Сүтті бағыттағы ірі қараны асылдандыру

Аннотация
Бұл курстық жұмыс мына нормативтік сілтемелер қолданылды
Белгілер мен қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Бұқаларды шағылыстыру науқанына даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қашыру науқанын өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Ұрықтандыру әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Ірі қара шаруашылығында мал асылдандыру жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .,30

Кіріспе

Ірі қара санын көбейту және оның сапасын жақсарту ауыл шаруашылығындағы күрделі іс. Ол үшін әр шаруашылықта сиырлар мен қашарларды уақытында қашыру, әр аналық малдан жылына бұзау алу қажет.
Ірі қара малының басқа ауыл шаруашылық малдарына қарағанда көптеген айырмашылықтары бар, оған жыныс органдарының жетілуі, буаздығы, шаруашылықта пайдалану мерзімі т.б. себептер жатады.
Жыныс органдарының жетілуіне, ірі караның тұқымының өсіп-жетілуі, бағып күтуі және төл өсіру ерекшеліктері себеп болады. Етті ірі қараның сүтті ірі қараға қарағанда, жыныс органдары 2-3 ай ерте жетіледі. Сонымен қатар ірі қараның жыныс органдарының жетілуіне төлді дүрыс өсірудің де әсері бар, тағы ауа райының да әсерін ұмытпауымыз керек. Оңтүстік аймақтарда өсірілетін малдардың жыныс органдары, солтүстік аймақтарда өсірілетін малға қарағанда тезірек жетіледі.
Еркек бұзаулардың жыныс органдары 7-8 айлығында, ал ұрғашы бұзаулардікі 6-9 ай аралықтарында жетіледі, бірақ бұл уақыттарда оларды қашыруға болмайды. Себебі олардың келешекте өсіп-жетілуіне керісінше әсер етеді. Сондықтан 6 айлығынан бастап еркек бұзауларды ұрғашы бұзаулардан бөлек, жеке бағады.
Сонымен бірінші рет тайыншаларды 17-18 айлығында, ал тана бұқаларды 14-16 айлығында қашыру науқанына пайдалануға болады. Әрине тайыншалар мен тана бұқалардың тірідей салмағы тұқым стандартыньщ көрсеткішінен кем болмауы қажет.
Аналық малдардың қашуына, оның күйлеуі көп әсер етеді. Сиырлар мен қашарлар күйлеген уақытында, оның жыныс органынан сұйық зат шығады. Сиырлардың күйлеуі бұзаулағаннан кейін 21-28 күннен кейін басталып, әрбір 19-21 күннен кейін қайталанып тұрады. Аналық малдардың жыныс оргаңдарынан сұйық заты күйлеуінен 10-15 сағат бұрын басталып, 30 сағатқа дейін созылады. Сиырларды тәулігіне 2 рет қашырған жөн. Малды қашыру өте жауапты іс, соңдықтан оны мезгілінде азықтандыру, бағып-күту негізгі міндет.
Негізі сиырлар бұзаулағаннан кейін 2 ай уақытында қашырған жөн, орташа сиырдың буаздығы 285 күнге созылса, сауын мерзімі 270 күннен 305 күнге дейін созылады. Сиыр қысыр қалмау үшін оны мезгілді уақытында буаздығын анықтап түрады. Оны қандағы және сүттегі прогестерон арқылы да анықтауға болады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж, 45-65 беттер
2.Оразбеков Ж , Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар 1991 ж, 78-85 беттер
3.Ысқақбаев Б.Б Сиырды қолда өсіру -Алматы Қайнар 1987 ж, 36-54 беттер
4.Төреханов А.Ә, Каримов Ж.К, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф 2006 ж, 251-269 беттер.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Сүтті бағыттағы ірі қараны асылдандыру
тақырып 30 бетті қамтиды.
Негізгі бөлімде қамтылған тақырыптар: Бұқаларды шағылыстыру науқанына
даярлау, Қашыру науқанын өткізу.
Өзіндік бөлімінде қамтылған тақырып : Ірі қара шаруашылығында мал
асылдандыру жұмысы.

Бұл курстық жұмыс мына нормативтік сілтемелерде қолданылды:

МЖМБС 2.104-68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.01.-80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601-95 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МК (ГК) Қ.Р 04-2003.Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің
класификаторы (ӘҚТБӨК).
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқу әдістемелік процестерді
басқару.

Белгілер мен қысқартулар

г – грамм
кг — килограмм
л – литр
мл – миллилитр
мм – миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. — тағы сол сияқты
№ - нөмір
% - пайыз
а.ө-азықтық өлшем
см-сантиметр
млн.- миллион
Қ-қою
С-сирек
А-азоспермия
АҚШ-Америка Құрама Штаты

Мазмұны

Аннотация
Бұл курстық жұмыс мына нормативтік сілтемелер қолданылды
Белгілер мен қысқартулар
Анықтамалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6
1.Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Бұқаларды шағылыстыру науқанына даярлау ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қашыру науқанын өткізу ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Ұрықтандыру әдісі ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2.Өзіндік зерттеу ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Ірі қара шаруашылығында мал асылдандыру жұмысы ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...,30

Кіріспе

Ірі қара санын көбейту және оның сапасын жақсарту ауыл шаруашылығындағы
күрделі іс. Ол үшін әр шаруашылықта сиырлар мен қашарларды уақытында
қашыру, әр аналық малдан жылына бұзау алу қажет.
Ірі қара малының басқа ауыл шаруашылық малдарына қарағанда көптеген
айырмашылықтары бар, оған жыныс органдарының жетілуі, буаздығы,
шаруашылықта пайдалану мерзімі т.б. себептер жатады.
Жыныс органдарының жетілуіне, ірі караның тұқымының өсіп-жетілуі, бағып
күтуі және төл өсіру ерекшеліктері себеп болады. Етті ірі қараның сүтті ірі
қараға қарағанда, жыныс органдары 2-3 ай ерте жетіледі. Сонымен қатар ірі
қараның жыныс органдарының жетілуіне төлді дүрыс өсірудің де әсері бар,
тағы ауа райының да әсерін ұмытпауымыз керек. Оңтүстік аймақтарда
өсірілетін малдардың жыныс органдары, солтүстік аймақтарда өсірілетін малға
қарағанда тезірек жетіледі.
Еркек бұзаулардың жыныс органдары 7-8 айлығында, ал ұрғашы бұзаулардікі
6-9 ай аралықтарында жетіледі, бірақ бұл уақыттарда оларды қашыруға
болмайды. Себебі олардың келешекте өсіп-жетілуіне керісінше әсер етеді.
Сондықтан 6 айлығынан бастап еркек бұзауларды ұрғашы бұзаулардан бөлек,
жеке бағады.
Сонымен бірінші рет тайыншаларды 17-18 айлығында, ал тана бұқаларды 14-
16 айлығында қашыру науқанына пайдалануға болады. Әрине тайыншалар мен тана
бұқалардың тірідей салмағы тұқым стандартыньщ көрсеткішінен кем болмауы
қажет.
Аналық малдардың қашуына, оның күйлеуі көп әсер етеді. Сиырлар мен
қашарлар күйлеген уақытында, оның жыныс органынан сұйық зат шығады.
Сиырлардың күйлеуі бұзаулағаннан кейін 21-28 күннен кейін басталып, әрбір
19-21 күннен кейін қайталанып тұрады. Аналық малдардың жыныс оргаңдарынан
сұйық заты күйлеуінен 10-15 сағат бұрын басталып, 30 сағатқа дейін
созылады. Сиырларды тәулігіне 2 рет қашырған жөн. Малды қашыру өте жауапты
іс, соңдықтан оны мезгілінде азықтандыру, бағып-күту негізгі міндет.
Негізі сиырлар бұзаулағаннан кейін 2 ай уақытында қашырған жөн, орташа
сиырдың буаздығы 285 күнге созылса, сауын мерзімі 270 күннен 305 күнге
дейін созылады. Сиыр қысыр қалмау үшін оны мезгілді уақытында буаздығын
анықтап түрады. Оны қандағы және сүттегі прогестерон арқылы да анықтауға
болады.

1.Негізгі бөлім

1.1 Бұқаларды шағылыстыру науқанына даярлау

Тұқымдық бұқалардан ұрпақ алу үшін оны жақсылап бағу және күту керек.
Сонда ғана бұқа сапалы ұрық береді. Әрі ірі қаралар қысыр қалмайтын болады
және көп жылға дейін күшін жоймайды. Ол үшін бұқа ешуақытта арықтамауы
немесе қатты семіріп кетпей орта қоңды күйінде болуға тиіс. Семіріп кетсе
бұқа денесі ауырлап, епетейсіз сылбыр келеді, сиырға көңілсіз барады, ұрығы
да жақсы болмайды. Сондықтан бұқаны дұрыс нормамен азықтандыру керек. Норма
әрбір бұқаның өзіне жеке-жеке жасалады. Бұқаның нормасы оның тірідей
салмағына,қондылығына, шағылыстыру науқаны кезінде қанша сүретіндігіне,
жасына және күнделікті істейтін жеңіл жұмысқа байланысты.
Рационда минералдық заттар, протеин, углевод, витаминдер әсіресе
кальций мен фосфор жеткілікті болғаны жақсы. Шағылыстыруға қолданбаған
уақытта бұқалардың әрбір 100 кг тірідей салмағына 1,1 азық өлшемінен және
100 г қорытылатын протеиннен, ал шағылыстыру уақытында 1,3 кг азық
өлшемінен және 140 г қорытылатын протеин, 3 жасқа дейінгі бұқаларға
тәулігіне қосқан әрбір 300 г салмағына 1 кг азык, өлшемінен және 120 г
қорытылатын протеин есептейді.
Бұқаға мына азықтарды беруге болады. Ұнтақталған сұлы, жарылған бидай,
арпа, жүгері, тары, күнжара, бұршақ, пішен, сәбіз, қант қызылшасы, көк шөп
т.б.
Егер рационда витаминдер жетіспесе тәулігіне 50-100 г балық майын
қосады. Ал жемді қоспа түрінде берген жөн. Бұқалардың әрбір 100 кг
салмағына күн тәулігіне ірілеріне 1,0-0,5 кг жем, жүгері сүрлемінен 0,5-0,8
кг береді. Бұқа рационында 10 пайыз жем, 40 пайыз көлемді және шырынды
азықтар болуы қажет. Жаз айларында көк жайылымда көбірек жүргізу керек, әрі
берілетін азықты аздап кемітеді. Ал шағылыстыру науқаны басталардан бір-екі
ай бүрын шағылыстыру науқанына даярлай бастайды. Бүл кездегі рацион белокқа
және витаминдерге бай болуы тиіс, өйткені бұл заттар мол болса, бұқа
қайратты, жігерлі келеді. Суды керегінше автоматты суарғыштан ішеді.
Көктемнен бастап бұқаларды көк жайылымға жайған жақсы. Егер фермада үш-бес
бұқа болып, бөрі де жуас болса, сиырлардан қашық, жақсы өріске шығарып
оларды бірге бағуға болады, бүнда да өрістерді кезегімен пайдаланады. Ал
фермада тек бір-ақ бұқа болатын болса арқандап бағады немесе бөлек
бағылады.
Жайылып жүрген күндерде күніне төрт рет суарады. Күннің ыстық
кездерінде бұқаларды қораға алу қажет. Жайылымдағы кездерде әсіресе, ерте
көктем мен күзде немесе жаман өріске шығарылса, бұқалар қолдан көк шөп және
жем жегені жақсы. Жазда бұқа рационының 50%-ға дейіні азық болуға тиіс.
Бұқаны байлап бағу онда сузегендік қасиетті қалыптастырады. Сондықтан
бұқаларды сиыр қорада малдардың ортасына байлауға болмайды, сондай-ақ
қораның есігіне жақын байламау керек. Ірі бұқалардың әрбірінің тұратын
орнының ені 1,5 м, ұзындығы 2,5 м болғаны жөн. Бұқа тұрған жердің төсенішін
күн сайын тазалап, жазда суға жуып алуға болады, бұқаны жұмыстан кейін
немесе сиырға секіргеннен кейін дереу апарып жууға болмайды, суда 10
минуттан артык, тұрмасын, әрі су суық болмауы керек. Судан шықкан соң үстін
сүртіп, кебу үшін біраз жүргізіп алады. Бұқаны күзде бір-екі сағат жеңіл
жұмысқа қолдануға болады немесе қорадан шығарып, шарбақтың ішіне 1 сағаттай
жіберген жөн. Сүзеген, тентек болса құлаш жарымдай сырықпен жетек-теп
жүреді. Сиырға ертенгісін және кешкісін қаратқан жақсы. Бұқаны ақырмай,
жекімей ұстау кажет. Мүйізінен немесе танауынан тесіп байламай, мойынынан
байлаған жақсы. Онысы мойынын қимайтын, қажамайтын қайыс болғаны жөн.
Тұяктарын да бақылап, өскен тұяғын кесіп тастайды.
Ірі қара үзақ уақыт күйлеп жүрмейді. Күйіті тек 3 сағагган 36 сағатқа
дейін ғана созылуы мүмкін. Әр күйлегеңде ірі қараларды бұқаға екі рет
сүргізген жақсы. Сонда ғана қашты деп есептеуге болады. Ол үшін
күйлегенінің бірінші белгісі білінгеннен кейін 12-18 сағаттан соң сол
бірінші қаратқан бұқаға екінші рет сүргізеді. Қашырғаннан кейін 30-40 күнге
дейін ірі, ал тана бұқалар жетілген ұрық береді. Бірақ бұл жаста қашыруға
пайдалану тиімді емес.

1.2 Қашыру науқанын өткізу

Жас малдың жыныстық жетілуі физиологиялық жағынан едәуір ерте
басталады. Тайыншалар 5-6 айлығында ұрықтан ерте қашыру және ұрықтандыру
алдында нашар азықтандыру олардан туған төлдің әлсіз болуына апарып
соғады. Ал тайыншалардың өзі кейін өнімді аз береді. Сондай-ақ ірі қараны
тым кеш ұрықтандыру да пайдалы емес.
Тайыншаларды алғашқы ұрықтандырудың қолайлы мерзімі олардың ересек ірі
қаралар салмағының 65-70%-ға жеткен кезі деп есептеледі. Жақсы
азықтандырған жағдайда тайынша мұндай салмаққа 18-20 айлығында жетеді.
Жақсы жетілген тайыншаны тіпті 15-16 айлығында да кашыруға болады.
Етті мал шаруашылығында ірі қараны әдетте бірінші немесе екінші
күйлегенінде, ал сүтті мал шаруашылығында туғаннан кейін екінші рет
күйлегенде қашыру керек. Мал біркалыпты қоңды кезінде бүзаулағаннан кейін
19-20 күн өткен соң күйлей бастайды. Екінші, үшінші күйлеуінде ұрықтандыру
кейде ірі қараны қысыр қалуға немесе бедеулікке әкелуі мүмкін.
Ірі қара күйлегенде бірнеше белгі береді. Күйлеген ірі қара қасында
тұрған басқа ірі қараларды жалай береді, мөңірейді, белін қайқайтып,
тынышсыз тұрады, от шөбін онша жемейді, кейде тіпті сүтіде кемиді, сарпайы
ісініп кілегейлі сүйық ағады, бос жүрсе ірі қараларға артылып, басқа ірі
қаралар артылса тыныш тұрады. Жазда мүндай белгілер анық байқалады, бірақ
қыста байқаусыздау өтуі мүмкін. Кейбір семіз ірі қара малының күйлегенін
байқау қиын, сондықтан ондайларға бұқа жіберіп байқаған жақсы. Міне, осы
белгілердің біразы байқалса, ірі қараны бұқаға қарату керек. Күйлеген ірі
қараны сол күні бұқаға жүргізу керек.
Аса сүтті ірі қара малының бірқатары бұзаулағаннан кейін көпке дейін
күйлемей жүреді. Ондай ірі қара малын әр түрлі жем-шөппен камтамасыз етіп,
далаға көбірек жүргізіп алып отыру керек.
Ірі қара үзақ уақыт күйлеп жүрмейді. Күйіті тек 3 сағаттан 36 сағатқа
дейін ғана созылуы мүмкін. Әр күйлегеңде ірі қараларды бұқаға екі рет
сүргізген жақсы. Сонда ғана қашты деп есептеуге болады. Ол үшін
күйлегенінің бірінші белгісі білінгеннен кейін 12-18 сағаттан соң сол
бірінші қаратқан бұқаға екінші рет сүргізеді. Қашырғаннан кейін 30-40 күнге
дейін ірі, ал тана бұқалар жетілген ұрық береді. Бірақ бұл жаста қашыруға
пайдалану тиімді емес. Ірі қара қайта күйлемесе, оны қашып кетті деуге
болады. Бірақ 3 айдан соң ірі қараның буаздығын мал дәрігері тексеріп көруі
керек.
Әрбір қара немесе қашар шағылыстыру жоспары бойынша белгіленген бұқадан
қашатын болсын. Міне осындай жұмыстың барлығы малды асылдандыруға пайдалы
іс болып табылады.
Шағылыстырудан бүрын бұқалардың ұрығын тексеру керек. Есеп жұмысы да
дұрыс жолға қойылуы жөн. Бұқаның нақты сүрген күні шағылыстыру жоспарының
тиісті жолдарына, ірі қаралардың тұсына жазылып отырылады.
Ірі кара табынының құрамы (структурасы) деп шаруашылықтағы немесе
фермадағы табын малдарының жыныстық және жас топтарының пайыздық катынасын
айтады. Табынның құрылымы мал басының көбеюіне, әрі сүт және ет өнімдерінің
молаюына ерекше әсер етеді.
Ірі қара мал табынының құрылымына мынандай топтар кіреді: бұқалар,
сиырлар, қашарлар, тайыншалар, тана бұқалар, ұрғашы бұзау, еркек бұзау.
Сонымен қатар ірі қара мал табынында бордақылауға және етке өткізуге
дайындаған малдар болуы мүмкін. Ірі қара мал табынының құрылымы
шаруашылықтың бағытына тікелей байланысты болса, сиырды қанша уақыт
пайдалануға да байланысты болады.
Асыл тұқымды сүтті ірі қара мал шаруашылықтарында 10-15% сиырды
табыннан шығарса, ал тауарлы шаруашылықтарда 25%-ға дейін сиырларды
табыннан шығарып, етке өткізуге дайындайды. Сүтті сиыр табынының өнімін
өсіру үшін, оның табыннан шығару пайызы жоғары болуы мүмкін.
Тауарлы фермаларда, әсіресе сүтті аймақтарда сауын сиырдың, табындағы
үлесі орташа 60-65%-ға дейін жетеді. Ал мамандырылған сүтті сиыр
табындарда, осы шаруашылықтардың төлдерін басқа шаруашылыктарға берсе, онда
сауын сиырдың табын үлесі 80-85% дейін жетеді (оның ішінде 15-20% қашар),
бұл шара сүт өнімінің көбеюіне және әр сиыр басына шаққанда сүт өнімінің
молаюына әсер етеді.
Көптеген шаруашылықтар төлдерін 10-15 күндіктерінде арнайы тайынша және
қашар өсіретін шаруашылықтарға береді,одан кейін кашарлар бұзауласа оларды
қайтадан алғашқы шаруашылыққа қайтарады.
Ал, осы шаруашылықтар еркек бұзауларын 15 күндігінен бастап мал
бордақылайтын шаруашылықтарға беріп, оны етке өткізуге дайындайды.
Тауарлы шаруашылықтардағы сиыр табындарында сиырдың үлесі 40-50%-ға
жетеді, ал мұндай шаруашылықтарда төлдерді 15-18 айлығына дейін өсіріп, әрі
бордақылап етке өткізеді.
Асыл тұкымды шаруашылықтарда ірі қара мал табынының құрылымы төлдерін
өткізу мерзіміне де байланысты. Егерде төлдерін ерте сатса, онда табында
сиырдың үлесі көбейеді. Егерде асыл тұқымды шаруашылықтар өз табынын өзінің
төлдерімен толықтыратын болса, онда ірі қара мал табынында кашардың үлесі
20-25%-ға жетеді. Асыл тұқымды мал табынының құрылымы төмендегідей:
бұқалары — 2-3%, сауын сиырлары 50-52%, қашарлары — 15-18%, тайыншалары —
18-20%, ұрғашы бұзаулары — 20-25%, ал сатуға арналған асыл тұқымды төлдер,
бұл табынның құрылымына кірмеген.
Етті сиыр табынында төлдердің үлесі көбірек болады, себебі төлдердің
біразы етке өткізілуге тиісті. Мал азығымен жақсы қамтамасыз етілген
шаруашылықтар төлдерді 15-18 айлығына дейін өсіріп, әрі осы мерзім ішінде
жазғы жайылымды молымен пайдаланады.
Етті ірі қара мал табындарында сиырлардың үлесі 35-40%, ал қашарлардың
үлесі 20%-ға жетеді.
Асыл түқымды етті ірі қара мал табындарында, егерде төлдері бір
жылдығында басқа шаруашылықтарға сатылса, онда табындағы сиырдың үлесі 40-
50%-ға дейін жетеді.

1.3 Ұрықтандыру әдісі

Ұрықтандырудың үш түрлі әдісі бар: қолдан қашыру, қолдан ұрықтандыру
және ерікті қашыру.
1) Колдан қашыру бұқаны ірі қара малдың арасына жібермей, қолда бөлек
ұстайды. Күйлеген ірі қара малды әкеліп қаратады. Бұқаның дұрыс
пайдаланудың — бұл тәуір жолы. Бүл төсілді көбінесе асыл тұқымды
шаруашылықтарда қолданады. Бұқаға ауру жұқтырмау үшін, ірі қара малын
бұқаға әкелердің алдында мал дәрігері оның денсаулығын тексереді.
Бұқа ауру немесе ірі қара өлсіздеу болса, қашыру станогін қолданады.
Сонда сүрген бүқаның алдыңғы аяқтары станокқа келіп тіреліп ірі қараға
түспейтін болады. Бірақ станок мықты болуға тиіс.
Ірі қара малын бұқаға қарататын жер бөлек, оңаша, арнаулы орын болғаны
жақсы. Ол үшін ірі кара малын қашыратын жерге ұзындығы мен ені 15 метрдей
жеңіл сарай сальш, ішіне
станок орнатады. Әуелі ірі қараны даярлап станокқа кіргізіп алып, сонан
соң барып бұканы әкеледі, қолдан қашырудан бір бұқаға 80-100 ірі карадан
бекітіледі.
Жетісіне 8-10 рет қана бұқаны ірі қараға қаратады, арасында 1-2 күн
тыныс береді. Жас бұқаларға күніне екі рет сүруіне болады. Тек күйлеген ірі
кара мал көбейген кейбір күндерде ғана үш рет карату керек.
2) Қолдан ұрықтандыру — тұқымдық бұқаны ең жақсы пай-
далану әдісі. Бүл әдіспен бір бұқаның ұрығымен жылына 500-
ден 1000 ірі қараға дейін ұрықтандыруға болады. Қолдан ұрық-
таңдыру қазір барлық шаруашылықта кең тараған. Бұл әдістің
артықшылығы — бұқаларға ірі қаралардан ауру жұқпайды.
Қолдан ұрықтандыруға ең жақсы тұқымды бұқалар қойылады.
Қолдан ұрықтандыруда мемлекеттік асыл тұқым станциясының маңызы зор.
Себебі онда ең жақсы, ата тегі белгілі бір линияға жататын, белгілі бір
жоспардағы ірі қара тұқымдарының бұқалары болады. Ауыл шаруашылықтары
онымен келісім жасасып жоспарлы тұқымға жататын бұқалардың ұрығын алып
тұрады. Сөйтіп, дайын ұрықты алып, қолдан табын ірі қараларын
ұрыктандырады.
3) Ерікті қашыруда бұқаны ірі қаралардың ішіне еркімен
жібереді. Күйлеген ірі қараларды сонда жүріп қашырады. Бұл
әдісті қазір ешқандай шаруашылық қолданбайды деуге болады.
Себебі, бүл әдістің көп кемшіліктері бар. Ірі қарамен бірге күрген
бұқа, бір ірі караға бірнеше қарап, күшін кетіріп алады, арықтайды. Сонымен
бірге, ерікті қашыруда қашкан ірі қаралардың есебін жүргізу қиын. Бір
бұқаның қашыруына 30-і S ірі қарадан, ал жас бұқаға 25 ірі қарадан артық
келмейді.
2.Өзіндік зерттеу

2.1 Ірі қара шаруашылығында мал асылдандыру жұмысы

Ірі қараны асылдандыру жұмысы жалпы мемлекеттік жоспарлау жұмыстарымен
ұштасып жатты.
Ірі кара мал шаруашылығын асылдандыру жұмысын бұрынғы КСРО
ауылшаруашылық және азық-түлік министірлігі өзінің республикалық, өлкелік
жөне облыстық ауылшаруашылық басқармалары арқылы атқарды. Одағымызда
Одақтық ғылыми-методикалық жұмысты және малды асылдандыру жұмысы орталық
генетико-селекциялық ұйымға жүктелген, бұл ұйым бұқалардың ұрығының қорын
жинайды, әрі есептеу технологиясының (ЭВМ) жұмысын басқарады. Бұрынғы
Одағымыз бойынша барлық ғылыми-зерттеу ауылшаруашылық институттарына және
жоғары оқу орнының ғылымдарына селекциялық жоспар, аса сүтті сиыр
табындарын, жаңа тұқым шығару міндеттелінген.Біздің тәуелсіздік мемлекеттер
достастығының (ТМД) ірі қара тұқымын асылдандыруда, ірі қара тұқымын
шығаруда, ірі қара тұқымының табындарын құруда көптеген жұмыстар атқарды.
Мал шаруашылығын асылдандыру мәселелері жылдан жылға жақсара бастады. Асыл
тұқымды мамандардың сандары көбеюмен қатар сапалары да жақсаруда. Көптеген
зерттеулерге және ғылыми деректерге қарасақ біраз шаруашылықтарда ірі қара
сиырларының сүттілігі және тұқымдық сапалығы анықталған. Оның өзі ірі қара
тұқымын асылдандыру жұмыстарының да сапасын жақсартуға әсерін тигізді.
Жергілікті ірі қара малын асылдандыру үшін 1928-1932 жылдары шет
мемлекеттерден біздің елімізге аса сүтті таза тұқымды ірі қара мал
тұқымдары әкеліне бастады.
Әсіресе асыл тұқымды мал совхоздары мен асыл тұқымды колхоздың
фермаларын, мемлекеттік асыл тұқымды мал станцияларын ашудың да ірі қара
тұқымын асылдандыруда маңызы өте зор болды, сонымен қатар малды асылдандыру
ғылыми ұйымдары және жоғарғы ауылшаруашылык, оқу орындарының да
шаруашылықтарының, ірі қара тұқымын әр аймақта шоғырландыру жоспарларының,
әр түрлі көрмелер ұйымдастыруының да маңызы өте зор болды. Осындай игілікті
жұмыстар Ұлы Отан соғысына дейін және одан кейін де қызу өтті.
Біздің мемлекеттерімізде қара ала, костром, лебедин, алатау, сычев,
курган, қазақтың ақбасы, әулиеата, кавказдың қоңыр, әулиекөл т.б. ірі қара
асыл тұқымдары шығарылды. Оған көп өсер еткен ірі қара сиырларын өте жоғары
сапалы асыл тұқымды бұқаларының ұрықтарымен қолдан қашыру болды.
Мемлекеттік асыл тұқымды мал зауыты өзінің сиыр табынын асылдандыру
жұмысын одақ бойынша бір жоспар арқылы, төл өсіру, өз табынын өзінің
төлімен толықтыру, әрі асыл тұқымды төлдері мен асыл тұқымды
шаруашылықтарды қамтамасыз етумен айналысады. Бұл шаруашылықта ірі қара
малын таза өсіру тәсілі қолданылуда.
Асыл тұқымды мал шаруашылығының негізгі жұмысы асыл тұқымды төл өсіру
және оны басқа шаруашылықтарға сату. Бұл шаруашылықта малды таза өсіру және
өндіре шағылыстыру тәсілі қолданылады. Ал, өз табынын мемлекеттік асыл
тұқымды мал зауытының малдарымен толықтырады, әрі осы мал зауытымен бірігіп
өз табынын асылдандырады.
Асыл тұқымды мал фермасы. Әрбір шаруашылықта болады, оның негізгі
міндетті жұмысы асыл тұқымды төл өсіру, өз табынын асыл тұқымды малмен
толықтыру, ал асыл тұқымды артық төлін басқа шаруашылықтарға сату.
Ірі қара малын асылдандыруда мемлекеттік мал асылдандыру станциясының
маңызы өте зор. Өзіне қарасты аймақтарда асыл тұқымды бұқаларды ұрпақ
сапасы бойынша бағалау, ірі қараны бонитировкалау, әр асыл тұқымды мал
зауыттарында, асыл тұқымды мал шаруашылықтарында және асыл тұқымды мал
фермаларында бұқаларды қолдану жоспарларын жасау сияқты шараларды жүзеге
асырады.
Сонымен қатар сауын сиырларының сүтін анықтау, зоотехникалық және
асылдандыру жұмысының есебін, асыл тұқымды ірі қараны мемлекеттік кітапқа
кіргізу мәселелерімен айналысады. Тұқым куалаушылық коэффициенттің жоғары
болуы сұрыптауға өте тиімді, ол арқылы әр малдың болашақ өнімін болжауға
болады.
Қайталау коэффициентінің ірі қара шаруашылығында маңызы зор. Қайталау
коэффициенті деп бір ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі өнім көрсеткіштерінің
тұрақты кайталануын айтады. Қайталау коэффициентін бір малдың бір
көрсеткіші бойынша бірнеше жыл бойы корреляциялық байланысы арқылы
анықтайды. Қайталау коэффициентінің өте жоғары болуы селекциялық жұмыстың
жоғары нәтижелілігін көрсетеді. Тәжірибе жүзінде сүтті ірі қара
шаруашылығында сүт өнімінің, сүттің майлылығының, белогының т.б.
керсеткіштерінің қайталануы малдың бірнеше сауу маусымында кездеседі, ол
сол малдың асылдық қасиетінің жоғарлылығын дәлелдейді.
Сүт өнімінің тұмса сиырлардың үш айлық сауу маусымы мезгілінен бастап
сақа сиыр болғанша қайталануы оның өнімінің өте жоғары екендігін анықтайды.
Профессор Л.П. Пяновскаяның дерегі бойынша сүттің қайталану коэффициенті
0,66-0,79, сүт майлылығынікі 0,64-0,68, сүт белогынікі 0,69-0,85.
Профессор С.А.Рузскийдің дерегі бойынша 1-ші, 3-ші т.с.с. сауын
сиырларының ғұмыр бойы сүтінің қайталану коэффициенті 0,49-0,66 жетсе,
сүтінің майлылығы 0,5-ке жеткен. Ірі караның туғандағы тірілей салмағы мен
сақа уақытысында қайталау коэффициенті 0,19; етті тұқымға жататын енесінен
айырған бұзаулардың және 13 айлықтарындағы қайталау коэффициенті -0,48.
Корреляция — дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім
көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол өнім көрсеткіштерінің
біреуі өзгерсе екгйшісінің де өзгеруін көрсетеді. Корреляция оң және теріс
болып бөлінеді. Оң корреляция болса, онда малдың бір өнімінің көбеюіне
байланысты екінші өнімі де көбейеді, ал теріс корреляция болса, малдың бір
өнімі көбейсе, екінші өнімі азаяды. Корреляцияны бірлік санмен есептейді,
ол - 1,0-ден +1,0-ге дейін. Ірі қара малын асылдандыру жүмы-сында олардың
сүті мен тірідей салмақ аралығындағы байла-ныс корреляциясын, сол сияқты
сүті мен желін түрлерінің ара-лық корреляциясын анықтайды.
Дегенмен сиырлардың тірідей салмағы мен сүтінің арасындағы корреляция
бір қалыпты болып келмейді. Малдың тірідей салмағы өскен сайын, оның сүті
де өседі, бірақта ол шексіз емес, белгілі бір мөлшерге дейін, сосын барып
керісінше болады. Көптеген ғылыми деректер бойынша ол коэффициент 0,2-0,3.
Сауын сиырдың сүті мен сүт майлығының арасындағы кор-реляциялық
байланыстың селекция жұмысы үшін маңызы зор. Асылдандыру жұмысы уақытында
малдарды сүттілігі және сүтінің майлылығы бойынша сұрыптау және жұп
таңдауды қатарымен жүргізбесе, онда бұл көрсеткіштердің аралық байланысында
теріс корреляция болуы мүмкін, себебі сүт өнімінің көбеюіне байланысты,
оның сүтінің майлылығы азаюы мүмкін. Бірақта мұндай байланыс корреляциясы
әр ірі қараның тұқымында әр түрлі.
Сүттің тағамдық қасиетіне, оның құрамындағы белогының да маңызы зор.
Көптеген ғылыми деректер бойынша, сиырдың сүті мен сүтінің белогының
арасында да теріс корреляция. Сүттің майлылығы мен белогының арасында әр
уақытта оң корреляция. Әсіресе алатау, лебедин және холмогор асыл тұқымды
сиырлардың сүтінің майлығы мен белогының арасында оң корреляция байланысы
болса, Ярославль, кострома, қара ала асыл тұқымды сиырларында бұл көрсеткіш
өте төмен. Көбінесе сауын сиырларымен селекция жұмысын жүргізгенде, оның
сүтінің майлылығы көбейсе, онымен қатар сүтінің белогы да 26-40%-дай
көбейеді. Орташа есептегенде, егерде сиыр сүтінің майлылығы 1%-ға
көтерілсе, сүтінің белогы 0,8%-ға жоғарылайды.
Дегенмен де, көптеген деректерге қарасақ сиыр сүтінің май-
лылығы мен белогының арасында әр уақытта оң корреляция
болуы шарт емес.
Ал, сиыр сүті мен оны сауу жылдамдығы, сиыр сүті мен желінінің дамуы,
сиыр сүті мен сүтке шыққан мал азығы аралықтарында оң корреляция болады.
Бұзаулардың туғандағы салмағы мен енесінен айырғанға дейінгі тәулік
қосатын салмағына (г=+0,46), тірідей салмағы мен ұша салмағы (г=+0,45-
+0,55), тәулік қосатын салмағы мен сояр алдындағы салмағы (г=+0,77),
бұзаудың енесінен айыру салмағы мен енесінің сүті (г=+0,70), арылықтарында
әр уақытта оң корреляция байқалады.
Ірі қараның жоғарыда көрсетілген генетикалық параметрлерін болашақ
өнімін болжау үшін, әрі селекциялық жұмыстың нәтижелілігін анықтау үшін
қолданады. Олардың ішінде тұқым қуалаушылық (һ2) коэффициенттің маңызы зор.
Селекциялық нәтижені анықтау үшін селекциялық дифференциал және тұқым
қуалаушылық коэффициентін білген жөн.
Селекциялық дифференциал деп іріктеп алынған бір топ малдың өнім
көрсеткішінің тобын, немесе басқа топ өнімдері көрсеткішімен салыстырғанда
көп артықтығын көрсетеді. Профессор Иогонсонның дерегі бойынша селекциялық
болашақ нәтижесі төмендегідей формуламен анықталады:
Элеверлер. Элевер — дегеніміз мамандандырылған шаруашылықтар немесе
фермалар, негізгі міндеті асыл тұқымды бұқаларды өсіру және оларды ұрпақ
сапалары бойынша бағалау. Элеверге бұқаларды 3-4 айлығынан бастап әкеледі,
бұл болашақ бұқалар аса сүтті сиырларды ұрпақ сапасы жоғары бағалы
бұқалардың ұрықтарымен ұрықтандырғаннан кейін алынған. Бұл шаруашылықта
оларды молымен азықтандырып, жаксы күтеді, 12 айлығында оларды өсіріп-дамуы
және сырт пішіні (экстерьері) бойынша бағалайды, әрі ұрық сапасын
анықтайды. Кейін бұлардың ұрығымен белгіленген шаруашылықта сиырларды
қашырады. Бағалау мезгілдерінде бұл бұқалардың ұрықтарын алып мұздатқьш
сақтай бастайды да, ұрпақ сапасы бойынша бағаланған уақьпта 30-40 мың доза
ұрық жиналады. Сонымен ұрпақ сапасына қарап, жиналған ұрықтың пайдалану
мәселесін шешеді.
Бұл ұйымның негізгі міндеті селекциялық орталықтың ғылыми-методикалық
жұмыстарын басқару, селекциялық жұмыстардың жоспарларын және
бағдарламаларын құрастыру және жаңа асыл тұқымды мал шығару жолдарын
іздестіру және осы жұмыстарды бақылау. Жоғарғы уәкілетті органдарға мал
шаруашылығын асылдандыру жөнінде ұсыныстар енгізді; жаңа шығатын асыл
тұқымдардың аталық із және аналық ұялары көрсеткіштерін анықтау және
солармен жүргізілетін методикалық жұмыстарды басқарады.
Асыл тұқымды малдарды мемлекеттік кітапқа кіргізіп және оны жарыққа
шығаруды басқарады. Селекциялық жетістіктерді қабылдап, әр түрлі
нұсқауларды шығарады. Зооинженер-селекционер мамандарының білім дәрежелерін
жоғарлату үшін үнемі біліктілікті арттыру сабақтарын өткізуді
ұйымдастырады.
Ғылыми-шаруашылық асылдандыру ұйымына мемлекеттік орталық мал
асылдандыру станциялары және бұқалардың орталық ұрық мұздату банктері де
қарайды.
Ірі масштабты селекциялық асылдандыру жұмысы қазіргі ғылыми және
алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың жетістіктеріне сүйенуі қажет.
Кейінгі уақьітта мұнда иммуногенетика жетістіктері кеңінен
пайдаланылып, малдың қанын зерттеп, оный шығу тегін анықтауда. Әр бұқаның
тұқымында тұқым қуалайтын ауру болмағанын қадағалайды. Мысалы, тұқым
қуалаушы хромосом аурулары, бұл аурулар тұқымға тез тарап, көптеген
зиянкестікке ұшыратады.
Радиоимунологиялық зерттеулер арқылы сиырлардың буаздығын ерте
анықтауға болады. Оны қандағы, немесе сүттегі гормон сұйығы арқылы да
анықтауға болады. Әсіресе, сиырдың буаздығын айыруға прогестерон атты
гормонның маңызы зор.
Қорыта келе, ірі қара тұқымын асылдандыру — мал шаруашылығының ең
маңызды мәселелерінің бірі. Мал тұқымын асылдандыру өте қажетті де күрделі
іс. В.И. Лениннін 1918 жылы Кеңес Одағында мал тұқымын асылдандыру
декретіне қол қойғаннан бері бұл жұмысқа көп көңіл бөлініп келеді. Міне,
содан бері отанымыздың қай жерінде болмасын шаруашылықтың барлығында асыл
тұқымды мал өсіру ісі дамуда.
Ірі кара тұқымын асылдандырудағы, негізгі мақсат - сүтті және сүтті-
етті ірі қара тұқымдарының сүттілігін, сүттің сапасын (майлылығын,
белогын), тірідей салмағын арттыру, ірі қараның етті тұқымдарының еттік
қасиетін жақсарту, тез өсіп-жетілуін және тірідей салмағын арттыру болып
табылады.
Республикамыздың шаруашылықтарында көптеген ірі қара тұқымдары: сүтті
тұқымдардан - қырдың қызыл ірі қарасы, әулиеата, қара ала және кызыл ала
ірі қарасы, етті тұқымдардан — қазақтың ақбас ірі қарасы, калмақ, санта-
гертруда, галловей, герефорд, әулекөл, сүтті-етті тұқымдардан — симменталь
және алатау ірі карасы өсіріледі.
Ірі қара өсіру тәсілдері. Ірі қара шаруашылығында мал өсіру үшін екі
түрлі әдіс қолданылады. Біріншісі - таза өсіру, екіншісі - шағылыстырып
өсіру әдісі. Бұл екі әдіс біріне-бірі өте байланысты. Тек қана біреуін
ғана қолданып, сапалы нәтижеге жету қиын. Малды таза өсіру әдісі, көбінесе
асыл тұқымды мал шаруашылығында қолданылса, шағылыстырып өсіру әдісі
көбінесе тауарлы шаруашылықтарда қолданылады. Ал, кейбір шаруашылықта екі
әдісте қатар қолданылуы мүмкін. Таза өсіру әдісі көбінесе бір тұқымның ірі
қарасын асылдандыруға бағытталса, шағылыстырып өсіру әдісі жаңа асыл
тұқымды мал шығарарда кеңірек пайдаланылады.
Таза өсіру әдісінде бір тұқымның ірі қараларын сол тұқымның өз
бұқаларымен қашырады. Мысалы, симменталь тұқымының ірі қараларын симменталь
тұқымының бұқаларымен шағылыстырып, ешбір басқа тұқыммен араластырмайды.
Мұндағы негізгі мақсат - сол тұқымның өз ара тұқым қуалаушылық заңдылығын
одан әрі дамыту, олардың жақсы қасиетін сақтау (енімділігін, дене
күрылысын, морфологиялық және фи-зиологиялық ерекшеліктерін) әрі олардың
шаруашылыққа пай-далылығын дамыта түсу.
Таза өсіру әдісі асыл тұқымды малдарды одан әрі асылдандыру, сол
тұқымның сүттілігін, сүтінің майлылығын, дене құрылысының ерекшеліктерін
онша өзгертпеу үшін қажет. Ірі каралар мен бұқалардың тұқым куалаушылық
қасиеті тұрақсыз болса, онда алға қойған мақсатқа жету қиын. Сондықтан таза
өсіру әдісін колданудан бұрын, сол ірі қаралар мен бұқалардың тұқым
қуалаушылык қасиеті дамып жетілгендігін, әлде жетілмегендігін білу керек.
Малдардың тұқым қуалаушылык қасиеті тұрақты болса, онда таза өсіру
әдісі сапалы нәтиже береді. Оны кейінгі өсіп келе жатқан төлдерден байқауға
болады. Бұл тұқымның кейінгі ұрпақтары, ата-аналарындай өнімділігімен көзге
түссе, немесе олардан асып түссе, онда таза өсірудің өте нәтижелі болғаны.
Тұқымды таза өсірудің жолы аталық ізді (линияны) одан әрі дамыту.
Аталық із атақты бұқаларды барынша пайдалану жолымен құрылады. Аталық із
дегеніміз - өнімділігі мен дене құрылысы жөнінен ата-тегіне ұқсас ұрпақ
шығару. Туыстық өсіру — аналары арқылы құралады.
Шағылыстырып өсіру әдісін сіңіре, өндіре, қан жаңарту, кезек,
өнеркәсіптік өсіру деп бөледі.
Будандарда түрлі тұқымдарды бір-бірімен шағылыстырады. Мысалы, қырдың
қызыл ірі карасын қазақтың ақбас ірі қарасы тұқымының бұқаларымен қашырады.
Міне, солардай туғандар будан болып аталады да, бұл әдістің өзін
шағылыстыру деп атайды. Бұны бір асыл тұқымның жақсы қасиеттерін екінші
тұқымға беру үшін қолданады немесе екі тұқымның немесе бірнеше тұқымның
жақсы қасиеттерінің басын біріктіріп, бір тұқымнан шығару үшін де
қолданады.
Сіңіре шағылыстыру осыдан 30-40 жыл бұрын өте көп қолданылды. Бұл
шағылыстырудағы негізгі мақсаты — жергілікті нашар тұқымның ірі қараларын
асылдандырушы жақсы тұқымның бұқаларымен сүргіздіреді. Бұлардан туған
бірінші бұзау жарты қанды будан деп аталады. Өскен соң оны тағы да сол
асылдандырушы тұқымның бұқасымен шағылыстырады. Одан үш ширек қанды будан
туады, өскен соң бұны тағы да жаңағы асылдандырушы тұқымның бұқасымен
шағылыстырады. Сөйте-сөйте 4-5 атаға дейін барады. Ақырында, жергілікті
жабайы тұқымды сіңіре шағылыстыру арқасында, тіпті таза тұқымға айналдыруға
болады. Мысалы, Қазақстанда, кейбір шаруашылықта жергілікті ірі қараларды
герефорд тұқымының бұқаларымен сіңіре шағылыстыру тәсілін қолданды, ал
басқа шаруашылықтарда симменталь тұқымының бұқаларын қолданды. Осының
салдарынан будан малдардың өнімділігі жергілікті малға қарағанда екі есе
артты.
Өндіре шағылыстыру көбінесе ірі қараның екі тұқымынан немесе бірнеше
тұқымынан жаңа тұқым шығару үшін қолданылады. Өндіре шағылыстыру мал
өсірудің қиын әдістерінің бірі. Өндіре шағылыстыруда екінші және үшінші
ұрпақ буданының ұнамды типі алынып, кейіннен олар өзара өсіріледі. Өндіре
шағылыстыру жай және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай шағылыстыруға екі
тұқым, ал күрделі шағылыстыруға — үш және одан да көп тұқымдар қатынасады.
Өндіре шағылыстыруды қолданғанда мал саны көп болу керек. Себебі мал өте
қатал сұрыптаудан және жұптаудан өтеді.
Өндіре шағылыстыру көбінесе түқымды мал шаруашылық-тарында қолданылады.
Кеңес Одағыйда өндіре шағылыстыру, тәсілі қолданылды. Кеңес Одағында өндіре
шағылыстыру тәсілін қолданып Бестужев, Тагильск, Қызыл горбат, қазақтың
ақбяб ірі қарасының түқымы шығарылды.
Қан жаңарту - мұнда жақсартылатын тұқымның негізгі қасиеттерін сақтай
отырып, оның кейбір кемшіліктерін түзеу үшін басқа бір тұқымды пайдаланады.
Басқа тұымды бұқаларды тек бір-ақ, рет қолданып, бірінші буданды алғаннан
кейін, алынған буданның ірі қараларын аналық ірі қараның бұқаларымен
шағылыстырады. Бұл әдісті тәжірибелі әрі сауатты мамандар басқаруы керек.
Кеңес Одағында көптеген ірі қара тұқымдарының кемшіліктері осы тәсілмен
түзетілді. Мысалы, қырдың қызыл ірі қарасының сүтінің майлылығы Латвияның
қызыл ірі қарасының бұқаларын қолдану арқылы, Тагиль және Холмогор ірі
қараларын Голланд, Остфриз ірі қараларының бұқаларын қолданудан біраз
кемшіліктері түзетілді.
Жұмыстың нәтижелі болуы әрине сұрыптау және жұптау мәселелеріне ерекше
көніл бөлуге байланысты, сол сияқты будандардың мал азығымен толык
камтамасыз етілуі қажет.
Кезек шағылыстыруда — бірінші ұрпақтың ірі қарасын бастапқы тұқымның
бұқасымен немесе осылай шағылыстыру нәтижесінде алынған жартылай қанды
бұқамен кезек шағылыстырады. Бүл шағылыстыру тауарлы шаруашылықтарында
колданылады.
Кезек шағылыстыруға сиырдың екі немесе 3-4 тұқымы қатысуы мүмкін. Бұл
әдіс ірі қараның жаңа тұқымын шығару үшін де колданады.
Өнеркәсіптік шағылыстыру тауарды шаруашылықтарда пайдаланылатын, жоғары
малдың буданын алу үшін қолданылады.
Өнеркәсіптік шағылыстыру таза тұқымды малмен шағылыстырғанда, бірінші
ұрпақтың будандарының жақсы өсіп жетілуіне себепші болатын гетерозис өсерін
пайдалануға негізделген. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.