әр шумақтағы мағыналық фонды, экспресивті-эмоциялық күйді танытады.
Әрине, 5-сыныптың оқушысына өлең мәтінін дәл осы теориялық ұғымдар арқылы түсіндіру немесе сипаттату орынсыз. Тиімді әдіс-тәсілдерді, бағыттаушы сұрақ-тапсырмаларды пайдалана отырып сөздің мәнін ашу, кей сөздердің символдық белгі екендігін таныту қажет. Өлең мағынасының таянышы болып тұрған сөздерді белгілеу, олардың мәнін әркімнің өз ұғым-түсінігі бойынша пайымдату, өлеңдегі ерекше мәнді танытатын сөздерді саралау, жүйелеу, кластер түздіру, өлең құрылымын таныту оқушылардың ой белсенділігін арттыратын тапсырмалар болып есептеледі. Бұндай тапсырмалар оқушылардың танымдық белсенділігімен қатар, шығармашылық мүмкіндігін дамыта түседі. Сонда ғана оқушы білімді түсіну арқылы талдау, қорыту, өз білімін бағалау кезеңдеріне өте алады. Өлең мәтініндегі ойды айқындау, жинақтау, жүйелеу, қорыту үшін төмендегідей тапсырмалар ұсынуға болады:
1. Өлеңдегі тауды сипаттайтын сөздерді белгіле, сол сөздерді теріп жазып жүйеле.
2. Асқар шыңдар желпиді бесігімді,
Бір орамын ағытып сәлдесінің деген тармақтарды қайталап оқы, көз алдарыңа қандай бейне елестейді? Сәлде сөзі қай заттық ұғымның орнына жұмсалып тұр? Асқар шыңның түсі қандай? Сөз образын, көріністі, бейнені сипаттап айтып көр.
1. Күн алғашқы сәулесін маған шашып,
Маған келіп түнейді қара тұман - деу арқылы ақын нені меңзейді? Осы тармақтарда уақытқа қатысты сөз қолданыстары бар ма? Тауып белгіле, өз түсінігіңді айт.
1. Мәтіндегі Ана сөзінің қолданысына назар аудар. Өлеңде ақын Ана сөзін қандай ұғымда қолданған деп ойлайсыңдар?
2. Өлеңде табиғаттың тағы қандай перзенттері аталады.
1. Өлеңді тұтас қайталап оқи отырып, тауға деген ақынның қарым-қатынасы мен сезімін түсінуге күш сал.
2. Таудың қай қасиетін ақын ерекше қастарлейді?
3. Тау ұлы тақырыбына ой толғау жаз.
Оқулықта өлең мәтініне қатысты мынадай тапсырма берілген: Өлеңді мәнерлеп оқы, жаттап ал, Ақынның ой-арманын әсірелеп, ақын қиялын қалықтататын бейнелі сөдерді дәптерлеріңе жазып алып, есіңе сақтауға тырыс, Өлеңнен тау ұлында болуға тиіс қандай қасиеттерді аңғаруға боладыдеген тапсырмалар дәстүрлі талдауларда мақсат етіліп жүрген мәтіннің тақырыбы мен өзекті ойын танытуға да жетімсіздік етеді. Оның үстіне ақын тау ұлының қасиеттерін сипаттауда басты мақсат етпейді. Тау ұлыны қатысты сындық ұғымдағы сөздер, эпитеттер мәтінде жоқтың қасы. Бұндай дидактикалық жағынан кемшіл сұрақ-тапсырмалар оқушыны мейлінше тығырыққа тіреп, ой-қиялын шектейді.
Әр шығарма өзіндік даралығымен ерекшеленеді. Аталмыш сыныптың өзінде оқытылатын өлең мәтіні бір-біріне ұқсамайды. Жанры, тақырыбы жағынан ұқсас шығарманың өзі айтпақ ойы, құрылымы, тілдік ерекшеліктері жағынан алуан түрлі болып келеді. Мәселен, 5-сыныпта М. Жұмабаевтың бірнеше өлеңі берілген. Әр өлең өзіндік даралығымен ерекшеленеді. Ақынның Қысқы жолда атты өлеңі сыртқы формасына қарағанда табиғат лирикасына жататын сияқтанғанымен, ішкі мазмұны мен құрылымы бір шама күрделі. Авторлық ұстаным айқын емес.
Өлеңнің композициялық құрылымына талдау жасай отырып, тақырыбы мен идеясын айқындауға болады. Өлеңнің алдыңғы фонына мекеншақ ұғымы шығады:
Қараңғы түн, -- сары дала, -- Жолды басқан құр сорап.
Келесі кезекте желдің образы іс-әрекет түрінде айқындалады.
Келесі кезекте жолаушының жай күйі сипатталады:
Астымдағы жануар
Құлағын қайшыландырып,
Зорға борт-борт желеді...
Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады,
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды Қаракөк...
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып.
Қаларын кім біледі?..
Өлеңде қаһарлы қыстың сипатын ашатын боран, ызғарлы жел, Суық кебін сияқты тіл бірліктері кездеседі. Өлеңде авторлық ұстанымды меңзейтін сары дала тіркесі кездеседі. Қыс суретіне сәйкеспейтін сары дала ұғымын оқушының өз түсініктеріне салып көру автордың ойын түсінуге жетелейді. М.Жұмабаевтың Сағындым өлеңіндегі оймен сабақтастыру тиімді болмақ.
ІІ. Мұқағали поэзиясын оқытудың мақсаты
Поэзия әлемінде айрықша із қалдырған өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырлы ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат етіп алдырған ақын шығармасын жеке алып тереңдетіп оқыту. Бұл- Мұқағалидың қазақ әдебиетіне кіргізген жаңа әдеби әдістерін; өлең түрлері мен жанрын танып білуге, жаңа өлең өлшемдері мен ырғақ үндестіктерін, музыкалық әуенділігін, көтерген проблемалық тақырыптарының ауқымын анықтауға, стилі мен жаңашылдығын зерттеп, зерделеп оқуға мүмкіндік береді. Сабақ барысында Мұқағали поэзиясы бірнеше жанрлық ерекшелікке бөлінеді. Бейнешілдік талантты жан-жақты талданады. Мұқағали поэзиясын талдап оқыту барысында оқулықтан тысқары жазылған зерттеу пікірлергеде ден қоятын боламыз. Мұқағали өлеңдері қазақтың сөз өнері үшін жаңа, табиғаты ерекше туынды. Мұқағалидан тәсілін соғанға дейінгі қазақ поэзиясынан кезіктіру қиын. Ақын өлеңдерін оқи отырып, оның түсіну, қабылдау қасиетінің айрықша мол, әрқилы екендігіне студенттердің назарын аударамыз. Сол арқылы Мұқағали поэзиясының әлемнің ірі-ірі ақындарымен қатар тұра алатындай ірі суреткер екендігінің негізгі арналары ашылып, оны тереңдетіп, зерттеп оқу студенттерге жүктеледі. Соған қажетті оқулықтардың библиографиялық көрсеткіштері ұсынылатын болады. Ақын, поэзиясындағы тебіреністерінде табиғат көріністерінен адам әрекеттерін іздейді. Сондықтан жел болып жылайды, ақ қайың болып күрсінеді, бұл оның тамаша лирик екендігін білдіреді. Мұқағали поэзиясын талдау барысында ақынның лирикаларын (сезім-күй лирикасы, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, саяси лирика) деп бірнеше түрлерге бөліп оқыту арқылы шығармашылық ерекшелігін айқындаймыз ақын поэзиясын тереңдеп оқыту барысында, Мұқағали поэзиясы жайындағы ғасырға жуық айтылып келген пікірлердің жалған екендігіне студенттерді сендіру арқылы, бүгінге дейін қорқыныш тудырып... отырған пікір таластарды ыдыратамыз. Мұқағали поэзиясындағы ұлтына деген сүйіспеншілік ақынның ішкі жан толқынынан туындағандығына студенттердің көзін жеткіземіз.
Сабақ жоспарлары
Қазақ поэзиясының Хантәңірі - Мұқағали Мақатаевқа арналған поэзия кеші
Тақырыбы: Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған
Кештің мақсаты: Ғасырлар тоғысында Мұқағали Мақатаевтың ақындық талантын оқушы жүрегіне ұялату, олардың өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыру.
Тәрбиелігі: Оқушыларды поэзияны сүюге, ақын жырларын, әндерін айта отырып, өз елін,
ұлтын сүюге тәрбиелеу.
Дамытушылығы: Мәнерлеп оқу қабілетімен рухани танымдарын дамыту.
: 1. Мұқағалидың суреті
2. Анасының суреті
3. Ақынның жары
4. Ақынның балалары
Дәйек сөз: Қазаққа тән қара өлеңге табынды,
Ата - баба дәстүрінен ап үлгі.
Ұшан - теңіз ұлылықты паш еткен,
Мұқағали - поэзия алыбы.
1. Ақын жырларын мәнерлеп оқу:
Ащы жырым құйылса өтке барып,
Ашырқанып, алайда, сөкпе халық.
2. Балаларына арнаған өлеңдері:
Сен өмірге басқа жолмен бас қадам,
Әкең жүрген соқпақтардан қаш, балам!
Мұқағали
3. Ақын жырларына жазылған әндерді орындау.
Мәңгілікке өзіммен ала кеткен,
Менің нәзік жанымды кім түсінер!?
4. Қорытынды: Ақын болсаң, алмас бол тайпалмаған,
Сен айт менің ойымды, айта алмаған.
Мұқағали
Кеш соңында әндерін орындаған, мәнерлеп оқыған оқушыларды марапаттау.
Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған
Қазақ поэзиясының Хантәңірі - Мұқағали Мақатаевқа арналған поэзия кеші
Армысыздар құрметті халайық.
Ұстаздар мен оқушылар! Қадірменді жыр сүйер қауым.
Жүргізуші: Қазақтың қара өлеңін кие тұтқан, жүрегінің түбінен қайнап шыққан асыл жырларымен қалың жұртшылықтың махаббатына бөленген Мұқағали Мақатаев шығармашылығына арналған Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған атты поэзия кешімізге хош келдіңіздер!
Қуат алып Абайдың тіл күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден, - деп жырлаған ақын биыл тірі болса ақпан айының тоғызында 81 жасқа толар еді.
Жүргізуші: Мұқағали ағамыз орта мектепті бітірген соң, ауылдың хатшысы, қызыл отаудың меңгерушісі, комсомол комитетінде болып, 1949 жылы Лашын апамызбен өз отбасын құрды. Одан соң дүниеге Алмагүл, Шолпан атты екі қызы, Айбар, Жұлдыз атты ұлдары келді. Ал, Майгүл есімді қызы 10 жасында қайғылы қазаға ұшырап, Мұқағали ағамыздың қабырғасын қайыстырды.
Одан кейін 1954 - 1962 жылдары Қазақ радиосында диктор болып қызмет атқарды. Ал, 1962 - 1972 жылдарда Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті газеттерінде, Мәдениет және тұрмыс, Жұлдыз журналдарында бөлім меңгерушісі болып еңбек етті. 1972 - 1973 жылдары Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші қызметін атқарды.
Ақынның тұңғыш өлеңі 1948 жылы Нарынқол ауданында Советтік шекара газетінде жарық көрді. Ақынның шығармалары негізінен елге, туған халқына деген сүйіспеншілігін, махаббатын, өмірге деген құштарлығын жырлауға арналған. Көптеген өлеңдеріне ән де шығарылды. Дантенің, Шекспирдің шығармаларын қазақ тілінде аударған ақиық ақынымыз 1976 жылы 27 наурызда өмірден өтті.
Жыр кеңістігі - шексіз, ал сен дарасың,
Ғасырыңды жырлап өткен данасың.
Табындырып,, сағындырып біздерді.
Хантәңірідей биіктеп сен барасың, - деп жырлап ақынның өлеңдеріне кезек берейін.
Арыз жазып кетейін Қайрат 7 а - класс оқушысы.
Рахмет!
Жүргізуші: Қазаққа тән қара өлеңге табынды,
Ата - баба дәстүрінен ап үлгі.
Ұшан - теңіз ұлылықты паш еткен,
Мұқағали - поэзия алыбы, - деп Мұқағалидың поэзиямен қалай сырласқанын тыңдап көрейік.
Поэзия өлеңі
Рахмет!
Жүргізуші: Ұлы ақын жөніндегі естеліктерді оқи отырып, бірде қуанасың, бірде мұңаясың. Мұқағали - өмірдің қыр - сырын білген, аса бақытты жан. Ол Жазылар естеліктер мен туралы деп өз өлеңінде тектен тек айтылмаған. Олай болса, ақынның Жазылар естеліктер мен туралы өлеңіне кезек берейік. Мәнерлеп оқитын 7 - сынып оқушысы Шынтас Фариза 6 б - класс.
Жүргізуші: Рахмет!
Жүргізуші: Ақын түс көрді. Түсінде Шешем басында ақ жаулығы бар, Абай атамыздың қасынан қуана басып, маған күліп келе жатыр. Ояна келсем түсім екен. Анам бақытты болады екен деп, ұзақ толғаныстан соң Шеше, сен бақыттысың деген өлең жолдары дүниеге келеді.
Шеше, сен бақыттысың өлеңі мәнерлеп оқитын 5 - сынып оқушысы Смадияр Айша.
Жүргізуші: Рахмет!
Жүргізуші. Қазынам бар
Біреуге берсем бе екен?
Өкпелейді - ау бермесем,
Берсем бөтен.
Бар байлықты қойныма тығып алып,
Әлде мына құмдардай өлсем бе екен?
Мұқағали қазынасы - өлең, досы да өлең. Олай болса, келесі кезекті ақынның жырларына берейін.
1. Автограф Гүлзат 6 б - класс
2. Мен таулықпын
3. Махамбеттер, Абайлар
4. Әй, өмір
5. Қара өлең
6. Жүрек арызы
7. Пай - пай өмір
8. Күрсінбеші
9. Барлығы да сендердікі
10. Өмір жайлы
11. Әке, әкеме
12. Ей, өлең
13. Елім барда
14. Не пайда күрсінгеннен, өкінгеннен
15. Менің мақсатым
16. Кең дүние төсіңді аш, мен келемін
17. Үш бақытым
18. Шыда, шыда
19. Қарасаз
20. Жырласам ба екен?
21. Жастық
22. Ажалға
23. Өзгереді
24. Дәрігерге
25. Аққулар ұйықтағанда поэмасынан эпилог
26. Халыққа хат
Жүргізуші: Рахмет!
Жырлайды жүрек
Кештің мақсаты:
Ақиық ақын, артына айрықша өшпейтін із қалдырған Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығына шолу жасау, әндері мен поэмаларымен танысу.
М.Мақатаевтың өлеңдері мен әндері арқылы оқушыларды әсемдікке, елжандылыққа тәрбиелеу.
Кештің көрнекілігі:
М.Мақатаевтың суреті мен Жырлайды жүрек тақырыбы, шарлар, ақынның шығармасы мен өміріне арналған көрме. Сазды музыка.
(Кеш Аққу биі арқылы ашылады.)
1-жүргізуші: Армысыздар, қадірлі ұстаздар мен қымбатты оқушылар! Жыл керуені алға жылжыған сайын Мұқағали Мақатаевтың артына қалдырған өшпес мұрасы, жарық жұлдыздың қараңғы түн қойнауынан құпия сәулесін шашқандай жарқырай, өркендей өсіп, айшықтала түсуде. Абай үндес Мұқағалидай перзенті бар халық-шынымен бақытты халық.
2-жүргізуші: Иә, Мұқағали- ғажайып, ақиық, сыршыл, гуманист ақын. Ол-бізге көрінбейтін сиқыр бояулардан, бізге естілмейтін құпия дауыстардан толы алатын жұмбақ ақын. Ақын өлеңдерін оқыған сайын ақиқат бейнелі рух, сезім мен сананың бірлігі көңілге ұялайды.
1-жүргізуші: Қымбатты ұстаздар, қонақтар, оқушылар! Ақиық ақынның шығармашылығына арналған Жырлайды жүрек атты әдеби-сазды кешімізді бастаймыз.
Бүгінгі кешіміз төрт бөлімнен тұрады.
І бөлім Жазылар естеліктер мен туралы
(Мұқағали туралы естеліктер айтылады)
ІІ бөлім Поэзия жүрек тілі М.Мақатаевтың өлеңдері мен әндері шырқалады.
ІІІ бөлім Аққудың қанатына жазылған сыр. Поэмадан үзінді
ІҮ бөлім Жас ақындар арнауы оқушылардың өлеңдері
1-жүргізуші:Олай болса, І бөлімге кезек берелік
Аламан бәйгеге оза шауып, өлең-жырда шамасына шаң жұқтырмаған ерен жүйрік, талантты тұлға Мұқағали ақынның өмір жолы әр алуан. Оны біріміз білсек, біріміз білмейміз. Олай болса, қыран тағдырлы ақын Мұқағали ағаның өмір жолынан деректерге назар аударайық.
Интерактивті тақтадан Мұқағали Мақатаев туралы бейнеролик жүреді
Ақиық ақын 1931 жылдың 9-ақпанында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Мұқағалидың әкесі Сүлеймен шаруа адамы болған. Бастауыш сыныпты Қарасазда оқып, орта мектепті Нарынқолда интернатта оқып бітіреді. Мектепте оқып жүрген кезде ең алғашқы өлеңдерін бастаған болатын.
1948 жылы орта мектепті бітірісімен, мәдени-ағарту саласында түрлі қызметтер атқарды. Мектепте әдебиет пәнінен сабақ берді. Аудандық газетте әдеби қызметкер болып істейді.
2-жүргізуші
Ол 1962 жылы Алматыға қоныс аударып, әдеби ортаға етене араласа бастайды. Алматы Шет тілдері институтының неміс тілі, Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультеттерінде оқып және Мәскеудегі М. Горький атындағы әлем әдебиеті институтында білім алады.
1-жүргізуші
Мұнан соң Социалистік Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан) газетінің (1962-1963 жж.), Мәдениет және тұрмыс (қазіргі Парасат) (1963-1965 жж.), Жұлдыз (1965-1972 жж.) журналдарының редакциясында, Қазақстан Жазушылар одағында (1972-1973 жж.) қызмет атқарады.
Мұқағали Алматыдағы қазақ әдебиеті мен өнерінің қаймақтары шоғырланған ортада өткерген аз ғана жылдар ішінде өзіндік дара үнін, суреткерлік қайталанбас дарынын танытып, өнімді еңбектене білді. Көзінің тірісінде жариялап үлгерген жыр жинақтары:
Ильич (1964ж), Армысыңдар достар (1966ж), Қарлығашым келдің бе?, Мавр (1970ж), Аққулар ұйықтағанда (1973), Шуағым менің (1975ж)
2-жүргізуші:
Айтылар естеліктер мен туралы,
Біреулер жан еді дер өр тұлғалы.
Біреулер тұлпар еді деуі мүмкін,
Бүтінделмей кеткен бір ер тұрманы.
Иә ,ақын туралы естеліктер де жазылып, лебіздер айтылуда.Алдымен ақынның өз өмір жолы туралы жазылған Менің анкетам өлеңін тыңдап көрелік.
- Туған жерің?
- Ұланымын, Қарасаз деп аталатын ауылдың.
- Туған жылың?
- 1931. Құрдасымын Шәмілдің.
- Жынысың кім?
- Еркекпін ғой, еркекпін! Және-дағы тәуірмін...
- Партияда барсын, ба?
- Жоқпын.
Бірақ, коммунистік көзқараспен қараймын.
- Шыққан тегің?
- Шаруамын.
Бар тірліктен бағалы оны санаймын.
- Білімің ше?
- Орташа ғой.
Алайда өзім жоғарыға балаймын.
- Ана тілің?
- Қазақша.
Қысылғанда орысша да, немісше де, тағы бар.
- Қайда істедің?
- Мынау Еңбек кітапшамнан танып ал.
Оқымаған, дипломсыз демесең,
Бір басымнан бар мамандық табылар.
- Міндеттісің бе әскерге?
- Міндеттімін.
Біздің әлі жас кеуде.
Жауынгердің ұлымын ғой,
Жанын қиған Мәскеуге.
- Сөгіс алып көрдің бе?
- Ол жағынан періште едім дей алмаймын
Мен мүлде.
Ойлы-қырлы бүл өмірде болады ғой мүлт кету,
Ол өзі бір еншісі ғой ездің әрі ердің де...
- Шетелдерде болдың ба?
- Болғамын жоқ.
Олар маған тұрған да жоқ қол бұлғап.
Қалсам болды, өлсем болды жәйіммен,
Осы отырған орнымда-ақ.
- Мекен-жәйің?
- Мекен-жәйім - жер менің.
Жерде жүрген ақын деген пендемін.
Қалам, қағаз, уақыт бер тек аздаған,
Мен өмірді жырлау үшін келгемін!
1-жүргізуші: Ақын жүрегі сезімтал ғой. Ол өз замандастары мен кейінгі ұрпағының өзін өлеңдерімен бірге есіне алып жүрерін алдын ала сезді ме?
2-жүргізуші:
Ақ ұлпа жерді жапқанда,
Ағаштар сырға таққанда.
Бозарып атқан ақ таңда,
Бозарып тұрып ақпанда
Есіңе мені алғасың,- деп толғанады ақын. Ендеше кезекті әнге берейік.
Ән: Есіңе мені алғайсың
1-жүргізуші: Туған жерге, елге, халқына, досына, Отанына, әкесіне, әжесіне, ана тіліне деген махаббат сезімі ақын ретінде оның басты тақырыбы еді. Өзінің ұлтын, туған тілін ерекше құрметтеді.
2-жүргізуші: Түзу-түзу жыртылған аңыздайын,
Аңызыма неге нәр тамызбайын.
Қара өлеңі қазақтың қаза болса,
Қара көзден неге қан тамызбаймын,- деп өзі жырлағандай, кезекті ІІ бөлім ақын өлеңдеріне берейік.
1-жүргізуші:
Отан!!
Отан!
Сен болмасаң, не етер ем?
Мәңгілікке бақытсыз боп өтер ем,
Өмірден бұл өксуменен кетер ем.
Жалғыз Отан - мекенім, - деп тайға таңба басқандай жазып кеткен ойлары, бүгінгі, болашақ ұрпақтың бәріне айтылған ақыл-өсиет. Бұл сөздерді әрбір қазақ жүрегіне үкі етіп тақса да артық етпейді. Отанды сүюдің, оған құлай берілудің - асқақ үлгісі бұл.
Ендеше ақынның Отанына, туған жері Қарасазға, қазақ еліне арнаған өлеңдеріне кезек берелік.
Үш бақытым , Отан туралы, Отан, Туған жерге, Қазақ жері өлеңдері оқылады
Кір жуып, кіндік қаны тамған туған жері, ғажайып өлкесі туралы толғанысы ерекше болатын.Қарасазға деген ақын махаббатын сөзбен жеткізу мүмкін емес еді. Келесі тыңдайтындарыңыз Туған елге деген сағыныш.
Қарасаз әні орындалады
2-жүргізуші:
Поэзия!
Менімен егіз бе едің?
Сен мені сезесің бе,
Неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім, - деп жырлаған Мұқағали ақын шындығында да поэзиямен егіз дүниеге келген сияқты.
1-жүргізуші: Поэзия - адам жанын тебіренткен, айтылмай, бейнеленбей тынбайтын өктем рухтың бейнесі; Ақынның өзге жұрттан артықшылығы - бүкіл болмыспен, табиғатпен табысып, кез келген кісі әсерлене бермейтін кұбылысқа тебіренетіні, кез келген кісі әсерлене бермейтін нәрседен әсерленетіні..Ендігі кезекте поэзия әлеміне саяхат жасасақ.
Поэзия , Фариза, Шеше, Сәби ана, Өмір өлеңдері оқылады
2-жүргізуші:
Махаббат, сүйіспеншілік тақырыбына соқпай кететін ақын жоқ. Өйткені махаббат мәселесі - бұл мәңгілік тақырып. Бірақ әр ақын өз сезімін, өзінің ішкі жан дүниесін әр қалай шығарады. Ақынның сезімінде жасандылық жоқ. Махаббатта бір қуаныш, бір үміт, бір өкініш, бір күдік болатындығы жасырын емес.
1 жүргізуші: Ия, махаббат әлемін Мұқағалидай жырлаған адам кем де кем шығар. Ол нағыз махаббатты армандады, ол махаббатқа бас иді, оның кеудесі сарқылмас сағынышқа толы, ал сағына білген адам сүйе біледі, сағына білген адам өзге жанды түсіне алады, жұбата да алады.
Олай болса Махаббат лирикасына арналған жырларын тыңдасақ.
Ғашықпын, Лашынға, Үнсіздік, Махаббатпа өлеңдері оқылады
Мен деп ойла әні орындалады
2-жүргізуші: Ақын шығармаларының үлкен бір саласы- оның поэмалары. Ильич 1964 жыл, Мавр 1970 жыл, ең асылы, ең биігі- Аққулар ұйықтағанда. Бұл поэма 1973 жылы Жалын жинағында жарияланды.
Олай болса, кешімізідің ІІІ бөліміне кезек берсек.
Аққудың қанатына жазылған сыр Аққулар ұйықтағанда поэмасынан үзінді
Аққулар ұйықтағанда поэмасынан үзінді көрініс көрсетеді Аққулар ұйықтағанда
1-жүргізуші: Өлең өнер, өлең дерт, оны туа біткен дарын иесі, шын талант қана өмірге әкеледі. Ақын әкелген әрбір сөз жүректерге ән болып, әуен болып жетіп жатыр. Оның әндері-таңғы шықтай мөлдір, сырлы әуенді. Ендеше, ақын ағаның жолын қуып, қауырсын жырларымен шашу шашсын деген ниетте кезекті оқушыларға береміз.
Ақын аға, Мұқағали, Шын ғашықпын өлеңдері оқылады
Сенің көзің өлеңін заманауи тұрғыда өңделіп, орындалады
2 - жүргізуші: Ақын мұрасы, маржан поэзиясы - мәңгілік болашақ ұрпақтың еншісі, қастерлеп, қадірлейтін қазынасы.
Олай болса, жас ұрпақтың Мұқағали есіміне арнаған лебізі.
оқушылар әріптер алып шығады
М - Мұқағалидың
Ұ - ұрпаққа
Қ - қалдырған
А - аманатын
Ғ - ғасырлар
А - арнасына
Л - лайық деп
И - иіліп , бас иеміз. - барлығы бірге.
Рахмет!.
1-жүргізуші: Айтылмаған Мұқаңда арман бар ма?
Әр әні толы ғой армандарға
Шерте білген мұңдарын жас қайынға
Дәл Мұқандай қазақта ақын бар ма?
2-жүргізуші: Міне, бүгінгі кешке қатысқан тыңдарман қауым, Мұқағалидың сырлы, әуенді, мұңды жырларына қанық болдыңыздар деп ойлаймыз.
1-жүргізуші: Жылдар тізіліп өткен сайын Мұқағали ақынның бейнесі тұлғалана, биіктей түседі. Оның рухани қазынасын ұлт иелігіне асыратын XXI ғасырдың жастары-сендерсіңдер!
2-жүргізуші: Ғасыр ақыны атанған Мұқағали жырлары жылдан -жылға, ғасырдан- ғасырға жалғаса бермек! Мұқағали-мәңгілік өмір!
1-жүргізуші: Сонымен, ақиық ақын Мұқағалиға арналған Жырлайды жүрек атты әдеби-сазды кешіміз аяқталды.
2-жүргізуші: Келесі көріскенше амандықта болайық.
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі
XX ғасырдағы қазақ поэзиясында өзгеше құбылыс болған Мұқағали Мақатаев поэзиясының орны ерекше. Көркем туынды тарихи жағдайды, әлеуметтік мәселелерді қаншалықты шынайы, тартымды суреттегенімен, оқырман ең алдымен шығармадан адамды іздейді. Яғни, ішкі жан дүниесі айқын, әлеуметтік-қоғамдық жағдайлардың ортасынан табылатын адамды іздейді. Былайша айтқанда, көркем шығармаға арқау болған жағдаяттарға сену үшін, оқырман ең алдымен кейіпкердің шынайылығына илануы керек. Әрі бұл басқа жанрларға қарағанда, лирикада айырықша көрінеді. Себебі, лирикада ақын мен оқырман арасында көзге шалына бермейтін рухани-эстетикалық байланыс орнығады да, осы ішкі байланыс шынайы болса ғана, көркем туынды шын бағаға ие болады. Мұқағали адам баласының мінезі мен болмысын беруде өзінің кең дүниетанымын, ішкі әлемінің әр алуан қырларын жайып салады. Мұқағалидың поэзиясы оның адами және ақындық табиғатындағы ішкі рухани үндестіктің молдығын аңғартады.
Оның өлеңдерінде кешегі Абай мен Мағжанның ақындық мінезі байқалады. Абай бәрінен бұрын, қазақтың әдеби тілінің шынайылығын жан сала қорғады, өлең сөзін әртүрлі тіл безеуден құтқарды, поэзияда тек қана іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын келістірудің жолдарын нұсқады. Мазмұн мен пішіннің әсем үндестігін қалаған Абай, әрине, мазмұнның пішіннен басымдығын жете аңғарды: Ойланшы сыртын қойып, сөздің ішін... деді. Бұл да көркем шығарманың болмысын аса талантты, нәзік әрі терең сезінуден туған тілек деп түсіну керек. Мағжан ақын озбыр өмірдің қиындығын тартқанда, қолым емес, қызыл тілім кісендеулі деген жоқ па? Заманынан көңілі қалған Мұқағали, әсіресе, Абаймен сырласады.
Ұлы Абай:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,лирикасында айқын байқалды М.Мақатаев өзінің шығармашылық табиғатына сай, психологиялық бейнелеу тәсілінің тура түрін, яғни кейіпкердің жан дүниесін, ішкі рухани әлемін көркемдік таным-ішкі монолог, еске алу, елестету, сана ағымы, ой қақтығысы, т.б. секілді аналитикалық психологизмнен гөрі, психиканы, кейіпкердің күрделі құбылыстарын сыртқы психологиялық белгілер - ым, ымдау, ишара, емеурін, т.б. бір сөзбен айтқанда бейвербалды ишараттар арқылы айшықтап, ажарлауды басты назарда ұстайды.
Ақынның көңіл-күй лирикасында сан алуан философиялық, психологиялық мезеттер алмасып отырады. Ақынның әр кезде әр жағдайға байланысты жазылған, әр сипат, мазмұндағы Сен менің жүрегімді жазалама, Жүрегімде жүргені-ай бір қауіптің, Кем болып жаралғам жоқ мен ешкімнен, Бір ән бар бүгінгі ұрпақ естімеген, Жамылып сағыныштың сал шекпенін, Қасым солай болмаса, Қашанғы қалжыраймын ойлап өтем, Сен қартайды дегенге, Бір әңгіме қозғашы ауыл жайлы, Бәрін де түйсін, білсін тылсым кеуде, Маған құрбым кектенбе, Бір өлеңі бір елдің мұрасындай, Хал сұрама, жыр сұра, Жазылар естеліктер мен туралы, Ғашықпын т.б.туындыларында сын айту, ақыл қосу сарындарынан гөрі уақыт туралы мұң, назға толы сыр айту негізгі өзекжарды идеяның арқауына айналған. Өлең- өмір, өмір-өлең екенін бұдан артық түсіндіру мүмкін емес. Мұқағали үшін, бүкіл әлем, гүл, бояулар, дыбыстар бар жаратылыс, барлық өмір-поэзия дүниесі. Осы құбылыстардағы құпия қуат оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар - поэзияның жаны.
Мұқағали әлемі - сан қырлы. Сол әдемі, мұңды, сазды, сағынышты, терең, ойлы жырлар қай кезде де оқырманын үздіктіре өзіне тартады, қызықтырады. Сүйгенін іздеген, ару аңсар талай жас сүйгісі келе берер сүйген ерін деп тұрғаны анық, әдемі жандар жиылған кештерде әйелдер-ай, әй-әйлар-ай, қулар-ай дегені, ардақты аналарға арналған қайран біздің аналар арды ойлаған деген айшықты сөз, жүрегімізде сақталып, қанша сырлар жан тебіренткені рас. Мұқағали өлеңдерінің қай-қайсысының да басты нысанасы - адам тағдыры, оның ішкі сезімдік әлемі, жан дүниесі. Адам жанының түрлі-түрлі психологиялық күйлерінің бейнеленуін мына жолдардан анық байқалады.
Тіршілікте көрінеміз өлместей,
Тұра алмаймыз ерегеспей, белдеспей.
Өтейікші бірімізді-біріміз,
Өшіктірмей, өкпелетпей, сен деспей?
Психологизмнің негізгі қызметі - өмір шындығы мен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау. Жалпы, түрлі сана, сезім импульстарына назар аударып, толымды баға беру, байлам жасау рухани, адамгершілік өрісі мол қаһармандарға лайық. Алайда, әр дәуір шығармаларының бәрінде дерлік негізгі қаһармандар өмір шындығына сәйкес биік ой, сана үдесінен шыға бермейтіні аян. Қаламгер стилінің сипатына қарай адам психологиясын өрнектеу ұстанымдары да әр түрлі.
Ақын көңілі сырқатын ойлап, ортайса да, өзге әлемді - еркін көсілетін кең әлемді аңсайды. Екіұдай сәт, екіге бөлінген көңіл шіркіннің қай-қайсысы да ақыннан алыс емес. Қазіргі дерт құрсаған шағына мойынұсынғысы келмей, ақын жаны басқаға жеткісі келеді, арман етеді.
М.Мақатаевтың суреткерлігі - күнделікті өмірдегі әрбір адамның өмірінде кездесе беретін қалыпты жағдайлардың ақиқатын ашатындығы. Бірақ ақынның ойынша, ағымдағы жағдайда адам өмірінің жарқын уақиғалары сонша жиі ұшыраса бермейді. Сондықтан да ақын оқырманға қарапайым болмыстың әр сәті мен әр күнін қөрсетуге тырысады.
Ақын лирикасының ендігі бір сипаты кейіпкерлерін сезініп, тануы. Лирикалық қаһарманының болмысын жіті танып, көңіл-күй өзгерісін тап басады. Себебі, ол жағдаят ақынның өз болмысына тым жақын.
М.Мақатаев поэзиясында кейіпкер бар болмысымен, ішкі және сыртқы табиғатымен толық танылады:
Көрдің бе таң мен түннің соғысқанын,
Жарық пен қараңғының тоғысқанын?
Мен көрдім, көрдім-дағы тек отырдым,
Дем беріп біріне, де болыспадым.
Мұқағали поэзиясынан үміт сенімі, жүрек дірілі, жан тынысы, ашынған құмарлық сезімнің бораны мен толқыны, шексіз сезімге толы махаббат, тәтті қамығу, ләззат таба егілу, көз жасына көмілу, тартысқа ынтық ата ұмтылу, өмірбақи айнымас, еш мезгілде тояттамас құмарлық шегі жоқ құдіретті белгі- лерді көреміз.
Ақынның шындық құбылыстарды жинақтаудағы ерекшелігі - образдың жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Ақын поэзиясында адам бейнесін жасаудың амалы, алуан түрлілігі сол шығармасындағы көркем бейне сөздегі суретпен ғана бітпейді, оған қажет өмірлік материалды жинақтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады. Туған жерді сүю, сиқырлы табиғатының қадір-қасиетін сезіну Мұқағали жырларында ерекше көрініс табады. Туған жерінің алтын бұлағын менің әрбір қан тамырым емес пе? - деп атамыз ежелден қасиет тұтқан қанға теңеуі де тегін емес. Қазақ халқы кіндік қаны тамған жерді қасық қаны қалғанша жаудан қорғаған. Ақынның туған жердің қадір-қасиетін терең сезінуіне, тебірене жырлауына ата-бабаларымыздың осы қасиеті сіңсе керек.
Расында да, Туған даласын шөл етуге қимайтын бұлақты қалайша жан иесі демейсің. Өйткені, оған ақын адамға тән мінез, қылық, әрекет берді емес-пе? Жерді анаға теңеу әріден бар ұғым. Осыны Мұқағали ақын Ұқсайсың деген өлеңінде жаңа қырынан танытады. Туған жердің әрбір тал-шыбығын, көз жетпес көк тіреген шыңырау құзын, тасқындап, таудан құлай аққан өзенін, әрбір тасын еш нәрсеге айырбастамайтын ақын ойын өлең жолдарынан аңғарамыз. Туған жердің шаттығына қуанып, күйігін өзінің қайғымдай көтеремін деген ақын пейілі туған жері үшін жүрегін де жұлып беруге бар. Бұл ақынның туған жерге деген ыстық махаббатынан туған жыр.
Тамыры иіп,
Тәтті бір ұйықтап алғасын.
Ана-шайына,
Дала-нөсерге қанғасын.
Далаға-диқан,
Анаға-адал жолдасы.
Тыңайтпақ болып,
Даярлап жатыр қалжасын...
Ақын тауды Ана - жердің төсіне алып сәби жарасқан, бейнелейтіні- қандай әдемі жанды сурет. Жер кіндігін, Отанның алыптығын бұдан артық қалай сипаттау мүмкін. Ақын сезімі сізді де баурап, көкірек көзіңді ашып өтеді. Айталық Қарасаз өлеңін оқығанда көз алдыңызға бейнелі сурет елестейді. Қарасазда өткен ақынның әрбір мерейтойлары осы бір ойларға жетелейді.
Сен менің еліме бар, жерімді көр.
Жандар бар әр нәрсенің жөнін білер.
Қонағы бол, жыл сайын көріп жүрер,
Асылы бол, жыл сайын көріп жүрер,
Ардағы бол, артатын сенім, жігер!
Мені сұра бастаудан, жылғалардан,
Тоғайдағы көлшіктен, тұнбалардан,
Мені сұра сағымнан қуған арман,
Тал-шыбықтан сұрағын сырғаланған.
Таудан сұра, найзадай шыңдарынан
Шыға алмай таңсәріде Күн қадалған.
Мұқағалидың ойлы лирикалары оқырманды ойға батырып, көңілге толқын ұялататын туындылар екені кімге де болса аян.
Бүгінгі сыршыл лирика - жаңарған, жаңғырған кең өріс. Ақын оқушы көңілін ағынан жарылған сыршылдығымен жаулайды. Адам жанының қатпарына үңілу, терең психологизмге қол жеткізу шебердің ғана еншісінде.
Ақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І.Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 3
1.1. Өлеңнің дискурстық формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Өлеңнің тілдік формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
ІІ.Мұғали поэзиясын оқытудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...19
2.2.Мұқағали поэзиясы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3.Ақын поэзиясындағы ұлттық рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар - барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.
І. Мектепте поэзиялық шығармаларды оқыту ерекшелігі.
Оқушылардың ойлауын дамытуда көркем шығарманың даяр мәтінін пайдалана отырып, мұғалім түрлі проблемалық жағдаяттарды тауып, оқушылардың шығарманы саналы меңгеруіне керекті жұмыстар жүргізеді. Прозалық шығарманың, поэзиялық туындының, драмалық шығарманың эпизодтарын немесе белгілі бір кейіпкердің сөзін талдата отырып, мұғалім көркем талдау жүйесін меңгертеді. Сол арқылы оқушыларды өз бетімен талдауға машықтандыра алады. Сөйтіп, репродуктивтік әдісті қолдана отырып, мұғалім тек даяр білім мазмұнын баяндай алады және оқушының алған білімін жинақтауға даяр мәтінді қолдана отырып кең мүмкіндіктерге ие бола алады. Репродуктивтік әдістің тиімді болып табылатын құраушы элементтері яғни мынадай амал-тәсілдерін атап кету орынды: мұғалім сөзі, баяндау, әңгімелеу, мазмұндау, шолу дәрістері, хрестоматиядағы көркем шығарма мәтіні, әдеби шығарманың түпнұсқасы, сұрақтар тізбесі, викториналар т.б. Сонымен қатар, интерактивтік тақтадан көрсетілетін көрнекіліктер молынан қолданылған дұрыс. Осы ретте оқушыларға тәуелсіздік идеясын жырлаған ақындардың шығармасын талдата отырып, қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған арманының жүзеге асқан кезі - осы кез екенін, біздің парызымыз - осы еркіндікті сақтау, қорғау, оны болашақ ұрпаққа аманат ету ғана емес, қолына сенімді тапсыру екенін саналылықпен ұғындыру керек. Ақын Ш.Сариевтің қазақ халқының сан ғасырлар аңсаған тәуелсіздігін жырлауғаалғашқылардың бірі болып үн қосқан ақын екендігін мұғалім терең толғаныспен түсіндіре отырып, ақынның өлеңдерін оқыту, талдату, оқушыларға 16 түрлі жетекшілік сұрақтар қоя отырып, өлеңдеріндегі басты лейтмотивті меңгерту міндетін шешуі керек. Ш.Сариев өлеңдерінде тәуелсіздік деген киелі ұғымның мән-мағынасын үлкен ақындық жүрекпен терең ұғынуы, сол сезімді жан-жүрегімен сезіне отырып жырлауы байқалады. Осыны мұғалім оқушыларға өлеңнің әрбір жолына тоқтай отырып түсіндіреді.
Лирикалық шығарма табиғаты эпикалық, драмалық шығармалардан өзгеше. Лирикалық шығармалардың жанрлық ерекшелігін сипаттайтын еңбектер көп (М. Бахтин, Л. Тимофеев, Д.С. Лихачев, Г. Поспелов, Н.А. Гуляеев, З. Қабдолов, З. Ахметов т.б.). Лирикалық шығарма көлемі жағынан шағын болып келеді де эмоцияға, сезім күйге құрылады. Лирикалық шығармада ақынның дүниетанымы, сыртқы ортаны, өмір құбылыстарын елестетуі мен сезінуі, өзіндік ой жүйесі образды сөздің қуатымен өрнектеледі.
Лирикалық шығармаға поэтикалық тіл қызмет етеді. Поэтикалық тіл ақынның жан тебіренісін, биік сезімін жарыққа шығарады. Образды ой мен поэтикалық тілдің тереңіне үңіліп, лирикалық қаһарман арқылы жарыққа шығатын авторлық толғанысты, дүниетанымды, ақындық мақсат, мүддені, сезім-күйді тану, оқушыларға ғана емес, ересектер үшін де бір шама күрделі. Авторды жете түсіну үшін дүниетанымдық, тілдік әлеуеттің де жоғары болуы қажет. Ал оқушыларда бұл әлі қалыптасу үстіндегі үдеріс.
Көркем шығарманың тууы мен оқырманын санасына сәулеленуінде үштік одақтың бірлігі болуы керектігі кейінгі зерттеулерде жиі айтылып жүр. Сонда таным, дискурс автор -- көркем шығарма -- оқушы арасында қалыптасады. Автор өмір сүрген уақыт, орта, кезең, таным-түсінік, құндылықтың көркем шығармадағы бейнесін оқушының қабылдауы, түсінуі, зерделеуі, бағалауы көптеген факторларға қатысты. Мәселен, жыраулық поэзияның дүниеге келген тұсы мен бүгінгі уақытты немесе ХҮІІІ - ХІХ ғасыр туындыларын, тіпті кешегі кеңес кезеңіндегі шығармалардағы уақыт, кезең, құндылық бүгінгі ұрпақ санасында қалай жаңғырығады? Белгілі бір дәрежеде түсіну болғанымен, түйсіну қаншалықты жүзеге асады? Бүгінгі уақыт пен құндылық қандай, оның арақатысы қаншалықты деген мәселелер туындайды.
Көркем шығарманы талдаудағы басты ұстаным мазмұн мен пішінді (форманы) бірлікте қарастыру екендігі белгілі. Көркем мәтінмен алғашқы ұшырасуда көзге көрінетіні оның формасы. В.Г. Белинскийдің айтқанындай Сөз - ойдың көрінісі, яғни ойдың киімі - сөз. Автор толғанысы мен ой түйінін қандай сөзге орады, қандай сөзді таңдап, талғап алды? Ойды қалай өреді? Бұл өлеңнің алғашқы қалпында көзге ұшырасады. Өлеңнің графикалық формасы көркем шығарманың бейтарап қалпы сияқтанғанымен, мәтінді визуалды қабылдауда, белгілі бір дәрежеде, алғашқы әсерді қалыптастырады. Сондықтан көркем шығарманы талдаудағы көрнекі құралдың бірі көркем мәтіннің өзі болуы заңды.
0.1. Өлеңнің дискурстық формасы
Өлеңнің дискурстық формасы оқушының көркем шығарманы көркем қабылдауын ұйымдастыру міндетіне қызмет етеді. Көркем қабылдауды ұйымдастырудың көптеген амал-тәсілдері бар. Соның бастысы - өлеңді мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу көркем мәтінді аудиалды қабылдаудың тетігі. Автордың ой-пайымымен көркем шығарманы сөйлету күрделі әрекеттің бірі. Көркем мәтіннің болмысына терең бойлап, жете меңгермейінше оны сөйлету қиын. Өлеңдегі әр сөз, бунақ белгілі ой ағымын ұсынады. Оны дәл сол мәнінде тиісті ырғағымен оқу үлкен шеберлікті талап етеді. Әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымында классикалық әдістердің бірі саналатын шығармашылық оқыту әдісінің бір тәсілі - көркем мәтінді мәнерлеп оқу болып есептеледі. Әдіскер-ғалым З.Я. Рез шығармашылық әдістің бірнеше тәсілдерін ұсынады. Көркем мәтінді мәнерлеп оқу, сахна шеберлерінің оқуы т.б. Көркем мәтінді мәнерлеп оқуда дауыс ырғағы, әуезі, қарқыны, екпіні - барлығы да өлеңді қабылдауда жағымды жағдай туғызушы компоненттер болып есептеледі. Өлеңдегі ой кідірістері, психологиялық кідірістердің де өзіндік ықпалы болады.
Мәтіннің мағыналық фонының құрылымы - көркем мәтіннің пішінінен мазмұнына қадам жасауды нұсқайтын нысан. Егер әр сөзді таңба деп қарастыратын болсақ, әр таңба бір ойдың бейнесі. Поэтикалық өлең мәтіні тарихи-мәдени, рухани болмыстың, автордың шығармашылық әлемінің құрылымы мен жүйесін танытатын көптеген таңбалардың құрылымы болып есептеледі. 5-сыныпта оқылатын М. Мақатаевтың Мен таулықпын өлеңінде тау заттық ұғымнан символдық белгіге айналған. Тау - өрліктің, биіктіктің, тазалықтың, даралықтың белгісі. Өлеңдегі мағыналық фонды құрайтын заттық ұғымдарда тау, бұлт, қыран, жай оғы, асқар шың - таудың символдық бейнесін айқындайтын бірліктер. Тау - дәу бесік - қолданысы ұлттық болмысқа қатысты концепт. Ал, Асқар шыңдар желпиді бесігімді, Бір орамын ағытып сәлдесінің - деген тармақтардан таудың көркем бейнесінің ақын қиялымен астасып, көркем образды қолданыс тапқанын көреміз. Бұл қолданыста тау - асқар шын - бұлт образдары айқындалады. Сонда ақын қиялында тау - бесігін асқар шыңдар ағытқан бұлт - сәлдесімен желпиді. Өлеңде мекеншақты танытатын Күн алғашқы сәулесін маған шашып, Маған келіп түнейді қара тұман - сияқты тармақтар бар. Екі тармақта антитезалық қолданыстар арқылы күн мен түн, ақ пен қара, жарық сәуле мен қараңғы түнек ұғымдарын туындата отырып, уақытты да, кеңістікті де қамтыған.
Өлеңде тау сияқты басқа да табиғат перзенттері: киік пен қыран таңбаланады. Киіктің сүтін еміп ер жетуі ақынның табиғаттың киелі кәусарынан сусындап, арман-қиялының асқақтығына қыранның қанатынан қуат алуы жеткізгені өрнектеледі. Мұнда да жер мен көк мекеншақ ұғымын тудырады. Табиғат - биологиялық, рухани қуат көзі ретінде таңбаланады.
Ақын да тау кейіптес, тау мінездес, бұлт бүркенеді, жай отын ала туады. Ақынның мені мәтінде тау ұғымымен қабаттасады (Күн алғашқы саулесін маған шашып, Маған келіп түнейді қара тұман). Өлеңде ақынның эмоциялық күйін танытатын пофосты сөз қолданыстары - таудан мен жаратылғам, Тауға барып, Көкке ұшып кетсем бе екен, Ұстап алып қыранның қанатынан... ұшырасады. Биіктен биікке өрлеу, қиялдың қанат қағып, өрге самғауы осы шумақтарда еркін танылады. Өлеңнің ассоциативті-мағыналық фоны Тау деген Ана туған, дара тұлғам тармағында бейнеленген. Ана -- Тау -- дара -- тұлға немесе
тау
дара
алып жүрек
тұлға
дәу бесік
Cонымен қатар табиғат-Ана тау-перзент ұғымдары өріледі. Автордың ассоциативті-психологиялық күйі өлең мәтінінде еркін танылады. Мәселен, ақын таулық, тау мен ол бір-бірінің иелігінде. Ақын мен тау егіз ұғым ретінде ұсыналады.
мекен,
Тау жаратылыс негізі.
Ой қайталана отырып өрбиді.
1.2.Өлеңнің тілдік формасы
Өлеңнің тілдік формасын (поэтикалық мәтіндегі тіл бірліктері өрнегінің жиынтық жоспарын) зерделеу жекелеген тіл бірліктерінің жүйесін, өлеңнің композициялық құрылымын тануға жол ашады.
Өлеңдегі тіл бірліктерінің семантикалық мәнін айқындағаннан кейін олардың өлеңдегі құрылымы мен жүйесін аңғаруға болады. Өлеңнің композициялық құрылымы қайталаулар арқылы шеңбер түзеді. Курсивпен берілген сөздер әр шумақтағы мағыналық фонды, экспресивті-эмоциялық күйді танытады.
Әрине, 5-сыныптың оқушысына өлең мәтінін дәл осы теориялық ұғымдар арқылы түсіндіру немесе сипаттату орынсыз. Тиімді әдіс-тәсілдерді, бағыттаушы сұрақ-тапсырмаларды пайдалана отырып сөздің мәнін ашу, кей сөздердің символдық белгі екендігін таныту қажет. Өлең мағынасының таянышы болып тұрған сөздерді белгілеу, олардың мәнін әркімнің өз ұғым-түсінігі бойынша пайымдату, өлеңдегі ерекше мәнді танытатын сөздерді саралау, жүйелеу, кластер түздіру, өлең құрылымын таныту оқушылардың ой белсенділігін арттыратын тапсырмалар болып есептеледі. Бұндай тапсырмалар оқушылардың танымдық белсенділігімен қатар, шығармашылық мүмкіндігін дамыта түседі. Сонда ғана оқушы білімді түсіну арқылы талдау, қорыту, өз білімін бағалау кезеңдеріне өте алады. Өлең мәтініндегі ойды айқындау, жинақтау, жүйелеу, қорыту үшін төмендегідей тапсырмалар ұсынуға болады:
1. Өлеңдегі тауды сипаттайтын сөздерді белгіле, сол сөздерді теріп жазып жүйеле.
2. Асқар шыңдар желпиді бесігімді,
Бір орамын ағытып сәлдесінің деген тармақтарды қайталап оқы, көз алдарыңа қандай бейне елестейді? Сәлде сөзі қай заттық ұғымның орнына жұмсалып тұр? Асқар шыңның түсі қандай? Сөз образын, көріністі, бейнені сипаттап айтып көр.
1. Күн алғашқы сәулесін маған шашып,
Маған келіп түнейді қара тұман - деу арқылы ақын нені меңзейді? Осы тармақтарда уақытқа қатысты сөз қолданыстары бар ма? Тауып белгіле, өз түсінігіңді айт.
1. Мәтіндегі Ана сөзінің қолданысына назар аудар. Өлеңде ақын Ана сөзін қандай ұғымда қолданған деп ойлайсыңдар?
2. Өлеңде табиғаттың тағы қандай перзенттері аталады.
1. Өлеңді тұтас қайталап оқи отырып, тауға деген ақынның қарым-қатынасы мен сезімін түсінуге күш сал.
2. Таудың қай қасиетін ақын ерекше қастарлейді?
3. Тау ұлы тақырыбына ой толғау жаз.
Оқулықта өлең мәтініне қатысты мынадай тапсырма берілген: Өлеңді мәнерлеп оқы, жаттап ал, Ақынның ой-арманын әсірелеп, ақын қиялын қалықтататын бейнелі сөдерді дәптерлеріңе жазып алып, есіңе сақтауға тырыс, Өлеңнен тау ұлында болуға тиіс қандай қасиеттерді аңғаруға боладыдеген тапсырмалар дәстүрлі талдауларда мақсат етіліп жүрген мәтіннің тақырыбы мен өзекті ойын танытуға да жетімсіздік етеді. Оның үстіне ақын тау ұлының қасиеттерін сипаттауда басты мақсат етпейді. Тау ұлыны қатысты сындық ұғымдағы сөздер, эпитеттер мәтінде жоқтың қасы. Бұндай дидактикалық жағынан кемшіл сұрақ-тапсырмалар оқушыны мейлінше тығырыққа тіреп, ой-қиялын шектейді.
Әр шығарма өзіндік даралығымен ерекшеленеді. Аталмыш сыныптың өзінде оқытылатын өлең мәтіні бір-біріне ұқсамайды. Жанры, тақырыбы жағынан ұқсас шығарманың өзі айтпақ ойы, құрылымы, тілдік ерекшеліктері жағынан алуан түрлі болып келеді. Мәселен, 5-сыныпта М. Жұмабаевтың бірнеше өлеңі берілген. Әр өлең өзіндік даралығымен ерекшеленеді. Ақынның Қысқы жолда атты өлеңі сыртқы формасына қарағанда табиғат лирикасына жататын сияқтанғанымен, ішкі мазмұны мен құрылымы бір шама күрделі. Авторлық ұстаным айқын емес.
Өлеңнің композициялық құрылымына талдау жасай отырып, тақырыбы мен идеясын айқындауға болады. Өлеңнің алдыңғы фонына мекеншақ ұғымы шығады:
Қараңғы түн, -- сары дала, -- Жолды басқан құр сорап.
Келесі кезекте желдің образы іс-әрекет түрінде айқындалады.
Келесі кезекте жолаушының жай күйі сипатталады:
Астымдағы жануар
Құлағын қайшыландырып,
Зорға борт-борт желеді...
Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады,
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды Қаракөк...
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып.
Қаларын кім біледі?..
Өлеңде қаһарлы қыстың сипатын ашатын боран, ызғарлы жел, Суық кебін сияқты тіл бірліктері кездеседі. Өлеңде авторлық ұстанымды меңзейтін сары дала тіркесі кездеседі. Қыс суретіне сәйкеспейтін сары дала ұғымын оқушының өз түсініктеріне салып көру автордың ойын түсінуге жетелейді. М.Жұмабаевтың Сағындым өлеңіндегі оймен сабақтастыру тиімді болмақ.
ІІ. Мұқағали поэзиясын оқытудың мақсаты
Поэзия әлемінде айрықша із қалдырған өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған, терең сырлы ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат етіп алдырған ақын шығармасын жеке алып тереңдетіп оқыту. Бұл- Мұқағалидың қазақ әдебиетіне кіргізген жаңа әдеби әдістерін; өлең түрлері мен жанрын танып білуге, жаңа өлең өлшемдері мен ырғақ үндестіктерін, музыкалық әуенділігін, көтерген проблемалық тақырыптарының ауқымын анықтауға, стилі мен жаңашылдығын зерттеп, зерделеп оқуға мүмкіндік береді. Сабақ барысында Мұқағали поэзиясы бірнеше жанрлық ерекшелікке бөлінеді. Бейнешілдік талантты жан-жақты талданады. Мұқағали поэзиясын талдап оқыту барысында оқулықтан тысқары жазылған зерттеу пікірлергеде ден қоятын боламыз. Мұқағали өлеңдері қазақтың сөз өнері үшін жаңа, табиғаты ерекше туынды. Мұқағалидан тәсілін соғанға дейінгі қазақ поэзиясынан кезіктіру қиын. Ақын өлеңдерін оқи отырып, оның түсіну, қабылдау қасиетінің айрықша мол, әрқилы екендігіне студенттердің назарын аударамыз. Сол арқылы Мұқағали поэзиясының әлемнің ірі-ірі ақындарымен қатар тұра алатындай ірі суреткер екендігінің негізгі арналары ашылып, оны тереңдетіп, зерттеп оқу студенттерге жүктеледі. Соған қажетті оқулықтардың библиографиялық көрсеткіштері ұсынылатын болады. Ақын, поэзиясындағы тебіреністерінде табиғат көріністерінен адам әрекеттерін іздейді. Сондықтан жел болып жылайды, ақ қайың болып күрсінеді, бұл оның тамаша лирик екендігін білдіреді. Мұқағали поэзиясын талдау барысында ақынның лирикаларын (сезім-күй лирикасы, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, саяси лирика) деп бірнеше түрлерге бөліп оқыту арқылы шығармашылық ерекшелігін айқындаймыз ақын поэзиясын тереңдеп оқыту барысында, Мұқағали поэзиясы жайындағы ғасырға жуық айтылып келген пікірлердің жалған екендігіне студенттерді сендіру арқылы, бүгінге дейін қорқыныш тудырып... отырған пікір таластарды ыдыратамыз. Мұқағали поэзиясындағы ұлтына деген сүйіспеншілік ақынның ішкі жан толқынынан туындағандығына студенттердің көзін жеткіземіз.
Сабақ жоспарлары
Қазақ поэзиясының Хантәңірі - Мұқағали Мақатаевқа арналған поэзия кеші
Тақырыбы: Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған
Кештің мақсаты: Ғасырлар тоғысында Мұқағали Мақатаевтың ақындық талантын оқушы жүрегіне ұялату, олардың өнерге деген сүйіспеншілігін қалыптастыру.
Тәрбиелігі: Оқушыларды поэзияны сүюге, ақын жырларын, әндерін айта отырып, өз елін,
ұлтын сүюге тәрбиелеу.
Дамытушылығы: Мәнерлеп оқу қабілетімен рухани танымдарын дамыту.
: 1. Мұқағалидың суреті
2. Анасының суреті
3. Ақынның жары
4. Ақынның балалары
Дәйек сөз: Қазаққа тән қара өлеңге табынды,
Ата - баба дәстүрінен ап үлгі.
Ұшан - теңіз ұлылықты паш еткен,
Мұқағали - поэзия алыбы.
1. Ақын жырларын мәнерлеп оқу:
Ащы жырым құйылса өтке барып,
Ашырқанып, алайда, сөкпе халық.
2. Балаларына арнаған өлеңдері:
Сен өмірге басқа жолмен бас қадам,
Әкең жүрген соқпақтардан қаш, балам!
Мұқағали
3. Ақын жырларына жазылған әндерді орындау.
Мәңгілікке өзіммен ала кеткен,
Менің нәзік жанымды кім түсінер!?
4. Қорытынды: Ақын болсаң, алмас бол тайпалмаған,
Сен айт менің ойымды, айта алмаған.
Мұқағали
Кеш соңында әндерін орындаған, мәнерлеп оқыған оқушыларды марапаттау.
Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған
Қазақ поэзиясының Хантәңірі - Мұқағали Мақатаевқа арналған поэзия кеші
Армысыздар құрметті халайық.
Ұстаздар мен оқушылар! Қадірменді жыр сүйер қауым.
Жүргізуші: Қазақтың қара өлеңін кие тұтқан, жүрегінің түбінен қайнап шыққан асыл жырларымен қалың жұртшылықтың махаббатына бөленген Мұқағали Мақатаев шығармашылығына арналған Мәңгі өлмес жырыменен із қалдырған атты поэзия кешімізге хош келдіңіздер!
Қуат алып Абайдың тіл күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден, - деп жырлаған ақын биыл тірі болса ақпан айының тоғызында 81 жасқа толар еді.
Жүргізуші: Мұқағали ағамыз орта мектепті бітірген соң, ауылдың хатшысы, қызыл отаудың меңгерушісі, комсомол комитетінде болып, 1949 жылы Лашын апамызбен өз отбасын құрды. Одан соң дүниеге Алмагүл, Шолпан атты екі қызы, Айбар, Жұлдыз атты ұлдары келді. Ал, Майгүл есімді қызы 10 жасында қайғылы қазаға ұшырап, Мұқағали ағамыздың қабырғасын қайыстырды.
Одан кейін 1954 - 1962 жылдары Қазақ радиосында диктор болып қызмет атқарды. Ал, 1962 - 1972 жылдарда Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті газеттерінде, Мәдениет және тұрмыс, Жұлдыз журналдарында бөлім меңгерушісі болып еңбек етті. 1972 - 1973 жылдары Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші қызметін атқарды.
Ақынның тұңғыш өлеңі 1948 жылы Нарынқол ауданында Советтік шекара газетінде жарық көрді. Ақынның шығармалары негізінен елге, туған халқына деген сүйіспеншілігін, махаббатын, өмірге деген құштарлығын жырлауға арналған. Көптеген өлеңдеріне ән де шығарылды. Дантенің, Шекспирдің шығармаларын қазақ тілінде аударған ақиық ақынымыз 1976 жылы 27 наурызда өмірден өтті.
Жыр кеңістігі - шексіз, ал сен дарасың,
Ғасырыңды жырлап өткен данасың.
Табындырып,, сағындырып біздерді.
Хантәңірідей биіктеп сен барасың, - деп жырлап ақынның өлеңдеріне кезек берейін.
Арыз жазып кетейін Қайрат 7 а - класс оқушысы.
Рахмет!
Жүргізуші: Қазаққа тән қара өлеңге табынды,
Ата - баба дәстүрінен ап үлгі.
Ұшан - теңіз ұлылықты паш еткен,
Мұқағали - поэзия алыбы, - деп Мұқағалидың поэзиямен қалай сырласқанын тыңдап көрейік.
Поэзия өлеңі
Рахмет!
Жүргізуші: Ұлы ақын жөніндегі естеліктерді оқи отырып, бірде қуанасың, бірде мұңаясың. Мұқағали - өмірдің қыр - сырын білген, аса бақытты жан. Ол Жазылар естеліктер мен туралы деп өз өлеңінде тектен тек айтылмаған. Олай болса, ақынның Жазылар естеліктер мен туралы өлеңіне кезек берейік. Мәнерлеп оқитын 7 - сынып оқушысы Шынтас Фариза 6 б - класс.
Жүргізуші: Рахмет!
Жүргізуші: Ақын түс көрді. Түсінде Шешем басында ақ жаулығы бар, Абай атамыздың қасынан қуана басып, маған күліп келе жатыр. Ояна келсем түсім екен. Анам бақытты болады екен деп, ұзақ толғаныстан соң Шеше, сен бақыттысың деген өлең жолдары дүниеге келеді.
Шеше, сен бақыттысың өлеңі мәнерлеп оқитын 5 - сынып оқушысы Смадияр Айша.
Жүргізуші: Рахмет!
Жүргізуші. Қазынам бар
Біреуге берсем бе екен?
Өкпелейді - ау бермесем,
Берсем бөтен.
Бар байлықты қойныма тығып алып,
Әлде мына құмдардай өлсем бе екен?
Мұқағали қазынасы - өлең, досы да өлең. Олай болса, келесі кезекті ақынның жырларына берейін.
1. Автограф Гүлзат 6 б - класс
2. Мен таулықпын
3. Махамбеттер, Абайлар
4. Әй, өмір
5. Қара өлең
6. Жүрек арызы
7. Пай - пай өмір
8. Күрсінбеші
9. Барлығы да сендердікі
10. Өмір жайлы
11. Әке, әкеме
12. Ей, өлең
13. Елім барда
14. Не пайда күрсінгеннен, өкінгеннен
15. Менің мақсатым
16. Кең дүние төсіңді аш, мен келемін
17. Үш бақытым
18. Шыда, шыда
19. Қарасаз
20. Жырласам ба екен?
21. Жастық
22. Ажалға
23. Өзгереді
24. Дәрігерге
25. Аққулар ұйықтағанда поэмасынан эпилог
26. Халыққа хат
Жүргізуші: Рахмет!
Жырлайды жүрек
Кештің мақсаты:
Ақиық ақын, артына айрықша өшпейтін із қалдырған Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығына шолу жасау, әндері мен поэмаларымен танысу.
М.Мақатаевтың өлеңдері мен әндері арқылы оқушыларды әсемдікке, елжандылыққа тәрбиелеу.
Кештің көрнекілігі:
М.Мақатаевтың суреті мен Жырлайды жүрек тақырыбы, шарлар, ақынның шығармасы мен өміріне арналған көрме. Сазды музыка.
(Кеш Аққу биі арқылы ашылады.)
1-жүргізуші: Армысыздар, қадірлі ұстаздар мен қымбатты оқушылар! Жыл керуені алға жылжыған сайын Мұқағали Мақатаевтың артына қалдырған өшпес мұрасы, жарық жұлдыздың қараңғы түн қойнауынан құпия сәулесін шашқандай жарқырай, өркендей өсіп, айшықтала түсуде. Абай үндес Мұқағалидай перзенті бар халық-шынымен бақытты халық.
2-жүргізуші: Иә, Мұқағали- ғажайып, ақиық, сыршыл, гуманист ақын. Ол-бізге көрінбейтін сиқыр бояулардан, бізге естілмейтін құпия дауыстардан толы алатын жұмбақ ақын. Ақын өлеңдерін оқыған сайын ақиқат бейнелі рух, сезім мен сананың бірлігі көңілге ұялайды.
1-жүргізуші: Қымбатты ұстаздар, қонақтар, оқушылар! Ақиық ақынның шығармашылығына арналған Жырлайды жүрек атты әдеби-сазды кешімізді бастаймыз.
Бүгінгі кешіміз төрт бөлімнен тұрады.
І бөлім Жазылар естеліктер мен туралы
(Мұқағали туралы естеліктер айтылады)
ІІ бөлім Поэзия жүрек тілі М.Мақатаевтың өлеңдері мен әндері шырқалады.
ІІІ бөлім Аққудың қанатына жазылған сыр. Поэмадан үзінді
ІҮ бөлім Жас ақындар арнауы оқушылардың өлеңдері
1-жүргізуші:Олай болса, І бөлімге кезек берелік
Аламан бәйгеге оза шауып, өлең-жырда шамасына шаң жұқтырмаған ерен жүйрік, талантты тұлға Мұқағали ақынның өмір жолы әр алуан. Оны біріміз білсек, біріміз білмейміз. Олай болса, қыран тағдырлы ақын Мұқағали ағаның өмір жолынан деректерге назар аударайық.
Интерактивті тақтадан Мұқағали Мақатаев туралы бейнеролик жүреді
Ақиық ақын 1931 жылдың 9-ақпанында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Мұқағалидың әкесі Сүлеймен шаруа адамы болған. Бастауыш сыныпты Қарасазда оқып, орта мектепті Нарынқолда интернатта оқып бітіреді. Мектепте оқып жүрген кезде ең алғашқы өлеңдерін бастаған болатын.
1948 жылы орта мектепті бітірісімен, мәдени-ағарту саласында түрлі қызметтер атқарды. Мектепте әдебиет пәнінен сабақ берді. Аудандық газетте әдеби қызметкер болып істейді.
2-жүргізуші
Ол 1962 жылы Алматыға қоныс аударып, әдеби ортаға етене араласа бастайды. Алматы Шет тілдері институтының неміс тілі, Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультеттерінде оқып және Мәскеудегі М. Горький атындағы әлем әдебиеті институтында білім алады.
1-жүргізуші
Мұнан соң Социалистік Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан) газетінің (1962-1963 жж.), Мәдениет және тұрмыс (қазіргі Парасат) (1963-1965 жж.), Жұлдыз (1965-1972 жж.) журналдарының редакциясында, Қазақстан Жазушылар одағында (1972-1973 жж.) қызмет атқарады.
Мұқағали Алматыдағы қазақ әдебиеті мен өнерінің қаймақтары шоғырланған ортада өткерген аз ғана жылдар ішінде өзіндік дара үнін, суреткерлік қайталанбас дарынын танытып, өнімді еңбектене білді. Көзінің тірісінде жариялап үлгерген жыр жинақтары:
Ильич (1964ж), Армысыңдар достар (1966ж), Қарлығашым келдің бе?, Мавр (1970ж), Аққулар ұйықтағанда (1973), Шуағым менің (1975ж)
2-жүргізуші:
Айтылар естеліктер мен туралы,
Біреулер жан еді дер өр тұлғалы.
Біреулер тұлпар еді деуі мүмкін,
Бүтінделмей кеткен бір ер тұрманы.
Иә ,ақын туралы естеліктер де жазылып, лебіздер айтылуда.Алдымен ақынның өз өмір жолы туралы жазылған Менің анкетам өлеңін тыңдап көрелік.
- Туған жерің?
- Ұланымын, Қарасаз деп аталатын ауылдың.
- Туған жылың?
- 1931. Құрдасымын Шәмілдің.
- Жынысың кім?
- Еркекпін ғой, еркекпін! Және-дағы тәуірмін...
- Партияда барсын, ба?
- Жоқпын.
Бірақ, коммунистік көзқараспен қараймын.
- Шыққан тегің?
- Шаруамын.
Бар тірліктен бағалы оны санаймын.
- Білімің ше?
- Орташа ғой.
Алайда өзім жоғарыға балаймын.
- Ана тілің?
- Қазақша.
Қысылғанда орысша да, немісше де, тағы бар.
- Қайда істедің?
- Мынау Еңбек кітапшамнан танып ал.
Оқымаған, дипломсыз демесең,
Бір басымнан бар мамандық табылар.
- Міндеттісің бе әскерге?
- Міндеттімін.
Біздің әлі жас кеуде.
Жауынгердің ұлымын ғой,
Жанын қиған Мәскеуге.
- Сөгіс алып көрдің бе?
- Ол жағынан періште едім дей алмаймын
Мен мүлде.
Ойлы-қырлы бүл өмірде болады ғой мүлт кету,
Ол өзі бір еншісі ғой ездің әрі ердің де...
- Шетелдерде болдың ба?
- Болғамын жоқ.
Олар маған тұрған да жоқ қол бұлғап.
Қалсам болды, өлсем болды жәйіммен,
Осы отырған орнымда-ақ.
- Мекен-жәйің?
- Мекен-жәйім - жер менің.
Жерде жүрген ақын деген пендемін.
Қалам, қағаз, уақыт бер тек аздаған,
Мен өмірді жырлау үшін келгемін!
1-жүргізуші: Ақын жүрегі сезімтал ғой. Ол өз замандастары мен кейінгі ұрпағының өзін өлеңдерімен бірге есіне алып жүрерін алдын ала сезді ме?
2-жүргізуші:
Ақ ұлпа жерді жапқанда,
Ағаштар сырға таққанда.
Бозарып атқан ақ таңда,
Бозарып тұрып ақпанда
Есіңе мені алғасың,- деп толғанады ақын. Ендеше кезекті әнге берейік.
Ән: Есіңе мені алғайсың
1-жүргізуші: Туған жерге, елге, халқына, досына, Отанына, әкесіне, әжесіне, ана тіліне деген махаббат сезімі ақын ретінде оның басты тақырыбы еді. Өзінің ұлтын, туған тілін ерекше құрметтеді.
2-жүргізуші: Түзу-түзу жыртылған аңыздайын,
Аңызыма неге нәр тамызбайын.
Қара өлеңі қазақтың қаза болса,
Қара көзден неге қан тамызбаймын,- деп өзі жырлағандай, кезекті ІІ бөлім ақын өлеңдеріне берейік.
1-жүргізуші:
Отан!!
Отан!
Сен болмасаң, не етер ем?
Мәңгілікке бақытсыз боп өтер ем,
Өмірден бұл өксуменен кетер ем.
Жалғыз Отан - мекенім, - деп тайға таңба басқандай жазып кеткен ойлары, бүгінгі, болашақ ұрпақтың бәріне айтылған ақыл-өсиет. Бұл сөздерді әрбір қазақ жүрегіне үкі етіп тақса да артық етпейді. Отанды сүюдің, оған құлай берілудің - асқақ үлгісі бұл.
Ендеше ақынның Отанына, туған жері Қарасазға, қазақ еліне арнаған өлеңдеріне кезек берелік.
Үш бақытым , Отан туралы, Отан, Туған жерге, Қазақ жері өлеңдері оқылады
Кір жуып, кіндік қаны тамған туған жері, ғажайып өлкесі туралы толғанысы ерекше болатын.Қарасазға деген ақын махаббатын сөзбен жеткізу мүмкін емес еді. Келесі тыңдайтындарыңыз Туған елге деген сағыныш.
Қарасаз әні орындалады
2-жүргізуші:
Поэзия!
Менімен егіз бе едің?
Сен мені сезесің бе,
Неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім, - деп жырлаған Мұқағали ақын шындығында да поэзиямен егіз дүниеге келген сияқты.
1-жүргізуші: Поэзия - адам жанын тебіренткен, айтылмай, бейнеленбей тынбайтын өктем рухтың бейнесі; Ақынның өзге жұрттан артықшылығы - бүкіл болмыспен, табиғатпен табысып, кез келген кісі әсерлене бермейтін кұбылысқа тебіренетіні, кез келген кісі әсерлене бермейтін нәрседен әсерленетіні..Ендігі кезекте поэзия әлеміне саяхат жасасақ.
Поэзия , Фариза, Шеше, Сәби ана, Өмір өлеңдері оқылады
2-жүргізуші:
Махаббат, сүйіспеншілік тақырыбына соқпай кететін ақын жоқ. Өйткені махаббат мәселесі - бұл мәңгілік тақырып. Бірақ әр ақын өз сезімін, өзінің ішкі жан дүниесін әр қалай шығарады. Ақынның сезімінде жасандылық жоқ. Махаббатта бір қуаныш, бір үміт, бір өкініш, бір күдік болатындығы жасырын емес.
1 жүргізуші: Ия, махаббат әлемін Мұқағалидай жырлаған адам кем де кем шығар. Ол нағыз махаббатты армандады, ол махаббатқа бас иді, оның кеудесі сарқылмас сағынышқа толы, ал сағына білген адам сүйе біледі, сағына білген адам өзге жанды түсіне алады, жұбата да алады.
Олай болса Махаббат лирикасына арналған жырларын тыңдасақ.
Ғашықпын, Лашынға, Үнсіздік, Махаббатпа өлеңдері оқылады
Мен деп ойла әні орындалады
2-жүргізуші: Ақын шығармаларының үлкен бір саласы- оның поэмалары. Ильич 1964 жыл, Мавр 1970 жыл, ең асылы, ең биігі- Аққулар ұйықтағанда. Бұл поэма 1973 жылы Жалын жинағында жарияланды.
Олай болса, кешімізідің ІІІ бөліміне кезек берсек.
Аққудың қанатына жазылған сыр Аққулар ұйықтағанда поэмасынан үзінді
Аққулар ұйықтағанда поэмасынан үзінді көрініс көрсетеді Аққулар ұйықтағанда
1-жүргізуші: Өлең өнер, өлең дерт, оны туа біткен дарын иесі, шын талант қана өмірге әкеледі. Ақын әкелген әрбір сөз жүректерге ән болып, әуен болып жетіп жатыр. Оның әндері-таңғы шықтай мөлдір, сырлы әуенді. Ендеше, ақын ағаның жолын қуып, қауырсын жырларымен шашу шашсын деген ниетте кезекті оқушыларға береміз.
Ақын аға, Мұқағали, Шын ғашықпын өлеңдері оқылады
Сенің көзің өлеңін заманауи тұрғыда өңделіп, орындалады
2 - жүргізуші: Ақын мұрасы, маржан поэзиясы - мәңгілік болашақ ұрпақтың еншісі, қастерлеп, қадірлейтін қазынасы.
Олай болса, жас ұрпақтың Мұқағали есіміне арнаған лебізі.
оқушылар әріптер алып шығады
М - Мұқағалидың
Ұ - ұрпаққа
Қ - қалдырған
А - аманатын
Ғ - ғасырлар
А - арнасына
Л - лайық деп
И - иіліп , бас иеміз. - барлығы бірге.
Рахмет!.
1-жүргізуші: Айтылмаған Мұқаңда арман бар ма?
Әр әні толы ғой армандарға
Шерте білген мұңдарын жас қайынға
Дәл Мұқандай қазақта ақын бар ма?
2-жүргізуші: Міне, бүгінгі кешке қатысқан тыңдарман қауым, Мұқағалидың сырлы, әуенді, мұңды жырларына қанық болдыңыздар деп ойлаймыз.
1-жүргізуші: Жылдар тізіліп өткен сайын Мұқағали ақынның бейнесі тұлғалана, биіктей түседі. Оның рухани қазынасын ұлт иелігіне асыратын XXI ғасырдың жастары-сендерсіңдер!
2-жүргізуші: Ғасыр ақыны атанған Мұқағали жырлары жылдан -жылға, ғасырдан- ғасырға жалғаса бермек! Мұқағали-мәңгілік өмір!
1-жүргізуші: Сонымен, ақиық ақын Мұқағалиға арналған Жырлайды жүрек атты әдеби-сазды кешіміз аяқталды.
2-жүргізуші: Келесі көріскенше амандықта болайық.
2.1.Мұқағали лирикасының өзіндік ерешелігі
XX ғасырдағы қазақ поэзиясында өзгеше құбылыс болған Мұқағали Мақатаев поэзиясының орны ерекше. Көркем туынды тарихи жағдайды, әлеуметтік мәселелерді қаншалықты шынайы, тартымды суреттегенімен, оқырман ең алдымен шығармадан адамды іздейді. Яғни, ішкі жан дүниесі айқын, әлеуметтік-қоғамдық жағдайлардың ортасынан табылатын адамды іздейді. Былайша айтқанда, көркем шығармаға арқау болған жағдаяттарға сену үшін, оқырман ең алдымен кейіпкердің шынайылығына илануы керек. Әрі бұл басқа жанрларға қарағанда, лирикада айырықша көрінеді. Себебі, лирикада ақын мен оқырман арасында көзге шалына бермейтін рухани-эстетикалық байланыс орнығады да, осы ішкі байланыс шынайы болса ғана, көркем туынды шын бағаға ие болады. Мұқағали адам баласының мінезі мен болмысын беруде өзінің кең дүниетанымын, ішкі әлемінің әр алуан қырларын жайып салады. Мұқағалидың поэзиясы оның адами және ақындық табиғатындағы ішкі рухани үндестіктің молдығын аңғартады.
Оның өлеңдерінде кешегі Абай мен Мағжанның ақындық мінезі байқалады. Абай бәрінен бұрын, қазақтың әдеби тілінің шынайылығын жан сала қорғады, өлең сөзін әртүрлі тіл безеуден құтқарды, поэзияда тек қана іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын келістірудің жолдарын нұсқады. Мазмұн мен пішіннің әсем үндестігін қалаған Абай, әрине, мазмұнның пішіннен басымдығын жете аңғарды: Ойланшы сыртын қойып, сөздің ішін... деді. Бұл да көркем шығарманың болмысын аса талантты, нәзік әрі терең сезінуден туған тілек деп түсіну керек. Мағжан ақын озбыр өмірдің қиындығын тартқанда, қолым емес, қызыл тілім кісендеулі деген жоқ па? Заманынан көңілі қалған Мұқағали, әсіресе, Абаймен сырласады.
Ұлы Абай:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,лирикасында айқын байқалды М.Мақатаев өзінің шығармашылық табиғатына сай, психологиялық бейнелеу тәсілінің тура түрін, яғни кейіпкердің жан дүниесін, ішкі рухани әлемін көркемдік таным-ішкі монолог, еске алу, елестету, сана ағымы, ой қақтығысы, т.б. секілді аналитикалық психологизмнен гөрі, психиканы, кейіпкердің күрделі құбылыстарын сыртқы психологиялық белгілер - ым, ымдау, ишара, емеурін, т.б. бір сөзбен айтқанда бейвербалды ишараттар арқылы айшықтап, ажарлауды басты назарда ұстайды.
Ақынның көңіл-күй лирикасында сан алуан философиялық, психологиялық мезеттер алмасып отырады. Ақынның әр кезде әр жағдайға байланысты жазылған, әр сипат, мазмұндағы Сен менің жүрегімді жазалама, Жүрегімде жүргені-ай бір қауіптің, Кем болып жаралғам жоқ мен ешкімнен, Бір ән бар бүгінгі ұрпақ естімеген, Жамылып сағыныштың сал шекпенін, Қасым солай болмаса, Қашанғы қалжыраймын ойлап өтем, Сен қартайды дегенге, Бір әңгіме қозғашы ауыл жайлы, Бәрін де түйсін, білсін тылсым кеуде, Маған құрбым кектенбе, Бір өлеңі бір елдің мұрасындай, Хал сұрама, жыр сұра, Жазылар естеліктер мен туралы, Ғашықпын т.б.туындыларында сын айту, ақыл қосу сарындарынан гөрі уақыт туралы мұң, назға толы сыр айту негізгі өзекжарды идеяның арқауына айналған. Өлең- өмір, өмір-өлең екенін бұдан артық түсіндіру мүмкін емес. Мұқағали үшін, бүкіл әлем, гүл, бояулар, дыбыстар бар жаратылыс, барлық өмір-поэзия дүниесі. Осы құбылыстардағы құпия қуат оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар - поэзияның жаны.
Мұқағали әлемі - сан қырлы. Сол әдемі, мұңды, сазды, сағынышты, терең, ойлы жырлар қай кезде де оқырманын үздіктіре өзіне тартады, қызықтырады. Сүйгенін іздеген, ару аңсар талай жас сүйгісі келе берер сүйген ерін деп тұрғаны анық, әдемі жандар жиылған кештерде әйелдер-ай, әй-әйлар-ай, қулар-ай дегені, ардақты аналарға арналған қайран біздің аналар арды ойлаған деген айшықты сөз, жүрегімізде сақталып, қанша сырлар жан тебіренткені рас. Мұқағали өлеңдерінің қай-қайсысының да басты нысанасы - адам тағдыры, оның ішкі сезімдік әлемі, жан дүниесі. Адам жанының түрлі-түрлі психологиялық күйлерінің бейнеленуін мына жолдардан анық байқалады.
Тіршілікте көрінеміз өлместей,
Тұра алмаймыз ерегеспей, белдеспей.
Өтейікші бірімізді-біріміз,
Өшіктірмей, өкпелетпей, сен деспей?
Психологизмнің негізгі қызметі - өмір шындығы мен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау. Жалпы, түрлі сана, сезім импульстарына назар аударып, толымды баға беру, байлам жасау рухани, адамгершілік өрісі мол қаһармандарға лайық. Алайда, әр дәуір шығармаларының бәрінде дерлік негізгі қаһармандар өмір шындығына сәйкес биік ой, сана үдесінен шыға бермейтіні аян. Қаламгер стилінің сипатына қарай адам психологиясын өрнектеу ұстанымдары да әр түрлі.
Ақын көңілі сырқатын ойлап, ортайса да, өзге әлемді - еркін көсілетін кең әлемді аңсайды. Екіұдай сәт, екіге бөлінген көңіл шіркіннің қай-қайсысы да ақыннан алыс емес. Қазіргі дерт құрсаған шағына мойынұсынғысы келмей, ақын жаны басқаға жеткісі келеді, арман етеді.
М.Мақатаевтың суреткерлігі - күнделікті өмірдегі әрбір адамның өмірінде кездесе беретін қалыпты жағдайлардың ақиқатын ашатындығы. Бірақ ақынның ойынша, ағымдағы жағдайда адам өмірінің жарқын уақиғалары сонша жиі ұшыраса бермейді. Сондықтан да ақын оқырманға қарапайым болмыстың әр сәті мен әр күнін қөрсетуге тырысады.
Ақын лирикасының ендігі бір сипаты кейіпкерлерін сезініп, тануы. Лирикалық қаһарманының болмысын жіті танып, көңіл-күй өзгерісін тап басады. Себебі, ол жағдаят ақынның өз болмысына тым жақын.
М.Мақатаев поэзиясында кейіпкер бар болмысымен, ішкі және сыртқы табиғатымен толық танылады:
Көрдің бе таң мен түннің соғысқанын,
Жарық пен қараңғының тоғысқанын?
Мен көрдім, көрдім-дағы тек отырдым,
Дем беріп біріне, де болыспадым.
Мұқағали поэзиясынан үміт сенімі, жүрек дірілі, жан тынысы, ашынған құмарлық сезімнің бораны мен толқыны, шексіз сезімге толы махаббат, тәтті қамығу, ләззат таба егілу, көз жасына көмілу, тартысқа ынтық ата ұмтылу, өмірбақи айнымас, еш мезгілде тояттамас құмарлық шегі жоқ құдіретті белгі- лерді көреміз.
Ақынның шындық құбылыстарды жинақтаудағы ерекшелігі - образдың жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Ақын поэзиясында адам бейнесін жасаудың амалы, алуан түрлілігі сол шығармасындағы көркем бейне сөздегі суретпен ғана бітпейді, оған қажет өмірлік материалды жинақтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады. Туған жерді сүю, сиқырлы табиғатының қадір-қасиетін сезіну Мұқағали жырларында ерекше көрініс табады. Туған жерінің алтын бұлағын менің әрбір қан тамырым емес пе? - деп атамыз ежелден қасиет тұтқан қанға теңеуі де тегін емес. Қазақ халқы кіндік қаны тамған жерді қасық қаны қалғанша жаудан қорғаған. Ақынның туған жердің қадір-қасиетін терең сезінуіне, тебірене жырлауына ата-бабаларымыздың осы қасиеті сіңсе керек.
Расында да, Туған даласын шөл етуге қимайтын бұлақты қалайша жан иесі демейсің. Өйткені, оған ақын адамға тән мінез, қылық, әрекет берді емес-пе? Жерді анаға теңеу әріден бар ұғым. Осыны Мұқағали ақын Ұқсайсың деген өлеңінде жаңа қырынан танытады. Туған жердің әрбір тал-шыбығын, көз жетпес көк тіреген шыңырау құзын, тасқындап, таудан құлай аққан өзенін, әрбір тасын еш нәрсеге айырбастамайтын ақын ойын өлең жолдарынан аңғарамыз. Туған жердің шаттығына қуанып, күйігін өзінің қайғымдай көтеремін деген ақын пейілі туған жері үшін жүрегін де жұлып беруге бар. Бұл ақынның туған жерге деген ыстық махаббатынан туған жыр.
Тамыры иіп,
Тәтті бір ұйықтап алғасын.
Ана-шайына,
Дала-нөсерге қанғасын.
Далаға-диқан,
Анаға-адал жолдасы.
Тыңайтпақ болып,
Даярлап жатыр қалжасын...
Ақын тауды Ана - жердің төсіне алып сәби жарасқан, бейнелейтіні- қандай әдемі жанды сурет. Жер кіндігін, Отанның алыптығын бұдан артық қалай сипаттау мүмкін. Ақын сезімі сізді де баурап, көкірек көзіңді ашып өтеді. Айталық Қарасаз өлеңін оқығанда көз алдыңызға бейнелі сурет елестейді. Қарасазда өткен ақынның әрбір мерейтойлары осы бір ойларға жетелейді.
Сен менің еліме бар, жерімді көр.
Жандар бар әр нәрсенің жөнін білер.
Қонағы бол, жыл сайын көріп жүрер,
Асылы бол, жыл сайын көріп жүрер,
Ардағы бол, артатын сенім, жігер!
Мені сұра бастаудан, жылғалардан,
Тоғайдағы көлшіктен, тұнбалардан,
Мені сұра сағымнан қуған арман,
Тал-шыбықтан сұрағын сырғаланған.
Таудан сұра, найзадай шыңдарынан
Шыға алмай таңсәріде Күн қадалған.
Мұқағалидың ойлы лирикалары оқырманды ойға батырып, көңілге толқын ұялататын туындылар екені кімге де болса аян.
Бүгінгі сыршыл лирика - жаңарған, жаңғырған кең өріс. Ақын оқушы көңілін ағынан жарылған сыршылдығымен жаулайды. Адам жанының қатпарына үңілу, терең психологизмге қол жеткізу шебердің ғана еншісінде.
Ақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz