Ірі қара шаруашылығы, ірі қара еті мен сүтін өндіру технологиясы
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. ӘДЕБИЕТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ірі қараның ет өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Барда мен бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2. ӨЗІНДІК ЗЕРТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Зерттеу материалы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт пішіні ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.3 Ірі қараның интерьері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.4 Ірі қараны жайып семірту және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.5 Ірі қараны бордақылау алаңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.6 Бордақыланған малдарды етке откізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. ӘДЕБИЕТІК ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Ірі қараның ет өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Барда мен бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2. ӨЗІНДІК ЗЕРТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Зерттеу материалы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт пішіні ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.3 Ірі қараның интерьері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.4 Ірі қараны жайып семірту және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.5 Ірі қараны бордақылау алаңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
3.6 Бордақыланған малдарды етке откізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
4 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ
Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына, шаруашылық бағытына, дұрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Ол малдың биологиялық ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты. Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның денсаулығы жөнінде және қандай тұқымға жататындығын білеміз. Сүтті және етті ірі қараны сыртқы құрылысына қарап айырады. Асыл тұқымды мал өсіру жұмысымен айналысқан уақытта малдың өнімділігін зерттеумен қатар, сыртқы дене құрылысын да зерттейді, әсіресе сұрыптау және жұптау мезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді. Малдың экстерьері оның тұқымына, жынысына, жасына, бағып күтуіне байланысты. Малдарды экстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік бағытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене құрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дұрыс анықтау қажет. Себебі дене мүшесінің кемістігі оның денсаулығының нашар екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өнімді аз беретіні мәлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И.Придорогин, Е.А.Богданов, П.Н.Кулешов, Е.Ф.Лискун, И.Ф.Иванов т.б оқымыстылар жатады. М.И.Придорогин Ресейде шыққан экстерьері жөніндегі оқулықтың бірінші авторы. Осы оқымыстының көп жылдық зерттеуі арқасында алғашқы рет ірі қараны кешенді бағалау көзделген. Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп, суреті және графикалық анықтау тәсілдері жатады.
Әр тұқымның өзіне тән стандарты болады, бағалағанда тұқымына және өніміне қарайды, әрі әр малдың жасын тісіне қарап айыру, ал тірідей салмағын дене өлшемі арқылы анықтау т.б. тәсілдер ұсынылған.
Етті ірі қара шаруашылығын интенсивті әдіспен жүргізіп, оның төлін бордақылауда биік межелерге жетіп жүрген озат бақташы, алдыңғы қатарлы малшылар бригадалары республикамызда көптеп саналады.
Мәселен, Қарағанды облысының «Дон» совхозының малшысы Б.Ескендіров өзіне бекітілген 123 ірі қараны интенсивті жолмен бордақылап, әрбір басына есептегенде орта есеппен тәулігіне 1546 г қосымша салмақ қосты. Қазанның 17 жылдығы атындағы совхоздың малшысы У.Еспаев 250 ірі қараның төлін өсіріп, бордақылап, әрқайсысынан орта есеппен тәулігіне 290 г қосымша салмақ алды.
Шығыс Қазақстан облысының «Таврия» аудандық ауылшаруашылық бірлестігінің малшысы В.С.Байназаров 123 ірі қараның тәуліктік салмағын орта есеппен 1049 граммнан, «Черновин» совхозының малшысы А.Смағұлов 123 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 720 граммнан, «Алтай» совхозында К.Күзекбаев қарамағындағы ірі қараның тәулігіне қосқан орташа салмағын 716 граммнан, «Жданов» аудандық ауыл шаруашылық бірлестігінде малшы Н.Ф.Гаврилова 229 ірі қара малдан орта есеппен тәулігіне 675 грамнан қосымша салмақ алды.
Гурьев облысының «Алғабас» ауыл шарушылық бірлестігінде К.Уәлиев 221 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 750 грамм қосымша салмақ алса, М.Үмбетияров 227 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 695 граммнан айналдырады. Жамбыл облысының Р.Люксембург атындағы совхозында Ж.Тақыриев 240 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 700 грамм қосымша салмақ алса, «Сарысу» совхозында Н.Сүлейменов 107 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 600 грамнан, Калинин атындағы колхоздың малшысы Б.Бөлегенов қарамағындағы 75 ірі қарадан тәулігіне орта есеппен 600 грамнан қосымша салмақ алады.
Алдыңғы қатарлы бригадалардың жеткен көрсеткіштеріне назар аударар болсақ мынадай: Қарағанды облысының Октябрьдің 17 жылдығы атындағы И.Я.Браун, Т.Сәлімбаев, А.Х.Генец, Қ.Тәшібаев басқаратын бригадалардың әрқайсысы бекітілген 1325 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орта салмағын 617 грамға жеткізеді.
Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына, шаруашылық бағытына, дұрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Ол малдың биологиялық ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты. Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның денсаулығы жөнінде және қандай тұқымға жататындығын білеміз. Сүтті және етті ірі қараны сыртқы құрылысына қарап айырады. Асыл тұқымды мал өсіру жұмысымен айналысқан уақытта малдың өнімділігін зерттеумен қатар, сыртқы дене құрылысын да зерттейді, әсіресе сұрыптау және жұптау мезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді. Малдың экстерьері оның тұқымына, жынысына, жасына, бағып күтуіне байланысты. Малдарды экстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік бағытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене құрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дұрыс анықтау қажет. Себебі дене мүшесінің кемістігі оның денсаулығының нашар екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өнімді аз беретіні мәлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И.Придорогин, Е.А.Богданов, П.Н.Кулешов, Е.Ф.Лискун, И.Ф.Иванов т.б оқымыстылар жатады. М.И.Придорогин Ресейде шыққан экстерьері жөніндегі оқулықтың бірінші авторы. Осы оқымыстының көп жылдық зерттеуі арқасында алғашқы рет ірі қараны кешенді бағалау көзделген. Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп, суреті және графикалық анықтау тәсілдері жатады.
Әр тұқымның өзіне тән стандарты болады, бағалағанда тұқымына және өніміне қарайды, әрі әр малдың жасын тісіне қарап айыру, ал тірідей салмағын дене өлшемі арқылы анықтау т.б. тәсілдер ұсынылған.
Етті ірі қара шаруашылығын интенсивті әдіспен жүргізіп, оның төлін бордақылауда биік межелерге жетіп жүрген озат бақташы, алдыңғы қатарлы малшылар бригадалары республикамызда көптеп саналады.
Мәселен, Қарағанды облысының «Дон» совхозының малшысы Б.Ескендіров өзіне бекітілген 123 ірі қараны интенсивті жолмен бордақылап, әрбір басына есептегенде орта есеппен тәулігіне 1546 г қосымша салмақ қосты. Қазанның 17 жылдығы атындағы совхоздың малшысы У.Еспаев 250 ірі қараның төлін өсіріп, бордақылап, әрқайсысынан орта есеппен тәулігіне 290 г қосымша салмақ алды.
Шығыс Қазақстан облысының «Таврия» аудандық ауылшаруашылық бірлестігінің малшысы В.С.Байназаров 123 ірі қараның тәуліктік салмағын орта есеппен 1049 граммнан, «Черновин» совхозының малшысы А.Смағұлов 123 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 720 граммнан, «Алтай» совхозында К.Күзекбаев қарамағындағы ірі қараның тәулігіне қосқан орташа салмағын 716 граммнан, «Жданов» аудандық ауыл шаруашылық бірлестігінде малшы Н.Ф.Гаврилова 229 ірі қара малдан орта есеппен тәулігіне 675 грамнан қосымша салмақ алды.
Гурьев облысының «Алғабас» ауыл шарушылық бірлестігінде К.Уәлиев 221 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 750 грамм қосымша салмақ алса, М.Үмбетияров 227 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 695 граммнан айналдырады. Жамбыл облысының Р.Люксембург атындағы совхозында Ж.Тақыриев 240 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 700 грамм қосымша салмақ алса, «Сарысу» совхозында Н.Сүлейменов 107 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 600 грамнан, Калинин атындағы колхоздың малшысы Б.Бөлегенов қарамағындағы 75 ірі қарадан тәулігіне орта есеппен 600 грамнан қосымша салмақ алады.
Алдыңғы қатарлы бригадалардың жеткен көрсеткіштеріне назар аударар болсақ мынадай: Қарағанды облысының Октябрьдің 17 жылдығы атындағы И.Я.Браун, Т.Сәлімбаев, А.Х.Генец, Қ.Тәшібаев басқаратын бригадалардың әрқайсысы бекітілген 1325 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орта салмағын 617 грамға жеткізеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы. Оқулық. Алматы, 2012. – 225 б.
2 Искакбаев Б.Б. «Ірі қара шаруашылығы» - А.: Қайнар, 1996. – 123 б.
3 Изилов Ю.С. Практикум по скотоводству. - М.: Агропромиздат, 2003. - 88 б.
4 Искакбаев Б.Б. «Ірі қара шаруашылығы» - А.: Кайнар, 1986. - 199 б.
5 П.И Зеленков Скотоводство: Учебник для студентов вузов по спец. «Зоотехния» -Росто н\Д: «Феникс», 2005. - 71 с.
6 Кудин А.Г Зоотехнические основы повышения пожизненной продуктивности коров: Учебное пособие для студентов. – М . Колос, 2007. – 96 с.
7 Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы. Оқулық. Алматы, 2012 – 64 б.
8 А.Ә. Төреханов., Ж.К. Каримов., Ш.Д. Даленов., Д.Қ. Найманов., . Қайнар, 1987. - 144 б
9 Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж, 45-65 б.
10 Каримов Ж.К. "Қазақстанның сүтті сиыры" А.: Кайнар, 2001. - 247 б.
11 Оразбеков Ж , Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы - Алматы Қайнар 1991 ж, 78-85 б.
12 Ысқақбаев Б.Б Сиырды қолда өсіру -Алматы Қайнар 1987 ж, 36-54 б.
13 Төреханов А.Ә, Каримов Ж.К, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф 2006 ж, 251-269 б.
14 Б.В Искакбаев. Сиырды қолда өсіру. Алматы. Қайнар, 1987. - 144 б.
15 Б.В Искакбаев. Ірі қара шаруашылығы. Алматы. Қайнар, 1996. - 192б.
16 А. Бакиров, Қалиева А Ірі қара шаруашылығы. Электронды оқу құралы. Шымкент. ОҚМУ. 2011 - 160 б.
17 Н.ӘЖазылбеков. Ірі қара шаруашылығы. Оқулық. Алматы. Триумф «Т», 2006 ж. – 198 б.
18 Каримов Ж.К. «Қазақстанның сүтті сиыры» А.: Қайнар, 1979. – 345 б.
19 Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Найманов Д. «Ірі қара шаруашылығы». Қостанай, 1996 – 254 б.
20 Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж, 45-65 б.
21 Оразбеков Ж , Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар 1991 ж, 78 - 85 б.
22 Ысқақбаев Б.Б Сиырды қолда өсіру - Алматы Қайнар 1987 ж, 36-54 б.
23 Төреханов А.Ә, Каримов Ж.К, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы - Алматы Триумф 2006 ж, 251-269 б
24 Ярослав И. Практикум по основам животноводства и зоогигиены: учеб./ И.Ярослав, Н.Васютенкова. - М.: Высшаяшкола, 1980.-239 с.
25 Даленов Ш.Д., Каримов Ж.К., Жомартов М.Т. Скотоводство, технология производства молока и говядины. Учебное пособие. г. Алматы, 2001.– 112 б.
1 Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы. Оқулық. Алматы, 2012. – 225 б.
2 Искакбаев Б.Б. «Ірі қара шаруашылығы» - А.: Қайнар, 1996. – 123 б.
3 Изилов Ю.С. Практикум по скотоводству. - М.: Агропромиздат, 2003. - 88 б.
4 Искакбаев Б.Б. «Ірі қара шаруашылығы» - А.: Кайнар, 1986. - 199 б.
5 П.И Зеленков Скотоводство: Учебник для студентов вузов по спец. «Зоотехния» -Росто н\Д: «Феникс», 2005. - 71 с.
6 Кудин А.Г Зоотехнические основы повышения пожизненной продуктивности коров: Учебное пособие для студентов. – М . Колос, 2007. – 96 с.
7 Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы. Оқулық. Алматы, 2012 – 64 б.
8 А.Ә. Төреханов., Ж.К. Каримов., Ш.Д. Даленов., Д.Қ. Найманов., . Қайнар, 1987. - 144 б
9 Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж, 45-65 б.
10 Каримов Ж.К. "Қазақстанның сүтті сиыры" А.: Кайнар, 2001. - 247 б.
11 Оразбеков Ж , Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы - Алматы Қайнар 1991 ж, 78-85 б.
12 Ысқақбаев Б.Б Сиырды қолда өсіру -Алматы Қайнар 1987 ж, 36-54 б.
13 Төреханов А.Ә, Каримов Ж.К, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф 2006 ж, 251-269 б.
14 Б.В Искакбаев. Сиырды қолда өсіру. Алматы. Қайнар, 1987. - 144 б.
15 Б.В Искакбаев. Ірі қара шаруашылығы. Алматы. Қайнар, 1996. - 192б.
16 А. Бакиров, Қалиева А Ірі қара шаруашылығы. Электронды оқу құралы. Шымкент. ОҚМУ. 2011 - 160 б.
17 Н.ӘЖазылбеков. Ірі қара шаруашылығы. Оқулық. Алматы. Триумф «Т», 2006 ж. – 198 б.
18 Каримов Ж.К. «Қазақстанның сүтті сиыры» А.: Қайнар, 1979. – 345 б.
19 Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Найманов Д. «Ірі қара шаруашылығы». Қостанай, 1996 – 254 б.
20 Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж, 45-65 б.
21 Оразбеков Ж , Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар 1991 ж, 78 - 85 б.
22 Ысқақбаев Б.Б Сиырды қолда өсіру - Алматы Қайнар 1987 ж, 36-54 б.
23 Төреханов А.Ә, Каримов Ж.К, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы - Алматы Триумф 2006 ж, 251-269 б
24 Ярослав И. Практикум по основам животноводства и зоогигиены: учеб./ И.Ярослав, Н.Васютенкова. - М.: Высшаяшкола, 1980.-239 с.
25 Даленов Ш.Д., Каримов Ж.К., Жомартов М.Т. Скотоводство, технология производства молока и говядины. Учебное пособие. г. Алматы, 2001.– 112 б.
АННОТАЦИЯ
Бұл курстық жобада Ірі қара шаруашылығы, ірі қара еті мен сүтін өндіру
технологиясы пәні бойынша Ірі кара малды бордақылау және және оны
ұйымдастыру, тақырып 33 бетті қамтиды.
Өзіндік зерттеуде бөлімінде зерттеу материалы мен әдістері қамтылған.
Негізгі бөлімде қамтылған тақырыптар: Ірі қараның сырт пішінін бағалау
тәсілдері,сиырдың желіні туралы мағлұматтар, сүтті және етті бағыттағы ірі
қараның сырт пішіні
Техникалық қауіпсіздік. Қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
қарастырылған.
АНЫҚТАМАЛАР
Цистерна - дегеніміз өзінше бір резервуар, онда сүт жиналады.
Индекс - дегеніміз екі дене өлшемінің бір біріне пайыздың байланыс
қатынасын айтамыз.
Интерьер - деген сөз (франция тілінен шыққан intierier-ішкі құрылыс).
Эстерьер - деген сөз (франция тілінен шыққан exsterier-сыртқы құрылыс).
Гипофиздің ерекшелігі - сүттің тузілуіне тікелей әсері етіп қана коймай,
сонымен бірге басқа да эндокринді бездер арқылы (мысалы калкан безі) да сүт
түзілуінеәсер ете алады
N - үлкен жинақтың көлемі
R - фенотитиптік корреляцияның коэфиценті
T - варианттардыңорталықкөрсеткіштеннор малыауытқу молшері
N - жекеленген нұсқаулардың, варианттарының сандық мөлшері
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
МЖМБС 2.104-68 Негізгі жазбалар;
МЖМБС 2.01.-80 Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды белгілеу;
МЕМСТ 8218 - 89 Сүт. Тазалығын аңықтауәдістері;
МЕМСТ 9225 - 84 Сүт және сүт өнімдері;
МЖМБС 2.301-68 Форматтар;
МЖМБС 2.601-95 Пайдалану құжаттары;
МЖМБС 2.304-81 Сызбалық шрифттер;
МЖМБС 2.701-84 Схемалар.Түрлері мен типтері орынға қойылатын жалпы
талаптар;
МЖМБС 2.321-84 Әріптік белгілеу;
МК (ГК) Қ.Р Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің класификаторы
(ӘҚТБӨК);
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі;
құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқу әдістемелік процестерді
басқару;
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
г - грамм
кг - килограмм
л - литр
мл - миллилитр
мм - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№ - нөмір
% - пайыз
а.ө-азықтық өлшем
см - сантиметр
млн.- миллион
қ - қою
с - сирек
а - азоспермия
АҚШ - Америка Құрама Штаты
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК 5
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1. ӘДЕБИЕТІК 10
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа 10
өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ірі қараның ет 11
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.3 Барда мен 13
бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
2. ӨЗІНДІК 15
ЗЕРТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеу материалы мен 15
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.НЕГІЗГІ 16
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау 16
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт 19
пішіні ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ірі қараның 22
интерьері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.4 Ірі қараны жайып семірту және оны 28
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Ірі қараны бордақылау 29
алаңдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.6 Бордақыланған малдарды етке 30
откізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 ТЕХНИКАЛЫҚ 32
ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 34
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара
шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал
экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның
конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына,
шаруашылық бағытына, дұрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Ол малдың биологиялық
ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты.
Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның денсаулығы жөнінде және қандай
тұқымға жататындығын білеміз. Сүтті және етті ірі қараны сыртқы құрылысына
қарап айырады. Асыл тұқымды мал өсіру жұмысымен айналысқан уақытта малдың
өнімділігін зерттеумен қатар, сыртқы дене құрылысын да зерттейді, әсіресе
сұрыптау және жұптау мезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді.
Малдың экстерьері оның тұқымына, жынысына, жасына, бағып күтуіне
байланысты. Малдарды экстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік
бағытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене
құрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дұрыс
анықтау қажет. Себебі дене мүшесінің кемістігі оның денсаулығының нашар
екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өнімді аз беретіні мәлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И.Придорогин,
Е.А.Богданов, П.Н.Кулешов, Е.Ф.Лискун, И.Ф.Иванов т.б оқымыстылар жатады.
М.И.Придорогин Ресейде шыққан экстерьері жөніндегі оқулықтың бірінші
авторы. Осы оқымыстының көп жылдық зерттеуі арқасында алғашқы рет ірі
қараны кешенді бағалау көзделген. Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп,
суреті және графикалық анықтау тәсілдері жатады.
Әр тұқымның өзіне тән стандарты болады, бағалағанда тұқымына және
өніміне қарайды, әрі әр малдың жасын тісіне қарап айыру, ал тірідей
салмағын дене өлшемі арқылы анықтау т.б. тәсілдер ұсынылған.
Етті ірі қара шаруашылығын интенсивті әдіспен жүргізіп, оның төлін
бордақылауда биік межелерге жетіп жүрген озат бақташы, алдыңғы қатарлы
малшылар бригадалары республикамызда көптеп саналады.
Мәселен, Қарағанды облысының Дон совхозының малшысы Б.Ескендіров
өзіне бекітілген 123 ірі қараны интенсивті жолмен бордақылап, әрбір басына
есептегенде орта есеппен тәулігіне 1546 г қосымша салмақ қосты. Қазанның 17
жылдығы атындағы совхоздың малшысы У.Еспаев 250 ірі қараның төлін өсіріп,
бордақылап, әрқайсысынан орта есеппен тәулігіне 290 г қосымша салмақ алды.
Шығыс Қазақстан облысының Таврия аудандық ауылшаруашылық бірлестігінің
малшысы В.С.Байназаров 123 ірі қараның тәуліктік салмағын орта есеппен 1049
граммнан, Черновин совхозының малшысы А.Смағұлов 123 ірі қараның
әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 720 граммнан, Алтай
совхозында К.Күзекбаев қарамағындағы ірі қараның тәулігіне қосқан орташа
салмағын 716 граммнан, Жданов аудандық ауыл шаруашылық бірлестігінде
малшы Н.Ф.Гаврилова 229 ірі қара малдан орта есеппен тәулігіне 675 грамнан
қосымша салмақ алды.
Гурьев облысының Алғабас ауыл шарушылық бірлестігінде К.Уәлиев 221 ірі
қарадан орта есеппен тәулігіне 750 грамм қосымша салмақ алса, М.Үмбетияров
227 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 695 граммнан
айналдырады. Жамбыл облысының Р.Люксембург атындағы совхозында Ж.Тақыриев
240 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 700 грамм қосымша салмақ алса,
Сарысу совхозында Н.Сүлейменов 107 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 600
грамнан, Калинин атындағы колхоздың малшысы Б.Бөлегенов қарамағындағы 75
ірі қарадан тәулігіне орта есеппен 600 грамнан қосымша салмақ алады.
Алдыңғы қатарлы бригадалардың жеткен көрсеткіштеріне назар аударар
болсақ мынадай: Қарағанды облысының Октябрьдің 17 жылдығы атындағы
И.Я.Браун, Т.Сәлімбаев, А.Х.Генец, Қ.Тәшібаев басқаратын бригадалардың
әрқайсысы бекітілген 1325 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орта
салмағын 617 грамға жеткізеді.
1ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа өткізу
Ет өндіру шаруашылықтарында мамандандырудың жаңа түрін колданып, өлі
табиғи және экономикалық шаруашылықтардың мамандануына қарай, оларда ет
өндіру технологиясы да өзгереді.
Сондықтан әр түрлі мамандандырылған шаруашылықтарда ет өндіру
технологияларының өзінше ерекшеліктері бар. Жас малды өсіріп дамыту жэне
оларды бордақылау жүмыстарымен ірі, жоғары механикаландырылган
шаруашылықтар комплекстері үздіксіз-цех тәсілі бойынша және
мамандандырылган мал бордақылау шаруашылықтары айналысады.
Осы шаруашылықтарға болашақ бордақыланатын малдар. осы аймақтардағы
басқа үсақ шаруашылықтардан әкелінуі және осы жүмыс келісімшарт бойынша
іске асады.
Көптеген тэжірбиелер бойынша, әсіресе Ресей, Украина, Балтык, теңізі
бойындағы республикалардың шаруашылықтары осы тэсілді қолданып үлкен
нэтижеге жетті.
Шаруашылық үжымдары кант және вино зауыттарының маңайында ұйымдастырған,
ол шаруашылықтар, потока жэне барданы пайдаланып, малдарды бордақылайды.
Н.Найманов өз еңбегінде сүтті сиырлар жайлы жазылған. Сүтті сиыр
шаруашылықтарында бұзауды жыл бойы алып. оларды эрі қарай өсіреді. Әрине,
көптеген аймактарда, ірі арнайы шаруашылықтарда төлдерді 10-20 күндігінен
бастап әрі карай өсіріп-дамытады.
Бүл шаруашыл ықтарда жас малдарды өсіріп-дамыту технологиясы өзгереді.
Жас малдарды 13-14 айлығына дейін қарқынды өсіріп, етке тірі салмақтары
400-450 кг жеткенде өткізуге, немесе сатуға болады.
Теміржол торабымен малды тасығанда арнайы вагондарды пайдаланады, онда
өр мал байлаулы, ішінде суы жөне азықтан-дыру астауы болады.
Әр вагонға 8-12 ірі қара немесе 12-20 тел сияды. Әрбір 2 вагонда 1
жүмысшы болады.
Малды машинамен тасу үшін 2 метрлік борты болуы қажет, арнайы машинаға
10 мал сияды, ал малды айдап еткізу, тек қана жақын аралықта болса
қолданылады. Малды етке өткізерден бүрын, шаруашылық пен ет комбинатының
арасында келісім жасалынып, сонан соң графикке сәйкес еткізеді. Ірі қараның
ет өнімі, оның тұқымына, тұқымдылығына, азықтандыру деңгейіне,
бордақылауына, жасына және жынысына байланысты
Ірі қараны тірідей салмағы немесе ұша салмағы бойынша жөне ет сапасына
қарап қабылдайды.
Малды тірідей еткізгенде, оны өлшейді және қоңдылығын анықтайды, ал
сойып еткізсе, онда ұшаның салмағын, семіздігін және ет категориясын
анықтап, мемлекеттік стандартпен салыстырады [15].
1.2 Ірі қараның ет өнімділігі
А.Бакиров өз еңбегінде ірі карамалын ет өнімділігі және күтімі
бордакылау жайыннда мәлімет берген.Ірі қара етінің тағамдылығы және
дәмділігі өте жоғары, себебі оның құрамында белоктар, иайлар, минералды
заттар, тағы да витамин топтары А,Д,В бар. Еттің тағамдық құндылығы оның
кұрамындағы белоктарға байланысты. Оған: глобулин, альбумин, минозин, және
т.б. кіреді. Ірі қара еттінің адам организіміне сіңуі өте жоғары -95%. Әр
түрлі тұқымға жататын ірі қараның еттінің сапасы оның морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктеріне де байлнысты. Ол ерекшеліктері тұқымдарына,
азықтандыруына, бағып-күтуіне, өсіп-жетілуіне, тығыз байланысты. Ірі қара
еттінің көрсеткішіне, оның сапасы мен ұшасының салмағы жатады. Әсіресе,
тірідей салмағы, сойыс салмағы және ет салмағы жатады. Сапасының
көрсеткішіне ұшасының шеміршегі, тағы да химиялық құрамы мен ет калориясы
жатады. Ірі қара етін бағалағанда 1 кг қосқан салмағына қанша азық өлшемі
жұмсалады және төлдердің өсіп-даму қарқыны қандай екені анықталады. Ірі
қара етінің салмағына азықтандырудың және өсіп-дамуының ерекшеліктері де
көп әсер етеді, ал оның сапалығына ірі қараның тұқымының, жынысының және
жасының да әсері зор [9].
Малды сойғанда таза ет іш майын алумен қатар, қосымша көптеген
тағамдарда алады. Тағамдылығына қарай қосымшалары екі топқа бөлінеді.
Біріншісіне: бауыр, бүйрек, тіл, жүрек, желін тағы басқалары жатса,
екіншісіне: қарын, өкпе, шек қарын, т.б. жатады. Ірі қараны союдың
нәтижесінде, жеңіл өнеркәсібінде пайдаланылатын: тері, мүйіз, сүйек, жүн
т.б. алса, ішінен әр түрлі фармацептикалық көптеген бездер алады (гипофиз,
т.б.).
Ірі қараның ет өнімі, оның тұқымына, тұқымдылығына, азықтандыру
деңгейіне, бордақылауына, жасына және жынысына байланысты.
Тұқым қуалаушылық белгілерінің бір бірімен қатынасы әртүрлі. Мысалы,
бұзаудың туғандығы салмағымен енесінің тірі салмағының арасындағы байланыс
жоғары. Ғылыми деректер бойынша төлдердің қарқынды өсуі мен азықты өтеу
арасында да байланыс корреляциясы жоғары. Малдың тәуліктік салмағының
жоғарылауына байланысты, оған шығатын азықтың арзандайтынын байқаймыз [2].
Ірі қара ұшасына: таза ет, майы, сүйегі, дәнекер ұлпалары және шеміршегі
кіреді. Тағамдылығына қажеттілігіне таза ет пен майы, ал сүйегі мен дәнекер
ұлпасының сіңірі мен шеміршегінің тағамдық қасиеті төмендеу.
Ірі қара етінің сапасына көп әсер ететіні, оның морфологиялық және
гистологиялық белгілері, сонымен қатар химияллық және дәмділік қасиеттері.
Ұшаның құрамы көбінесе, оның азықтандыруына, қоңдылығына, тұқымына,
жынысына және жасына көп байланысты. Ірі қара етінің тағамдылық қасиетіне
оның калориясы арқылы білеміз, ал етінің калориясы ұшадығы майына көп
байланысты. Ұшадағы таза ет пен майының аралығындағы байланысты есептеу
арқылы, еттің сапасын бағалаймыз.
Таза еті. Ет құрамына белоктар, ал белоктардың құрамына амин қышқылдары
(аргинин, лизин, метионин, триптофан, цистин т.б.) кіреді.
Белоктардың үлесі еттің тағамдылығын жақсартады. Ұша құрамында жалпы
белок 13%-дан 22%-ға дейін. Еттің тағамдылық қасиетін екі аминқышқылының
қатынасы анықтайды, оған: триптофан және оксипролин жатады. Осы екі
аминқышқылының өзара қатынасы 4,8-5 және одан жоғары.
Ет ұлпасының өзгеруі қаңқаға да байланысты. Постэмбрионалдық кезеңде
аяқтарының сүйегінің өсуі бәсеңдесе, ал еттің дамуы қарқынды болады.[3]
Малдың өсіп-даму кезеңінде ет талшықтарының ұзындығы және диаметрі де
өседі. Мал туғанынан бастап, оның ет талшықтары да дами бастайды. Жас
малдың еті жұмсақ және жұқа болып келеді. Малдың өсіп-даму мезгілдеріне ет
талшықтарының диаметрі өзгереді, әрине оған көп әсер ететін азықтандыру
деңгейі.
Еттің түсі оның құрамындағы миоглобинге байланысты, ал миоглобині малдың
жасы ұлғайған сайын және азықтандыруға байланысты көбейеді. Сондықтан
бұзаулардың еті ақшыл келсе, ал кәрі малдарының еті қызыл түсті болып
келеді. Ірі қара етінің дәмді болуы, олардың ет талшықтарында майдың
бітуіне байланысты.
Май ұлпасы. Ірі қара денесі үшін май ұлпасының бітуінің маңызы зор, ол
организімнің дамуына және қоректенуіне көп әсерін тигізеді.
Сонымен қатар ірі қараның дене майының организіміндегі судың алмасуына
да қатысады. Май ұлпасы мал организімін әр түрлі қолайсыз жағдайлардан
сақтайды, әсіресе суық мезгілдерінде, еттің тері асты майының құрғап
кетпеуіне әсер етеді. Еттің түсі оның құрамындағы миоглобинге байланысты,
ал миоглобині малдың жасы ұлғайған.
Май ұлпасының химиялық құрамы малдың жасына қарай өзгереді. Жас
малдардың майлары ұсақ, себебі құрамында су мен белое көбірек. Жасы
ұлғайған сайын май түйіршіктері де іріленеді, таза майы көбейеді де,
құрамындағы су мен белок азаяды. Сонымен қатар майдың түсі өзгереді.
Егер де бұзаулардың майы ақшылдау болса, сақа малдарының майының түсі
сарғылт болып келеді.
Ұшадағы майдың үлестік салмағы малдың тұқымына, азықтандыруына, жасына,
жынысына байланысты 3%- дан 55%-ға және одан да көбірек болады. Жас
малдардың майы аздау болса, ал сақа малдардың майы өте көп.
Ірі қара майы денесінің көптеген бөліміне бітеді: ішкі қуыстағы
мүшелеріне (бүйрегіне, шек қарнына т.б. ), тері астына, еттің ішіне, ет
талшықтарының араларына. Етті бағалағанда етке біткен майына да қарай
бағалайды.
Малдың өсіп дамуына байланысты, оның майы ең алдымен ішкі мүшелеріне,
еттің ішіне және еттер аралығына, одан кейін тері астына бітеді. Мал азығы
жетімсіз болып қалған жағдайда организм қорегі ретінде алғашқы тері
астындағы майы пайдаланылса, одан кейін ет аралық және ішкі майы
пайдаланылады.
Ет аралығына біткен май, еті жұмсақ және каллориясы көп болады.
Мамандардың дерегі бойынша ет аралығына біткен май ақ болса, онда ет
қаттылау және дәмі төмендеу болады.
Майдың өте көп біткені оның дәмділігін онша жақсартпайды, денеге
сіңуіде, жүғымдылық қасиеті де төмендейді [19].
1.3 Барда мен бордақылау
Ә.К.Байжұмановтың еңбегінде ірі караны бордакылау жайында малімет
берілген. Бардамен бордақылау екі мезгіл бойы өтеді, алғашқыда оған
үйретеді, бірте бірте беру мөлшерін көбейтеді. Наннан жасалған барданы
сүрлейді, ал картоптан жасалған барданы 6-8 процент ұсталған сабан қосады.
Жаңадан дайындалған барданы 25-30 градусқа дейін суытады. Малдардың жасына
қарай тәулігіне 50-80 грамға дейін барда, 4-7 кг шөп және 1-3 кг жем
береді. Тәулігіне малға барданы 3 рет берсе, әр бергенін екі бөліп береді
және берген сайын үсатылған көлемді азықты қосады. Барданы малға берген
уақытында, оларды суармайды, ал сүрленген барданы берсе тәулігіне бір рет
суарады. Барданың құрамында көміртегі және кальций аз болғандықтан, оның
рационына арпа, жүгері, сұлы және минералды заттарды да қосады, оған мель,
трокальциий фосфат т.б. Малдардың жасына қарай, бардамен бордақыланған
мезгілдерінде малдар тәулігіне 800-1000 грамм салмақ қосады [14]
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру ерекшеліктері
П.И.Зеленков өз еңбегіндн Етті ірі қара мал шаруашылықтары жайлы жазған.
Етті ірі қара мал шаруашылықтарында туған бұзаулар 6-8 айлығына дейін
енесінің баурында болып, енесінің сүтін еміп өседі. Етті ірі қара мал
шаруашылықтары жайылымы мол жерлерге орналасқан, оның малды жайып семіртуге
әсері зор, ал бордақылайтын шаруашылықтар егістігі жақсы дамыған аумақтарға
шоғырланған. Жалпы шаруашылықтардың мамандандырылуына, шоғырландыруына,
шаруашылық бағытына, бордақылау ерешеліктеріне, әрі мал азығымен қамтамасыз
етілуіне байланысты
төмендегідей арнайы комплекстер мен фермалар бар:-бұзауларды 10-20
тәулігінен бастап өсіріп 13,5-14 айлығында тірідей салмағы 420-450 кг
жеткенде етке өткізеді;[12]
-төлдерді 15-18 айлығына дейін бордақылап тірідей салмағы 400-450 кг
жеткенде етке өткізеді; ал бұл шаруашылықтар сүтті жөне сүтті-етті
шаруашылықтардан ұзауларды 4-6 айлығында қабылдаса, етті ірі қара мал
шаруашылықтарынан 7-10 айлығынан бастап қабылдайды;
-төлдерді 10-12 айлықтарына дейін өсіріп, тірідей салмағы 260-300 кг
жеткенде, оны басқа арнайы мамандандырылған бордақылау шаруашылықтарына
немесе бордақылау алаңына өткізеді;
-төлдерді және бракқа шыққан малдарды бордақылау алаңында және
кешендерде бордақылайды.
Мамандандырылған етті ірі қара мал шаруашылықтары мен фермалары көптеген
топқа бөлінеді. Оған:
- мамандандырылған етті асыл тұқымды шаруашылықтар, негізгі міндеті
төлдерін өсіріп, бордақылау; бұл шаруашылық тарда бүзауларды енесінің
баурында 8-10 айлығына дейін өсіріп, мамандандырылған бордақылау
шаруашылықтарына өткізеді;
-мамандандырылған етті шаруашылықтарда төлдерін өсіріп, 15-20
айлықтарында тірідей салмақтары 400-450 кг жеткенде етке өткізеді;
-етті ірі қара мал фермаларында бұзауларын 6-8 айлықтарына дейін
енелерінен бауырында өсірігт, бордақылау шаруашылықтарына өткізеді;
-асыл тұқымды мал зауыттары мен фермаларының негізгі мақсаты етті
тұқымды ірі қара малын одан әрі асылдандыру және басқа фермалардың табынын
толықтыратын асыл тұқымды төл өсіру.
Ет өндіретін шаруашылықтар көбінесе табиғи-экономикалық қолайлы
аймақтарда, әсіресе табиғи жайылымы және мал азығы мол жерлерде шоғырланған
[5].
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері
Ірі қара малдың сырт пішінін бағалай келіп, одан алынатын өнімді және
оның асылдығын білуге болады. Малдың сырт пішінін бағалау үшін зоотехник
селекционердің тәжірибесі мол болу керек, әрі ол бағаланатын малды жақсы
білуі қажет, сонымен қатар оның күтімі, азықтануы жөнінде мәліметтер
болғанда ғана малдың сырт пішіні дұрыс бағаланады.
Көзбен бағалау тәсілі. Малдың дене пішінін бағалаудың ең негізгісі болып
саналады. Тәжірибелі мамандар осы тәсілді пайдаланып малдың дене бітімін
(конституциясын), әрі денсаулығын т.б. анықтайды, әрі малдың өнімділігін
және асылдығын да анықтауға болады. Көзбен бағалау екі түрге бөлінеді:
біріншісі малдың мүшелерін жеке жеке сипаттап, оның мүшелерінің жетістігін
және кемістігін анықтаса; екіншісі мүшелерін балмен бағалау, сосын жалпы
қорытындысын шығарады.
Әр мүшені өлшеу. Малдың әр мүшесін өлшей бағалаудың да маңызы зор. Жалпы
малдың 70 дене өлшемі бар. Соның ғылыми зерттеуінде 52 дене өлшемі, жалпы
зерттеу үшін - 11 , орташа дене өлшемі - 18. Бірақта дене өлшемі дұрыс
болса да, малдың сырт пішіні жөнінде толық түсінік бере алмайды. Сондықтан
бұл тәсілді көзбенен бағалағанда қосымша мәлімет ретінде қолданады [4].
Графикалық тәсіл. Бұл тәсілдердің негізі, мысалы бір дене өлшемін 100
пайыз деп есептейді де, қалған өлшемдердің айырмашылығын соған пайызбен
шаға анықтайды. Содан кейін график сызады. Ал 100 пайыз деп алған дене
өлшемі түзу линия болады. Нәтижесінде екі үш топтың дене пішінінің
салыстырмалы бағалары анықталады.
Фотографиялық тәсілмен бағалау. Әсіресе, асыл тұқымды малдарды
фотосуреттермен бағалаудың маңызы зор. Дене өлшемін толықтыруда
фотосуреттің әсері ерекше. Әсіресе, өте жоғары бағалы асыл тұқымды малдарды
бағалағанда да фотосуреттің маңызы зор.
Зооинженерлер малдардың сырт пішінін бағалағанда олардың әр мүшелерінің
жетістіктері мен кемістіктерінеде көңіл бөледі.
Малдың жеке мүшелері. Басы. Малдың басының құрылысына және бітіміне
қарай мал сүйегіне баға беруге болады. Көпке белгілі, жалпы бастың
көлеміне, ұзындығына мен еніне және басының пропорциялық құрылысына қарай,
малдың қандай конституцияға жататынын, әрі шаруашылық үшін маңызын
анықтаймыз. Әр тұқымға, әр жынысты малға, әр бағытына қарай лайықты бастың
құрылысы болады. Сүтті бағыттағы сиырлардың басы үлкен емес, жеңіл,
ықшамды, үзынырақ, ал ені кішкентайлау. Бұқалардыңбасы сөлекет. Етті
бағыттағы сиырлардың басы ауырлау, ені үлкен, ұзындығы қысқалау. Маңдайы
өте енді. Мүйізі жуан, басы ауыр, дөңкиген, дене бітімі сөлекет түрге
жатады. Басы ұзын, мойын терісі қыртысты, сүйектері арбиған мал дене бітімі
нәзік типті сүтті тұқымға жататын сиырларға тән.
Мойыны. Малдың жынысына байланысты, әрі тұқым бағытына қарай олардың
мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті тұқымға жататын сиырлардың мойыны
жіңішке, терісі қыртысты, ал етті тұқымға жататын сиырлардың мойыны қысқа,
жуан, әрі мойыны басына тұтас жалғасып жатады, кеуде ойымы сүтті сиырларда
нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақсы жетілен.
Шоқтығы. Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кейде шошақ, ені
орташа. Шоқтығының шошақ көрінуі, оның етінің нашар жетілгенін көрсетеді.
Етті бағыттағы сиырлардың шоқтығы енді, біртегіс және жазық. Қосшоқтық
етінің нашар жетілгенінің белгісі, ондай малдарды тұқымдыққа қалдырмайды.
Кеудесі. Кеуде қуысында өкпе, жүрек орналасқан. Олардың демалу, қан
айналуы үшін маңызы зор. Өкпесі жасы жетілген малдың кеуде қуысы өте
көлемді келеді. Кеуденің көлемі оның ұзындығына, кеңдігіне және ендігіне
байланысты. Ал қушиған, терең емес, жауырын сырты ойлы болса, ол кеуде
мүшенің өте үлкен кемшілігі. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең,
терең, енді әрі ұзын болады, ал етті бағыттағы сиырлардың кеудесі енді және
терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне қарап та айтуға болады. Егерде
шоқтығының биіктігінің 50% болса, ондай кеуде терең болып саналады. Кеудесі
қушиған малдың шоқтығы биіктеу келеді, қабырғалары алшақ, әрі еттері нашар
жетілген болады.
Арқасы. Артқы дененің бір бөлімі, алдыңғы жағында шоқтықпен, артқы
жағында белмен, бүйір жақтарында қабырғаларымен шектескен. Малдың арқасы әр
уақытта тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдың сырт пішінінің
құрылысына көп әсер етіп, оның дене бітімінің мықтылығын анықтайды. Арқаның
мықтылығы оның омыртқа сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арқа,
малдың өте мықтылығын көрсетеді. Арқаның ойлылығы немесе бүкірлігі дене
пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу
қалпында артқы бөксемен жалғасады. Белдің мықтылығы, оның бел омыртқа мен
етінің жетілуіне байланысты.
Бөксенің көлемі жамбас, ортан жілік және құйымшақ сүйектерінің өзара
байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды артынан тұтас кең болуы керек.
Сиырдың сүттілігі және еттілігі көбінесе бөксенің көлеміне байланысты.
Барлық мал үшін мықыны кең, сауыры жалпақ, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған
немесе тым қысқа, әлде түсіңкі бөксе қай мал үшін де өте үлкен кемістік.
Іші.Малдың іші аумақты, ықшамды болғаны дұрыс, ал босаңқы және салбырап
тұрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші салбыраған малдардың белі қайқы келеді.
Әсіресе бұқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аяқтары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді болуы керек. Малдың
аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Тұяқтары мықты, ал түсі көмескі
болмағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге қайшы аяқтылық, ортақ
тілерсектік және т.б. жатады.
Малдың дене құрылысының индексі мал жасының, бағып күтудің жеке
азықтандырудың өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады [22].
Индекс тәсілі. Индекс - дегеніміз екі дене өлшемінің бір біріне пайыздың
айланыс қатынасын айтамыз. Мысалы, кеуде енінің кеуде тереңдігіне пайыздың
қатынасын кеуделілігінің индексі, кеудесінің жауырын тұсынан орамның
шоқтығының биіктігіне пайыздың қатынасын салмақтың -индексі т.б. сол сияқты
түсінеміз. Индекс тәсілінің маңызы зор, себебі ол тек қана бір белгіні ғана
анықтамай, қатарынан екі - үш белгіні анықтайды. Индекстің, әсіресе
малдардың тобын бірі мен бірін салыстырғанда маңызы зор, ол үшін 10 шақты
индексті қолданады.
Малдың дұрыс өсіп жетілгенін анықтау, дене құрылысының сыртқы сымбатын
бағалау, әрі малдың дене бітімінің сипатын білу үшін дене құрылысының
индексін есептейді. Әрине екі мүше өлшемі анатомиялық ерекшеліктері арқылы
бірімен бірі байланысты болады.
Дене құрылысы индексін есептеу арқылы малдың типіне толық сипаттама
беріледі, оның жасының өзгеруіне қарай дене құрылысындағы өзгерістер
анықталады.
Асыл тұқымды етті ірі қаралардың дене құрылысының ұзындық индексі сүтті
ірі қара тұқымдарымен салыстырғанда көбірек болса, ал дене құрылысының
сирақтылық индексі керісінше сүтті ірі қара тұқымында көбірек болады.
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт пішіні
Сүтті ірі қараның сырт пішіні. Басы жеңіл, ұзын, мойыны ұзын, әрі
жіңішке, мойын қыртысы көп. Арқасы түзу және ұзын, ішті, бөксе жағы кең,
құйымшағы ұзын, сирақтары жіңішке,түзу, буындары айқын көрініп тұрады, тұяқ
бітісі мықты. Бүкіл тұрқы созыңқы. Сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі
жақсы дамыған. Бірыңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және
аумақты, сауын алғаннан кейін жақсы қайтады [2].
Желіннің пішіні тегене немесе тостаған тәрізді, желіннің барлық сүт
бөлігіде бір қалыпты дамыған. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары,
қабырғалары қаңқасының бір қатар бөліктері білініп тұрады.
Жалпы дене құрылысы дұрыс бітпесе: басы үлкен әрі сөлекет, мойыны қысқа,
әрі етті, шоқтығы қос айыр, арқасы, белі қайқы, кеуде сүйегі қысыңқы, іші
төмен, құйымшағы өте биік болса, желіні ешкі желін тәрізді жетімсіз дамыса
оны сүтті ірі қара сырт пішінінің кемшілігі деп санайды.
Сүтті ірі қарада желіннің бөлімдері жақсы жетілген, көлемді келіп,
бауырына қарай көп созылған, сауылғаннан кейін сыздағаны жақсы қайтады,
яғни көлемі көп кішірейеді.
Желіннің терісі жұқа, жұмсақ жүнмен жабылған. Ең қолайлы желін тегене
немесе тостаған тәріздісі. Сүт бездері тамыры өте жақсы жетілуі қажет, әрі
сүт құдықшасымен жалғасып жатады. Емшектері тең орналасқан цилиндр тәріздес
болғаны жөн.
Басы ықшам, етті, әрі қысқа, мойыны қысқа және жалпақ, етті, бұлшық еті
жауырынымен тұтасып жатады. Жауырыны арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен
белі кең ой шұқырсыз етті және тұтас. Бөксесі шамбал, бұлшық еттері сыртына
теуіп тұрады. Аяқтары қысқа, талтақ. Терісі босаң, қалың шел қабаттары
күшті дамыған, ұйысқан жүн басқан.
Етті ірі қаралардың жалпы тұрқы төрт бақ шомбал, және кеудесі кең,
бұлшық еттері мен шел қабаты жақсы дамыған. Қабырғалары шеңберлі келеді.
Етті ірі қараның дене құрылысының кемшілігі: арқасы және белі қайқы,
кеуде сүйегі қысыңқы, құйрық түбі көтеріңкі, аяқтары биік.
Сүтті және етті ірі қара сырт пішіні аралас қалыптасқан. Бірақ, көбінесе
етті немесе сүтті бағыттағы өнімдері басым келуі мүмкін, соған орай дене
пішіні де өзгеріп түрады [3].
Әсіресе олай өзгеру ірі қара малының түқымына және асылдандыру жүмысының
төл өсіру, бағып күту, пайдалану себептеріне байланысты.
Дене пішінінің өзгеруі.
Малдың дене пішіні түқымдық қасиетіне байланысты, көбінесе жасына,
қоңдылығына, сыртқы жағдайдың өзгеруіне байланысты өзгеріп тұрады. Дененің
әр мүшесі бір уақытта өссе, әр уақытта қалыптасып, әр уақытта әр мүше жеке
жеке жетіліп қалыптасады.
Малдың аяқтарының сүйектері енесінің құрсағында тезірек дамыса, ал
кеуде, омыртқа, бөксе сүйектері саябыр дамиды. Сондықтан жаңа туған бұзау
ірі малға қарағанда дене тұлғасы қысқа және ұзын аяқты болып көрінеді. Ал
бұзау туғанынан бастап кеуде, омыртқа жэне бөксе сүйектері тез жетіліп,
дене тұлғасы ұзын, әрі енді көрінеді. Ірі қараның сырт пішінінің
қалыптасуына азықтандырудың эсері мол. Мал азығы жетімсіз болса, әсіресе
сиырлардың буаз мезгілінде, онда туған бұзаулардың аяғы қысқа болып, кеуде
сүйектері де нашар жетіледі т.с.с. Ондай ірі қара жасы ұлғая дене пішінінде
көптеген кемістіктер болады.
Ондай малдардың өнімі аз жэне өте баяу өседі. Ал төл мал азығымен
уақытында мол қамтамасыз етілсе, оның өсіп жетілуі жэне дене бітімінің
қалыптасуы дұрыс өтеді. Бірақ та малды қаншама жақсы азықтандырғанмен оның
дене пішінінің кейбір кемшіліктерін түзету өте қиын; оған шоқтығының,
арқасының, белінің, аяқтарының жэне т.б. кемшіліктер жатады.
Ірі қараның дене пішінінің қалыптасуына ерекше әсер ететіні тұқым
қуалаушылық қасиеті. Сондықтан ең бастапқы мәселе, дене пішінінің
қалыптасуға әсерін тигізетін, малды жақсы азықтандырумен қатар, оны
сұрыптау және жүп таңдау мәселелері. Егерде будандастыратынекі малдың дене
пішінінің кемшілігі болса, оларды шағылыстыруға болмайды. Ондай малдарды
бракқа шығарады, етке өткізеді. Дене пішінінің кемістігі бар малды алдын
ала бракқа шығарып тұрса мал табыны тазарып, асылдандыру жұмысы іске асады.
Басы ықшам, етті, әрі қысқа, мойыны қысқа және жалпақ, етті, бұлшық еті
жауырынымен тұтасып жатады. Жауырыны арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен
белі кең ой шұқырсыз етті және тұтас. Бөксесі шамбал, бұлшық еттері сыртына
теуіп тұрады. Аяқтары қысқа, талтақ. Терісі босаң, қалың шел қабаттары
күшті дамыған, ұйысқан жүн басқан.
Малдың дене мүшелері жасына қарай әр түрлі өзгеріп тұрады. Әсіресе кеуде
орамы және дененің қиғаш ұзындығы, бүл мүше өлшемдері малдың ұзындығы және
көлемін анықтайды. Ірі қараның күйі деп сыртқы пішініне байланысты, оның
қоңдылығын айтады. Малдың күйі әр уақытта өзгеріп тұрады. Малдың күйін
төртке бөледі: зауыттық, көрмелік, жұмыстық және бордақылық (кесте 2).
Кесте 2-Етті бағыттағы тұқым сиырының сырт пішіні мен дене бітімін сынау
бағасы
Дене мүшелеріЖоғары балл алу үшін қойылатын талапСынақ бағанасы
мен жалпы
тұлғасы
негізгкоэф- жалпы
і баллфициентбалл
Жалпы тұлғасытұлғасы пропорционалды және кең, 5 2 10
және тұқымдықдене бітімі мығым, ет женді тұқымдық
типінің типі жақсы айқындалған
айқындығы
бұлшық еттері жақсы дамыған 5 2 10
сүйектерінің сөлекеттігі жоқ, әрі
мықты
Сырт басы етті бағыттағы түқым малына 5 1 5
пішінінің тән,мойын еті жақсы дамыған , қысқа
дене
мүшелері:Басы
мен мойыны
Кеудесі кең, терең,жауырын сыртында буынтығы5 2 10
жоқ, жақсы жетілген төстік
Шоқтығы, жалпақ, ет басқан шоқтық, жоны 5 3 15
арқасы түзу,әрі кең, жоны мен белін қалың
(жоны), белі ет басқан
Сауыры түзу, кең және қалың ет басқан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жобада Ірі қара шаруашылығы, ірі қара еті мен сүтін өндіру
технологиясы пәні бойынша Ірі кара малды бордақылау және және оны
ұйымдастыру, тақырып 33 бетті қамтиды.
Өзіндік зерттеуде бөлімінде зерттеу материалы мен әдістері қамтылған.
Негізгі бөлімде қамтылған тақырыптар: Ірі қараның сырт пішінін бағалау
тәсілдері,сиырдың желіні туралы мағлұматтар, сүтті және етті бағыттағы ірі
қараның сырт пішіні
Техникалық қауіпсіздік. Қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
қарастырылған.
АНЫҚТАМАЛАР
Цистерна - дегеніміз өзінше бір резервуар, онда сүт жиналады.
Индекс - дегеніміз екі дене өлшемінің бір біріне пайыздың байланыс
қатынасын айтамыз.
Интерьер - деген сөз (франция тілінен шыққан intierier-ішкі құрылыс).
Эстерьер - деген сөз (франция тілінен шыққан exsterier-сыртқы құрылыс).
Гипофиздің ерекшелігі - сүттің тузілуіне тікелей әсері етіп қана коймай,
сонымен бірге басқа да эндокринді бездер арқылы (мысалы калкан безі) да сүт
түзілуінеәсер ете алады
N - үлкен жинақтың көлемі
R - фенотитиптік корреляцияның коэфиценті
T - варианттардыңорталықкөрсеткіштеннор малыауытқу молшері
N - жекеленген нұсқаулардың, варианттарының сандық мөлшері
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
МЖМБС 2.104-68 Негізгі жазбалар;
МЖМБС 2.01.-80 Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды белгілеу;
МЕМСТ 8218 - 89 Сүт. Тазалығын аңықтауәдістері;
МЕМСТ 9225 - 84 Сүт және сүт өнімдері;
МЖМБС 2.301-68 Форматтар;
МЖМБС 2.601-95 Пайдалану құжаттары;
МЖМБС 2.304-81 Сызбалық шрифттер;
МЖМБС 2.701-84 Схемалар.Түрлері мен типтері орынға қойылатын жалпы
талаптар;
МЖМБС 2.321-84 Әріптік белгілеу;
МК (ГК) Қ.Р Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің класификаторы
(ӘҚТБӨК);
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі;
құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқу әдістемелік процестерді
басқару;
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
г - грамм
кг - килограмм
л - литр
мл - миллилитр
мм - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№ - нөмір
% - пайыз
а.ө-азықтық өлшем
см - сантиметр
млн.- миллион
қ - қою
с - сирек
а - азоспермия
АҚШ - Америка Құрама Штаты
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК 5
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1. ӘДЕБИЕТІК 10
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа 10
өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ірі қараның ет 11
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.3 Барда мен 13
бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
2. ӨЗІНДІК 15
ЗЕРТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеу материалы мен 15
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.НЕГІЗГІ 16
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау 16
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт 19
пішіні ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ірі қараның 22
интерьері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.4 Ірі қараны жайып семірту және оны 28
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Ірі қараны бордақылау 29
алаңдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.6 Бордақыланған малдарды етке 30
откізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 ТЕХНИКАЛЫҚ 32
ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 34
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара
шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал
экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның
конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына,
шаруашылық бағытына, дұрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Ол малдың биологиялық
ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты.
Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның денсаулығы жөнінде және қандай
тұқымға жататындығын білеміз. Сүтті және етті ірі қараны сыртқы құрылысына
қарап айырады. Асыл тұқымды мал өсіру жұмысымен айналысқан уақытта малдың
өнімділігін зерттеумен қатар, сыртқы дене құрылысын да зерттейді, әсіресе
сұрыптау және жұптау мезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді.
Малдың экстерьері оның тұқымына, жынысына, жасына, бағып күтуіне
байланысты. Малдарды экстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік
бағытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене
құрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дұрыс
анықтау қажет. Себебі дене мүшесінің кемістігі оның денсаулығының нашар
екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өнімді аз беретіні мәлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И.Придорогин,
Е.А.Богданов, П.Н.Кулешов, Е.Ф.Лискун, И.Ф.Иванов т.б оқымыстылар жатады.
М.И.Придорогин Ресейде шыққан экстерьері жөніндегі оқулықтың бірінші
авторы. Осы оқымыстының көп жылдық зерттеуі арқасында алғашқы рет ірі
қараны кешенді бағалау көзделген. Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп,
суреті және графикалық анықтау тәсілдері жатады.
Әр тұқымның өзіне тән стандарты болады, бағалағанда тұқымына және
өніміне қарайды, әрі әр малдың жасын тісіне қарап айыру, ал тірідей
салмағын дене өлшемі арқылы анықтау т.б. тәсілдер ұсынылған.
Етті ірі қара шаруашылығын интенсивті әдіспен жүргізіп, оның төлін
бордақылауда биік межелерге жетіп жүрген озат бақташы, алдыңғы қатарлы
малшылар бригадалары республикамызда көптеп саналады.
Мәселен, Қарағанды облысының Дон совхозының малшысы Б.Ескендіров
өзіне бекітілген 123 ірі қараны интенсивті жолмен бордақылап, әрбір басына
есептегенде орта есеппен тәулігіне 1546 г қосымша салмақ қосты. Қазанның 17
жылдығы атындағы совхоздың малшысы У.Еспаев 250 ірі қараның төлін өсіріп,
бордақылап, әрқайсысынан орта есеппен тәулігіне 290 г қосымша салмақ алды.
Шығыс Қазақстан облысының Таврия аудандық ауылшаруашылық бірлестігінің
малшысы В.С.Байназаров 123 ірі қараның тәуліктік салмағын орта есеппен 1049
граммнан, Черновин совхозының малшысы А.Смағұлов 123 ірі қараның
әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 720 граммнан, Алтай
совхозында К.Күзекбаев қарамағындағы ірі қараның тәулігіне қосқан орташа
салмағын 716 граммнан, Жданов аудандық ауыл шаруашылық бірлестігінде
малшы Н.Ф.Гаврилова 229 ірі қара малдан орта есеппен тәулігіне 675 грамнан
қосымша салмақ алды.
Гурьев облысының Алғабас ауыл шарушылық бірлестігінде К.Уәлиев 221 ірі
қарадан орта есеппен тәулігіне 750 грамм қосымша салмақ алса, М.Үмбетияров
227 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орташа салмағын 695 граммнан
айналдырады. Жамбыл облысының Р.Люксембург атындағы совхозында Ж.Тақыриев
240 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 700 грамм қосымша салмақ алса,
Сарысу совхозында Н.Сүлейменов 107 ірі қарадан орта есеппен тәулігіне 600
грамнан, Калинин атындағы колхоздың малшысы Б.Бөлегенов қарамағындағы 75
ірі қарадан тәулігіне орта есеппен 600 грамнан қосымша салмақ алады.
Алдыңғы қатарлы бригадалардың жеткен көрсеткіштеріне назар аударар
болсақ мынадай: Қарағанды облысының Октябрьдің 17 жылдығы атындағы
И.Я.Браун, Т.Сәлімбаев, А.Х.Генец, Қ.Тәшібаев басқаратын бригадалардың
әрқайсысы бекітілген 1325 ірі қараның әрқайсысының тәулігіне қосқан орта
салмағын 617 грамға жеткізеді.
1ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Бордақыланған малдарды цехқа өткізу
Ет өндіру шаруашылықтарында мамандандырудың жаңа түрін колданып, өлі
табиғи және экономикалық шаруашылықтардың мамандануына қарай, оларда ет
өндіру технологиясы да өзгереді.
Сондықтан әр түрлі мамандандырылған шаруашылықтарда ет өндіру
технологияларының өзінше ерекшеліктері бар. Жас малды өсіріп дамыту жэне
оларды бордақылау жүмыстарымен ірі, жоғары механикаландырылган
шаруашылықтар комплекстері үздіксіз-цех тәсілі бойынша және
мамандандырылган мал бордақылау шаруашылықтары айналысады.
Осы шаруашылықтарға болашақ бордақыланатын малдар. осы аймақтардағы
басқа үсақ шаруашылықтардан әкелінуі және осы жүмыс келісімшарт бойынша
іске асады.
Көптеген тэжірбиелер бойынша, әсіресе Ресей, Украина, Балтык, теңізі
бойындағы республикалардың шаруашылықтары осы тэсілді қолданып үлкен
нэтижеге жетті.
Шаруашылық үжымдары кант және вино зауыттарының маңайында ұйымдастырған,
ол шаруашылықтар, потока жэне барданы пайдаланып, малдарды бордақылайды.
Н.Найманов өз еңбегінде сүтті сиырлар жайлы жазылған. Сүтті сиыр
шаруашылықтарында бұзауды жыл бойы алып. оларды эрі қарай өсіреді. Әрине,
көптеген аймактарда, ірі арнайы шаруашылықтарда төлдерді 10-20 күндігінен
бастап әрі карай өсіріп-дамытады.
Бүл шаруашыл ықтарда жас малдарды өсіріп-дамыту технологиясы өзгереді.
Жас малдарды 13-14 айлығына дейін қарқынды өсіріп, етке тірі салмақтары
400-450 кг жеткенде өткізуге, немесе сатуға болады.
Теміржол торабымен малды тасығанда арнайы вагондарды пайдаланады, онда
өр мал байлаулы, ішінде суы жөне азықтан-дыру астауы болады.
Әр вагонға 8-12 ірі қара немесе 12-20 тел сияды. Әрбір 2 вагонда 1
жүмысшы болады.
Малды машинамен тасу үшін 2 метрлік борты болуы қажет, арнайы машинаға
10 мал сияды, ал малды айдап еткізу, тек қана жақын аралықта болса
қолданылады. Малды етке өткізерден бүрын, шаруашылық пен ет комбинатының
арасында келісім жасалынып, сонан соң графикке сәйкес еткізеді. Ірі қараның
ет өнімі, оның тұқымына, тұқымдылығына, азықтандыру деңгейіне,
бордақылауына, жасына және жынысына байланысты
Ірі қараны тірідей салмағы немесе ұша салмағы бойынша жөне ет сапасына
қарап қабылдайды.
Малды тірідей еткізгенде, оны өлшейді және қоңдылығын анықтайды, ал
сойып еткізсе, онда ұшаның салмағын, семіздігін және ет категориясын
анықтап, мемлекеттік стандартпен салыстырады [15].
1.2 Ірі қараның ет өнімділігі
А.Бакиров өз еңбегінде ірі карамалын ет өнімділігі және күтімі
бордакылау жайыннда мәлімет берген.Ірі қара етінің тағамдылығы және
дәмділігі өте жоғары, себебі оның құрамында белоктар, иайлар, минералды
заттар, тағы да витамин топтары А,Д,В бар. Еттің тағамдық құндылығы оның
кұрамындағы белоктарға байланысты. Оған: глобулин, альбумин, минозин, және
т.б. кіреді. Ірі қара еттінің адам организіміне сіңуі өте жоғары -95%. Әр
түрлі тұқымға жататын ірі қараның еттінің сапасы оның морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктеріне де байлнысты. Ол ерекшеліктері тұқымдарына,
азықтандыруына, бағып-күтуіне, өсіп-жетілуіне, тығыз байланысты. Ірі қара
еттінің көрсеткішіне, оның сапасы мен ұшасының салмағы жатады. Әсіресе,
тірідей салмағы, сойыс салмағы және ет салмағы жатады. Сапасының
көрсеткішіне ұшасының шеміршегі, тағы да химиялық құрамы мен ет калориясы
жатады. Ірі қара етін бағалағанда 1 кг қосқан салмағына қанша азық өлшемі
жұмсалады және төлдердің өсіп-даму қарқыны қандай екені анықталады. Ірі
қара етінің салмағына азықтандырудың және өсіп-дамуының ерекшеліктері де
көп әсер етеді, ал оның сапалығына ірі қараның тұқымының, жынысының және
жасының да әсері зор [9].
Малды сойғанда таза ет іш майын алумен қатар, қосымша көптеген
тағамдарда алады. Тағамдылығына қарай қосымшалары екі топқа бөлінеді.
Біріншісіне: бауыр, бүйрек, тіл, жүрек, желін тағы басқалары жатса,
екіншісіне: қарын, өкпе, шек қарын, т.б. жатады. Ірі қараны союдың
нәтижесінде, жеңіл өнеркәсібінде пайдаланылатын: тері, мүйіз, сүйек, жүн
т.б. алса, ішінен әр түрлі фармацептикалық көптеген бездер алады (гипофиз,
т.б.).
Ірі қараның ет өнімі, оның тұқымына, тұқымдылығына, азықтандыру
деңгейіне, бордақылауына, жасына және жынысына байланысты.
Тұқым қуалаушылық белгілерінің бір бірімен қатынасы әртүрлі. Мысалы,
бұзаудың туғандығы салмағымен енесінің тірі салмағының арасындағы байланыс
жоғары. Ғылыми деректер бойынша төлдердің қарқынды өсуі мен азықты өтеу
арасында да байланыс корреляциясы жоғары. Малдың тәуліктік салмағының
жоғарылауына байланысты, оған шығатын азықтың арзандайтынын байқаймыз [2].
Ірі қара ұшасына: таза ет, майы, сүйегі, дәнекер ұлпалары және шеміршегі
кіреді. Тағамдылығына қажеттілігіне таза ет пен майы, ал сүйегі мен дәнекер
ұлпасының сіңірі мен шеміршегінің тағамдық қасиеті төмендеу.
Ірі қара етінің сапасына көп әсер ететіні, оның морфологиялық және
гистологиялық белгілері, сонымен қатар химияллық және дәмділік қасиеттері.
Ұшаның құрамы көбінесе, оның азықтандыруына, қоңдылығына, тұқымына,
жынысына және жасына көп байланысты. Ірі қара етінің тағамдылық қасиетіне
оның калориясы арқылы білеміз, ал етінің калориясы ұшадығы майына көп
байланысты. Ұшадағы таза ет пен майының аралығындағы байланысты есептеу
арқылы, еттің сапасын бағалаймыз.
Таза еті. Ет құрамына белоктар, ал белоктардың құрамына амин қышқылдары
(аргинин, лизин, метионин, триптофан, цистин т.б.) кіреді.
Белоктардың үлесі еттің тағамдылығын жақсартады. Ұша құрамында жалпы
белок 13%-дан 22%-ға дейін. Еттің тағамдылық қасиетін екі аминқышқылының
қатынасы анықтайды, оған: триптофан және оксипролин жатады. Осы екі
аминқышқылының өзара қатынасы 4,8-5 және одан жоғары.
Ет ұлпасының өзгеруі қаңқаға да байланысты. Постэмбрионалдық кезеңде
аяқтарының сүйегінің өсуі бәсеңдесе, ал еттің дамуы қарқынды болады.[3]
Малдың өсіп-даму кезеңінде ет талшықтарының ұзындығы және диаметрі де
өседі. Мал туғанынан бастап, оның ет талшықтары да дами бастайды. Жас
малдың еті жұмсақ және жұқа болып келеді. Малдың өсіп-даму мезгілдеріне ет
талшықтарының диаметрі өзгереді, әрине оған көп әсер ететін азықтандыру
деңгейі.
Еттің түсі оның құрамындағы миоглобинге байланысты, ал миоглобині малдың
жасы ұлғайған сайын және азықтандыруға байланысты көбейеді. Сондықтан
бұзаулардың еті ақшыл келсе, ал кәрі малдарының еті қызыл түсті болып
келеді. Ірі қара етінің дәмді болуы, олардың ет талшықтарында майдың
бітуіне байланысты.
Май ұлпасы. Ірі қара денесі үшін май ұлпасының бітуінің маңызы зор, ол
организімнің дамуына және қоректенуіне көп әсерін тигізеді.
Сонымен қатар ірі қараның дене майының организіміндегі судың алмасуына
да қатысады. Май ұлпасы мал организімін әр түрлі қолайсыз жағдайлардан
сақтайды, әсіресе суық мезгілдерінде, еттің тері асты майының құрғап
кетпеуіне әсер етеді. Еттің түсі оның құрамындағы миоглобинге байланысты,
ал миоглобині малдың жасы ұлғайған.
Май ұлпасының химиялық құрамы малдың жасына қарай өзгереді. Жас
малдардың майлары ұсақ, себебі құрамында су мен белое көбірек. Жасы
ұлғайған сайын май түйіршіктері де іріленеді, таза майы көбейеді де,
құрамындағы су мен белок азаяды. Сонымен қатар майдың түсі өзгереді.
Егер де бұзаулардың майы ақшылдау болса, сақа малдарының майының түсі
сарғылт болып келеді.
Ұшадағы майдың үлестік салмағы малдың тұқымына, азықтандыруына, жасына,
жынысына байланысты 3%- дан 55%-ға және одан да көбірек болады. Жас
малдардың майы аздау болса, ал сақа малдардың майы өте көп.
Ірі қара майы денесінің көптеген бөліміне бітеді: ішкі қуыстағы
мүшелеріне (бүйрегіне, шек қарнына т.б. ), тері астына, еттің ішіне, ет
талшықтарының араларына. Етті бағалағанда етке біткен майына да қарай
бағалайды.
Малдың өсіп дамуына байланысты, оның майы ең алдымен ішкі мүшелеріне,
еттің ішіне және еттер аралығына, одан кейін тері астына бітеді. Мал азығы
жетімсіз болып қалған жағдайда организм қорегі ретінде алғашқы тері
астындағы майы пайдаланылса, одан кейін ет аралық және ішкі майы
пайдаланылады.
Ет аралығына біткен май, еті жұмсақ және каллориясы көп болады.
Мамандардың дерегі бойынша ет аралығына біткен май ақ болса, онда ет
қаттылау және дәмі төмендеу болады.
Майдың өте көп біткені оның дәмділігін онша жақсартпайды, денеге
сіңуіде, жүғымдылық қасиеті де төмендейді [19].
1.3 Барда мен бордақылау
Ә.К.Байжұмановтың еңбегінде ірі караны бордакылау жайында малімет
берілген. Бардамен бордақылау екі мезгіл бойы өтеді, алғашқыда оған
үйретеді, бірте бірте беру мөлшерін көбейтеді. Наннан жасалған барданы
сүрлейді, ал картоптан жасалған барданы 6-8 процент ұсталған сабан қосады.
Жаңадан дайындалған барданы 25-30 градусқа дейін суытады. Малдардың жасына
қарай тәулігіне 50-80 грамға дейін барда, 4-7 кг шөп және 1-3 кг жем
береді. Тәулігіне малға барданы 3 рет берсе, әр бергенін екі бөліп береді
және берген сайын үсатылған көлемді азықты қосады. Барданы малға берген
уақытында, оларды суармайды, ал сүрленген барданы берсе тәулігіне бір рет
суарады. Барданың құрамында көміртегі және кальций аз болғандықтан, оның
рационына арпа, жүгері, сұлы және минералды заттарды да қосады, оған мель,
трокальциий фосфат т.б. Малдардың жасына қарай, бардамен бордақыланған
мезгілдерінде малдар тәулігіне 800-1000 грамм салмақ қосады [14]
1.4 Етке арналған төлдерді өсіру ерекшеліктері
П.И.Зеленков өз еңбегіндн Етті ірі қара мал шаруашылықтары жайлы жазған.
Етті ірі қара мал шаруашылықтарында туған бұзаулар 6-8 айлығына дейін
енесінің баурында болып, енесінің сүтін еміп өседі. Етті ірі қара мал
шаруашылықтары жайылымы мол жерлерге орналасқан, оның малды жайып семіртуге
әсері зор, ал бордақылайтын шаруашылықтар егістігі жақсы дамыған аумақтарға
шоғырланған. Жалпы шаруашылықтардың мамандандырылуына, шоғырландыруына,
шаруашылық бағытына, бордақылау ерешеліктеріне, әрі мал азығымен қамтамасыз
етілуіне байланысты
төмендегідей арнайы комплекстер мен фермалар бар:-бұзауларды 10-20
тәулігінен бастап өсіріп 13,5-14 айлығында тірідей салмағы 420-450 кг
жеткенде етке өткізеді;[12]
-төлдерді 15-18 айлығына дейін бордақылап тірідей салмағы 400-450 кг
жеткенде етке өткізеді; ал бұл шаруашылықтар сүтті жөне сүтті-етті
шаруашылықтардан ұзауларды 4-6 айлығында қабылдаса, етті ірі қара мал
шаруашылықтарынан 7-10 айлығынан бастап қабылдайды;
-төлдерді 10-12 айлықтарына дейін өсіріп, тірідей салмағы 260-300 кг
жеткенде, оны басқа арнайы мамандандырылған бордақылау шаруашылықтарына
немесе бордақылау алаңына өткізеді;
-төлдерді және бракқа шыққан малдарды бордақылау алаңында және
кешендерде бордақылайды.
Мамандандырылған етті ірі қара мал шаруашылықтары мен фермалары көптеген
топқа бөлінеді. Оған:
- мамандандырылған етті асыл тұқымды шаруашылықтар, негізгі міндеті
төлдерін өсіріп, бордақылау; бұл шаруашылық тарда бүзауларды енесінің
баурында 8-10 айлығына дейін өсіріп, мамандандырылған бордақылау
шаруашылықтарына өткізеді;
-мамандандырылған етті шаруашылықтарда төлдерін өсіріп, 15-20
айлықтарында тірідей салмақтары 400-450 кг жеткенде етке өткізеді;
-етті ірі қара мал фермаларында бұзауларын 6-8 айлықтарына дейін
енелерінен бауырында өсірігт, бордақылау шаруашылықтарына өткізеді;
-асыл тұқымды мал зауыттары мен фермаларының негізгі мақсаты етті
тұқымды ірі қара малын одан әрі асылдандыру және басқа фермалардың табынын
толықтыратын асыл тұқымды төл өсіру.
Ет өндіретін шаруашылықтар көбінесе табиғи-экономикалық қолайлы
аймақтарда, әсіресе табиғи жайылымы және мал азығы мол жерлерде шоғырланған
[5].
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері
Ірі қара малдың сырт пішінін бағалай келіп, одан алынатын өнімді және
оның асылдығын білуге болады. Малдың сырт пішінін бағалау үшін зоотехник
селекционердің тәжірибесі мол болу керек, әрі ол бағаланатын малды жақсы
білуі қажет, сонымен қатар оның күтімі, азықтануы жөнінде мәліметтер
болғанда ғана малдың сырт пішіні дұрыс бағаланады.
Көзбен бағалау тәсілі. Малдың дене пішінін бағалаудың ең негізгісі болып
саналады. Тәжірибелі мамандар осы тәсілді пайдаланып малдың дене бітімін
(конституциясын), әрі денсаулығын т.б. анықтайды, әрі малдың өнімділігін
және асылдығын да анықтауға болады. Көзбен бағалау екі түрге бөлінеді:
біріншісі малдың мүшелерін жеке жеке сипаттап, оның мүшелерінің жетістігін
және кемістігін анықтаса; екіншісі мүшелерін балмен бағалау, сосын жалпы
қорытындысын шығарады.
Әр мүшені өлшеу. Малдың әр мүшесін өлшей бағалаудың да маңызы зор. Жалпы
малдың 70 дене өлшемі бар. Соның ғылыми зерттеуінде 52 дене өлшемі, жалпы
зерттеу үшін - 11 , орташа дене өлшемі - 18. Бірақта дене өлшемі дұрыс
болса да, малдың сырт пішіні жөнінде толық түсінік бере алмайды. Сондықтан
бұл тәсілді көзбенен бағалағанда қосымша мәлімет ретінде қолданады [4].
Графикалық тәсіл. Бұл тәсілдердің негізі, мысалы бір дене өлшемін 100
пайыз деп есептейді де, қалған өлшемдердің айырмашылығын соған пайызбен
шаға анықтайды. Содан кейін график сызады. Ал 100 пайыз деп алған дене
өлшемі түзу линия болады. Нәтижесінде екі үш топтың дене пішінінің
салыстырмалы бағалары анықталады.
Фотографиялық тәсілмен бағалау. Әсіресе, асыл тұқымды малдарды
фотосуреттермен бағалаудың маңызы зор. Дене өлшемін толықтыруда
фотосуреттің әсері ерекше. Әсіресе, өте жоғары бағалы асыл тұқымды малдарды
бағалағанда да фотосуреттің маңызы зор.
Зооинженерлер малдардың сырт пішінін бағалағанда олардың әр мүшелерінің
жетістіктері мен кемістіктерінеде көңіл бөледі.
Малдың жеке мүшелері. Басы. Малдың басының құрылысына және бітіміне
қарай мал сүйегіне баға беруге болады. Көпке белгілі, жалпы бастың
көлеміне, ұзындығына мен еніне және басының пропорциялық құрылысына қарай,
малдың қандай конституцияға жататынын, әрі шаруашылық үшін маңызын
анықтаймыз. Әр тұқымға, әр жынысты малға, әр бағытына қарай лайықты бастың
құрылысы болады. Сүтті бағыттағы сиырлардың басы үлкен емес, жеңіл,
ықшамды, үзынырақ, ал ені кішкентайлау. Бұқалардыңбасы сөлекет. Етті
бағыттағы сиырлардың басы ауырлау, ені үлкен, ұзындығы қысқалау. Маңдайы
өте енді. Мүйізі жуан, басы ауыр, дөңкиген, дене бітімі сөлекет түрге
жатады. Басы ұзын, мойын терісі қыртысты, сүйектері арбиған мал дене бітімі
нәзік типті сүтті тұқымға жататын сиырларға тән.
Мойыны. Малдың жынысына байланысты, әрі тұқым бағытына қарай олардың
мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті тұқымға жататын сиырлардың мойыны
жіңішке, терісі қыртысты, ал етті тұқымға жататын сиырлардың мойыны қысқа,
жуан, әрі мойыны басына тұтас жалғасып жатады, кеуде ойымы сүтті сиырларда
нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақсы жетілен.
Шоқтығы. Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кейде шошақ, ені
орташа. Шоқтығының шошақ көрінуі, оның етінің нашар жетілгенін көрсетеді.
Етті бағыттағы сиырлардың шоқтығы енді, біртегіс және жазық. Қосшоқтық
етінің нашар жетілгенінің белгісі, ондай малдарды тұқымдыққа қалдырмайды.
Кеудесі. Кеуде қуысында өкпе, жүрек орналасқан. Олардың демалу, қан
айналуы үшін маңызы зор. Өкпесі жасы жетілген малдың кеуде қуысы өте
көлемді келеді. Кеуденің көлемі оның ұзындығына, кеңдігіне және ендігіне
байланысты. Ал қушиған, терең емес, жауырын сырты ойлы болса, ол кеуде
мүшенің өте үлкен кемшілігі. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең,
терең, енді әрі ұзын болады, ал етті бағыттағы сиырлардың кеудесі енді және
терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне қарап та айтуға болады. Егерде
шоқтығының биіктігінің 50% болса, ондай кеуде терең болып саналады. Кеудесі
қушиған малдың шоқтығы биіктеу келеді, қабырғалары алшақ, әрі еттері нашар
жетілген болады.
Арқасы. Артқы дененің бір бөлімі, алдыңғы жағында шоқтықпен, артқы
жағында белмен, бүйір жақтарында қабырғаларымен шектескен. Малдың арқасы әр
уақытта тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдың сырт пішінінің
құрылысына көп әсер етіп, оның дене бітімінің мықтылығын анықтайды. Арқаның
мықтылығы оның омыртқа сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арқа,
малдың өте мықтылығын көрсетеді. Арқаның ойлылығы немесе бүкірлігі дене
пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу
қалпында артқы бөксемен жалғасады. Белдің мықтылығы, оның бел омыртқа мен
етінің жетілуіне байланысты.
Бөксенің көлемі жамбас, ортан жілік және құйымшақ сүйектерінің өзара
байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды артынан тұтас кең болуы керек.
Сиырдың сүттілігі және еттілігі көбінесе бөксенің көлеміне байланысты.
Барлық мал үшін мықыны кең, сауыры жалпақ, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған
немесе тым қысқа, әлде түсіңкі бөксе қай мал үшін де өте үлкен кемістік.
Іші.Малдың іші аумақты, ықшамды болғаны дұрыс, ал босаңқы және салбырап
тұрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші салбыраған малдардың белі қайқы келеді.
Әсіресе бұқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аяқтары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді болуы керек. Малдың
аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Тұяқтары мықты, ал түсі көмескі
болмағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге қайшы аяқтылық, ортақ
тілерсектік және т.б. жатады.
Малдың дене құрылысының индексі мал жасының, бағып күтудің жеке
азықтандырудың өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады [22].
Индекс тәсілі. Индекс - дегеніміз екі дене өлшемінің бір біріне пайыздың
айланыс қатынасын айтамыз. Мысалы, кеуде енінің кеуде тереңдігіне пайыздың
қатынасын кеуделілігінің индексі, кеудесінің жауырын тұсынан орамның
шоқтығының биіктігіне пайыздың қатынасын салмақтың -индексі т.б. сол сияқты
түсінеміз. Индекс тәсілінің маңызы зор, себебі ол тек қана бір белгіні ғана
анықтамай, қатарынан екі - үш белгіні анықтайды. Индекстің, әсіресе
малдардың тобын бірі мен бірін салыстырғанда маңызы зор, ол үшін 10 шақты
индексті қолданады.
Малдың дұрыс өсіп жетілгенін анықтау, дене құрылысының сыртқы сымбатын
бағалау, әрі малдың дене бітімінің сипатын білу үшін дене құрылысының
индексін есептейді. Әрине екі мүше өлшемі анатомиялық ерекшеліктері арқылы
бірімен бірі байланысты болады.
Дене құрылысы индексін есептеу арқылы малдың типіне толық сипаттама
беріледі, оның жасының өзгеруіне қарай дене құрылысындағы өзгерістер
анықталады.
Асыл тұқымды етті ірі қаралардың дене құрылысының ұзындық индексі сүтті
ірі қара тұқымдарымен салыстырғанда көбірек болса, ал дене құрылысының
сирақтылық индексі керісінше сүтті ірі қара тұқымында көбірек болады.
3.2 Сүтті және етті бағыттағы ірі қараның сырт пішіні
Сүтті ірі қараның сырт пішіні. Басы жеңіл, ұзын, мойыны ұзын, әрі
жіңішке, мойын қыртысы көп. Арқасы түзу және ұзын, ішті, бөксе жағы кең,
құйымшағы ұзын, сирақтары жіңішке,түзу, буындары айқын көрініп тұрады, тұяқ
бітісі мықты. Бүкіл тұрқы созыңқы. Сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі
жақсы дамыған. Бірыңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және
аумақты, сауын алғаннан кейін жақсы қайтады [2].
Желіннің пішіні тегене немесе тостаған тәрізді, желіннің барлық сүт
бөлігіде бір қалыпты дамыған. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары,
қабырғалары қаңқасының бір қатар бөліктері білініп тұрады.
Жалпы дене құрылысы дұрыс бітпесе: басы үлкен әрі сөлекет, мойыны қысқа,
әрі етті, шоқтығы қос айыр, арқасы, белі қайқы, кеуде сүйегі қысыңқы, іші
төмен, құйымшағы өте биік болса, желіні ешкі желін тәрізді жетімсіз дамыса
оны сүтті ірі қара сырт пішінінің кемшілігі деп санайды.
Сүтті ірі қарада желіннің бөлімдері жақсы жетілген, көлемді келіп,
бауырына қарай көп созылған, сауылғаннан кейін сыздағаны жақсы қайтады,
яғни көлемі көп кішірейеді.
Желіннің терісі жұқа, жұмсақ жүнмен жабылған. Ең қолайлы желін тегене
немесе тостаған тәріздісі. Сүт бездері тамыры өте жақсы жетілуі қажет, әрі
сүт құдықшасымен жалғасып жатады. Емшектері тең орналасқан цилиндр тәріздес
болғаны жөн.
Басы ықшам, етті, әрі қысқа, мойыны қысқа және жалпақ, етті, бұлшық еті
жауырынымен тұтасып жатады. Жауырыны арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен
белі кең ой шұқырсыз етті және тұтас. Бөксесі шамбал, бұлшық еттері сыртына
теуіп тұрады. Аяқтары қысқа, талтақ. Терісі босаң, қалың шел қабаттары
күшті дамыған, ұйысқан жүн басқан.
Етті ірі қаралардың жалпы тұрқы төрт бақ шомбал, және кеудесі кең,
бұлшық еттері мен шел қабаты жақсы дамыған. Қабырғалары шеңберлі келеді.
Етті ірі қараның дене құрылысының кемшілігі: арқасы және белі қайқы,
кеуде сүйегі қысыңқы, құйрық түбі көтеріңкі, аяқтары биік.
Сүтті және етті ірі қара сырт пішіні аралас қалыптасқан. Бірақ, көбінесе
етті немесе сүтті бағыттағы өнімдері басым келуі мүмкін, соған орай дене
пішіні де өзгеріп түрады [3].
Әсіресе олай өзгеру ірі қара малының түқымына және асылдандыру жүмысының
төл өсіру, бағып күту, пайдалану себептеріне байланысты.
Дене пішінінің өзгеруі.
Малдың дене пішіні түқымдық қасиетіне байланысты, көбінесе жасына,
қоңдылығына, сыртқы жағдайдың өзгеруіне байланысты өзгеріп тұрады. Дененің
әр мүшесі бір уақытта өссе, әр уақытта қалыптасып, әр уақытта әр мүше жеке
жеке жетіліп қалыптасады.
Малдың аяқтарының сүйектері енесінің құрсағында тезірек дамыса, ал
кеуде, омыртқа, бөксе сүйектері саябыр дамиды. Сондықтан жаңа туған бұзау
ірі малға қарағанда дене тұлғасы қысқа және ұзын аяқты болып көрінеді. Ал
бұзау туғанынан бастап кеуде, омыртқа жэне бөксе сүйектері тез жетіліп,
дене тұлғасы ұзын, әрі енді көрінеді. Ірі қараның сырт пішінінің
қалыптасуына азықтандырудың эсері мол. Мал азығы жетімсіз болса, әсіресе
сиырлардың буаз мезгілінде, онда туған бұзаулардың аяғы қысқа болып, кеуде
сүйектері де нашар жетіледі т.с.с. Ондай ірі қара жасы ұлғая дене пішінінде
көптеген кемістіктер болады.
Ондай малдардың өнімі аз жэне өте баяу өседі. Ал төл мал азығымен
уақытында мол қамтамасыз етілсе, оның өсіп жетілуі жэне дене бітімінің
қалыптасуы дұрыс өтеді. Бірақ та малды қаншама жақсы азықтандырғанмен оның
дене пішінінің кейбір кемшіліктерін түзету өте қиын; оған шоқтығының,
арқасының, белінің, аяқтарының жэне т.б. кемшіліктер жатады.
Ірі қараның дене пішінінің қалыптасуына ерекше әсер ететіні тұқым
қуалаушылық қасиеті. Сондықтан ең бастапқы мәселе, дене пішінінің
қалыптасуға әсерін тигізетін, малды жақсы азықтандырумен қатар, оны
сұрыптау және жүп таңдау мәселелері. Егерде будандастыратынекі малдың дене
пішінінің кемшілігі болса, оларды шағылыстыруға болмайды. Ондай малдарды
бракқа шығарады, етке өткізеді. Дене пішінінің кемістігі бар малды алдын
ала бракқа шығарып тұрса мал табыны тазарып, асылдандыру жұмысы іске асады.
Басы ықшам, етті, әрі қысқа, мойыны қысқа және жалпақ, етті, бұлшық еті
жауырынымен тұтасып жатады. Жауырыны арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен
белі кең ой шұқырсыз етті және тұтас. Бөксесі шамбал, бұлшық еттері сыртына
теуіп тұрады. Аяқтары қысқа, талтақ. Терісі босаң, қалың шел қабаттары
күшті дамыған, ұйысқан жүн басқан.
Малдың дене мүшелері жасына қарай әр түрлі өзгеріп тұрады. Әсіресе кеуде
орамы және дененің қиғаш ұзындығы, бүл мүше өлшемдері малдың ұзындығы және
көлемін анықтайды. Ірі қараның күйі деп сыртқы пішініне байланысты, оның
қоңдылығын айтады. Малдың күйі әр уақытта өзгеріп тұрады. Малдың күйін
төртке бөледі: зауыттық, көрмелік, жұмыстық және бордақылық (кесте 2).
Кесте 2-Етті бағыттағы тұқым сиырының сырт пішіні мен дене бітімін сынау
бағасы
Дене мүшелеріЖоғары балл алу үшін қойылатын талапСынақ бағанасы
мен жалпы
тұлғасы
негізгкоэф- жалпы
і баллфициентбалл
Жалпы тұлғасытұлғасы пропорционалды және кең, 5 2 10
және тұқымдықдене бітімі мығым, ет женді тұқымдық
типінің типі жақсы айқындалған
айқындығы
бұлшық еттері жақсы дамыған 5 2 10
сүйектерінің сөлекеттігі жоқ, әрі
мықты
Сырт басы етті бағыттағы түқым малына 5 1 5
пішінінің тән,мойын еті жақсы дамыған , қысқа
дене
мүшелері:Басы
мен мойыны
Кеудесі кең, терең,жауырын сыртында буынтығы5 2 10
жоқ, жақсы жетілген төстік
Шоқтығы, жалпақ, ет басқан шоқтық, жоны 5 3 15
арқасы түзу,әрі кең, жоны мен белін қалың
(жоны), белі ет басқан
Сауыры түзу, кең және қалың ет басқан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz