Шәңгерей Бөкеев
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Ақынның балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2.Ақынның өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.4. Шәңгерей Бөкеев туралы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.5.Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Ақынның балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2.Ақынның өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.4. Шәңгерей Бөкеев туралы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.5.Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар – барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.Сол орайда Ақын Шәңгерей Бөкеев туралы курстың жұмыстың мазмұнында айтылмақ.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар – барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.Сол орайда Ақын Шәңгерей Бөкеев туралы курстың жұмыстың мазмұнында айтылмақ.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. С. Қирабаев, Ұ. Асыл, т.б. «Қазақ әдебиеті» 10-сынып оқулығы, Алматы: «Мектеп», 2010.
2. З. Ахметов, Ұ. Асыл. «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясы 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.
3. Н. Манаев «Шәңгерей өмірі жайлы деректер»
4. Х. Сүйіншәлиев «ХІХ ғасыр әдебиеті», 1-том;
5. М. Тәжімұратов «Шәңгерей», Алматы, «Өлке», 1998;
6. Б.Омаров «Зар заман поэзиясы». Алматы, 1999 ж.
7. С. Қирабаев, Ұ. Асыл, т.б. «Қазақ әдебиеті» 10-сынып оқулығы, Алматы: «Мектеп», 2010.
8. З. Ахметов, Ұ. Асыл. «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясы 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.
9. Н. Манаев «Шәңгерей өмірі жайлы деректер»;
10. Х. Сүйіншәлиев «ХІХ ғасыр әдебиеті», 1-том;
11. М. Тәжімұратов «Шәңгерей», Алматы, «Өлке», 1998;
12. Б.Омаров «Зар заман поэзиясы». Алматы, 1999 ж.
1. С. Қирабаев, Ұ. Асыл, т.б. «Қазақ әдебиеті» 10-сынып оқулығы, Алматы: «Мектеп», 2010.
2. З. Ахметов, Ұ. Асыл. «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясы 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.
3. Н. Манаев «Шәңгерей өмірі жайлы деректер»
4. Х. Сүйіншәлиев «ХІХ ғасыр әдебиеті», 1-том;
5. М. Тәжімұратов «Шәңгерей», Алматы, «Өлке», 1998;
6. Б.Омаров «Зар заман поэзиясы». Алматы, 1999 ж.
7. С. Қирабаев, Ұ. Асыл, т.б. «Қазақ әдебиеті» 10-сынып оқулығы, Алматы: «Мектеп», 2010.
8. З. Ахметов, Ұ. Асыл. «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясы 10-сынып, Алматы: «Мектеп», 2010.
9. Н. Манаев «Шәңгерей өмірі жайлы деректер»;
10. Х. Сүйіншәлиев «ХІХ ғасыр әдебиеті», 1-том;
11. М. Тәжімұратов «Шәңгерей», Алматы, «Өлке», 1998;
12. Б.Омаров «Зар заман поэзиясы». Алматы, 1999 ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Ақынның балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2.Ақынның өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.4. Шәңгерей Бөкеев туралы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.5.Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар - барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.Сол орайда Ақын Шәңгерей Бөкеев туралы курстың жұмыстың мазмұнында айтылмақ.
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы
1.1. Ақынның балалық шағы.
Шәңгерей - ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасып, дамыған қазақ жазба әдебиеті өкілдерінің бірі. Ол Батыс Қазақстан облысының қазіргі Орда ауданында, Жасқұс құмында - хан ордасында дүниеге келген. Жәңгір ханның немересі. Ақын өзінің бір өлеңінде Алпыс бөлме, жүз есік көк орданың ішінде дүниеге келгенін айтады. Әкесі Сейіткерей Шәңгерей бес жасқа келгенде қайтыс болған. Бірақ жас Шәңгерей ауқатты ортада жетімдік көрмей өседі. Жасынан оқып, білім алады. Өнерге, өлең сөзге жас кезінен әуестенеді. Ордадағы медресені бітіріп, мұсылманша білім алғаннан кейін, Астраханьдағы реальды училищиге түседі. Одан кейін Орынбордағы Кадет корпусында екі жыл оқиды. Орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті, мәдениетімен танысады.
Самар губерниясында (қазіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жұмыс істейді. Әділдік жолын іздеу, шындықты қорғау жолындағы ой-санасы осы тұста қалыптасқан сияқты. Ол әкімшілік-төрешіл биліктің зорлық, алдау, парашылдық сыр-сипатын көріп, бұл жұмыстан бойын аулақ салуды ойлайды. Сөйтіп, біраз жыл қызмет істегеннен кейін қызметін тастап, өз еліне келеді. Бұдан кейін кеңсе жұмысына араласпай, патша тарапынан дворян атағын алып, Самар губерниясындағы дворяндар тізіміне тіркеледі де, еңбекпен, өнермен шұғылданады. Орданың Жәнібек жағындағы Көлборсы деген жерді өз меншігі етіп, сол кездегі орыс помещиқтері сияқты тұрақ жай тұрғызады. Онда ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мектеп, медресе, мешіт салғызып; туыстарының балаларын оқытады. Бау-бақша, алма ағашын ектіріп, егін салады. Асыл тұқымды мал өсіреді.
Шәңгерей ашқан мектепте білікті мұғалімдер жұмыс істейді. Сондай бала оқытқан, білімді әрі талапты мұғалімнің бірі көрнекті ақын Ғұмар Қараш (1876-1921) еді. Ол Шәңгерейді аға тұтып, жиі араласып тұрады. Шәңгерей оның ой-өрісінің кеңеюіне, орыс әдебиетімен танысуына ерекше ықпал етеді. Ғ. Қараш Жәңгір ханның немересі, сұлтан Шәңгерей Сейіткерейұлына деген толғауында:
Алғыр жүйрік сұлтаным,
Ақылың жетіп алысқа
Ілгеріні болжадың.
Болжағанның белгісі,
Атаңнан мұра қалған су --
Көлборсыны меншіктеп,
Жағасынан жер алдың...
Кешегі өткен бабаңыз --
Хан Жәңгірден үлгі алдың, --
деп жырға қосқа. Сонымен қатар Шәңгерейдің ақындығын, тілге шешендігін, сөз асылын қадірлеген көсемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бұл толғауы ақынның 1914 жылы Уфада шыққан Аға тұлпар жинағында жарияланған.
Осыдан бастап Шәңгерей өз мекенінде оқшау өмір сүріп, аңшылықпен айналысты, жақсы ат, қыран құс, құмай тазы ұстаған. Құс салып, ит жүгіртіп, саятшылық өнерін қызықтаған.
Шәңгерейдің ерекше көңіл аударған бір ісі - әдебиет, өнер, ғылым болады. Ол орыстың классик жазушыларының шығармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сүйіп оқиды. Ән-күйге, сурет өнеріне, сән-салтанатқа ерекше көңіл қойған ол ақын, әнші, күйші, домбырашы, суретші сияқты өнерпаздарды өзіне жақын тартып, олардың өнерін тамашалайды. Ол қадір тұтқан өнер адамдарының бірі - орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оған шеберхана да салып берген. Орыстың Фет, Тютчев сынды ақындарының да өлеңдерін оқып, әсерленеді. Шәңгерейдің бай кітапханасы болған. Ғылыми әдебиеттерді, әр түрлі қазақ және орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оқыған. ХХ ғасырдың басында қазақ, татар тілінде басылған ақындардың кітаптарын оқып, қоғамдық, әдеби өмірдің беталысынан үнемі хабардар болып отырған.
1911-1913 жылдары қазақ зиялыларының ұымдастырумен Оралда Қазақстан газетін шығару мәселесі сөз болғанда, бұл істі қолдап, оған қажетті қаржыны толықтыруға көмектескен де Шәңгерей еді.
Шәңгерей прозалық шығармалар жазған деген де дерек бар. Қара мұрт атты роман, Сұрау-жауап деген көлемді әңгіме жазса керек, бірақ ол туындылары сақталмаған. Ол 1917 жылы шамасында Көлборсыдағы қонысын тастап, аталас төре тұқымдары мекендеген Ақбақай деген жерге (Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы) көшіп келеді. Қоныс аудару себебі де мәлімсіз. Бізге белгілісі - өмірінің соңғы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мәселелерге көп араласпай, оқшау өмір сүрген.
Шәңгерей 1920 жылы қаңтарда сол Ақбақайда қайтыс болған. Ақынның біраз өлеңдері Шайыр (1910) және Көкселдір (1912) деген жинақтарда жарияланған. Бұл жинақтарды бастырған Ғ. Қараш еді. Кеңес дәірінде Қызылорда қаласында ақын өлеңдерінің жинағы (1933) басылды.
1.2.Ақынның өмір жолы.
Жасынан оқып, білім алады. Өнерге, өлең сөзге жас кезінен әуестенеді. Ордадағы медресені бітіріп, мұсылманша білім алғаннан кейін, Астраханьдағы реальды училищиге түседі. Одан кейін Орынбордағы Кадет корпусында екі жыл оқиды. Орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті, мәдениетімен танысады.
Самар губерниясында (қазіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жұмыс істейді. Әділдік жолын іздеу, шындықты қорғау жолындағы ой-санасы осы тұста қалыптасқан сияқты. Ол әкімшілік-төрешіл биліктің зорлық, алдау, парашылдық сыр-сипатын көріп, бұл жұмыстан бойын аулақ салуды ойлайды. Сөйтіп, біраз жыл қызмет істегеннен кейін қызметін тастап, өз еліне келеді. Бұдан кейін кеңсе жұмысына араласпай, патша тарапынан дворян атағын алып, Самар губерниясындағы дворяндар тізіміне тіркеледі де, еңбекпен, өнермен шұғылданады. Орданың Жәнібек жағындағы Көлборсы деген жерді өз меншігі етіп, сол кездегі орыс помещиқтері сияқты тұрақ жай тұрғызады. Онда ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мектеп, медресе, мешіт салғызып; туыстарының балаларын оқытады. Бау-бақша, алма ағашын ектіріп, егін салады. Асыл тұқымды мал өсіреді.
Шәңгерейдің ақындығын, тілге шешендігін, сөз асылын қадірлеген көсемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бұл толғауы ақынның 1914 жылы Уфада шыққан Аға тұлпар жинағында жарияланған.
Осыдан бастап Шәңгерей өз мекенінде оқшау өмір сүріп, аңшылықпен айналысты, жақсы ат, қыран құс, құмай тазы ұстаған. Құс салып, ит жүгіртіп, саятшылық өнерін қызықтаған.
Шәңгерейдің ерекше көңіл аударған бір ісі - әдебиет, өнер, ғылым болады. Ол орыстың классик жазушыларының шығармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сүйіп оқиды. Ән-күйге, сурет өнеріне, сән-салтанатқа ерекше көңіл қойған ол ақын, әнші, күйші, домбырашы, суретші сияқты өнерпаздарды өзіне жақын тартып, олардың өнерін тамашалайды. Ол қадір тұтқан өнер адамдарының бірі - орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оған шеберхана да салып берген. Орыстың Фет, Тютчев сынды ақындарының да өлеңдерін оқып, әсерленеді. Шәңгерейдің бай кітапханасы болған. Ғылыми әдебиеттерді, әр түрлі қазақ және орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оқыған. ХХ ғасырдың басында қазақ, татар тілінде басылған ақындардың кітаптарын оқып, қоғамдық, әдеби өмірдің беталысынан үнемі хабардар болып отырған.
1911-1913 жылдары қазақ зиялыларының ұымдастырумен Оралда Қазақстан газетін шығару мәселесі сөз болғанда, бұл істі қолдап, оған қажетті қаржыны толықтыруға көмектескен де Шәңгерей еді.
Шәңгерей прозалық шығармалар жазған деген де дерек бар. Қара мұрт атты роман, Сұрау-жауап деген көлемді әңгіме жазса керек, бірақ ол туындылары сақталмаған. Ол 1917 жылы шамасында Көлборсыдағы қонысын тастап, аталас төре тұқымдары мекендеген Ақбақай деген жерге (Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы) көшіп келеді. Қоныс аудару себебі де мәлімсіз. Бізге белгілісі - өмірінің соңғы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мәселелерге көп араласпай, оқшау өмір сүрген.
Шәңгерей 1920 жылы қаңтарда сол Ақбақайда қайтыс болған. Ақынның біраз өлеңдері Шайыр (1910) және Көкселдір (1912) деген жинақтарда жарияланған. Бұл жинақтарды бастырған Ғ. Қараш еді. Кеңес дәірінде Қызылорда қаласында ақын өлеңдерінің жинағы (1933) басылды.
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері
Әр ақын-жазушының өзіндік қолтаңбасы, өзіндік тіл ерекшелігі болады. Шәңгерей өлеңдерінің ерекшеліктерін сөз еткенде, оның тіл көркемдігіне айрықша көңіл аудару керек, себебі Шәңгерей өлеңдері құрылысы жағынан 11 буынды, жыр ағымымен келетін 7-8 буынды, не 7 буынды өлеңдер болып келеді. Бұл оған дейін де, оның кезінде де қазақ поэзиясында ең көп жайылған өлең түрі. Абай сияқты Шәңгерей қазақ өлең құрылысына жаңалық енгізген жоқ, сондықтан біз оның тек тіл шеберлігіне ғана тоқталамыз.
Шәңгерей тіліндегі басты өзгешелік - оның қолданған образдарының сонылығында. Өзіне дейінгі немесе өзімен тұстас ақындарда кездеспейтін небір үздік, небір көркем сөз қолданыстары Шәңгерей өлеңдерінде көрініс тапқан.
Жүрегіңді жұлып жем етер,
Қазаңа шапқан ол айуан...
Бөкен терісін бөрік еткен,
Сексеуілден күрке еткен,
Бауырына тулақ жамаған,
Қаңбаққа жүзін қамаған,
Білтелі қара қолында
Шақпақтап оғын от беріп,
Жолында жатыр бір адам.
Піл сауырлы қара жер,
Қойныңды ашып, кол жайып,
Құшағыңа аларсың...
Таудағы тас ұядан,
Лашындай самғап қиядан,
Шалқып сезім шығады,
Ойласам пікір, қиялдан...
Сыйдырып асқан тауды уысыңа,
Жүзіне алмас қылыш қадам бастың.
Күркіреп қара бұлт жасын атса,
Отына жетіп барып құшақтастың.
Мүхитта нән балықтай кезген көңілім,
Тұмсығың тимей тасқа неге адастың?
Қарамен жазылған сөз тіркестерінің бәрі де қазақ поэзиясына Шәңгерей әкелген жаңа сөз тіркестері.
Шәңгерейдің өзіндік тағы бір ерекшелігі - оның эстетикалық талғамының нәзіктігінде жатыр. Бұған оның "Қосаяқ" өлеңі мысал бола алады. Мұнда қолданылған сөздер ақынның сипаттама образдарындағы нәзіктік, биязылығымен де әсерлі көрінеді
Бура санды, ақ таңды,
Түсі алтындай ақ сары.
Ауызға біткен қос тістің
Меруерттей ажары.
Қаусырмалап қақтаған
Шытадай жұқа құлағы.
Қияқтан барып ін алған,
Екі аяқпен серіпкенде,
Желі бойы жер алған;
Топыраққа басса табаны, Тілерсек басып, тік тұрып,
Шайықтардың ершатқа Қарсы тұрып қайзаса,
Басатұғын мөріндей, Бет біткеннің сұлуырақ.
Сопақша сұлу із салған. Қияқты төмпе түбінен
Мойыл көзді, тоқ жүзді, Таң алдында ін қазған,
Мақтау сөзбен айтпастай, Шығарып жерден жас
Айтудан артық жаралған. топырақ.
Көзіндей сенің көз бітсе, Зерден өрген шашбаудай,
Оң жақтағы аруға Болар болмас, төрт қырлап.
Он беске жасы қараған. Құйрығы ұзын, ұшы ақ,
Қалы кілем, қара нар, Сансыз буын тастаған,
Бес жиырма болсын садағаң. Масақы келген ақ шашақ.
Қарқарадай шаншылған, Айтулы сонау Нарында,
Төбеңе біткен қос құлақ. Нарынның қызыл құмында,
Шаншылған зат, шаншылса, Бар еді сондай жануар,
Шаншылар тап сондай-ақ. Аты оның -- қосаяқ.
Ақынның "Қосаяқты" суреттеуі қай жағынан болсын, мінсіз. Өлеңдегі сөз қолданыстар шын мәнінде ерекше бір толғаныстан туындаған.
Қосаяқ - Нарын құмында көп болатын кішкене ғана жәндік. Тышқанның бір түрі. Ақын оған арнаған өлеңін өзінің балалық шағы, өткен өмірімен байланыстырады. Бірақ ол өткен өмірді, Нарынның өткен күнін суреттегенде, оны қайта орнатамын деп әуреленбейді. Ол кездің жақсылығын айту үшін ой-қырын бірдей шолып та жатпайды. Келмеске кеткен бір өкініш, "Адыра қалған Нарында" деп қана жанап өтеді де, қосаяқты суреттеуге кіріседі. Қосаяқтың үздік портретін жасайды. Қосаяқ - қазақ әдебиетіндегі ең жақсы, ең керкем жасалған портреттің бірі. Өлеңді оқып шыққанда, көз алдыңда жанды тірі қосаяқ тұрады. Және оның портретін жасағанда, сол жануардың сұлулығына көрмеген адам шек келтірмейтіндей, әдемілігі үшін оны ұнататындай сезім қалдырады.
Адам баласына әуелден сүйікті ұғымдағы нәрсені суреттеп, оны сүйкімді етіп көрсетуден гөрі, бұрын ондай ұғымда болмаған, тіпті ешкім ілтипатқа алып, көңіл аудармайтын бір тосын нәрсені суреттеп, жұрттың оған көңіл аударуы қиынырақ, ол үлкен шеберлікгі тілейді. Шәңгерей шеберліктің бұл міндетін толық атқара алған. Қосаяққа жұрттың көңілін аудару былай тұрсын, сол өлеңді оқып шыққанда, "одан сұлу нәрсе жоқ екен" деп айтып салғандайсың. Сол мақұлыққа рақымың түскендей, ең аяулы нәрсенің қатарына қойғандайсың.
Шәңгерей өлеңдерінде көркем сөз құралдарының басқа түрлері де кездеседі. Мысалы, архаизм немесе басқа тілден енген сөздер. Өлендерінің көбі өткенді жырлауға арналғандықтан, архаизмдердің кездесуі табиғи құбылыс, ал басқа тілден енген сөздер көбінесе араб, парсы тілдерінен алынған, себебі Шәңгерей орыс тілімен қатар осы тілдерді де жақсы білген. Қанша жерден көп оқып, қаншама көп тіл меңгерсе де, әрбір ақын, ең алдымен өз ана тілінен нәр алып, өз әдебиетінің топырағында өсіп-жетіледі. Шәңгерей де ауыз әдебиетінен үлгі алып, өзіндік сөз қолданысын, өзіндік стилін жасады. Оны мына өлеңінен көруге болады.
Көрдің бе Қатшекейдің асылдығын,
Жалтақтап еткен ісін жасыруын.
Ау, жаным, сүйемісің, сүймеймісің,
Сүймесең, жоқ-ты саған бас ұруым, -
деген үзінді - қазақ фольклорында жиі кездесетін еспе қайталау арқылы құрылған қара өлеңдердің үлгісі.
Дыбыс әуезділігі, солардың ішінде дауысты (ассонанс), дауыссыз (аллитерация) дыбыстардың көп қайталаулары ақын өлендерінде мол.
Адамнан асқан екен ақыл-айлаң,
Ажары ақ бетіңнің асқан айдан.
Немесе:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жылмия.
Қараңды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүние!
Бұл жерде алдыңғысына дауысты, соңғысында дауыссыз дыбыстар көп қайталанады. Шәңгерей өлеңдерінің көркемдік қасиеттерінің ерекшелігінің өзі де осы әуезділігінде болса керек.
Шәңгерей, негізінен, көңіл күйі, махаббат, табиғат лирикасын жазған үлкен лирик. Ол - халқымыздың бай ауыз әдебиеті мұраларынан, орыс, татар әдебиеттерінен нәр алған ақын. Өлеңдерінде кездесетін шешендік өрнектер, нақыл сөздер, қара өлең, қайым өлеңде кездесетін қайталау үлгілері ауыз әдебиеті дәстүрінен өрбиді. Кейде Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз жыраулар мұрасының әсері де танылады. Ақын өлеңінің жаңа түрлерін, тың көркем бейнелі сөз тіркестерін жасап, өлеңнің бейнелілік сипатын, қуатын арттыруға күш салған. Ұтымды теңеу, салыстырулар тауьш, орайын келтіріп, тың сөз тізбектейді.
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы
Шәңгерейдің бізге белгілі шығармалары әлеуметтік өмірдің әр түрлі жақтарын қамтиды. Отаршылдық салдарынан туындап жатқан өзгерістерді көре білген ақын бұрынғы хандық дәуірдегі өмірді аңсайды. Оның қоғамдық ой-пікірлері, топшылаулары бірде өмір шындығын айқын көрсетсе, бірде өткенге алаңдау сарынында келеді. Жер-судың құты кетті, сәні кетті, бәрі адыра қалды. Бұрынғы асыл адамдар енді жоқ, бұрынғыдай билер, ерлер енді тумайды дейді.
Адыра дедім Нарынды,
Құсы ұшып көлінен,
Құты кетіп жерінен,
Саба құрсақ билерден,
Еңіреген ерлерден,
Айырылып адыра қалғанда.., -- дейді.
Ақын өз кезіндегі жаңалықтардың бәрін бірдей қабылдай бермеген. Қазақ даласындағы ел билеудегі жаңалықтар мен заң, тәртіптер, біртіндеп еніп жатқан капиталистік қарым-қатынастар, отаршылдық, сауда-саттық, халықтың жерден қыспаққа ұшырауы сияқты өзгерістер Шәңгерейдің көз алдында өтіп жатты. Бұрынғы хан ордасындағы ата-баба билігі мен беделі жайлы ұғым-түсініктер оның ақындығын сол бағытта оқшаушырақ қалыптастырды. Бұл кезеңде хан тұқымдарының да еркіндігі шектеле бастаған еді. Ақынның:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жымия.
Қаранды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүния...
деуі содан туған. Сондықтан да ақын бұрынғы ата-баба дәуірі еркіндік дәуір еді, ешкімге тәуелді емес едік, дегенді білдіреді. Ағасын ақылдың артық асқармен тең өлеңінде:
Ағасын ақылын артық асқармен тең,
Асылдың арқар ұранды тіреуі - сен.
Ала ту Абылайдың ала аттансаң,
Аламан артындағы біреуі - мен..,
деп, ұлы дүбір шықса қалмас едім, ел тәуелсіздігі үшін аттанған сарбаздың қатарында мен да Абылайлап аттанар едім дейді. Хан тұқымдары арасында Абылай ханның ел тәуелсіздігі үшін еткен тарихи еңбегі дәріптеліп, есімі қастерленді.
Ақынның өмір мен өлім туралы пәлсапалық толғанысынан өмір шындығының елесі көрінеді. Ол тумақ, өлмекті табиғи құбылыс ретінде түсінеді. Бұл ойын өлеңінде лирикалық бейне арқылы жеткізеді. Барлық қауіп-қатерді себеп-салдарлы түрде көрсетеді. Өмірдің өтуі өлеңінде қырдағы құланың аман жүрмегі жоқ, құдыққа құлан құласа, құлағында құрбақа ойнар, суға құлан шұбырса, жолын тосқан жолбарыс жүрегін жұлып, жем етер. Ол да аман қалмайды. Бөкен терісін бөрік еткен, сексеуілді күрке еткен мерген жалғыз оқпен оның да қазасын жеткізеді. Мерген де ажалдан құтылмайды. Кім болса да ажал оғынан құтылмақ емес дейді. Өз заманындағы әлеуметтік құрылысқа жатырқай қараған ақын алдағы болашақтан үміт күтпейді. Ақын ескі қоғамдық құрылыстың күйреуін белгілі мөлшерде өз басының да трагедиясы деп түсінетін сияқты.
Бұл дүние пәнилығын етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен...
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге, өлсе, қадірі кетеді екен...
Бұл сөздерінен де өмірдің өтуі, ескінің өтіп, жаңаның келуі, елді аузына қаратқан ерлердің, көзден тайса, көңілден кететінін айтып, торыққандай болғанын көреміз.
Шәңгерей шығармаларында өнер, ғылым, білім тақырыбы ерекше жырланады. Ол ғылым жетістігінде үлкен сеніммен қарайды. Қоғамның дамуы үшін қажет шарттардың бірі - ғылым екенін ұғындыруға күш салады. Жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апырай, кімге аян бұл жиһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар!
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені - Бұхарда, Казанда оқып келген қазақ-татар молдалары емес, дүние жүзіне әйгілі ғалымдар. Ол атақты ағылшын ғалымы Эдиссонды (1847-1931) үлгі етеді. Эдиссон Томас Алва - американың атақты физигі, электротехника мен байланыс жөнінде көп жаңалықтар ашып, түрліше құрал-аспаптар ойлап шығарған ғалым.
Сонымен қатар ғылымға бөгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Ақын Эдиссонға арнаған өлеңінде ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ғылымды бұтағы көп, жемісі мол, биік шынар бәйтерек бейнесінде суреттеп, ғалымның әр саласын сол бәйтеректің жемісі ретінде бейнелейді.
Бұл ғылым - бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарсы-күрсі.
Бар ғаләм он сегіз мың саясында,
Таусылмас, бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер - сол жемістің бірдемесі.
Эдиссон мұны істеген - ғалым адам,
Оқымас, жалқау біздей емес надан.
Пәнделерден қимие-симие ғылымы хикмет,
Көп сырлар ашты түпсіз дариядан...
Ақын ғылымның қоғамдық маңызын көпшілікке түсіндіруді оқыған адамға міндет етіп қояды
Былайынша, өзі айтқандай, Ай белгілі ақ мешіт, алпыс бөлме, жүз есік ,көк сарайда бұл пәниге мүше боп енген. Бес жасында әке-шешеден бірдей айырылып, жетім қалғанмен атадан қалған мол дәулеттің арқасында, жоқшылық дегеннің не екенін білмей, шалқып, толқып өсті.Оны ақынның өзі де жасырмай, бір өлеңінде былай жырлайды:
Бел будым жетімдікке бес жасымда,
Алайда дәулет құсы бар басымда
Көп жылға ата-аналы болады екен,
Жас жетім ата дәулет арқасында.
Ата-анаң өліп, мүлкі болса мұра,
Көп болар жалпақтаушың өз қасыңда, - деп ашық айтады.
Болашақ ақынның алаңсыз оқып білім алуы жолынан әкесінің інілері ештеңе аямай, қолдан келгеннің бәрін жасайды. Соның арқасында ол Астрахань қаласындағы гимназияны, екі жыл Орынбор қаласындағы кадет корпусында білім алды. Орыс тілін жетік біліп, орыс әдебиетімен жете танысады, жастайынан шығыс шайырларының сарынында жыр кестелеген оған орыс ақындарының өлеңдері игі әсер етті. Енді, оның жырларынан азаматтық әуен айқын сезіліп, лирикалық леп еседі.
Қызметке араласып біраз жыл Самара губерниясында бітімгер қазы (мировой судья) болып істеген Шәңгерей, кейін кеңсе жұмысын доғарып, өмірінің көбін Көлборсы қонысында өткізіп, шығармашылықпен шұғылданған, саятшылық құрған. Оның өлеңдерінің негізгі тақырыбы - өмір туралы толғау, оқу мен өнердің, ғылымның пайдасын насихаттау, адал махаббатты, әсем табиғатты жырлау. Ақын заман өзгеріп, қоғам түлеп, көненің жаңарып тұратынын мойындай отырып, өмірдің өткен шағын айтқанда, көкірегі қарс айрылады ,оны күрсіне еске алады. Қайта оралмас қайран жастық шақ пен балдырған балалық шақты, құмда қосаяқ қуған құлын күндерді аңсайды. Жаңаша тұрмыс құру үшін ғылым-білімнің, мәдениеттің қажет екенін ескертеді. Өзі де орыс үлгісімен мекенжай салғызып, егін еккізіп, бау-бақша өсіртеді.
Өмірінің соңғы жылдары ол ел ісіне мүлдем араласпай, көбіне өлең жазу, аң аулау сияқты жанына жақын қарекетпен ғана айналысты. Орыс әдебиетінің озық үлгілерін қазақ жастарына жеткізуге тырысып, М. Ю. Лермонтовтың өлеңдерін, Қашқын поэмасын қазақ тіліне аударды. Ғылымның табиғат құпиясын ашудағы рөлін сипаттап, түпсіз дариядан көп сыр ашқан ғалымдарды жырға қосады. Оған ғылымда мыңға жуық жаңалық ашқан, әсіресе электротехника саласын өркендетуге ұшы-қиырсыз еңбек сіңірген американ ғалымы Томас Эдисон жайындағы өлеңі айғақ. Осының өзінен-ақ Шәңгерей Бөкеевтің білімі қаншалықты бай, ой өрісі қаншалықты кең екенін мына өлең шумақтарынан аңғаруға болады:
Бұл дүние пәнилігін етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен.
Жұрт болар бір күндегі жоқ адамдар,
Ескілер бірден бірге бітеді екен.
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге өлсе қадірі кетеді екен.
***
Шайтанға шаршап тұрған ат бергенің -
Тамұққа жақынымды жақ дегенің.
Жыланды жолда жатқан ұрмай кетсең -
Тап болған бір ғаріпті шақ дегенің.
***
Оқысаң ғылым қорын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Кемелді білім алған кей жігіттер
Жерлерге қиял жетпес аяқ басар.
***
Ағаш еді құрма өскен,
Ұршық болды шуда ескен.
Бір қалыпта тұрмақ жоқ,
Шығармалық мұны естен.
***
Сусаған құлан шұбырса,
Іздегені қақ болар.
Жолбарысқа жол тосқан
Қазалы құлан тап болар.
***
Жалғаншы жарық дүние!
Бізден де бір күн қалады,
Піл сауырлы қара жер
Қойынын ашып, қол жайып,
Құшағына алады.
***
Айдынды көл суалса,
Бұлағы кеуіп құм алса,
Ауандап жүрген нән балық
Басын соғып қайраңға,
Ит пен құсқа жем болар.
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау
Шәңгерей Бөкеев Қашқын поэмасын М. Лермонтовтан (Беглец) қазақ тіліне аударған. Тілдік ерекшелігіне назар аударсақ, негізінен, түрік, араб сөздері көп қолданылған. Оған поэмадағы дұшпан, шілте, шаһит, гөзел, кәуір секілді сөздер мысал бола алады. Намыстан айрылып, жаудан қашқан жанның тағдыры поэмаға арқау болады.
Шығарманың басты кейіпкері - Һарун. Поэма атасы мен ағасының жанын жауға қалдырған Һарунның еліне қашып келе жатқан тұсынан басталады. Қашқынның жүрген жолдары арқылы оқиғаның кеңістігін және уақытын дәл көрсетеді.
Жердің түн жамылғанын, перделенгенін кейіптеу тәсілімен берген:
Күн батты сол арада, тұмандатты,
Түнеріп жердің бетін мұнар жапты.
Әлпелдің күн шығыстан иісі келіп,
Жер жүзі перделеніп ақшыл тартты.
Ай туып, балқып жерден сары алтындай,
Көтеріліп бірден-бірге жарығы артты.
Ағызып маңдай терін демін алып,
Келеді Һарун шаршап арып-талып.
Ай жарық, тау мен тастың арасынан
Таныды ауыл жұртын көзі шалып.
Тым-тырыс, айналада бір дыбыс жоқ,
Келеді бұқпақтаумен тасаланып.
Оқиғаның кей детальдарын беруде теңеулерді де қолданылған.
Киіктей орғып таудан Һарун қашты,
Қояндай бүркіт қуған жаман састы.
Ай туып, балқып жерден сары алтындай,
Көтеріліп бірден-бірге жарығы артты.
Тамшыдай домаланып уақыт-уақыт,
Тамады тырс-тырс етіп көздің жасы.
Төсек тартып жатқан досы Сәлімге келгендегі тұсы:
Һарунға Сәлім - үйден шық, кет! - деді.
Масқара болдың тамам, сен жоқ, - деді.
Кісіге сендей қорқақ пана үшін
Не үйім, не дүр дұғам еш жоқ, - деді,- деп берілген. Жаудан қорыққан қорқақдеп үйіне кіргізбеген.
Ал сүйгенінің есік алдына барғандағы қыздың салған әні:
Ар, намысқа шыдамас
Жас жігіттер, шын ерлер.
Қорқаққа кет дер, қарамас
Таудағы сұлу гөзелдер.
Осыны тыңдап тұрған Һарунның басқа амалы құрып, анасына келді.
Сөйлеме, залым, кәуір бұ жасыңды,
Қимадың жақсы өлімге бір басыңды.
Кет жалғыз, қашқын болған масқараңмен,
Қояйын қарайтпай-ақ ақ шашымды.
Қорқақ құл енді маған бала емессін,
Сүрттірмен ұятыңды көз жасымды!.
Ана жауабы осындай болды. Ешкімі қалмаған Һарун өз ісіне өкініп, анасы айтқан жақсы өлімнен қашқаны үшін, әкесі мен бауырын жау жерінде қалдырғаны үшін өз-өзін кешіре алмай, уайымына алмас қылыш нүкте қойды, өз-өзін өлтірді. Поэманың идеясы - жаудан қашпай, тұрысып, өз-өзін өлтірген алмас қылышпен бір жаудың басын алуға болатыны, өзінің емес, елдің, жердің, қара халықтың қамын ойлап, олар үшін жанын пида қылуды айтып, ерліктің туын ұстап, еліне қалқан болуға үгіттейді. Шәңгерей Бөкеев - ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасып, дамыған қазақ жазба әдебиеті өкілдерінің бірі. Ол Батыс Қазақстан облысының қазіргі Орда ауданында, Жасқұс құмында - хан ордасында дүниеге келген. Жәңгір ханның немересі.
Шәңгерей шығармаларында өнер, ғылым, білім тақырыбы ерекше жырланады. Ол ғылым жетістігінде үлкен сеніммен қарайды. Қоғамның дамуы үшін қажет шарттардың бірі - ғылым екенін ұғындыруға күш салады. Жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апырай, кімге аян бұл жиһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар!
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені - Бұхарда, Қазанда оқып келген қазақ-татар молдалары емес, дүние жүзіне әйгілі ғалымдар. Ол атақты ағылшын ғалымы Эдиссонды (1847-1931) үлгі етеді. Эдиссон Томас Алва - американың атақты физигі, электротехника мен байланыс жөнінде көп жаңалықтар ашып, түрліше құрал-аспаптар ойлап шығарған ғалым.
Сонымен қатар ғылымға бөгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Ақын Эдиссонға арнаған өлеңінде ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ғылымды бұтағы көп, жемісі мол, биік шынар бәйтерек бейнесінде суреттеп, ғылымның әр саласын сол бәйтеректің жемісі ретінде бейнелейді.
Бұл ғылым - бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарсы-күрсі.
Бар ғаләм он сегіз мың саясында,
Таусылмас, бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер - сол жемістің бірдемесі.
Эдиссон мұны істеген - ғалым адам,
Оқымас, жалқау біздей емес надан.
Пәнделерден қимие-симие ғылымы хикмет,
Көп сырлар ашты түпсіз дариядан...
Ақын ғылымның қоғамдық маңызын көпшілікке түсіндіруді оқыған адамға міндет етіп қояды. Ақын, бір жағынан, жастарды ғылымға үндесе, екінші жағынан, олардың аяқ жетпес жерлерге аяқ баспауын аңғартады. Ғылым түпсіз тұңғиық немесе асқар тауға ұқсас. Оның барлығын түп-түгел уысыңа сыйғызу мүмкін емес. Ғылымға ұмтылушылар өзіне белгілі бір шек қою керек деген пікірді меңзейді.
Шәңгерей Бөкеевтің өлеңдерінен туған жерге деген құрмет, ыстық сағыныш пен махаббатты да байқауға болады. Мысалы, синтаксистік параллелизмді пайдалана жазған Қайран жерім өлеңін атап айтуға болады. Өзінің талай өлеңінің дүниеге келуіне себепкер болған туған жер қашан да ыстық екенін тілге тиек етеді.
Әр түрлі өлең өсіп көгеріңкі
Мақпалдай төсеп салған қайран жерім.
Мақпалдай көгеріңкі төсеп салған,
Жәннеттей десем мислі емес жалған.
Жап-жасыл жер жүзінің қоштығына
Аспанда торғай шырлап еткен сайран.
Бір сағат сап ауасын татқан адам
Табады неше түрлі дертке дарман.
Сәйір етіп аруменен жүрсең мұнда,
Көкіректе қалмас еді-ау титтей арман.
Шәңгерей өлеңдерінде өмірдің әр кезеңдерінің суреті бар. Ол бес, он жеті, жиырма алты жастағы өмірді суреттеп, балалықтың, жігіттіктің, егде тартқан шақтың бейнесін Шәңгерей ХІХ ғасырдың екінші жарымы, ХХ ғасырдың бас кезінде бұрынғы Ішкі Бөкей ордасында өмір сүрді. Бөкей ордасы, әсіресе Жәңгірдің хандық құрған кезі хан, феодалдарға қарсы езілуші шаруалар көтерілісінің туын тіккен жері болғандығы жұртшылыққа мәлім.
Шәңгерей есін білген кезде де халық көтерілісінің ізі әлі суымаған болатын. Бірақ ол жағдайлар хан семьясында туып, хандық тәрбиеде өскен келешек ақынға ешбір әсерін тигізе алмаған-ды.1841-1842 жылдар Ішкі Бөкей ордасының хандығын жою мәселесі қойылады. 1845 жылы Жәңгір хан өлгесін хандық жойылып, Ішкі Бөкей ордасын басқаратын уақытша кеңес құрылды. Оны басқарушылар патша чиновниктері болды. Бөкей ордасындағы хандықтың мансоқ болуынан екі жыл кейін Шәңгерей дүниеге келді.
Шәңгерей туралы көптеген адамдар жазды: Нұғыман Манаев, М.О.Әуезов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, т.б. Әйтсе де Шәңгерейдің өмірбаянын алғашқы құрастырушы да, оның творчествосына өзінше талдаулар жасаушы да Нұғыман Манаев. Н.Манаев Теңіз ауданынан. Революцияға дейін Уфа қаласында Ғалия медресесінде оқыған, орысша да жақсы білімді, Совет үкіметі кезінде бірден-ақ әлеумет жұмыстарына белсене араласып, үлкен-үлкен жауапты қызметтерде болған көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі.
Н.Манаев - Шәңгерейдің өмірін жақсы білетін адамдардың көпшілігімен жақын жолдас болған адам. Өзі жаратылысында ұшқалақ мінезі жоқ, өте салмақты, байымды, айтарлықтай инабатты кісі болатын. Демек, ол кісінің Шәңгерей өмірбаяны туралы келтірген фактілері мен сілтеулеріне әбден сенуге болады. Сондықтан біз Шәңгерейдің Н.Манаев жазған өмірбаянын негізге алдық.
Шәңгерейдің Қара мұрт деген қара сөзбен жазған әңгіме-романы болған. Сол романын уақытында бастыруға бермеген. Қолжазба күйінде әркім ұрлап алып оқып жүріп, аяғында жоғалтқан. Қара мұртты қолжазба күйінде ұрлап алып оқушының бірі - Абдол Бөкейханов... дей келіп: Бесінші жылдың төңкерісі, 1916 жылдың оқиғасы, баяғы орыс-жапон соғысы, орыс-түрік (Балқан) соғысы, кешегі азамат соғысы, 1917 жылғы Октябрь революциясы - бұлардың барлығы да Шәңгерейдің тұсында болған ірі оқиғалар. Шәңгерей сияқты ақындардың бұл сияқты оқиғаларға селт етпей қалатын жөні жоқ. Бірақ бұл оқиғалар туралы ақынның не ойлап, не істегені туралы біздің қолымызда, ел аузында қалған бас-аяғы жоқ, аз ғана сөзден басқа ешқандай дерек те жоқ1, - дейді Н.Манаев.
Зерттеушінің бұл күдіктері орынды. Оларға біз де қосыламыз. Шәңгерей - оқымысты, көзі ашық адам. Газет, журналдар да алдырып отырған әрі талант иесі ақын. Демек, ол айналасында болып жатқан әр алуан оқиғаларға көңіл аудармауы мүмкін емес. Қара мұрт, Сұрау-жауап әңгімелерінде қоғам өміріне өзінің ескі көзқарастарын өзгертуі де мүмкін. Бірақ ол материалдар қолымызда болмағандықтан, ол туралы пікір айту қиын. Сондықтан біз ақынның көзқарастары мен өмір танушылықтарын айқындауда оның қолдағы бар материалдарының негізіне сүйендік. Оларға қарағанда, Шәңгерей - ескішілдік көзқарастағы ақын. Бірақ Шортанбай, Әубәкір, т.б. қазақ ақындарымен салыстырғанда, олардан анағұрлым басқаша. Шәңгерей ескіні аңсаса да, оны қайта орнатуды арман етпейді. Өте бір қымбатымнан айырылдым деп жас та төкпейді. Бұл дүниеден мүлде безіп, ол дүниеге үндеу, өлімге шақыру, құдайға құлшылықты уағыздап, дінге берілуді насихаттаудан да Шәңгерей аулақ. Өткеннің қайта оралмайтындығын да жақсы ұғынады. Айналасындағы әр алуан жаңалықтарды мойындамаса да, оларға шабына қарсы шықпайды. Ол жаңалықтар елді аздырып, жұртты тоздырарлық жағымсыз құбылыстар деп, ешкімді оларға қарсы үгіттемейді. Айналасындағы өмір құбылыстарына оның барлық қарсылығы дарашылдық бағытқа бой ұруымен ғана шектеледі.
ХІХ ғасырдың екінші жарымындағы ескілікті аңсаушы ақындардан кейбір жайттарда іргесін бөлек салып, жаңашылдық идеяны қолдаушыларға үн қосады. Мұны біз оның ғылымға, искусствоға, әдебиетке деген көзқарастарынан айқын аңғарамыз.
Оған дейінгі феодалдық идеяны үндеуші ақындар әр алуан жаңалықтардың барлығына қарсы шықты. Соның ішінде әсіресе ұнатпағаны - ғылым. Оны шайтани өнер деп түсіндіруге тырысты да, ислам дінін жаңалыққа қарсы күресте негізгі құралдарының бірі етіп қолданды. Шәңгерей, керісінше, әдебиет, искусство, ғылымға айрықша көңіл бөлді.
Шәңгерей ең алдымен ғылым мәселесіне үлкен сеніммен қарады. Қоғамның дамуы үшін ғылым негізгі шарттардың бірі екендігін ұғындыруға күш салды. Өлеңдерінде жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
1Шәңгерей. Өлеңдер жинағы, ККӘБ, Алматы, 1933, 26-бет.
Оқысаң ғылым нұрын, білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апыр-ай, кімге аян бұл жаһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар.
Ақын, бір жағынан, жастарды ғылымға үндесе, екінші жағынан, олардың аяқ жетпес жерлерге аяқ баспауын аңғартады. Ғылым түпсіз тұңғиық немесе асқар тауға ұқсас. Оның барлығын түп-түгел уысыңа сыйғызу мүмкін емес. Ғылымға ұмтылушылар өзіне белгілі бір шек қою керек деген пікірді мегзейді.
Бұның екеуі де дұрыс. Ғылымға ұмтылу қанша керек болса, әр адам ең алдымен ғылымның белгілі бір саласын толық меңгеріп алмай, көрсеқызарлыққа салынса, ондайлар көп нәрседен хабардар болғанмен, шалағай шалдуарлық шеңберінен аса алмайды. Көп ғылым саласын ойдағыдай меңгеріп, терең білу, бірнеше ғылым маманы болу - ілуде біреудің ғана қолынан келетін іс. Кез келген ғалым өзін Аристотель, Әл-Фараби, Ломоносов санауына болмайды. Сондықтан әркім өз шамасын білуі керек деген пікірдің қателігі жоқ.
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені, қазақтың Бұхарда, Мекке мен Мәдинеде, Қазанда оқып келген молдалары емес, Эдисон болды. Атақты физик-ағылшын ғалымын оларға үлгі етті. Сондай адам болсақ, құдайға да жаман кісі болмас едік, сол қолдан келмей тұр деп, оқымысты болуды арман етеді. Сонымен қатар ғылымға бөгеттік әрекет жасайтын, өздері соқыр, жұртты да қараңғылыққа қарай жетектейтін молдаларды өлтіре шенейді. Ақынның Эдисонға арнаған өлеңі ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қойып, молдаларды мысқылдап, Эдисонды мадақтау тұрғысынан жазылған. Жансыз затты сөйлеткен өнер-ғылымды молдалар шайтани іс деп бағалайды, бұдан артық надандық бола ма дей келіп, молда біткендердің бәрін де зілді кекесін түрінде шенеп, ғылымға төмендегіше анықтама береді:
Бұл ғылым бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарші-гүрсі.
Бар ғалам он сегіз мың саясында,
Таусылмас бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер сол жемістің бірдемесі.
Қазір біздің заманымыздың адамдары үшін ғылымның мәнін түсіндірудің қажеті аз. Өнер-ғылым шайтани нәрсе еместігін балаға шейін түсінеді. Бірақ Шәңгерейдің кезінде ғылымның қоғамдық мәнінің зорлығын, халқымыздың мәдениетті елдер сапына кіруі үшін ғылымның керектігін көпшілікке түсіндіру көзі ашық, оқыған азаматтардың негізгі міндеттерінің бірі болатын. Шәңгерей - бұл мәселеде де өз міндетін атқара білген ақындарымыздың бірі. Эдисонға арналған өлеңі бұған толық дәлел:
Сөйлеткен жансыз затты - өнер ісі,
Есітіп таң қалады көрген кісі.
Білмейді қалай етіп түсінерін,
Айтпаса түсіндіріп білген кісі.
Істерді Қазанда оқып, Бұхар барып,
Айтар ма ғалым болып келген кісі.
Сұрасақ бұл не іс деп, сол ғалымнан
Шайтани, - мұны дейді, - кәпір ісі.
Тәртіпсіз жоқ-бар затты оқуменен
Ғылымның қасил1 болмас қуат, күші, -
деп, ақын ғылымды көпшілікке түсіндіру әрбір көзі ашық азаматтың міндеті екендігін аңғартумен қатар, өмірге еш пайдасы жоқ дін оқуымен көр көз болған молдаларды сықақ етеді.
1Қасил - пайдаға аспас, табылмас.
Лермонтов Кавказ туралы көптеген лирикалық өлең, бірнеше поэмалар жазды: Черкестер, Кавказ тұтқыны, Қашқын, Мцыри, Ауыл Бастунжи, Измаил-Бей т.б.
Ұлы ақынның қай поэмасын алсақ та, суреттеген өмір құбылыстарының жайнақылығы, жан үзер нәзіктігі, адам образдарының өз ортасына тән нақтылығы, идеялық-көркемділіктерінің үздіктігі кімді болсын бас игізгендей. Демек, нәзік жан, лирик ақын Шәңгерейдің Лермонтовты сүюі де, оған құлай берілуі де заңды. Мүмкін Шәңгерей Лермонтовтың басқа да өлеңдерін аударған шығар. Бірақ бізге мәлімі - Қашқын поэмасы ғана.
Қашқынды Лермонтов 1839 жылы жазған. Жасынан Кавказ табиғатының әдемілігін, ол жерді мекендеуші халықтардың, әсіресе черкестердің отаны, жері үшін көрсеткен ерліктеріне сүйсініп, оны ерекше бір ізетпен жырлады.
Отаны үшін батырлықты ұран, қанжарын құрал еткен тау халықтарының ежелгі ерлік салтын бұзып, патриоттық дәстүрге кір келтірген, қорқақтықты өлтіре сынап, Һарунның іс-әрекетін адам жиіркенетіндей етіп суреттеді.
Поэмада екі ағасы, әкесі жауларымен белдесіп, қан майданның төрінде қаза тауып, зор ерлікпен өледі. Һарун кек алудың орнына, өз басын аман сақтау мақсатымен қашады.
Бұл қорқақтық, отанын сату, әкесі, ағаларынан өз жанын артық санап, қайткен күнде де тірі қалуды ойлаған барып тұрған ездік деп, ақын одан досы Сәлімді де, тау сұлуларын да, ақ сүтін беріп асыраған анасын да безіндіреді. Ақыры, ешкім паналатпай, Һарун өзін-өзі өлтіріп, бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Ақынның балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2.Ақынның өмір жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...7
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.4. Шәңгерей Бөкеев туралы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.5.Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетін оқушыларға сапалы оқытудың тиімді әдістерінің бірі болмақ. Репродуктивтік немесе көшірмелік әдіс арқылы мұғалім оқушыларға даяр білім мазмұнын жеткізеді. Негізінде, әдебиет сабақтарында репродуктивтік әдіс үлкен орын алады. Өйткені дайын көркем шығарма мәтінін оқу, түрлі талдаулар жасап, тапсырмалар орындау жұмыстары репродуктивтік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Десек те, репродуктивтік әдісті догматикалық қатып қалған әдіс деп түсінбеу керек. Әдебиеттен меңгертілуі тиіс көркем туындылардың мәтіні, өлең, кейіпкердің сөздері, драмалық туынды кейіпкерлерінің сөздері, ремаркалар - барлығы механикалық түрде жаттандылықты талап ететін сипаттағы оқу материалы болып саналады. Сонымен бірге көркем шығарманы талдау барысы да даяр мәтін бойынша жүргізілетіні белгілі.
Мектеп практикасында әдеби мәтіндердің ішінде лирикалық шығармаларды талдау мен тану күрделі. Жалпы білім беретін мектептерде әдеби білім мазмұнының төрттен бірін лирикалық шығармалар құрайды. Ү-ІХ сыныптарда жүз қырықтан аса лирикалық шығарма оқытылады. Олай болса, мектепте қалыптастырылатын әдеби білім мазмұны лирикалық шығармаларға да тиесілі. Мектепте оқытылатын лирикалық шығармалар жанры мен тақырыптары жағынан алуан түрлі. Әйтсе де лирикалық шығармаларды талдап танудың, оқытудың жалпыға ортақ заңдылықтары мен белгілі бір әдістемелік жүйесі болуы тиіс.Сол орайда Ақын Шәңгерей Бөкеев туралы курстың жұмыстың мазмұнында айтылмақ.
І.Шәңгерей Бөкеевтің өмір жолы
1.1. Ақынның балалық шағы.
Шәңгерей - ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасып, дамыған қазақ жазба әдебиеті өкілдерінің бірі. Ол Батыс Қазақстан облысының қазіргі Орда ауданында, Жасқұс құмында - хан ордасында дүниеге келген. Жәңгір ханның немересі. Ақын өзінің бір өлеңінде Алпыс бөлме, жүз есік көк орданың ішінде дүниеге келгенін айтады. Әкесі Сейіткерей Шәңгерей бес жасқа келгенде қайтыс болған. Бірақ жас Шәңгерей ауқатты ортада жетімдік көрмей өседі. Жасынан оқып, білім алады. Өнерге, өлең сөзге жас кезінен әуестенеді. Ордадағы медресені бітіріп, мұсылманша білім алғаннан кейін, Астраханьдағы реальды училищиге түседі. Одан кейін Орынбордағы Кадет корпусында екі жыл оқиды. Орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті, мәдениетімен танысады.
Самар губерниясында (қазіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жұмыс істейді. Әділдік жолын іздеу, шындықты қорғау жолындағы ой-санасы осы тұста қалыптасқан сияқты. Ол әкімшілік-төрешіл биліктің зорлық, алдау, парашылдық сыр-сипатын көріп, бұл жұмыстан бойын аулақ салуды ойлайды. Сөйтіп, біраз жыл қызмет істегеннен кейін қызметін тастап, өз еліне келеді. Бұдан кейін кеңсе жұмысына араласпай, патша тарапынан дворян атағын алып, Самар губерниясындағы дворяндар тізіміне тіркеледі де, еңбекпен, өнермен шұғылданады. Орданың Жәнібек жағындағы Көлборсы деген жерді өз меншігі етіп, сол кездегі орыс помещиқтері сияқты тұрақ жай тұрғызады. Онда ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мектеп, медресе, мешіт салғызып; туыстарының балаларын оқытады. Бау-бақша, алма ағашын ектіріп, егін салады. Асыл тұқымды мал өсіреді.
Шәңгерей ашқан мектепте білікті мұғалімдер жұмыс істейді. Сондай бала оқытқан, білімді әрі талапты мұғалімнің бірі көрнекті ақын Ғұмар Қараш (1876-1921) еді. Ол Шәңгерейді аға тұтып, жиі араласып тұрады. Шәңгерей оның ой-өрісінің кеңеюіне, орыс әдебиетімен танысуына ерекше ықпал етеді. Ғ. Қараш Жәңгір ханның немересі, сұлтан Шәңгерей Сейіткерейұлына деген толғауында:
Алғыр жүйрік сұлтаным,
Ақылың жетіп алысқа
Ілгеріні болжадың.
Болжағанның белгісі,
Атаңнан мұра қалған су --
Көлборсыны меншіктеп,
Жағасынан жер алдың...
Кешегі өткен бабаңыз --
Хан Жәңгірден үлгі алдың, --
деп жырға қосқа. Сонымен қатар Шәңгерейдің ақындығын, тілге шешендігін, сөз асылын қадірлеген көсемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бұл толғауы ақынның 1914 жылы Уфада шыққан Аға тұлпар жинағында жарияланған.
Осыдан бастап Шәңгерей өз мекенінде оқшау өмір сүріп, аңшылықпен айналысты, жақсы ат, қыран құс, құмай тазы ұстаған. Құс салып, ит жүгіртіп, саятшылық өнерін қызықтаған.
Шәңгерейдің ерекше көңіл аударған бір ісі - әдебиет, өнер, ғылым болады. Ол орыстың классик жазушыларының шығармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сүйіп оқиды. Ән-күйге, сурет өнеріне, сән-салтанатқа ерекше көңіл қойған ол ақын, әнші, күйші, домбырашы, суретші сияқты өнерпаздарды өзіне жақын тартып, олардың өнерін тамашалайды. Ол қадір тұтқан өнер адамдарының бірі - орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оған шеберхана да салып берген. Орыстың Фет, Тютчев сынды ақындарының да өлеңдерін оқып, әсерленеді. Шәңгерейдің бай кітапханасы болған. Ғылыми әдебиеттерді, әр түрлі қазақ және орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оқыған. ХХ ғасырдың басында қазақ, татар тілінде басылған ақындардың кітаптарын оқып, қоғамдық, әдеби өмірдің беталысынан үнемі хабардар болып отырған.
1911-1913 жылдары қазақ зиялыларының ұымдастырумен Оралда Қазақстан газетін шығару мәселесі сөз болғанда, бұл істі қолдап, оған қажетті қаржыны толықтыруға көмектескен де Шәңгерей еді.
Шәңгерей прозалық шығармалар жазған деген де дерек бар. Қара мұрт атты роман, Сұрау-жауап деген көлемді әңгіме жазса керек, бірақ ол туындылары сақталмаған. Ол 1917 жылы шамасында Көлборсыдағы қонысын тастап, аталас төре тұқымдары мекендеген Ақбақай деген жерге (Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы) көшіп келеді. Қоныс аудару себебі де мәлімсіз. Бізге белгілісі - өмірінің соңғы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мәселелерге көп араласпай, оқшау өмір сүрген.
Шәңгерей 1920 жылы қаңтарда сол Ақбақайда қайтыс болған. Ақынның біраз өлеңдері Шайыр (1910) және Көкселдір (1912) деген жинақтарда жарияланған. Бұл жинақтарды бастырған Ғ. Қараш еді. Кеңес дәірінде Қызылорда қаласында ақын өлеңдерінің жинағы (1933) басылды.
1.2.Ақынның өмір жолы.
Жасынан оқып, білім алады. Өнерге, өлең сөзге жас кезінен әуестенеді. Ордадағы медресені бітіріп, мұсылманша білім алғаннан кейін, Астраханьдағы реальды училищиге түседі. Одан кейін Орынбордағы Кадет корпусында екі жыл оқиды. Орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті, мәдениетімен танысады.
Самар губерниясында (қазіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жұмыс істейді. Әділдік жолын іздеу, шындықты қорғау жолындағы ой-санасы осы тұста қалыптасқан сияқты. Ол әкімшілік-төрешіл биліктің зорлық, алдау, парашылдық сыр-сипатын көріп, бұл жұмыстан бойын аулақ салуды ойлайды. Сөйтіп, біраз жыл қызмет істегеннен кейін қызметін тастап, өз еліне келеді. Бұдан кейін кеңсе жұмысына араласпай, патша тарапынан дворян атағын алып, Самар губерниясындағы дворяндар тізіміне тіркеледі де, еңбекпен, өнермен шұғылданады. Орданың Жәнібек жағындағы Көлборсы деген жерді өз меншігі етіп, сол кездегі орыс помещиқтері сияқты тұрақ жай тұрғызады. Онда ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мектеп, медресе, мешіт салғызып; туыстарының балаларын оқытады. Бау-бақша, алма ағашын ектіріп, егін салады. Асыл тұқымды мал өсіреді.
Шәңгерейдің ақындығын, тілге шешендігін, сөз асылын қадірлеген көсемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бұл толғауы ақынның 1914 жылы Уфада шыққан Аға тұлпар жинағында жарияланған.
Осыдан бастап Шәңгерей өз мекенінде оқшау өмір сүріп, аңшылықпен айналысты, жақсы ат, қыран құс, құмай тазы ұстаған. Құс салып, ит жүгіртіп, саятшылық өнерін қызықтаған.
Шәңгерейдің ерекше көңіл аударған бір ісі - әдебиет, өнер, ғылым болады. Ол орыстың классик жазушыларының шығармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сүйіп оқиды. Ән-күйге, сурет өнеріне, сән-салтанатқа ерекше көңіл қойған ол ақын, әнші, күйші, домбырашы, суретші сияқты өнерпаздарды өзіне жақын тартып, олардың өнерін тамашалайды. Ол қадір тұтқан өнер адамдарының бірі - орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оған шеберхана да салып берген. Орыстың Фет, Тютчев сынды ақындарының да өлеңдерін оқып, әсерленеді. Шәңгерейдің бай кітапханасы болған. Ғылыми әдебиеттерді, әр түрлі қазақ және орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оқыған. ХХ ғасырдың басында қазақ, татар тілінде басылған ақындардың кітаптарын оқып, қоғамдық, әдеби өмірдің беталысынан үнемі хабардар болып отырған.
1911-1913 жылдары қазақ зиялыларының ұымдастырумен Оралда Қазақстан газетін шығару мәселесі сөз болғанда, бұл істі қолдап, оған қажетті қаржыны толықтыруға көмектескен де Шәңгерей еді.
Шәңгерей прозалық шығармалар жазған деген де дерек бар. Қара мұрт атты роман, Сұрау-жауап деген көлемді әңгіме жазса керек, бірақ ол туындылары сақталмаған. Ол 1917 жылы шамасында Көлборсыдағы қонысын тастап, аталас төре тұқымдары мекендеген Ақбақай деген жерге (Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы) көшіп келеді. Қоныс аудару себебі де мәлімсіз. Бізге белгілісі - өмірінің соңғы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мәселелерге көп араласпай, оқшау өмір сүрген.
Шәңгерей 1920 жылы қаңтарда сол Ақбақайда қайтыс болған. Ақынның біраз өлеңдері Шайыр (1910) және Көкселдір (1912) деген жинақтарда жарияланған. Бұл жинақтарды бастырған Ғ. Қараш еді. Кеңес дәірінде Қызылорда қаласында ақын өлеңдерінің жинағы (1933) басылды.
ІІ. Шәңгерей Бөкеевтің шығармашылығы
2.1.Ақын шағармаларының көркемдік ерекшеліктері
Әр ақын-жазушының өзіндік қолтаңбасы, өзіндік тіл ерекшелігі болады. Шәңгерей өлеңдерінің ерекшеліктерін сөз еткенде, оның тіл көркемдігіне айрықша көңіл аудару керек, себебі Шәңгерей өлеңдері құрылысы жағынан 11 буынды, жыр ағымымен келетін 7-8 буынды, не 7 буынды өлеңдер болып келеді. Бұл оған дейін де, оның кезінде де қазақ поэзиясында ең көп жайылған өлең түрі. Абай сияқты Шәңгерей қазақ өлең құрылысына жаңалық енгізген жоқ, сондықтан біз оның тек тіл шеберлігіне ғана тоқталамыз.
Шәңгерей тіліндегі басты өзгешелік - оның қолданған образдарының сонылығында. Өзіне дейінгі немесе өзімен тұстас ақындарда кездеспейтін небір үздік, небір көркем сөз қолданыстары Шәңгерей өлеңдерінде көрініс тапқан.
Жүрегіңді жұлып жем етер,
Қазаңа шапқан ол айуан...
Бөкен терісін бөрік еткен,
Сексеуілден күрке еткен,
Бауырына тулақ жамаған,
Қаңбаққа жүзін қамаған,
Білтелі қара қолында
Шақпақтап оғын от беріп,
Жолында жатыр бір адам.
Піл сауырлы қара жер,
Қойныңды ашып, кол жайып,
Құшағыңа аларсың...
Таудағы тас ұядан,
Лашындай самғап қиядан,
Шалқып сезім шығады,
Ойласам пікір, қиялдан...
Сыйдырып асқан тауды уысыңа,
Жүзіне алмас қылыш қадам бастың.
Күркіреп қара бұлт жасын атса,
Отына жетіп барып құшақтастың.
Мүхитта нән балықтай кезген көңілім,
Тұмсығың тимей тасқа неге адастың?
Қарамен жазылған сөз тіркестерінің бәрі де қазақ поэзиясына Шәңгерей әкелген жаңа сөз тіркестері.
Шәңгерейдің өзіндік тағы бір ерекшелігі - оның эстетикалық талғамының нәзіктігінде жатыр. Бұған оның "Қосаяқ" өлеңі мысал бола алады. Мұнда қолданылған сөздер ақынның сипаттама образдарындағы нәзіктік, биязылығымен де әсерлі көрінеді
Бура санды, ақ таңды,
Түсі алтындай ақ сары.
Ауызға біткен қос тістің
Меруерттей ажары.
Қаусырмалап қақтаған
Шытадай жұқа құлағы.
Қияқтан барып ін алған,
Екі аяқпен серіпкенде,
Желі бойы жер алған;
Топыраққа басса табаны, Тілерсек басып, тік тұрып,
Шайықтардың ершатқа Қарсы тұрып қайзаса,
Басатұғын мөріндей, Бет біткеннің сұлуырақ.
Сопақша сұлу із салған. Қияқты төмпе түбінен
Мойыл көзді, тоқ жүзді, Таң алдында ін қазған,
Мақтау сөзбен айтпастай, Шығарып жерден жас
Айтудан артық жаралған. топырақ.
Көзіндей сенің көз бітсе, Зерден өрген шашбаудай,
Оң жақтағы аруға Болар болмас, төрт қырлап.
Он беске жасы қараған. Құйрығы ұзын, ұшы ақ,
Қалы кілем, қара нар, Сансыз буын тастаған,
Бес жиырма болсын садағаң. Масақы келген ақ шашақ.
Қарқарадай шаншылған, Айтулы сонау Нарында,
Төбеңе біткен қос құлақ. Нарынның қызыл құмында,
Шаншылған зат, шаншылса, Бар еді сондай жануар,
Шаншылар тап сондай-ақ. Аты оның -- қосаяқ.
Ақынның "Қосаяқты" суреттеуі қай жағынан болсын, мінсіз. Өлеңдегі сөз қолданыстар шын мәнінде ерекше бір толғаныстан туындаған.
Қосаяқ - Нарын құмында көп болатын кішкене ғана жәндік. Тышқанның бір түрі. Ақын оған арнаған өлеңін өзінің балалық шағы, өткен өмірімен байланыстырады. Бірақ ол өткен өмірді, Нарынның өткен күнін суреттегенде, оны қайта орнатамын деп әуреленбейді. Ол кездің жақсылығын айту үшін ой-қырын бірдей шолып та жатпайды. Келмеске кеткен бір өкініш, "Адыра қалған Нарында" деп қана жанап өтеді де, қосаяқты суреттеуге кіріседі. Қосаяқтың үздік портретін жасайды. Қосаяқ - қазақ әдебиетіндегі ең жақсы, ең керкем жасалған портреттің бірі. Өлеңді оқып шыққанда, көз алдыңда жанды тірі қосаяқ тұрады. Және оның портретін жасағанда, сол жануардың сұлулығына көрмеген адам шек келтірмейтіндей, әдемілігі үшін оны ұнататындай сезім қалдырады.
Адам баласына әуелден сүйікті ұғымдағы нәрсені суреттеп, оны сүйкімді етіп көрсетуден гөрі, бұрын ондай ұғымда болмаған, тіпті ешкім ілтипатқа алып, көңіл аудармайтын бір тосын нәрсені суреттеп, жұрттың оған көңіл аударуы қиынырақ, ол үлкен шеберлікгі тілейді. Шәңгерей шеберліктің бұл міндетін толық атқара алған. Қосаяққа жұрттың көңілін аудару былай тұрсын, сол өлеңді оқып шыққанда, "одан сұлу нәрсе жоқ екен" деп айтып салғандайсың. Сол мақұлыққа рақымың түскендей, ең аяулы нәрсенің қатарына қойғандайсың.
Шәңгерей өлеңдерінде көркем сөз құралдарының басқа түрлері де кездеседі. Мысалы, архаизм немесе басқа тілден енген сөздер. Өлендерінің көбі өткенді жырлауға арналғандықтан, архаизмдердің кездесуі табиғи құбылыс, ал басқа тілден енген сөздер көбінесе араб, парсы тілдерінен алынған, себебі Шәңгерей орыс тілімен қатар осы тілдерді де жақсы білген. Қанша жерден көп оқып, қаншама көп тіл меңгерсе де, әрбір ақын, ең алдымен өз ана тілінен нәр алып, өз әдебиетінің топырағында өсіп-жетіледі. Шәңгерей де ауыз әдебиетінен үлгі алып, өзіндік сөз қолданысын, өзіндік стилін жасады. Оны мына өлеңінен көруге болады.
Көрдің бе Қатшекейдің асылдығын,
Жалтақтап еткен ісін жасыруын.
Ау, жаным, сүйемісің, сүймеймісің,
Сүймесең, жоқ-ты саған бас ұруым, -
деген үзінді - қазақ фольклорында жиі кездесетін еспе қайталау арқылы құрылған қара өлеңдердің үлгісі.
Дыбыс әуезділігі, солардың ішінде дауысты (ассонанс), дауыссыз (аллитерация) дыбыстардың көп қайталаулары ақын өлендерінде мол.
Адамнан асқан екен ақыл-айлаң,
Ажары ақ бетіңнің асқан айдан.
Немесе:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жылмия.
Қараңды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүние!
Бұл жерде алдыңғысына дауысты, соңғысында дауыссыз дыбыстар көп қайталанады. Шәңгерей өлеңдерінің көркемдік қасиеттерінің ерекшелігінің өзі де осы әуезділігінде болса керек.
Шәңгерей, негізінен, көңіл күйі, махаббат, табиғат лирикасын жазған үлкен лирик. Ол - халқымыздың бай ауыз әдебиеті мұраларынан, орыс, татар әдебиеттерінен нәр алған ақын. Өлеңдерінде кездесетін шешендік өрнектер, нақыл сөздер, қара өлең, қайым өлеңде кездесетін қайталау үлгілері ауыз әдебиеті дәстүрінен өрбиді. Кейде Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз жыраулар мұрасының әсері де танылады. Ақын өлеңінің жаңа түрлерін, тың көркем бейнелі сөз тіркестерін жасап, өлеңнің бейнелілік сипатын, қуатын арттыруға күш салған. Ұтымды теңеу, салыстырулар тауьш, орайын келтіріп, тың сөз тізбектейді.
2.2. Шәңгерей Бөкеевтің ақындығы
Шәңгерейдің бізге белгілі шығармалары әлеуметтік өмірдің әр түрлі жақтарын қамтиды. Отаршылдық салдарынан туындап жатқан өзгерістерді көре білген ақын бұрынғы хандық дәуірдегі өмірді аңсайды. Оның қоғамдық ой-пікірлері, топшылаулары бірде өмір шындығын айқын көрсетсе, бірде өткенге алаңдау сарынында келеді. Жер-судың құты кетті, сәні кетті, бәрі адыра қалды. Бұрынғы асыл адамдар енді жоқ, бұрынғыдай билер, ерлер енді тумайды дейді.
Адыра дедім Нарынды,
Құсы ұшып көлінен,
Құты кетіп жерінен,
Саба құрсақ билерден,
Еңіреген ерлерден,
Айырылып адыра қалғанда.., -- дейді.
Ақын өз кезіндегі жаңалықтардың бәрін бірдей қабылдай бермеген. Қазақ даласындағы ел билеудегі жаңалықтар мен заң, тәртіптер, біртіндеп еніп жатқан капиталистік қарым-қатынастар, отаршылдық, сауда-саттық, халықтың жерден қыспаққа ұшырауы сияқты өзгерістер Шәңгерейдің көз алдында өтіп жатты. Бұрынғы хан ордасындағы ата-баба билігі мен беделі жайлы ұғым-түсініктер оның ақындығын сол бағытта оқшаушырақ қалыптастырды. Бұл кезеңде хан тұқымдарының да еркіндігі шектеле бастаған еді. Ақынның:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жымия.
Қаранды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүния...
деуі содан туған. Сондықтан да ақын бұрынғы ата-баба дәуірі еркіндік дәуір еді, ешкімге тәуелді емес едік, дегенді білдіреді. Ағасын ақылдың артық асқармен тең өлеңінде:
Ағасын ақылын артық асқармен тең,
Асылдың арқар ұранды тіреуі - сен.
Ала ту Абылайдың ала аттансаң,
Аламан артындағы біреуі - мен..,
деп, ұлы дүбір шықса қалмас едім, ел тәуелсіздігі үшін аттанған сарбаздың қатарында мен да Абылайлап аттанар едім дейді. Хан тұқымдары арасында Абылай ханның ел тәуелсіздігі үшін еткен тарихи еңбегі дәріптеліп, есімі қастерленді.
Ақынның өмір мен өлім туралы пәлсапалық толғанысынан өмір шындығының елесі көрінеді. Ол тумақ, өлмекті табиғи құбылыс ретінде түсінеді. Бұл ойын өлеңінде лирикалық бейне арқылы жеткізеді. Барлық қауіп-қатерді себеп-салдарлы түрде көрсетеді. Өмірдің өтуі өлеңінде қырдағы құланың аман жүрмегі жоқ, құдыққа құлан құласа, құлағында құрбақа ойнар, суға құлан шұбырса, жолын тосқан жолбарыс жүрегін жұлып, жем етер. Ол да аман қалмайды. Бөкен терісін бөрік еткен, сексеуілді күрке еткен мерген жалғыз оқпен оның да қазасын жеткізеді. Мерген де ажалдан құтылмайды. Кім болса да ажал оғынан құтылмақ емес дейді. Өз заманындағы әлеуметтік құрылысқа жатырқай қараған ақын алдағы болашақтан үміт күтпейді. Ақын ескі қоғамдық құрылыстың күйреуін белгілі мөлшерде өз басының да трагедиясы деп түсінетін сияқты.
Бұл дүние пәнилығын етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен...
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге, өлсе, қадірі кетеді екен...
Бұл сөздерінен де өмірдің өтуі, ескінің өтіп, жаңаның келуі, елді аузына қаратқан ерлердің, көзден тайса, көңілден кететінін айтып, торыққандай болғанын көреміз.
Шәңгерей шығармаларында өнер, ғылым, білім тақырыбы ерекше жырланады. Ол ғылым жетістігінде үлкен сеніммен қарайды. Қоғамның дамуы үшін қажет шарттардың бірі - ғылым екенін ұғындыруға күш салады. Жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апырай, кімге аян бұл жиһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар!
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені - Бұхарда, Казанда оқып келген қазақ-татар молдалары емес, дүние жүзіне әйгілі ғалымдар. Ол атақты ағылшын ғалымы Эдиссонды (1847-1931) үлгі етеді. Эдиссон Томас Алва - американың атақты физигі, электротехника мен байланыс жөнінде көп жаңалықтар ашып, түрліше құрал-аспаптар ойлап шығарған ғалым.
Сонымен қатар ғылымға бөгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Ақын Эдиссонға арнаған өлеңінде ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ғылымды бұтағы көп, жемісі мол, биік шынар бәйтерек бейнесінде суреттеп, ғалымның әр саласын сол бәйтеректің жемісі ретінде бейнелейді.
Бұл ғылым - бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарсы-күрсі.
Бар ғаләм он сегіз мың саясында,
Таусылмас, бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер - сол жемістің бірдемесі.
Эдиссон мұны істеген - ғалым адам,
Оқымас, жалқау біздей емес надан.
Пәнделерден қимие-симие ғылымы хикмет,
Көп сырлар ашты түпсіз дариядан...
Ақын ғылымның қоғамдық маңызын көпшілікке түсіндіруді оқыған адамға міндет етіп қояды
Былайынша, өзі айтқандай, Ай белгілі ақ мешіт, алпыс бөлме, жүз есік ,көк сарайда бұл пәниге мүше боп енген. Бес жасында әке-шешеден бірдей айырылып, жетім қалғанмен атадан қалған мол дәулеттің арқасында, жоқшылық дегеннің не екенін білмей, шалқып, толқып өсті.Оны ақынның өзі де жасырмай, бір өлеңінде былай жырлайды:
Бел будым жетімдікке бес жасымда,
Алайда дәулет құсы бар басымда
Көп жылға ата-аналы болады екен,
Жас жетім ата дәулет арқасында.
Ата-анаң өліп, мүлкі болса мұра,
Көп болар жалпақтаушың өз қасыңда, - деп ашық айтады.
Болашақ ақынның алаңсыз оқып білім алуы жолынан әкесінің інілері ештеңе аямай, қолдан келгеннің бәрін жасайды. Соның арқасында ол Астрахань қаласындағы гимназияны, екі жыл Орынбор қаласындағы кадет корпусында білім алды. Орыс тілін жетік біліп, орыс әдебиетімен жете танысады, жастайынан шығыс шайырларының сарынында жыр кестелеген оған орыс ақындарының өлеңдері игі әсер етті. Енді, оның жырларынан азаматтық әуен айқын сезіліп, лирикалық леп еседі.
Қызметке араласып біраз жыл Самара губерниясында бітімгер қазы (мировой судья) болып істеген Шәңгерей, кейін кеңсе жұмысын доғарып, өмірінің көбін Көлборсы қонысында өткізіп, шығармашылықпен шұғылданған, саятшылық құрған. Оның өлеңдерінің негізгі тақырыбы - өмір туралы толғау, оқу мен өнердің, ғылымның пайдасын насихаттау, адал махаббатты, әсем табиғатты жырлау. Ақын заман өзгеріп, қоғам түлеп, көненің жаңарып тұратынын мойындай отырып, өмірдің өткен шағын айтқанда, көкірегі қарс айрылады ,оны күрсіне еске алады. Қайта оралмас қайран жастық шақ пен балдырған балалық шақты, құмда қосаяқ қуған құлын күндерді аңсайды. Жаңаша тұрмыс құру үшін ғылым-білімнің, мәдениеттің қажет екенін ескертеді. Өзі де орыс үлгісімен мекенжай салғызып, егін еккізіп, бау-бақша өсіртеді.
Өмірінің соңғы жылдары ол ел ісіне мүлдем араласпай, көбіне өлең жазу, аң аулау сияқты жанына жақын қарекетпен ғана айналысты. Орыс әдебиетінің озық үлгілерін қазақ жастарына жеткізуге тырысып, М. Ю. Лермонтовтың өлеңдерін, Қашқын поэмасын қазақ тіліне аударды. Ғылымның табиғат құпиясын ашудағы рөлін сипаттап, түпсіз дариядан көп сыр ашқан ғалымдарды жырға қосады. Оған ғылымда мыңға жуық жаңалық ашқан, әсіресе электротехника саласын өркендетуге ұшы-қиырсыз еңбек сіңірген американ ғалымы Томас Эдисон жайындағы өлеңі айғақ. Осының өзінен-ақ Шәңгерей Бөкеевтің білімі қаншалықты бай, ой өрісі қаншалықты кең екенін мына өлең шумақтарынан аңғаруға болады:
Бұл дүние пәнилігін етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен.
Жұрт болар бір күндегі жоқ адамдар,
Ескілер бірден бірге бітеді екен.
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге өлсе қадірі кетеді екен.
***
Шайтанға шаршап тұрған ат бергенің -
Тамұққа жақынымды жақ дегенің.
Жыланды жолда жатқан ұрмай кетсең -
Тап болған бір ғаріпті шақ дегенің.
***
Оқысаң ғылым қорын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Кемелді білім алған кей жігіттер
Жерлерге қиял жетпес аяқ басар.
***
Ағаш еді құрма өскен,
Ұршық болды шуда ескен.
Бір қалыпта тұрмақ жоқ,
Шығармалық мұны естен.
***
Сусаған құлан шұбырса,
Іздегені қақ болар.
Жолбарысқа жол тосқан
Қазалы құлан тап болар.
***
Жалғаншы жарық дүние!
Бізден де бір күн қалады,
Піл сауырлы қара жер
Қойынын ашып, қол жайып,
Құшағына алады.
***
Айдынды көл суалса,
Бұлағы кеуіп құм алса,
Ауандап жүрген нән балық
Басын соғып қайраңға,
Ит пен құсқа жем болар.
2.3.Ақынның өлеңдеріне талдау
Шәңгерей Бөкеев Қашқын поэмасын М. Лермонтовтан (Беглец) қазақ тіліне аударған. Тілдік ерекшелігіне назар аударсақ, негізінен, түрік, араб сөздері көп қолданылған. Оған поэмадағы дұшпан, шілте, шаһит, гөзел, кәуір секілді сөздер мысал бола алады. Намыстан айрылып, жаудан қашқан жанның тағдыры поэмаға арқау болады.
Шығарманың басты кейіпкері - Һарун. Поэма атасы мен ағасының жанын жауға қалдырған Һарунның еліне қашып келе жатқан тұсынан басталады. Қашқынның жүрген жолдары арқылы оқиғаның кеңістігін және уақытын дәл көрсетеді.
Жердің түн жамылғанын, перделенгенін кейіптеу тәсілімен берген:
Күн батты сол арада, тұмандатты,
Түнеріп жердің бетін мұнар жапты.
Әлпелдің күн шығыстан иісі келіп,
Жер жүзі перделеніп ақшыл тартты.
Ай туып, балқып жерден сары алтындай,
Көтеріліп бірден-бірге жарығы артты.
Ағызып маңдай терін демін алып,
Келеді Һарун шаршап арып-талып.
Ай жарық, тау мен тастың арасынан
Таныды ауыл жұртын көзі шалып.
Тым-тырыс, айналада бір дыбыс жоқ,
Келеді бұқпақтаумен тасаланып.
Оқиғаның кей детальдарын беруде теңеулерді де қолданылған.
Киіктей орғып таудан Һарун қашты,
Қояндай бүркіт қуған жаман састы.
Ай туып, балқып жерден сары алтындай,
Көтеріліп бірден-бірге жарығы артты.
Тамшыдай домаланып уақыт-уақыт,
Тамады тырс-тырс етіп көздің жасы.
Төсек тартып жатқан досы Сәлімге келгендегі тұсы:
Һарунға Сәлім - үйден шық, кет! - деді.
Масқара болдың тамам, сен жоқ, - деді.
Кісіге сендей қорқақ пана үшін
Не үйім, не дүр дұғам еш жоқ, - деді,- деп берілген. Жаудан қорыққан қорқақдеп үйіне кіргізбеген.
Ал сүйгенінің есік алдына барғандағы қыздың салған әні:
Ар, намысқа шыдамас
Жас жігіттер, шын ерлер.
Қорқаққа кет дер, қарамас
Таудағы сұлу гөзелдер.
Осыны тыңдап тұрған Һарунның басқа амалы құрып, анасына келді.
Сөйлеме, залым, кәуір бұ жасыңды,
Қимадың жақсы өлімге бір басыңды.
Кет жалғыз, қашқын болған масқараңмен,
Қояйын қарайтпай-ақ ақ шашымды.
Қорқақ құл енді маған бала емессін,
Сүрттірмен ұятыңды көз жасымды!.
Ана жауабы осындай болды. Ешкімі қалмаған Һарун өз ісіне өкініп, анасы айтқан жақсы өлімнен қашқаны үшін, әкесі мен бауырын жау жерінде қалдырғаны үшін өз-өзін кешіре алмай, уайымына алмас қылыш нүкте қойды, өз-өзін өлтірді. Поэманың идеясы - жаудан қашпай, тұрысып, өз-өзін өлтірген алмас қылышпен бір жаудың басын алуға болатыны, өзінің емес, елдің, жердің, қара халықтың қамын ойлап, олар үшін жанын пида қылуды айтып, ерліктің туын ұстап, еліне қалқан болуға үгіттейді. Шәңгерей Бөкеев - ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасып, дамыған қазақ жазба әдебиеті өкілдерінің бірі. Ол Батыс Қазақстан облысының қазіргі Орда ауданында, Жасқұс құмында - хан ордасында дүниеге келген. Жәңгір ханның немересі.
Шәңгерей шығармаларында өнер, ғылым, білім тақырыбы ерекше жырланады. Ол ғылым жетістігінде үлкен сеніммен қарайды. Қоғамның дамуы үшін қажет шарттардың бірі - ғылым екенін ұғындыруға күш салады. Жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апырай, кімге аян бұл жиһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар!
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені - Бұхарда, Қазанда оқып келген қазақ-татар молдалары емес, дүние жүзіне әйгілі ғалымдар. Ол атақты ағылшын ғалымы Эдиссонды (1847-1931) үлгі етеді. Эдиссон Томас Алва - американың атақты физигі, электротехника мен байланыс жөнінде көп жаңалықтар ашып, түрліше құрал-аспаптар ойлап шығарған ғалым.
Сонымен қатар ғылымға бөгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Ақын Эдиссонға арнаған өлеңінде ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ғылымды бұтағы көп, жемісі мол, биік шынар бәйтерек бейнесінде суреттеп, ғылымның әр саласын сол бәйтеректің жемісі ретінде бейнелейді.
Бұл ғылым - бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарсы-күрсі.
Бар ғаләм он сегіз мың саясында,
Таусылмас, бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер - сол жемістің бірдемесі.
Эдиссон мұны істеген - ғалым адам,
Оқымас, жалқау біздей емес надан.
Пәнделерден қимие-симие ғылымы хикмет,
Көп сырлар ашты түпсіз дариядан...
Ақын ғылымның қоғамдық маңызын көпшілікке түсіндіруді оқыған адамға міндет етіп қояды. Ақын, бір жағынан, жастарды ғылымға үндесе, екінші жағынан, олардың аяқ жетпес жерлерге аяқ баспауын аңғартады. Ғылым түпсіз тұңғиық немесе асқар тауға ұқсас. Оның барлығын түп-түгел уысыңа сыйғызу мүмкін емес. Ғылымға ұмтылушылар өзіне белгілі бір шек қою керек деген пікірді меңзейді.
Шәңгерей Бөкеевтің өлеңдерінен туған жерге деген құрмет, ыстық сағыныш пен махаббатты да байқауға болады. Мысалы, синтаксистік параллелизмді пайдалана жазған Қайран жерім өлеңін атап айтуға болады. Өзінің талай өлеңінің дүниеге келуіне себепкер болған туған жер қашан да ыстық екенін тілге тиек етеді.
Әр түрлі өлең өсіп көгеріңкі
Мақпалдай төсеп салған қайран жерім.
Мақпалдай көгеріңкі төсеп салған,
Жәннеттей десем мислі емес жалған.
Жап-жасыл жер жүзінің қоштығына
Аспанда торғай шырлап еткен сайран.
Бір сағат сап ауасын татқан адам
Табады неше түрлі дертке дарман.
Сәйір етіп аруменен жүрсең мұнда,
Көкіректе қалмас еді-ау титтей арман.
Шәңгерей өлеңдерінде өмірдің әр кезеңдерінің суреті бар. Ол бес, он жеті, жиырма алты жастағы өмірді суреттеп, балалықтың, жігіттіктің, егде тартқан шақтың бейнесін Шәңгерей ХІХ ғасырдың екінші жарымы, ХХ ғасырдың бас кезінде бұрынғы Ішкі Бөкей ордасында өмір сүрді. Бөкей ордасы, әсіресе Жәңгірдің хандық құрған кезі хан, феодалдарға қарсы езілуші шаруалар көтерілісінің туын тіккен жері болғандығы жұртшылыққа мәлім.
Шәңгерей есін білген кезде де халық көтерілісінің ізі әлі суымаған болатын. Бірақ ол жағдайлар хан семьясында туып, хандық тәрбиеде өскен келешек ақынға ешбір әсерін тигізе алмаған-ды.1841-1842 жылдар Ішкі Бөкей ордасының хандығын жою мәселесі қойылады. 1845 жылы Жәңгір хан өлгесін хандық жойылып, Ішкі Бөкей ордасын басқаратын уақытша кеңес құрылды. Оны басқарушылар патша чиновниктері болды. Бөкей ордасындағы хандықтың мансоқ болуынан екі жыл кейін Шәңгерей дүниеге келді.
Шәңгерей туралы көптеген адамдар жазды: Нұғыман Манаев, М.О.Әуезов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, т.б. Әйтсе де Шәңгерейдің өмірбаянын алғашқы құрастырушы да, оның творчествосына өзінше талдаулар жасаушы да Нұғыман Манаев. Н.Манаев Теңіз ауданынан. Революцияға дейін Уфа қаласында Ғалия медресесінде оқыған, орысша да жақсы білімді, Совет үкіметі кезінде бірден-ақ әлеумет жұмыстарына белсене араласып, үлкен-үлкен жауапты қызметтерде болған көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі.
Н.Манаев - Шәңгерейдің өмірін жақсы білетін адамдардың көпшілігімен жақын жолдас болған адам. Өзі жаратылысында ұшқалақ мінезі жоқ, өте салмақты, байымды, айтарлықтай инабатты кісі болатын. Демек, ол кісінің Шәңгерей өмірбаяны туралы келтірген фактілері мен сілтеулеріне әбден сенуге болады. Сондықтан біз Шәңгерейдің Н.Манаев жазған өмірбаянын негізге алдық.
Шәңгерейдің Қара мұрт деген қара сөзбен жазған әңгіме-романы болған. Сол романын уақытында бастыруға бермеген. Қолжазба күйінде әркім ұрлап алып оқып жүріп, аяғында жоғалтқан. Қара мұртты қолжазба күйінде ұрлап алып оқушының бірі - Абдол Бөкейханов... дей келіп: Бесінші жылдың төңкерісі, 1916 жылдың оқиғасы, баяғы орыс-жапон соғысы, орыс-түрік (Балқан) соғысы, кешегі азамат соғысы, 1917 жылғы Октябрь революциясы - бұлардың барлығы да Шәңгерейдің тұсында болған ірі оқиғалар. Шәңгерей сияқты ақындардың бұл сияқты оқиғаларға селт етпей қалатын жөні жоқ. Бірақ бұл оқиғалар туралы ақынның не ойлап, не істегені туралы біздің қолымызда, ел аузында қалған бас-аяғы жоқ, аз ғана сөзден басқа ешқандай дерек те жоқ1, - дейді Н.Манаев.
Зерттеушінің бұл күдіктері орынды. Оларға біз де қосыламыз. Шәңгерей - оқымысты, көзі ашық адам. Газет, журналдар да алдырып отырған әрі талант иесі ақын. Демек, ол айналасында болып жатқан әр алуан оқиғаларға көңіл аудармауы мүмкін емес. Қара мұрт, Сұрау-жауап әңгімелерінде қоғам өміріне өзінің ескі көзқарастарын өзгертуі де мүмкін. Бірақ ол материалдар қолымызда болмағандықтан, ол туралы пікір айту қиын. Сондықтан біз ақынның көзқарастары мен өмір танушылықтарын айқындауда оның қолдағы бар материалдарының негізіне сүйендік. Оларға қарағанда, Шәңгерей - ескішілдік көзқарастағы ақын. Бірақ Шортанбай, Әубәкір, т.б. қазақ ақындарымен салыстырғанда, олардан анағұрлым басқаша. Шәңгерей ескіні аңсаса да, оны қайта орнатуды арман етпейді. Өте бір қымбатымнан айырылдым деп жас та төкпейді. Бұл дүниеден мүлде безіп, ол дүниеге үндеу, өлімге шақыру, құдайға құлшылықты уағыздап, дінге берілуді насихаттаудан да Шәңгерей аулақ. Өткеннің қайта оралмайтындығын да жақсы ұғынады. Айналасындағы әр алуан жаңалықтарды мойындамаса да, оларға шабына қарсы шықпайды. Ол жаңалықтар елді аздырып, жұртты тоздырарлық жағымсыз құбылыстар деп, ешкімді оларға қарсы үгіттемейді. Айналасындағы өмір құбылыстарына оның барлық қарсылығы дарашылдық бағытқа бой ұруымен ғана шектеледі.
ХІХ ғасырдың екінші жарымындағы ескілікті аңсаушы ақындардан кейбір жайттарда іргесін бөлек салып, жаңашылдық идеяны қолдаушыларға үн қосады. Мұны біз оның ғылымға, искусствоға, әдебиетке деген көзқарастарынан айқын аңғарамыз.
Оған дейінгі феодалдық идеяны үндеуші ақындар әр алуан жаңалықтардың барлығына қарсы шықты. Соның ішінде әсіресе ұнатпағаны - ғылым. Оны шайтани өнер деп түсіндіруге тырысты да, ислам дінін жаңалыққа қарсы күресте негізгі құралдарының бірі етіп қолданды. Шәңгерей, керісінше, әдебиет, искусство, ғылымға айрықша көңіл бөлді.
Шәңгерей ең алдымен ғылым мәселесіне үлкен сеніммен қарады. Қоғамның дамуы үшін ғылым негізгі шарттардың бірі екендігін ұғындыруға күш салды. Өлеңдерінде жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
1Шәңгерей. Өлеңдер жинағы, ККӘБ, Алматы, 1933, 26-бет.
Оқысаң ғылым нұрын, білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апыр-ай, кімге аян бұл жаһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар.
Ақын, бір жағынан, жастарды ғылымға үндесе, екінші жағынан, олардың аяқ жетпес жерлерге аяқ баспауын аңғартады. Ғылым түпсіз тұңғиық немесе асқар тауға ұқсас. Оның барлығын түп-түгел уысыңа сыйғызу мүмкін емес. Ғылымға ұмтылушылар өзіне белгілі бір шек қою керек деген пікірді мегзейді.
Бұның екеуі де дұрыс. Ғылымға ұмтылу қанша керек болса, әр адам ең алдымен ғылымның белгілі бір саласын толық меңгеріп алмай, көрсеқызарлыққа салынса, ондайлар көп нәрседен хабардар болғанмен, шалағай шалдуарлық шеңберінен аса алмайды. Көп ғылым саласын ойдағыдай меңгеріп, терең білу, бірнеше ғылым маманы болу - ілуде біреудің ғана қолынан келетін іс. Кез келген ғалым өзін Аристотель, Әл-Фараби, Ломоносов санауына болмайды. Сондықтан әркім өз шамасын білуі керек деген пікірдің қателігі жоқ.
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені, қазақтың Бұхарда, Мекке мен Мәдинеде, Қазанда оқып келген молдалары емес, Эдисон болды. Атақты физик-ағылшын ғалымын оларға үлгі етті. Сондай адам болсақ, құдайға да жаман кісі болмас едік, сол қолдан келмей тұр деп, оқымысты болуды арман етеді. Сонымен қатар ғылымға бөгеттік әрекет жасайтын, өздері соқыр, жұртты да қараңғылыққа қарай жетектейтін молдаларды өлтіре шенейді. Ақынның Эдисонға арнаған өлеңі ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қойып, молдаларды мысқылдап, Эдисонды мадақтау тұрғысынан жазылған. Жансыз затты сөйлеткен өнер-ғылымды молдалар шайтани іс деп бағалайды, бұдан артық надандық бола ма дей келіп, молда біткендердің бәрін де зілді кекесін түрінде шенеп, ғылымға төмендегіше анықтама береді:
Бұл ғылым бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарші-гүрсі.
Бар ғалам он сегіз мың саясында,
Таусылмас бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер сол жемістің бірдемесі.
Қазір біздің заманымыздың адамдары үшін ғылымның мәнін түсіндірудің қажеті аз. Өнер-ғылым шайтани нәрсе еместігін балаға шейін түсінеді. Бірақ Шәңгерейдің кезінде ғылымның қоғамдық мәнінің зорлығын, халқымыздың мәдениетті елдер сапына кіруі үшін ғылымның керектігін көпшілікке түсіндіру көзі ашық, оқыған азаматтардың негізгі міндеттерінің бірі болатын. Шәңгерей - бұл мәселеде де өз міндетін атқара білген ақындарымыздың бірі. Эдисонға арналған өлеңі бұған толық дәлел:
Сөйлеткен жансыз затты - өнер ісі,
Есітіп таң қалады көрген кісі.
Білмейді қалай етіп түсінерін,
Айтпаса түсіндіріп білген кісі.
Істерді Қазанда оқып, Бұхар барып,
Айтар ма ғалым болып келген кісі.
Сұрасақ бұл не іс деп, сол ғалымнан
Шайтани, - мұны дейді, - кәпір ісі.
Тәртіпсіз жоқ-бар затты оқуменен
Ғылымның қасил1 болмас қуат, күші, -
деп, ақын ғылымды көпшілікке түсіндіру әрбір көзі ашық азаматтың міндеті екендігін аңғартумен қатар, өмірге еш пайдасы жоқ дін оқуымен көр көз болған молдаларды сықақ етеді.
1Қасил - пайдаға аспас, табылмас.
Лермонтов Кавказ туралы көптеген лирикалық өлең, бірнеше поэмалар жазды: Черкестер, Кавказ тұтқыны, Қашқын, Мцыри, Ауыл Бастунжи, Измаил-Бей т.б.
Ұлы ақынның қай поэмасын алсақ та, суреттеген өмір құбылыстарының жайнақылығы, жан үзер нәзіктігі, адам образдарының өз ортасына тән нақтылығы, идеялық-көркемділіктерінің үздіктігі кімді болсын бас игізгендей. Демек, нәзік жан, лирик ақын Шәңгерейдің Лермонтовты сүюі де, оған құлай берілуі де заңды. Мүмкін Шәңгерей Лермонтовтың басқа да өлеңдерін аударған шығар. Бірақ бізге мәлімі - Қашқын поэмасы ғана.
Қашқынды Лермонтов 1839 жылы жазған. Жасынан Кавказ табиғатының әдемілігін, ол жерді мекендеуші халықтардың, әсіресе черкестердің отаны, жері үшін көрсеткен ерліктеріне сүйсініп, оны ерекше бір ізетпен жырлады.
Отаны үшін батырлықты ұран, қанжарын құрал еткен тау халықтарының ежелгі ерлік салтын бұзып, патриоттық дәстүрге кір келтірген, қорқақтықты өлтіре сынап, Һарунның іс-әрекетін адам жиіркенетіндей етіп суреттеді.
Поэмада екі ағасы, әкесі жауларымен белдесіп, қан майданның төрінде қаза тауып, зор ерлікпен өледі. Һарун кек алудың орнына, өз басын аман сақтау мақсатымен қашады.
Бұл қорқақтық, отанын сату, әкесі, ағаларынан өз жанын артық санап, қайткен күнде де тірі қалуды ойлаған барып тұрған ездік деп, ақын одан досы Сәлімді де, тау сұлуларын да, ақ сүтін беріп асыраған анасын да безіндіреді. Ақыры, ешкім паналатпай, Һарун өзін-өзі өлтіріп, бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz