Жылқының шаншу ауруы
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1«Шаншу» құбылысымен сипатталатын аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 «Өлі тиюді» (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары ... ... ... ... ...11
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық илеус және обтурациялық илеус) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.8 Ішектердің бір . бірімен шырматылып байлануы және инвагинация ... ... 23
1.9 Тромбоэмболиядан болатын шаншу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Prоanamnesis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2Anamnesis vitae ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3Anamnesis morbi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4Status praesens communis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.5Алдын ала қойылған диагноз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.6Status proesens universalе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.7Status proesens localis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.8Diagnosis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.9Diagnosis morbi et therapia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.10 Epicrises ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Нормативтік сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1«Шаншу» құбылысымен сипатталатын аурулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 «Өлі тиюді» (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары ... ... ... ... ...11
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық илеус және обтурациялық илеус) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.8 Ішектердің бір . бірімен шырматылып байлануы және инвагинация ... ... 23
1.9 Тромбоэмболиядан болатын шаншу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Prоanamnesis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2Anamnesis vitae ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3Anamnesis morbi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4Status praesens communis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.5Алдын ала қойылған диагноз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.6Status proesens universalе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.7Status proesens localis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.8Diagnosis ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.9Diagnosis morbi et therapia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.10 Epicrises ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Кіріспе
Ветеринария ғылымының жұқпалы емес ішкі аурулар бөлімінде олардың пайда болу себептерін, өту ерекшеліктерін зерттеп анықтау әдістерін, ем әрекеттерін және сақтандыру шараларын дамытып жетілдіретін пән. Жалпы биологиялық, аурутану, зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық – экономикалық ғылым салаларымен тығыз байланыста.
Арнайы бағыттандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындармен мал шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік технологиясы бойынша өндіретін кешендерді нәтижелі пайдаланудың тек қана аурулардан сақтандыру бағытындағы теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық салаларының жеткен жетістіктерін түгелдей дерлік есепке ала отырып, сонымен қатар ауру малды дара және топтап емдеуді ары қарай дамытып- жетілдіру арқылы іс жүзіне асыруға болады. Соған байланысты малды, түрлі жағдайларда аурулардан сақтап қалу үшін жоспардың негізгісі ретінде диспанцеризация жүргізу ұсынылады. Кей аурулардан әсіресе, зат алмасуының бұзылуынан сақтау, топтап сақтық ем жүргізу әдістерін қолданғанда ғана жақсы нәтиже береді. Сапасыз және азықтықтың бір түрінен ғана азықтандырғанын пайда болатын ауруларды айықтырудан азықпен емдеудің мағынасы зор. Сапасыз азықтарды дайындаған, азықты дайындау технологиясын бұзған және малды бағып-күтуде, әсіресе, қыста, қорада тұратын мезгілде гигиеналық ережелерді бұзған шаруашылықтарда ауру малдың саны көбейеді. Сондықтан, агрономиялық және ветеринарлық лабороториялық азықтарды тексеруді кең түрде жүргізудің тек ауруды анықтауда ғана емес сапалы және дәріс азықтандырудың маңызы зор.
Өнеркәсіптік кешендерде арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және фермаларда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда агротехника, мал азығын дайындау азық дайындау технологиясын және мал гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа алған жөн [1,2,3].
Маңызды-маңызды қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті түрде және терең игертудің, шаруашылықтарда ем әрекеттерін және малды аурулардан сақтау шараларын белсене ұйымдастырып, тиянақты орындай алатын мағлұматты мал дәрігері мамандарын дайындаудағы маңызы зор. Көптеген аурулардан айықтыруда кең түрде жүргізудің сапалы және дұрыс азықтандыруда қадағалау үшін маңызы зор. Әр ағзалардың, жүйелердің және жалпы организмнің күй – жайын анықтайды.
Ветеринария тәжірибесінде ауру малды жан-жақты тексергенде көпшілік мақұлдап үнемі жетілдіріліп келе жатқан әдістерден басқада, қазіргі кездегі физика, химия, биология ғылымдарының жетістіктеріне негізделінген жаңа тәсілдер тез және кең түрде қолданылуда; мысалы, рентгенофотомитрия- зат алмасу бұзылғанда; электрокардиография, руменография, биохимиялық тексерістер, люминесценті талдау-ішек қарындар, жүрек-қан тамырлар.
Ветеринария ғылымының жұқпалы емес ішкі аурулар бөлімінде олардың пайда болу себептерін, өту ерекшеліктерін зерттеп анықтау әдістерін, ем әрекеттерін және сақтандыру шараларын дамытып жетілдіретін пән. Жалпы биологиялық, аурутану, зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық – экономикалық ғылым салаларымен тығыз байланыста.
Арнайы бағыттандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындармен мал шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік технологиясы бойынша өндіретін кешендерді нәтижелі пайдаланудың тек қана аурулардан сақтандыру бағытындағы теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық салаларының жеткен жетістіктерін түгелдей дерлік есепке ала отырып, сонымен қатар ауру малды дара және топтап емдеуді ары қарай дамытып- жетілдіру арқылы іс жүзіне асыруға болады. Соған байланысты малды, түрлі жағдайларда аурулардан сақтап қалу үшін жоспардың негізгісі ретінде диспанцеризация жүргізу ұсынылады. Кей аурулардан әсіресе, зат алмасуының бұзылуынан сақтау, топтап сақтық ем жүргізу әдістерін қолданғанда ғана жақсы нәтиже береді. Сапасыз және азықтықтың бір түрінен ғана азықтандырғанын пайда болатын ауруларды айықтырудан азықпен емдеудің мағынасы зор. Сапасыз азықтарды дайындаған, азықты дайындау технологиясын бұзған және малды бағып-күтуде, әсіресе, қыста, қорада тұратын мезгілде гигиеналық ережелерді бұзған шаруашылықтарда ауру малдың саны көбейеді. Сондықтан, агрономиялық және ветеринарлық лабороториялық азықтарды тексеруді кең түрде жүргізудің тек ауруды анықтауда ғана емес сапалы және дәріс азықтандырудың маңызы зор.
Өнеркәсіптік кешендерде арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және фермаларда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда агротехника, мал азығын дайындау азық дайындау технологиясын және мал гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа алған жөн [1,2,3].
Маңызды-маңызды қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті түрде және терең игертудің, шаруашылықтарда ем әрекеттерін және малды аурулардан сақтау шараларын белсене ұйымдастырып, тиянақты орындай алатын мағлұматты мал дәрігері мамандарын дайындаудағы маңызы зор. Көптеген аурулардан айықтыруда кең түрде жүргізудің сапалы және дұрыс азықтандыруда қадағалау үшін маңызы зор. Әр ағзалардың, жүйелердің және жалпы организмнің күй – жайын анықтайды.
Ветеринария тәжірибесінде ауру малды жан-жақты тексергенде көпшілік мақұлдап үнемі жетілдіріліп келе жатқан әдістерден басқада, қазіргі кездегі физика, химия, биология ғылымдарының жетістіктеріне негізделінген жаңа тәсілдер тез және кең түрде қолданылуда; мысалы, рентгенофотомитрия- зат алмасу бұзылғанда; электрокардиография, руменография, биохимиялық тексерістер, люминесценті талдау-ішек қарындар, жүрек-қан тамырлар.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Т.К. Ливинова, Ветеринарные консультации для владельцев лошадей: учеб. Пособие/ Т.К. Ливинова.- М.: Изд-во Аквариум, 2003-133 с.
2 К.Н. Қожанов, Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары: қосымша оқу құралы/ К.Н. Қожанов.- Семей: Заман баспасы, 2005.-387 б.
3 М.А.Молдағұлов, Жануарлар ішкі аурулары: оқу құралы/ М.А.Молдағұлов, Ө.К.Есқожаев, Н.А.Заманбеков; біресе шығарылған 1-кітап.-Алматы: 2009.-197 б.
4 Полный справочник внутренних болезней: учеб. пособие для вузоб/ под. ред. Ю. Ю. Елисеева.- М.: 2003.-400 с.
5 Внутренние незаразные болезни с- х. животных: учебник./ под. ред. И.Г.Шарабрина.-М.: Изд-во Колос, 1985.-265 с.
6 Внутренние незаразные болезни с-х. животных: учебник. / под. ред В.М.Данилевского-М.: Изд-во Агропромиздат, 1991-123с.
7 Физиотерапия и физиопрофилактика болезней животных: учебник./ под. ред. А.Д. Белова.- М.: Изд-во Колос, 1983-266с.
8 Внутренние незаразные болезни КРС: учебник./ под. общ. ред. Ионов П.С., Тарасов И.И.- М.: Колос, 1984-455с.
9 Кондрахин И.П., Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: учебное пособие (для вузоб)/ под. общ. ред. Кондрахин И.П., Курилов Н.В.-М.: Изд-во Агропромиздат, 1985-133с.
10 М.Қожабаев, Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары: жоғарғы оқу орнына арналған оқулық/ М.Қожабаев, Ш.Қаратаев; бірлесе шығарған, М.Әуезов атындағы ОҚМУ.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2006-171 б.
11 Г.Г.Щербаков, Лекарственные средства в ветеринарии: учебник для вузоб/ под. общ. ред. Д.К.Червяков, П.Д. Евдокимов.- Санк-Петербург: 2005-196 с.
12 Ж.Бердамуратов, Ірі қара аурулары: оқулық / құрастырған Ж.Бердамуратов.- Алматы: Қайнар, 1976 -155 б.
13 Тулеметова С.Е., Малдың ішкі жұқпалы емес және инвазиялық аурулары: қосымша оқу құралы/ құрастырған Тулеметова С.Е.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2010-200 б.
1 Т.К. Ливинова, Ветеринарные консультации для владельцев лошадей: учеб. Пособие/ Т.К. Ливинова.- М.: Изд-во Аквариум, 2003-133 с.
2 К.Н. Қожанов, Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары: қосымша оқу құралы/ К.Н. Қожанов.- Семей: Заман баспасы, 2005.-387 б.
3 М.А.Молдағұлов, Жануарлар ішкі аурулары: оқу құралы/ М.А.Молдағұлов, Ө.К.Есқожаев, Н.А.Заманбеков; біресе шығарылған 1-кітап.-Алматы: 2009.-197 б.
4 Полный справочник внутренних болезней: учеб. пособие для вузоб/ под. ред. Ю. Ю. Елисеева.- М.: 2003.-400 с.
5 Внутренние незаразные болезни с- х. животных: учебник./ под. ред. И.Г.Шарабрина.-М.: Изд-во Колос, 1985.-265 с.
6 Внутренние незаразные болезни с-х. животных: учебник. / под. ред В.М.Данилевского-М.: Изд-во Агропромиздат, 1991-123с.
7 Физиотерапия и физиопрофилактика болезней животных: учебник./ под. ред. А.Д. Белова.- М.: Изд-во Колос, 1983-266с.
8 Внутренние незаразные болезни КРС: учебник./ под. общ. ред. Ионов П.С., Тарасов И.И.- М.: Колос, 1984-455с.
9 Кондрахин И.П., Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: учебное пособие (для вузоб)/ под. общ. ред. Кондрахин И.П., Курилов Н.В.-М.: Изд-во Агропромиздат, 1985-133с.
10 М.Қожабаев, Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары: жоғарғы оқу орнына арналған оқулық/ М.Қожабаев, Ш.Қаратаев; бірлесе шығарған, М.Әуезов атындағы ОҚМУ.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2006-171 б.
11 Г.Г.Щербаков, Лекарственные средства в ветеринарии: учебник для вузоб/ под. общ. ред. Д.К.Червяков, П.Д. Евдокимов.- Санк-Петербург: 2005-196 с.
12 Ж.Бердамуратов, Ірі қара аурулары: оқулық / құрастырған Ж.Бердамуратов.- Алматы: Қайнар, 1976 -155 б.
13 Тулеметова С.Е., Малдың ішкі жұқпалы емес және инвазиялық аурулары: қосымша оқу құралы/ құрастырған Тулеметова С.Е.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2010-200 б.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----------------------8
1 Негізгі бөлім ----------------------------------- ------------------------
----------------------9
1.1Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулар---------------------------- -----
----9
1.2 Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары------------------
-11
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы----------------------------- -----
---------13
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі)----------------------- ----------
------------15
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия)----------------------- -----------------
--------------16
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы ----------------------------------- ----------
------------18
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық илеус және
обтурациялық илеус)----------------------------------- ----------------------
----------------21
1.8 Ішектердің бір – бірімен шырматылып байлануы және инвагинация--------
23
1.9 Тромбоэмболиядан болатын шаншу ----------------------------------- ------
-------26
2 Өзіндік зерттеу ----------------------------------- -----------------------
-------------------28
2.1 Prоanamnesis----------------------------------- -------------------------
-------------------28
2.2Anamnesis vitae----------------------------------- -----------------------
------------------29
2.3Anamnesis morbi----------------------------------- -----------------------
-----------------29
2.4Status praesens communis----------------------------------- --------------
---------------29
2.5Алдын ала қойылған диагноз----------------------------------- ------------
------------30
2.6Status proesens universalе----------------------------------- ------------
-----------------30
2.7Status proesens localis----------------------------------- ---------------
-------------------34
2.8Diagnosis----------------------------------- -----------------------------
--------------------34
2.9Diagnosis morbi et therapia----------------------------------- ----------
-----------------36
2.10 Epicrises----------------------------------- ---------------------------
---------------------46
3 Техникалық қауіпсіздік----------------------------------- -----------------
---------------47
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------------48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---------
------------ 49
Кіріспе
Ветеринария ғылымының жұқпалы емес ішкі аурулар бөлімінде олардың
пайда болу себептерін, өту ерекшеліктерін зерттеп анықтау әдістерін, ем
әрекеттерін және сақтандыру шараларын дамытып жетілдіретін пән. Жалпы
биологиялық, аурутану, зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық –
экономикалық ғылым салаларымен тығыз байланыста.
Арнайы бағыттандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындармен мал
шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік технологиясы бойынша өндіретін
кешендерді нәтижелі пайдаланудың тек қана аурулардан сақтандыру бағытындағы
теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық салаларының жеткен
жетістіктерін түгелдей дерлік есепке ала отырып, сонымен қатар ауру малды
дара және топтап емдеуді ары қарай дамытып- жетілдіру арқылы іс жүзіне
асыруға болады. Соған байланысты малды, түрлі жағдайларда аурулардан
сақтап қалу үшін жоспардың негізгісі ретінде диспанцеризация жүргізу
ұсынылады. Кей аурулардан әсіресе, зат алмасуының бұзылуынан сақтау, топтап
сақтық ем жүргізу әдістерін қолданғанда ғана жақсы нәтиже береді. Сапасыз
және азықтықтың бір түрінен ғана азықтандырғанын пайда болатын ауруларды
айықтырудан азықпен емдеудің мағынасы зор. Сапасыз азықтарды дайындаған,
азықты дайындау технологиясын бұзған және малды бағып-күтуде, әсіресе,
қыста, қорада тұратын мезгілде гигиеналық ережелерді бұзған шаруашылықтарда
ауру малдың саны көбейеді. Сондықтан, агрономиялық және ветеринарлық
лабороториялық азықтарды тексеруді кең түрде жүргізудің тек ауруды
анықтауда ғана емес сапалы және дәріс азықтандырудың маңызы зор.
Өнеркәсіптік кешендерде арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және
фермаларда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда
агротехника, мал азығын дайындау азық дайындау технологиясын және мал
гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа
алған жөн [1,2,3].
Маңызды-маңызды қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті
түрде және терең игертудің, шаруашылықтарда ем әрекеттерін және малды
аурулардан сақтау шараларын белсене ұйымдастырып, тиянақты орындай алатын
мағлұматты мал дәрігері мамандарын дайындаудағы маңызы зор. Көптеген
аурулардан айықтыруда кең түрде жүргізудің сапалы және дұрыс азықтандыруда
қадағалау үшін маңызы зор. Әр ағзалардың, жүйелердің және жалпы организмнің
күй – жайын анықтайды.
Ветеринария тәжірибесінде ауру малды жан-жақты тексергенде көпшілік
мақұлдап үнемі жетілдіріліп келе жатқан әдістерден басқада, қазіргі кездегі
физика, химия, биология ғылымдарының жетістіктеріне негізделінген жаңа
тәсілдер тез және кең түрде қолданылуда; мысалы, рентгенофотомитрия- зат
алмасу бұзылғанда; электрокардиография, руменография, биохимиялық
тексерістер, люминесценті талдау-ішек қарындар, жүрек-қан тамырлар.
1 Негізгі бөлім
1.1Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулар
Бұл ауруларға асқазан мен ішек ауруларының үлкен тобы жатады. Аурулардың
пайда болуы мен дамуы әр түрлі болғанымен, оларда жалпы ауырсыну және
мазасыздану (СоІіса) синдромдары бірыңғай болып келеді.
Әр түрлі себептерден ас қорыту түтігінің әр жерінің қызметінің бұзылуы
салдарынан шаншу белгілерімен сипатталатын бірнеше ауруларды жеке бөліп
алуға болады. Ол ауруларда асқазан мен ішектер арқылы астың жылжуы бұзылады
(Ileus), малдардың тынышсызданып қатты ауырсынғандығы (Colica) байқалады.
Аурулардың негізгі себебі организмнің стереотипі шартты рефлексінің
бұзылуын тудыратын факторлар болып табылады. Аурулар жылқыларда жиі
анықталады.
Ауырсыну сезімдерінің көздері әртүрлі себептер болуы мүмкін және
ауырсыну біркелкі болмайды, сол себепті дәрігер малдың мінезіне және
мазасызданудың сипатына байланысты бұл жағдайда (колик) шаншу деп тауып,
диагноз қоюға жақындайды. Мысалы, сфинктердің және ішектердең кейбір
тұзағының қатты түйілуінен түйілмелі ауырсыну пайда болады.
Ал асқазан мен ішек қабырғаларының газдармен ненмесе қатты жынмен
созылуында дистензионды ауырсынулар байқалады, үзбей мазасыздану және ұзақ
мерзім болады. Шажырақайдың тартылуында шажырақайлы ауырсынулар болады,
бұларда ол үзбей болады, ол бірақ мазасыздану сипатына байланысты
өзгешеленеді. Соңында іш перденің қабынуында рецепторлардың тітіркенуінен
перитонеальді ауырсыну болады. Бұл ауырсынулар сызданған сипатта және
үзілмейтін әлсіз, бірақ азапты мазасыздану.
Мұндай аурулар өте ерте кезден белгілі. Олар туралы алғашқы деректерді
Аристотельдің (384-322 б.э.д.) еңбектерінен кездестіруге болады. Бертін оны
ары қарай дамытып ғылыми зерттеулер жүргізген оқымыстылар: Ж.Роже (1921),
А.Р.Евграфов (1931), Г.В.Домрачев (1940), А.В.Синев (1947), И.Н.Симонов
(1953), Г.Х.Габидуллин (1955) және т.б.
Әуел баста жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қоздырғыштық қабілеті
өзгеретін көрінеді. Соның салдарынан не парасимпатикалық тармақтың , не
симпатикалық тармақтың қозырғыштық қабілеттері үдей түсетіні байқалады.
Соңғысы барып ішкі ағзалардың , оның ішінде ас қорыту жүйесі ағзаларының ,
зат алмасуының қызметін бұзады. [1,2,4,5]
Аурудың себептері мен дамуында күн түюінінің, атмосфералық қысымның,
ауаның ылғалдылығының бұзылуының, патологиялық висцеро-висцералды
рефлекстердің маңызы өте зор. Шаншу құбылысында орталық бас мидың
қызметінің өзгеруі негізігі роль атқарады. Оны тітіркендіру ағзалар мен
ұлпалардағы экстрорецепторлар мен интерорецепторлар арқылы беріледі.
Вегетативті нерв талшықтарының үштері барлық ішкі ағзаларда , қан
тамырларында орналасқан. Олар ауырсынғандықты; қызулықты; механикалық;
химиялық әсерлерді білдіретін интерорецепторлар. Осы ішкі ағзалардан тиісті
сезгіш сегментке рефлекстің берілуі висцеро-сенсорлық рефлекс деп аталады.
Осындай рефлекстердің әсерінен асқазан мен ішектердің жиырылу, секрет бөлу
процестері бұзылады.
Висцералды ауырсынғандықтың бірнеше түрлерін ажыратуға болады:
1. Спастикалық түрі – асқазан мен ішектің, сфинктрлердің, кейбір ішек –
буындардың қатты, түйіле жиырылуынан болады;
2. Дистензиондық түрі – асқазан мен ішектердің және паренхиматозды
ағзалардың газбен керілуінен болады;
3. Ас қорыту жүйесіндегі жадағай еттердің қалыпты тітіркендіруге қатты
реакция беруі;
4. Ішектердің жиырылуын үдететін холин мен ацетилхолиннің көп
түзілуі;
5. Ас қорыту жүйесінің қан тамырларында қанның іркілуі, көмір қышқыл
газдың шоғырлану, оның әсерінен жүйке жүйесі мен еттердің қозуы;
6. Калий ионының көбейіп, кальций ионының азаюы салдарынан
жергілікті және жалпы зат алмасуының бұзылуы;
7. Вегетативті нерв жүйесін қоздыратын физостигминнің, ареколинні
пилокарпиннің , адреналиннің т.б. заттардың түзілуі.
Организмнің улануы, сусыздануы, қанның қоюлануы, іш қысымының
жоғарылауынан қан айналысының, дем алудың бұзылуы қышқылдықтың жоғарлауына
(ацидоз) апарып соғады.
Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулардың көптеген классификациясының
ішінде Г.В.Домрачев пен А.В.Синевтің берген классификациялары көңіл
аударарлық. Г.В.Домрачевтің ұсынысы бойынша барлық ауруларды үш топқа
бөледі:
1. Асқазан шаншуы – асқазанның кеңеюінің жіті және созылмалы түрлері;
2. Ішектердің перитонитсіз шаншуы – ішектердің түйілуі, газға толуы,
оларда химустың тоқтап қалуы; ішектердің тастармен, конкременттермен,
гельминттермен бітелуі;
3. Ішектердің перитонитті шаншуы – химустың механикалық кедергінің
салдарынан жылжымауы: ішектердің шырматылуы, бірінің ішіне бірінің кіруі
(инвагинация), қысылуы, түйнектелуі, тромбоэмболия т.б.
А.В Синевтің классификациясы бойынша аурулардың барлық түрлері
динамикалық және механикалық болып екіге бөлінеді. Динамикалық түрінің өзі
спастикалық және паралитикалық болып бөлінеді. [2,3,5]
Спастикалық түріне – асқазанның кеңеюі, ішектердің газбен керілуі және
ішектердің түйілуі – энтралгия жатады.
Паралитикалық түріне - химостаз бен капростаз жатады.
Механикалық түрі үшке жіктеледі:
1. Обтурациялық түрі – ішектердің тастармен , басқа бөгде заттармен,
гельминттермен бітелуі;
2. Странгуляциялық түрі – ішек бөлшектерінің қуыстарға қысылуы,
шырматылуы, инвагинациясы, бұралуы, түйілуі,
3. Гемостатикалық түрі – ішек артерияларының тромбоэмболдармен – қан
түйіршіктерімен бітелуі. [2,6,7].
1.2 Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары
Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын және ішек аурулары. Жылқының ас
қорыту органдары жүйесінде аса көп тарайтын түрі - өлі тию.Ауру тудыру
себептердің түрлеріне орналасу орнына қарай өлі тию әр түрлі болады.
Сыртқы және ішкі себептер салдарынан жалпы нарв жүйесінің оның ішінде
вегетативтік нерв жүйесінің ішкі органдар қызметін үйлестіру (жымдастыру)
процестерінің бұзылуы өлі тию ауруын тудырушы індеттердің дамуына тікелей
әсерін тигізеді. Бұнымен қатар қарын мен ішектің бітеліп, іштің жүрмей
қалуы (тоқтауы), вегетативтік нерв жүйесінің симпатикалық және
парасимпатикалық бөліктерінің ас қорыту органдары функцияларын үйлестіру
қабілетінің өзара теңдікте болмай, бірінен екіншісінің басым түсуі;
жемшөппен судың берілмеуі, малды шіріген, бұзылған , көгерген жемшөппен
азықтандыру және оларды жұмыста дұрыс пайдаланбау, сыртқы орта мен ауа
райының кездейсоқ өзгеруі де өлі тию ауруын тудырушы індеттерді өршітеді.
Аталған себептер қарын мен ішектің сөл бөлу, жиырылу қабілетін бұзады.
Ішектің кейбір бөліктері әрі қарай жүрмейді де, ішек бітеледі. Тоқталған
жында ашу – шіру процестері жүріп, улы заттармен қатар газдар көп мөлшерде
жиналады , жиналған газдар ішек қарын қабырғасын тым қатты керіп, ішкі
нерв ұштарын тітіркендіргенімен қоймай, сыртқы шажырқай нервтеріне де
қысым жасайды. Сөйтіп қарын мен ішекте шанышқақ ( өлі тию) аурулары
(Colica) осыдан келіп туады.
Кейбір ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, өлі тию кезінде қан
құрамында хлор (И.Н. Симонов , З.Н.Обжорин т.б.) мен резервті сілтілік (
Ф.Ф Порохов, П.С.) азаятын көрінеді. Бұлармен қатар калий, магний,
кальций
және фосфор қосылыстарының да (А.А.Кабыш ) қандағы мөлшері өзгереді
екен.
Ал, бауырдың белок пен углевод (гликоген) жинау, улы қосылыстарды
зарарсыздандыру мен қорғаныстың қабілетінің бұзылуы организмнің тыныс алу,
қан айналу жүйелерінің де жұмысы да бұзылады.
Төменде өлі тиюдің жылқыда жиі кездесетін ауру. Потологиялық процесс
қарынның ішекке қарай ас өтетін бөлігі - пилорустың қатты түйіліп,
ішіндегі шынның әрі қарай өтпеуінен басталады. Қарынның көлемі тым үлкейіп,
оның сөл бөлу, жиырылу қабілеттері бұзылады. Ауру жіті және созылмалы түрде
өтеді.
Себептер. Аурудың пайда болуына төмендегі жағдайлар әсер етеді:
азықтандыру, дем алу, жұмысқа пайдалану режимдерінің бұзылуы, жемшөп
сапасының нашарлауы, дәнді дақыл жемін көп беру, тойдыра азықтандырылған
малды дем алдырмай жұмысқа салу және көгерген, бұзылған жемшөппен
азықтандыру. Жоғары да аталған себептер салдарынан вегетативтік нерв
жүйесінің симпатикалық бөлігі қозып, осының нәтижесінде полирус қатты
түйіледі. Бұған басқа пилорустың түйілуі (пилороспазм), ішек тарылып,
ондағы жынның әрі қарай жүрмеуі, сондай – ақ өзге шанышқақ аурулардың
салдарынан да өршуі мүмкін.
Белгілері. Ауыра бастаған жылқы қайта – қайта тынышсызданады. Жүріп бара
жатып, кілт тоқтайды, мезгіл – мезгіл ішіне қарайды, аунайды. Түрегелген
бойда алға ұмтыладлы. Ауру күшейген сайын тоқтай қалып, шоқиып отыра
кетеді. Дәл осы кезде мойының күре тамыр жүретін ойысынан өңеш
қабырғасының бас жаққа қарай толқындала жиырылып жатқанын байқауға болады.
Ауырған жылқының жалпы күйі тез нашарлай бастайды, терлейді , бұлшық
еттері дірілдейді, жүрген кезде сүрінеді. Қызуы 39-41 дейін көтеріледі.
Көздің кілегей қабығы қанталап, көкшілденіп тұрады. Тамыр соғуы жиілеп,
минутына 80-90 –ға жетеді. Бастапқы кезде жүрек соғуы күшейіп, соңынан
әлсірейді.
Тыныс алу үстірт жүреді , жылқы ентігеді. Тыныс алу 25-50 –ге дейін
жиілейді.
Сырттан қарағанда құрсақ көлемі айтарлықтай өзгермейді. Әйткенмен
дененің сол жағындағы 14-17 –ші қабырға аралық бөлігінің сыртқа шығынқы
екенін байқауға болады.
Уақытша күшейген ішектің перистальтикалық жиырылуы тез арада тоқтап,
ішек шығуы естілмейді. Қарын енгізілген зонд арқылы сыртқа газ көп мөлшерде
шығады.
Қанда эриторциттер мен лейкоциттер саны, гемоглобин мен белок , оның
ішінде глобулиннің мөлшері қалыптағы көрсеткіштен артады. Хлоридтер мен
резервті сілтіліктер керісінше азаяды.
Ауру жоғарыда баяндалған клиникалық белгілерге орай зонд салу, ал керек
жағдайларда лабораториялық зерттеу жүргізу арқылы анықталады.
Емі. Ем зонд өткізуден басталады. Газ бен сұйық азықтың біразы шыққан
соң, ауру малдың күйі жақсарады. Қарынға енгізілген зондты 30-60 минут
ұстай тұруға болады. Егер зонд жынмен бітелсе, оны кейін суырып алудың
қажеті жоқ. Қуысын үрлеп тазартса да жетеді. Қарынды зонд арқылы 1% ас
содасы қосылған 1% ихтиол ерітіндісімен (4-5 л) бірнеше рет жуады. Бұл
мақсатпен авкуум насостарын пайдалануға болады. Ашыған жыннан газдардың
үздіксіз енуін тоқтату үшін , бір шөлмек су мен 10-15 г сүт қышқылы, 5-10 г
сірке қышқылы немесе 15-20 г. ихтиол ішкізіледі.
Қарындағы пилороспазма мен шанышқақты тоқтату үшін 30-50 мл 10%
анальгин ерітіндісі , 200-300 мл 25% этил спирті, 10,0 г хлоралгидрат пен
20,0г ас тұзының 200 мл судағы зарарсыздандырылған ертінділерінің біреуі
күре тамырға енгізіледі. Осы мақсатпен үстіңгі ерінді қатты бұрап, ауырту
рефлексін тудырса да жақсы нәтиже береді [4,5].
Судың көп шығып, қанның қоюлануы салдарынан өршитін организмнің улануына
қарсы және қызметін жақсарту үшін 300 мл 10% натрий хлоридінің ертіндісіне
2,5 г кофеин натрий - салицилатын және 80,0-100,0г. глюкоза қосып
ерітіп (зарарсыздандырып), күре тамырға негізу керек.
Іш кебу созылмалы түрде жүрсе немесе гастриттен асқынса, онда
іш кебумен қатар гастритті де емдеген жөн.
Пилорустың түйілуін диаметрия, соллюкс шамы, массаж, жылы клизма
көмегімен де жазуға болады.
Уақтылы емделген мал аурудан жазылады. Ал қарын жарылып, диафрагма
жыртылған соң асқынған өлі тию жылқыны өлім – жітімге ұшыратады.
Аурудан айыққан малды 2-3 күн бойы арнайы диеталық рационда.
Сақтандыру шаралары. Жылқыны іш кебуден аталған ауру тудырушы себептерді
жою арқылы аман сақтауға болады.
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы
Асқазанның кеңеюінің жіті түрі (Dilatatio ventriculi acuta) асқазанның
пилорусының (сфинктерінің ) түйілуі салдарынан асқазан мен ішектер арқылы
ас жүрмей , асқазанның көлемі ұлғайып, оның жиырылуң және секрет бөлу
қызметтерінің бұзылуымен сипатталатын ауру. Жылқыларда жиі кездесетін
аурулардың бірі.
Себептері. Негізгі себебі – вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық
бөлігінің қозуы салдарынан пилорустың түйіле жиырылуы (пилороспазм) . Ондай
жағдай қалыптасқан азықтандыру, дем алдыру, жұмысқа пайдалану реттілігі
бұзылғанда, кенеттен рационның құрамы өзгергенде, жұмыс көліктерін тамаққа
тойғызып бірден жұмысқа пайдаланғанда; құнарсыз, бұзылған тамақ бергенде
жиі кездеседі.
Қосалқы түрде ішек ауруларында, олардан ас жүрмей, тоқтап қалғанда,
әсіресе 12 – тұтам ішек бітелгенде байқалады.
Дамуы. Асқазанның кілегей қабығының тітіркенуі салдарынан оның
қабырғасының қатты керілуі, оның жиырылуын түйілуге дейін айналдырып,
қатты ауыртады. Бас мидың қабының қозуынан қанда адреналин көбейеді.
Вегетативті жүйке жүйеснің симпатикалық бөлігінің қозуынан пилорус
түйіледі де , асқазанда қарсы жиырылу пайда болады. Ол барып ішектердің
жиырылуын бәсеңдетеді. Диафрагмаға қысым түсіп дем алу қиындайды және
жүректің систолалық көлемі азаяды . Тотығу-тотықсыздану процесі бұзылады.
Асқазанға тұзды судың көп бөлінуі (кейде 25-л дейін ) организмді
сусыздандырады, зат алмасуы бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Асқазан 2-3 есеге үлкейген , қышқыл реакциялы,
ішінде сұйық, қоймалжың, газ бен қан аралас қоспа. Қабырғасы созылып
жұқарған. Кейде тірі малдың қарнының диафрагмасының жыртылып, жарылғаны
кездеседі. Жарық арқылы кеуде қуысына ішектің, қарынның бөліктерінің,
бауырдың түсуі мүмкін. [3,4,7]
Клиникалық белгілері. Азық қабылдаған уақытта, немесе одан 1-1,5 сағат
өткеннен кейін білінеді. Басында ауру мал аяқтарымен жер тарпып , қарнына
қарап, жерге аунап, алға ұмтылып тынышсызданады. Ауырсынғандықтың
дистензиондық түрі үдей түседі. Жылқылар итке ұқсап шоқиып отырады. Мойын
күре тамырының бойымен бас жаққа қарай жиырылған толқын байқалады. Ауру
малдың жалпы жағдайы нашарлайды, сүріншек келеді, бұлшық еттері дірілдейді,
терлейді. Дене қызуы көтеріледі. Кілегей қабықтары көгерген, дем алысы жиі,
жүрек саздары қатты естіледі. Ішектердің шуылы сирек, әлсіз, кейде
естілмейді де. Тік ішек арқылы тексергенде көкбауыр артқа қарай ығысқан,
асқазанның пішіні дөңгелек, қабырғасы керілген, сөлі қышқыл реакциялы. Онда
бос тұз қышқылы жоқ, ал сүт пен май қышқылдары бар. Организмнің сусыздану
белгілері байқалады.
Қанда эритроциттер, гемоглобин , белоктың глобулин фракциясы көбейген,
ал хлоридтер мен сілтілік қоры азайған. Кейде лейкоциттер де көбейеді,
нейтрофилия, эозинопения анықталады. Эритроциттердің шөгуі баяулайды.
Диафрагма жыртылғанда демікпе пайда болады, жүректің қызметі нашарлайды,
кілегей қабықтары көгереді. Асқазан жарылғанда ауру мал кенеттен тыныштала
қалады, көзі шүңірейген, жанарын бір жерге қадаған, суық тер шығады,
аяқтары, танауы суыйды, тамыр соғысы әрең білінеді, іш қуысында газ
шоғырланады. Тесу арқылы тексергенде, одан қан аралас қоспа анықталады.
[6,7,8]
Барысы. Өте жылдам, 2-6 сағаттың ішінде шешіледі.
Анықтау. Басалқы түрінде аурудың өзінің негізгі, ал қосалқы түрінде
негізгі аурулардың клиникалық белгілеріне сүйенеді. Зонд арқылы
тексергеннің нәтижесі жақсы.
Болжамы. Уақытында дұрыс емдегенде ауру мал жазылады. Ал, диафрагма не
асқазан жарылса, онда өліммен аяқталады.
Емі. Бірінші кезекте ауырсынғандықты басу керек. Ол үшін он пайызды
анальгин, 25 пайызды алкоголь, 10 пайызды хлоралгидрат ерітінділерін венаға
жібереді. Асқазандағы газды , азықтың қалдығын зонд арқылы шығарып, жылы
сумен , 1-2 пайызды ихтиолдың , не соданың ерітіндісімен жуып тазалайды.
Кейде ондағы сұйықты шығару үшін Камовскийдің насосын қолдануға тура
келеді. Ауыз қуысы арқылы 6-12 мл сүт қышқылын , немесе 15-35 мл сірке
қышқылын бір бөтелке сумен араластырып, ішкізеді. 10 пайызды хлорлы
натрийдің ерітіндісінде 2-2,5 г кофеин бензоат-натрийді, 50-100 г глюкозаны
қосып венаға жібереді. Уақытында дұрыстап, гастритті емдеу керек.
Аурудың созылмалы түрі асқазанның көлемінің тұрақты түрде ұлғаюымен және
жиырылу, сөл бөлу қызметтерінің бұзылуымен сипатталады.
Себептері. Малды ұзақ уақыт құнарсыз , біркелкі қатаң азықпен (нашар
шөп, сабан, диірмен қалдықтары, ұшқын т.б.) азықтандырғанда; жылқылардың
асқазаны топырақпен , құммен ластанғанда; пилорус тарылғанда; асқазан көрші
ағзалармен жабысып қалғанда ; асқазанда, ішектерде жаңа ісіктер пайда
болғанда; гастрофилезде пайда болатын ауру.
Дамуы. Аурудың себептері асқазандағы астың ары қарай жылжуын қиындатады.
Басында оның еттері қатты жиырылып, көлемі ұлғаяды, қабырғасы қатты
созылады, ондағы қоспада ащу-шіру процесі үдейді. Улы заттар мен газдар
түзіледі. Асқазан көрші ағзаларды қысып дем алу, қан айналу, жалпы ас
қорыту процестері бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Асқазанның көлемі үлкейген қабырғалары жұқа, кей
жерлері өлі еттенген, ішінде газ, толық қорытылмаған жағымсыз иістің астың
қалдығы анықталады. Кейде асқазан жыртылған, ішіектердің кілегей
қабықтарында , шажырақайда, бауырда қабынудың белгілері анықталады.
Клиникалық белгілері. Ауру мал салғырт, тез шаршайды, тершең келеді, жиі-
жиі есінейді, жоғары ерінде көтеретін еті түйілген. Ішектердің жиырылуы
әлсіз, нәжіс қатая бастайды. Тамақтан кейін малдың тынышсызданғаны
байқалады. Тәбеті жиі өзгеріп отырады, ауру мал арықтайды. Асқазан
бездерінің қозуы субацидті, инертті түрлерінде болады. Шаншу анық біліне
бастағанда клиникалық белгілері аурудың жіті түріндегідей болады.
Емі. Аурудың клиникалық белгілері анық біліне бастағанда емдеу әдістері
жіті түріндегідей. Рационның құрамында жусан аралас әр түрлі шөп, қызылша,
сәбіз, ашытқы қосылған жем кірістіріледі. Басында жарты мөлшерін, артынан
ақырындап, толық мөлшеріне жеткізеді. Асқазан сөлін дені сау жылқыдан алып,
немесе қолдан жасап береді. Операция жасап емдеуге де болады. Қосалқы
түрінде негізгі ауруларды емдеу керек. Қолданылған ем нәтиже бермесе, онда
ауру малды уақытында шығысқа шығарған жөн [4,5,8].
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі)
Ішектің метеоризмі (Meteorismus intesti –norum) деп ішек қабырғасының
жиырылуы , сөл бөлу қабілетінің нашарлауы нәтижесінде жындағы ашу
процестері күшейіп, одан өнген газдармен ащы және тоқ ішектердің кебуін
айтады.
Себептері. Ішектердің кебуіне төмендегі жағдайлар әсер етеді. Олар:
жаңбырдан, шықтан кейін шабылып, кеппей шөмелеге үйілген көк балауса мен,
шірігін, көгерген пішенмен, улы шөптермен азықтандыру, ауыр жұмысқа
пайдаланған соң, дем алдырмай жемшөп беру және суару, ішектердің бөгде
заттармен бітеруі, шажырқай қан тамырларының тромбо – эмболиясы, перито-нит
( іш қуысының сірі қабығының қабынуы),т.б.
Белгілері. Жемшөпке тойған жылқы аз уақыттан соң, тынышсыздана
бастайды. Уақыт өткен сайын тынышсыздану күшейіп, алдындағы заттарды
байқамай, тек алға ұмтыла береді. Әрі – беріден соң, ол жерге құлай кетіп,
аунап түседі де, қайта тұрады, малшына терлейді. Осы кезде оның қызуы 39-
40 дейін көтеріледі. Малдың іші күмпиіп кетеді. Оны кішкене балғамен
ұрғанда металл сыңғырына ұқсас дыбыс шығарады. Бастапқы кезде ішек
перистальтикасы күшейіп, бара – бара әлсірейді де, тоқтайды. Газдар мен
нәжістің сыртқа шығарылуына сирей келе тоқтауды мүмкін.
Кілегей қабықтарға қан тамырлары қанға толып, білеуленіп, көгеріп
тұрады. Тамыр соғуы жиілейді, ал жүректің соғумен тоны күшейеді. Тыныс алу
2-4 есе жиілеп, көкірек арқылы жүреді. Бұл ауру тез өршіп, 6-12 сағатқа
созылады.
Ауруды анықтау. Анамнез бен жоғарыда баяндалған белгілерге орай ауруды
дұрыс анықтауға болады. Дегенмен диагнозды дәлірек қою үшін, іш қуысынан
сірі сұйығын алып зерттейді. Асқынбаған метеоризмде сұйық сары түсті,
мөлдір келеді. Ал сірі қабық қатты қысылған жағдайда қызыл түсті
(эриторциттер аралас), ішек қабырғасы жарылған кезде қан мен жын,
перитонитпен асқынған лейкоциттер мен эндотелей клеткалары аралас болады .
Емі Емдеудің басты мақсаты тез арада ішектің түйілуін және осыған
байланысты туатын шанышқақтарды жою. Осы мақсатпен 0,5-7,0г фатының 10%
ердіндісін қанға жіберу немесе 50мл анальгиннің 10% судағы ертіндісін
зарарсыздандырып тері астына енгізген көп көмегін тигізеді. Бұл тұрғыда
бүйректің айналасына новокаин блокадасын жасау да жақсы нәтиже береді.
Ішектегі ашыған жыннан газдардың бөлінуін тоқтату мақсатымен зонд
арқылы 15-20 г ихтиол 1 литр суға, немесе 50мл сикаден 2-3 литр суға қосып
ішкізіледі.
Ішек перистальтикасын күшейту үшін қанға натрий хлоридінің 200-500 мл 5-
10% судағы ертіндісі жіберіледі. Осы мақсатпен суық клизма да пайдалануға
болады.
Ішті жүргізу үшін өсімдік майын ішкізген жөн. Жүрек қызметі кофеин
препаратымен сүйемелденеді. Ішек кебу тым асқынып, диафрагма арқылы өкпені
қысып, тыныс алуды нашарлатса, онда малды өлімнен аман сақтау үшін басқа
амалдың жоқтығынан бүйен мен үлкен тоқ ішекті троакармен тескен дұрыс.
Ауырған мал жұмыстан босатылады. Емдеу қатар құнарлы жемшөппен
азықтандырылады. Ал азықтың дұрыс қорытылуы үшін, ауру малға жасанды қарын
сөлін ( тұз қышқылы мен пепсин қосындысын )берген жөн.
Сақтандыру шаралары. Ауру тудырушы себептерді жою керек [5,7,8].
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия)
Ішек кілегей қабығының суланып, қызарып, (қатарлық) қабынуы
салдарынан оның қабырғасы тым қатты жиырыла ауыруы, түйілуі. Осының
негізінде өршитін және ауық – ауық қайталанып отыратын өлі тиюдің түрін
ішек энтералгиясы (Enteralgia catarrhalis ) дейді.
Себептері. Энтералгия негізінен мынадай жағдайларға байланысты өршиді.
Олар: желіп не шауып денесі қызған малды желді күндері суықта, жаңбыр
астында ұстау, мұз аралас сумен суару, көгерген, бұзылған жемшөппен
азықтандыру.
Дегенмен энтералгиямен өрісте, жайылымда жайылып жүрген жылқылар сирек
ауырады. Бұл ауруға көбінесе жас жылқы, қоңы төмен және қорада бағылатын
жылқы шалдығады.
Белгілері . Өлі тию ауық - ауық қайталанып, ұстамалы түрде өтеді. Ол
үш минуттан 10 минутқа дейін созылады. Ауырмаған аралықта мал тыныш тұрады.
Ол берілген жемшөпті жақсы жейді. Сырттан қарағанда аурудың ешқандай нышаны
көрінбейді. Ауру басталған бойда жылқы іш жағына қайта –қайта қарайды.
Аяқтарымен жер тарпып, жатуға ыңғайланады, кейде құлайды. Ол
қатты терлеп, аузынан сілекей шұбырады. Орнынан тұрып,
нәжіс пен зәр шығаруға ыңғайланады. Сөйтіп осы жағдайды бірнеше рет
қайталайды.
Ішек перистальтикасы біркелкі болмайды. Өлі тию басталғанда ол да
күшейеді. Аурудың бастапқы кезеңде нәжістің консистенциясы, қалыптағыдай,
ал аурудың әрі қарай үдеуіне байланысты ол борпылдақтанып, сұйыла бастайды
және қышқыл иісті келеді. Ішектерде кей кезде метеоризм байқалады.
Онша асқына қоймаған энтералгияда малдың қызуы, тамыр соғуы және тыныс
алуы көп өзгеріске ұшырамайды. Гастроэнтеритпен қатарласа өршіген
энтералгияда кілегей қабықтар сарғыштанып тұрады, тамыр соғуы мен тыныс
алуы жиілейді. Атропиннен жойылған шанышқақ 2-3 сағаттан соң қайталанады.
Ауру 30 минуттан 3-6 сағатқа дейін созылады.
Ауру жоғарыда айтылған белгілерге орай анықталады. Бір айта кететін жай
– өлі тиюдің бұл түрінің басқаларынан айырмашылығы - аурудың кенеттен
байқалып, ауық – ауық қайталанып отыруы.
Емі. Емдеудің ішектің етті қабығының жиырыла түйілуін тоқтатуға бағыттау
керек. Осы мақсатпен атропин сульфат (0,025г) платифиллин (0,02г), лидол
(0,2г) промедол(0,03г) сияқты дәрілердің біреуін 5 мл суда ерітіп,
зарарсыздандырып, тері астына егуге болады. Шанышқақты тоқтату үшін 30-50
мл 10% анальгин ертіндісінің 150-250 мл 0,25% новакаин ертіндісінің, 200-
300 мл 1% метилен көгінің біреуін қанға жіберу керек. Түйілу тоқталмаса,
онда тері астына 5% эфедрин ертіндісін 1 мл еккен жөн.
Аурудың жеңіл түрінде қазтабан (ромашка) тұнбасын (2-3литр), эфирлі –
валерин тұнбасын (20мл) ішкізсе де жетеді.
Осылармен қатар малдың қарнына жылы компресс қою, жабулау, терең, жылы
клизма мен массаж жасау да жақсы нәтиже береді.
Ішті тазалау үшін өсімдік майын, ал микробтарға қарсы ихтиол ішкізіледі.
Ауру малды жұмысқа жібермейді, гастроэнтерит сияқты емдеп, диеталық
жемшөппен азықтандыру қажет [6,8,9].
Сақтандыру шаралары. Ауру тудырушы себептерді жою, суыққа үйрету,
шынықтыру жылқыларды өлі тиюді бұл түрінен сақтандыруға көп көмегін
тигізеді. Малдардың желдің өтіне қалмауын қадағалау. Дұрыс азықтандыру,
күтіп-бағу, жұмысқа пайдалану ережелерін дұрыс орындау . Малдарды төменгі
температураға біртіндер үйрету керек.
Күйіс қайтаратынын малдың қарындарының аурулары.
Қарындардың аурулары ірі қаралар арасында жиірек, ал ұсақ малдар арасына
сиректеу кездеседі. Қарындар ауруларын жиірек тудыратын себептерге уақытылы
азықтандырмау, сапасыз азықтар, азықтардың темір-терсектермен ластануы,
шырынды азықтан құрғақ азыққа және керісінше тез ауыстыру, ылғи бір түрлі
азықтармен азықтандыру жатады.
Қарындардың жиырылу қызметін бұзатын рефлекстерді қатпаршықтың,
ұлтабардың барорецепторларын, аш ішектің химорецепторлерін ұзақ және
әдеттегіден қаттырақ қоздыру әсерлері, сонымен қатар тақия қарынның
жарақаттан ауырсыну реакциясы тудыруы мүмкін. Қарындар жиырылуының
рефлекторлы түрде босанысуы малдың буаз күндерінде, ортаның қызуы
көтерілгенде және басқа да үрейлердің әсер етулерінен пайда болуы мүмкін.
Қарындар ауруларын тудыратын негізгі себептер қатарына олардың жиырылу
қызметтің бұзылуы жатқызады. Олардың механо, термо және хеморецепторлары
күшті тітіркенуден өзгергенде мес қарынның жиырылуы әлсіреді, күйіс
қайтарылуы бұзылады, соның салдарынын меқарындағы азықтың қорытылуы
нашарлайды, pA өзгеріп қышқылданады, микробтардың әсерінен пайда болған
жадығаттар мес қарында, ұлтабарда және ішектерде денеге сіңіп организмге
зияндық әсерін тигізеді.
А.А. Фадеев, Л.В. Панышев және В.В. Полякин қарындардың жиырылу
процесстерінің бұзылуын дистония деп атауға ұсыныс енгізді. Басалқа
дистонияға мес қарынның мынадай аурулары іш кебудің жіті және сызылмалы
түрлері: атония және гипотонияның жіті және созылмалы түрлері: жіті
гипертония, перез , тақия қарынның және қатпаршақтың ластануы
жатады. Қосалқа туріне жүрек-қан тамыр, тыныс алу, ас қорыту, зәр шығару
және жүйкелері ауруларының салдарынан пайда болатын дистониялар жатады.
Дистонияның қай түрі болмасын, мес қарынның жиырылу күшінің бұзылу
деңгейін, дәлірек, руминография әдісімен, тұспарлап қолмен анықтайды [6,9].
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы
Ас қалдығының нығыздалып, құрғап, ішек бөліктеріне жиналуы. Ащы
ішектерде жиналып, тоқталуы – химостаз; тоқ ішектерде жиналып тоқтауы –
капростаз.
Жылқыларда кездеседі, иттерде сирек, басқа малдарда кездеспейді. Кәрі,
әлсіз, арық малдарда тіркеледі.
Себептері. Малды ұзақ уақыт қатты, құнарсыз азықпен азықтандырғанда;
витаминдер минералды заттар жеткіліксіз болғанда; адинамияда, қажыған,
әлсіреген, буаз малдар жиі ауырады. Сондай – ақ сілекейдің аз бөлінуі ,
адреналин жүйесінің ұзақ уақыт қозуы, уланудың салдарынан ішектердің
жиырылуының әлсіреуі, тістің аурулары, жүрек қызметінің жеткіліксіздігі өз
әсерлерін тигізеді. 12-тұтам ішектің тарылуы, қанталауы, илеоцекаль
сфинктерінің түйілуі, висцеро-висцеральдық релекстің әсері, тік ішектің
респираторларының тітіркенуі аурудың себептерін толықтыра түседі.
Дамуы. Аурудың себептері ішектердің жиырылуын әлсіретіп, химустың
ішектердің жіңішкерген жерлерінде тоқтауына, ас қорыту процесінің
бұзылуынаапарып соғады. Жылқыларда 12 – тұтам ішек пен бүйен ішектерде; ал
иттерде тік ішекте көбірек тоқталу байқалады. Тоқтаған ас қалдықтары
нығыздалып, кебеді; ішектерді керіп, кілегей қабықтарынтітіркендіреді.
Ауырсынғандық , қабыну процестері пайда болып, тіндердің әлі еттенгені
байқалады. Химус ішектерді бітеп тастайды. Ащы ішектер бітелгенде
асқазанның кеңеюі байқалады. Оның салдарынан организм сусызданады. Қанда
хлор, азот, сілтілік қоры азаяды. Қан қоюланып, бауырдың негізгі қызметтері
бұзылады. Жүйке, жүрек қан тамырлары және басқа да жүйелердің қызметтері
өте тез бұзыла бастайды. Капростазда шірудің салдарынан түзілген улы заттар
бауырдың қызметін нашарлатып, организмді одан әрі уландырады.
Өлекседегі өзгерістер. Бүйен ішек пен соқыр ішектердің
қабырғаларықалыңдап, қанталаған; кейде кілегей қабықтары өлі еттенген.
Ішектер жарылса онда перитониттің белгілері анықталады. Химус тығыз,
құрғақ, ішектердің пішініне ұқсас.
Химостаздың клиникалық белгілері. Ауру мал азықтанған кезде , не одан
кейін қатты шаншудың белгілері байқалады. Мал тынышсызданады, демікпе пайда
болады. Тамырдың соғуы жиілейді, кекіру, құсу, т.б. асқазанның кеңеюінің
белгілері анықталады. Зонд арқылы асқазанды тазалағаннан кейін ауру мал
тынышталады, бірақ 2-4 сағаттан кейін шаншу қайта басталады. Кілегейлі
қабықтары жылдам сарғаяды. Тік ішек арқылы тексергенде 12 – тұтам ішектің
нығыздалғанын, егер асқазан кеңейсе көкбауырдың артқа қарай ығысқанын
анықтауға болады. Химостаз ащы ішектердің артқы бөліктерінде болса, онда
клиникалық белгілері жай дамиды. Ма лауырған жеріне қарап, бір жатып ,бір
тұрып , құйрығын сипалақтатып, қарнын теуіп, зәр шығарғысы келіп,
тынышсызданады. Кілегейлі қабықтары сарғаюы да жәй дамиды. Ауру ұзақ уақыт
дамыса, онда асқазанның кеңеюінің қосалқы түрінің жеңіл белгілерін байқауға
болады. Алғашқыда ащы ішектің жиырылуы үдей түседі, тоқ ішектің жиырылуы
әлсіз, жоқ болуы да мүмкін. Нәжіс сирек бөлінеді. Организм улана бастағанда
малдың дем алысы жиілеп, жалпы жағдайы нашарлайды. Тамыр соғысының ритімі
бұзылады. Тік ішек арқылы тексергенде ащы ішектің цилиндрге ұқсас
бөліктерін анықтауға болады.
Барысы. Ауру 12- тұтам ішекте жылдам (6-20 сағат), басқа бөліктерінде
жайырақ (1-2 күн) болады.
Анықтау үшін клиникалық белгілері мен тік ішек арқылы тексерудің
нәтижесіне сүйенеді [2,3,6,7,9].
Болжамы күмәнді. Уақытында дұрыс емдегенде ауру мал жазылып кетеді.
Бірақ химостаз ішектің тарылуынан, не басқа органикалық
өзгерістерден болса-нәтижесіз. Ауру мал уланудан, организмнің сусыздануынан
, қан айналысының бұзылуынан немесе асқазан мен ішектің жарылуынан өліп
кетуі мүмкін.
Емі. Ихтиолдың , соданың ерітінділерімен асқазанды тазалап, жуады.
Шаншуға қарсы анальгин, хлоралгидрат, күкіртті магний ерітінділері жоғарыда
көрсетілген әдістермен қолданылады. Бүйректердің, плевраның тұстарына
новакаин блокадаларын жасайды. Ішектегі химусты жұмсартып қимылдату үшін
кілегейлі тұнба, вазелин не өсімдік майларын қолданады. Артынан бөліп-бөліп
цилокарпин , прозерин ерітінділерін жібереді. Қанның қысымын көтеру үшін
эфедрин, не адреналлин гидрохлорид ерітінділерін қолданады.
Капростаздың клиникалық белгілері. Орналасқан жеріне байланысты аурудың
барысының білінуінің өз ерекшеліктері бар. Ауру организмнің улануымен
немесе ішектердің қабынуымен асқынғанда, қанда билирубиннің,
лейкоциттердің, нейтрофильдердің көбейгендігін байқауға болады. Ал ішектер
жарылып, перитонитпен асқынғанда-коллапс, лейкопения дамиды. Соқыр ішек
бітелгенде ауру жылқылардың тынышсызданғаны ; ішінің өтіп, не нәжістің
қатқаны, тәбетінің жоғалғаны білінеді. Тоқ ішектің жиырылуы, ондағы шуылдар
әлсірейді. Соқыр ішектің тұсында көмескі дүңкіл дыбыстың ұлғайғаны
анықталады. Ауырсынғандық пен улану үдей түссе, шаншудың белгілері де
созыла түседі. Дем алысы мен тамырдың соғуы жиілеп, атриовентрикулярлық
блокада, экстрасистолия пайда болады. Көздің кілегейлі қабығы қанталаған,
сірлі қабығы – сарғыш. Көтен ішектің сфинктері бос, тік ішекте нәжіс жоқ,
соқыр ішекте тығыздалған масса, үлкен бүйен ішек пен мықын ішектің
түйіндері газбен керілген. Тік ішек арқылы тексергенде ішектердегі
тығыздалған ас қалдықтары жақсы білінеді. Кші бүйен ішек бітелгенде малдың
тынышсыздануы үдей түседі. Тамырдың соғуы жұмсарып, бәсеңдейді. Қанның
қысымы төмендейді. Иттердің тік ішектері қабынғанда, онда нәжістің
тоқтағаны, нәжіс бөлгенде ауру малдың қиналатындығы, ішектердің
қысылғандығы байқалады.
Барысы. Ауру жәйлап дамып, 1-2 жұмаға созылады. Үлкен бүйен ішек пен
мықын ішектері иілімдері толық бітелгенде аурудың дамуы жылдамдай түседі.
Анықтау үшін анамнезге, клиникалық белгілеріне, тік ішек арқылы
тексерудің нәтижесіне сүйенеді. Ауруды ішектердің тастармен,
конкременттермен бітелуін ажырата білген жөн.
Емдеу. Ауру малдың тәбеті болғанда, ыңғайлы азықпен қамтамасыз ету
керек. Кілегейлі тұнба береді. Натрий мен магнийдің күкіртті тұздарына
сабурды қосып беруге болады. Нанның ашытқысын суға езіп береді (200-400 г 5-
10 литр суға ). Ашу-шіру процестеріне қарсы ихтиол, салол, тимол, фталазол,
антибиотиктерді қолдануға болады. Массаж жасап, Фарадей, диатермия тоқтарын
қолданады. Малды серуендетіп отырады.
Жылы кілегейлі тұнбамен, не вазелин майымен клизма жасауға болады.
Уланғанда хлорлы натрий мен гюкоза ерітіндісін венаға жібереді.
Қанның қысымын көтеру үшін эфедрин гидрохлорид, натрий, бензоат-натрий
ерітінділерін қолданады. Ауырсынғандыққа қарсы алькоголді венаға,
анальгинді терінің астына жібереді. Ішектер қабынғанда қолданылатын
диеталық рационды тағайындайды. Жақсы ылғалды азықпен араластырып берген
шөп, серуендету, малды жайылымға шығару жақсы нәтиже береді.
Сақтандыру шаралары. Малдың рационын реттеу, онда ылғалды азықтың
жеткілікті мөлшерде болуын қадағалау, жылқы малын жұмысқа пайдалануды
реттеу, уақытында меруендетуді ұймдастыру керек [5,6,8,10].
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық
илеус және обтурациялық илеус)
Ішектердің бітелуі (Obturatio intestinorum) оның ішінде түзілетін
тастармен, конкременттермен, безоарлармен, құрттармен, не кездейсоқ
жұтылған бөгде заттармен болуы мүмкін. Бұзауларда, әсіресе
қозыларда фитобезоарлармен, пилобезоарлармен, картоппен, әр түрлі
басқа да бөгде
заттармен; иттерде сүйектермен , т.б. үй заттарымен бітелуі жиі кездеседі.
Себептері. Ішектерде тастар, безоарлар түзілуі үшін, өзара байланысты,
үш фактор әсер етулері керек:
1. Ас қорыту ағзаларының негізгі қызметтерінің (секрет
бөлу,
жирылу, сіңіру) реттелуінің бұзылуы;
2. Азықпен, не сумен топырақтың, құмның, сондай-ақ фосфор
қосылыстары көп заттардың организмге түсуі,
3. Ұзақ уақыт құғақ, қатты, құнарсыз азықтарды беру. Организмде
зат алмасуының бұзылуы.
Дамуы. Жоғарыдағы аурудың себептері кілегей қабықты тітіркендіреді,
қабындырады, ішектердің қабырғасы түйіледі. Оның қатты жиырылуынан
ауырсынғандық-шаншу құбылысы байқалады. Ішектер химусқа толады, ол
жылжымайды, асқазан кеңейеді, ашу-шіру процесі үдейді, ішектерде газ
шоғырланады-метеоризм. Организм уланады. Жүйке, қан тамыры , тыныс алу
жүйелерінің қызметтері бұзылады, зат алмасу процесі нашарлайды.
Өлекседегі өгерістер. Жылқыларда кіші бүйен ішектің бас жағында, үлкен
бүйен ішектің мықын тұсындағы ирілімінде, тік ішекте; иттер мен күйіс
қайыратын малдарда – пилорус пен ащы ішектерде бөгде заттарды табуға
болады. Ол заттар кілегей қабықты жарақаттауы мүмкін. Энтериттің созылмалы
түріне сай өзгерістер анықталды. Бітелген жердің алдыңғы жақтарында
химустың, нәжістің, газдардың шоғырланып, жиналғаны байқалады.
Клиникалық белгілері. Тоқ ішектер жартылай бітелсе малдар әлсін-әлсін,
онша қатты емес, аздап тынышсызданады. Жай жағдайда азық қабылдап, әлсін-
әлсін газ шығарып, сұйық нәжіс бөледі. 2-3 күннен кейін ауру малдың тәбеті
жоғалып, дененің қызуы көтеріледі. Тамырдың соғуы мен дем алысы жиілейді.
Малдың тынышсызданғаны да жиілей түседі. Толық бетелгенде бірнеше сағаттан
кейін – ақ шаншудың белгілері жылдам үдей түседі. Ішектердің жиырылуы
жоғалады. Кілегейлі қабықтары бастапқыда қызарып,
артынан сарғаяды. Көтен ішектің ісінгені байқалады. Егер ішектер
жыртылса,
онда перитониттің белгілері білінеді, коллапс дамиды.
Тік ішек арқылы тексергенде тік ішекте нәжіс жоқ, бітелген жерді
сипалағанда ауырсынғандық байқалады. Ірі қара малдарда шаншудың белгілері
баяу дамиды. Алдыңғы қарыншақтардың гипотониясы, газбен керілгендігі,
ішектердің жиырылуының әлсірегені, нәжістің қатты болуы анықталады. Иттер
жиі құсады, дене қызуы көтеріледі, дем алысы , тамыр соғысы жиілейді,
ішектерде газ жиналып, оның жиырылуы әлсірейді. Нәжіс қатып, оның бөлінуі
қиындайды. Кейде бөгде затты бимануальды зерттеу арқылы анықтауға болады.
Барысы. Толық бітелуге ауру малдың жағдайы 1-2 күнде шешіледі. Ал
жартылай бітелу ұзаққа созылуы мүмкін.
Анықтау. Ірі малдарды тік ішек арқылы , ұсақ малдарды бимануальді
әдіспен тексеруге болады. Рентгеноскопия, рентгенографиялардың нәтижесі
жақсы. Аурудың капростаздан ажырата білу керек. Бітелу аяқ
астынан
болады да, жылдам дамиды.
Болжамы. Толық бітелгенде дұрыс дәрігерлік көмек көрсетілмесе ауру мал
уланудан, ішектердің жарылуынан , бітелген жердің өлі еттенуінен өліп
кетуі мүмкін.
Емі. Жылқыларда алдын ала өсімдік майын зонд арқылы жіберіп алып, тік
ішек арқылы массаж жасау керек. Терең клизма қояды. Бітеген затты үлкен
бүйен ішектің қарынға ұқсас кеңейген жеріне қарай ығыстырған жөн. Мұндай
әдістер нәтиже бермесе операция жасайды. Операцияны ірі қара мен иттер
жақсы көтереді [5,6,8,10].
Ішектердің қысылуы (Strangulatioincarceratio, torcio, invaqinatio,
intestinorum)
Ішектердің бөліктерінің организмдегі табиғи не патологиялық қуыстарға
еніп қысылуы (incarceratio), немесе дәнекер тіннен тұратын сіңірмен
байлануы (strangulatio). Бірінші жағдай жылқы лар мен шошқаларда , ал
екінші жағдай ірі қара малдарда жиі кезедседі.
Себептері. Малдарда ішкі және сыртқы жарақаттар болғанда. әсіресе
шаптағы тесіктер үлкен болса, немесе оның еттерінің тонусы әлсіресе
арықтаған , кәрі малдарда жиі анықталады. Байлану енбау ұзарғанда, бауы бар
ісік болғанда, сіңірлермен, бұралып қалған кіндік артериясымен ішектер
байланғанда пайда болады. Ащы ішектердің бөліктерінде жиі, ал тоқ ішектерде
сирек кездеседі.
Қатты жұмыс істегенде, қарғығанда, күрт бұрылғанда, аналық малдар туарда
қатты күшенгенде іш қуысында қысымның кенеттен жоғарылауынан да болуы
мүмкін.
Дамуы. Қан тамырлары қысылады, венадағы қан қысымы жоғарылайды. Ішектің
қысылған бөлігіндегі қабырғасы сұйықты сіңіреді, фибрин аралас сарғыш-
қызғылт сұйық бөледі. Қысылған жері өлі еттенеді, рецепторлар қысылып,
ауырсынғандық пайда болады. Оның үстіне ішектердің химуспен, газбен керілуі
қосылады. Ашу-шіру процесі үдейді, организм уланады, газ
шоғырланады. Асқазан кеңейгенде организм сусызданады. Осының бәрі жүйке,
жүрек қан тамырлары жүйелерінің қызметтерінің бұзылуына апарыпсоғады.
Бауырдың қызметі нашарлайды, зат алмасуы бұзылады. Қан тұтқыр, онда азот,
билирубин көп,; ал хлоридтер мен сілтілік қоры аз. Лейкопения.
Өлекседегі өзгерістер. Ішектің қысылған жері қанталаған; газбен, қан
аралас, шірік иісті сұйықпен толған, қабырғасы қалыңдаған, кілегейлі
қабығының кейбір жерлері сарғыштанған, өлі еттенген. Қысылған жердің
жоғарғы бөлігі химусқа толы, ол газ бен қанға ралас су тәрізді . Ішектердің
артқы бөліктері бос. Құрсақ қуысында қан (фибрин) аралас транссудат. Кейде
ішек жарылса, онда перитонит анықталады.
Клиникалық белгілері. Шаншу белгілері анық, өте қатты білінеді. Ауру мал
ыңылдап, ішін тепкілеп, бір жатып , бір тұрып, тынышсызданады. Жүрісі
өзгереді, жалпы жағдайы нашарлайды. Тамыр соғысы жиі, әлсіз. Дене қызуы
жоғары, терісі суық. Месқарында метеоризм, ішектерде жиыру білінбейді.
Жылқылар жерге жатады, аунайды, итке ұқсап отырады. Кілегей қабықтары
қызарған, көздері шүңіреген, тер басқан. Бұлшық еттері дірілдеп, жүрісі
шалқаяқтанады. Қанның қысымы күрт төмендейді, демікпе пайда болады. Нәжіс
бөлінбейді. Шошқалар, иттер көбінесе жата береді. Шошқалар жатқан орнын жиі
ауыстырып, аунап, ыңқылдап шыңғырады. Жиі құсады, нәжіс қатып қалады. Мал
қатты уланғанда әлсірейді, дене қызуы төмендейді. Бимануальді әдіспен
тексергенде газға толған ішектердің бөліктерін анықтауға болады.
Барысы. Жылқыларда 18-24 сағат, ал ірі қара малында 2-5 күнге дейін
созылады. Алғашқы бірінші сағатта ауру мал өліп кетуі де мүмкін.
Ауруды анықтауда тік ішек арқылы тексеру жақсы мағлұмат береді.
Болжамы. Операциясыз аурудың жазылуы өте сирек кездеседі.
Емі. Венаға хлоралгидрат , алкоголь, анальгин жібереді. Тік ішек арқылы
түзетуге тырысу керек. Операциясыз – лапаротомия жасайды.венаға 5-10 – ды
300-600 мл мөлшерінде хлорлы натрий ірітіндісін жіберуге болады. Терінің
астына адреналин, эфедрин, кофеин жібереді. Зонд арқылы асқазанды
тазалайды. Ауыз қуысы арқылы микробтарға қарсы қолданылатын дәрілерді
береді. Ішектерді тесу арқылы ондағы газды шығаруға болады [6,8,9,10].
1.8 Ішектердің бір – бірімен шырматылып байлануы және инвагинация
Ішектердің бұралуы, шатасуы, түйілуі салдарынан тез арада бітелу
көбінесе шажырақайдың төңірегінде болады. Жылқыларда көбінесе үлкен бүйен
ішектің сол қанаты бұралып, бітеледі. Ал оның оң қанатының , кіші бүйен
ішектің , соқыр ішектің бұралуы сирек кездеседі. Ащы ішектердің бұралуы
шатасуы, түйілуі, солардың алдарынан олардың толық бітелуі жиі кездесетін
жағдай. Ауру ірі қара мен шошқаларда сирек кезедеседі.
Себептері. Негізгі себептері құрсақ қуысындағы қысымның кенеттен
өзгеруін тудыратын факторлар: секіру, қатты жұмысқа салу, кілт бұрылу,
аунау т.б. сондай – ақ ішек бөліктерінде газдың жиналуы; химостаз,
капростаз, ішектегі тастар; энтералгия, ішектердің бір – бірімен жабысуы;
әртүрлі ісіктер
өз әсерлерін тигізеді.
Дамуы ішектердің қысылуындағдай. Негізгі факторлар: ауырсыну, улану және
организмнің сусыздануы.
Өлекседегі өзгерістер. Бұралған жерде ішек созылған, бозарған, өлі
еттенген. Бітелген жердің жоғарғы жағы газбен керілген, сірі қабығы қара –
қошқыл, қабырғасы қалың, венасы қанға толы. Ішектердің ішінде қан аралас
сұйық бар. Құрсақ қуысында қызғылт түсті транссудат , ішек жарылғанда –
перитонит.
Клиникалық белгілері. Ауру мал бастапқыда аздап қана тынышсызданады.
Ішектің қысылған жері ісініп, метеоризм байқала бастағанда шаншу белгілері
үдей түседі. Жылқылар жерге жатады, аунайды, арқасына жатып, төрт аяғын
көкке созады, итке ұқсап отырады. Дене қызуы бастапқыда көтеріңкі, артынан
төмендейді. Көздің кілегейлі қабығы қызарған. Ащы ішегі бұралғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер мен белгілер
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----------------------8
1 Негізгі бөлім ----------------------------------- ------------------------
----------------------9
1.1Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулар---------------------------- -----
----9
1.2 Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары------------------
-11
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы----------------------------- -----
---------13
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі)----------------------- ----------
------------15
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия)----------------------- -----------------
--------------16
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы ----------------------------------- ----------
------------18
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық илеус және
обтурациялық илеус)----------------------------------- ----------------------
----------------21
1.8 Ішектердің бір – бірімен шырматылып байлануы және инвагинация--------
23
1.9 Тромбоэмболиядан болатын шаншу ----------------------------------- ------
-------26
2 Өзіндік зерттеу ----------------------------------- -----------------------
-------------------28
2.1 Prоanamnesis----------------------------------- -------------------------
-------------------28
2.2Anamnesis vitae----------------------------------- -----------------------
------------------29
2.3Anamnesis morbi----------------------------------- -----------------------
-----------------29
2.4Status praesens communis----------------------------------- --------------
---------------29
2.5Алдын ала қойылған диагноз----------------------------------- ------------
------------30
2.6Status proesens universalе----------------------------------- ------------
-----------------30
2.7Status proesens localis----------------------------------- ---------------
-------------------34
2.8Diagnosis----------------------------------- -----------------------------
--------------------34
2.9Diagnosis morbi et therapia----------------------------------- ----------
-----------------36
2.10 Epicrises----------------------------------- ---------------------------
---------------------46
3 Техникалық қауіпсіздік----------------------------------- -----------------
---------------47
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------------48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---------
------------ 49
Кіріспе
Ветеринария ғылымының жұқпалы емес ішкі аурулар бөлімінде олардың
пайда болу себептерін, өту ерекшеліктерін зерттеп анықтау әдістерін, ем
әрекеттерін және сақтандыру шараларын дамытып жетілдіретін пән. Жалпы
биологиялық, аурутану, зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық –
экономикалық ғылым салаларымен тығыз байланыста.
Арнайы бағыттандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындармен мал
шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік технологиясы бойынша өндіретін
кешендерді нәтижелі пайдаланудың тек қана аурулардан сақтандыру бағытындағы
теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық салаларының жеткен
жетістіктерін түгелдей дерлік есепке ала отырып, сонымен қатар ауру малды
дара және топтап емдеуді ары қарай дамытып- жетілдіру арқылы іс жүзіне
асыруға болады. Соған байланысты малды, түрлі жағдайларда аурулардан
сақтап қалу үшін жоспардың негізгісі ретінде диспанцеризация жүргізу
ұсынылады. Кей аурулардан әсіресе, зат алмасуының бұзылуынан сақтау, топтап
сақтық ем жүргізу әдістерін қолданғанда ғана жақсы нәтиже береді. Сапасыз
және азықтықтың бір түрінен ғана азықтандырғанын пайда болатын ауруларды
айықтырудан азықпен емдеудің мағынасы зор. Сапасыз азықтарды дайындаған,
азықты дайындау технологиясын бұзған және малды бағып-күтуде, әсіресе,
қыста, қорада тұратын мезгілде гигиеналық ережелерді бұзған шаруашылықтарда
ауру малдың саны көбейеді. Сондықтан, агрономиялық және ветеринарлық
лабороториялық азықтарды тексеруді кең түрде жүргізудің тек ауруды
анықтауда ғана емес сапалы және дәріс азықтандырудың маңызы зор.
Өнеркәсіптік кешендерде арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және
фермаларда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда
агротехника, мал азығын дайындау азық дайындау технологиясын және мал
гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа
алған жөн [1,2,3].
Маңызды-маңызды қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті
түрде және терең игертудің, шаруашылықтарда ем әрекеттерін және малды
аурулардан сақтау шараларын белсене ұйымдастырып, тиянақты орындай алатын
мағлұматты мал дәрігері мамандарын дайындаудағы маңызы зор. Көптеген
аурулардан айықтыруда кең түрде жүргізудің сапалы және дұрыс азықтандыруда
қадағалау үшін маңызы зор. Әр ағзалардың, жүйелердің және жалпы организмнің
күй – жайын анықтайды.
Ветеринария тәжірибесінде ауру малды жан-жақты тексергенде көпшілік
мақұлдап үнемі жетілдіріліп келе жатқан әдістерден басқада, қазіргі кездегі
физика, химия, биология ғылымдарының жетістіктеріне негізделінген жаңа
тәсілдер тез және кең түрде қолданылуда; мысалы, рентгенофотомитрия- зат
алмасу бұзылғанда; электрокардиография, руменография, биохимиялық
тексерістер, люминесценті талдау-ішек қарындар, жүрек-қан тамырлар.
1 Негізгі бөлім
1.1Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулар
Бұл ауруларға асқазан мен ішек ауруларының үлкен тобы жатады. Аурулардың
пайда болуы мен дамуы әр түрлі болғанымен, оларда жалпы ауырсыну және
мазасыздану (СоІіса) синдромдары бірыңғай болып келеді.
Әр түрлі себептерден ас қорыту түтігінің әр жерінің қызметінің бұзылуы
салдарынан шаншу белгілерімен сипатталатын бірнеше ауруларды жеке бөліп
алуға болады. Ол ауруларда асқазан мен ішектер арқылы астың жылжуы бұзылады
(Ileus), малдардың тынышсызданып қатты ауырсынғандығы (Colica) байқалады.
Аурулардың негізгі себебі организмнің стереотипі шартты рефлексінің
бұзылуын тудыратын факторлар болып табылады. Аурулар жылқыларда жиі
анықталады.
Ауырсыну сезімдерінің көздері әртүрлі себептер болуы мүмкін және
ауырсыну біркелкі болмайды, сол себепті дәрігер малдың мінезіне және
мазасызданудың сипатына байланысты бұл жағдайда (колик) шаншу деп тауып,
диагноз қоюға жақындайды. Мысалы, сфинктердің және ішектердең кейбір
тұзағының қатты түйілуінен түйілмелі ауырсыну пайда болады.
Ал асқазан мен ішек қабырғаларының газдармен ненмесе қатты жынмен
созылуында дистензионды ауырсынулар байқалады, үзбей мазасыздану және ұзақ
мерзім болады. Шажырақайдың тартылуында шажырақайлы ауырсынулар болады,
бұларда ол үзбей болады, ол бірақ мазасыздану сипатына байланысты
өзгешеленеді. Соңында іш перденің қабынуында рецепторлардың тітіркенуінен
перитонеальді ауырсыну болады. Бұл ауырсынулар сызданған сипатта және
үзілмейтін әлсіз, бірақ азапты мазасыздану.
Мұндай аурулар өте ерте кезден белгілі. Олар туралы алғашқы деректерді
Аристотельдің (384-322 б.э.д.) еңбектерінен кездестіруге болады. Бертін оны
ары қарай дамытып ғылыми зерттеулер жүргізген оқымыстылар: Ж.Роже (1921),
А.Р.Евграфов (1931), Г.В.Домрачев (1940), А.В.Синев (1947), И.Н.Симонов
(1953), Г.Х.Габидуллин (1955) және т.б.
Әуел баста жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қоздырғыштық қабілеті
өзгеретін көрінеді. Соның салдарынан не парасимпатикалық тармақтың , не
симпатикалық тармақтың қозырғыштық қабілеттері үдей түсетіні байқалады.
Соңғысы барып ішкі ағзалардың , оның ішінде ас қорыту жүйесі ағзаларының ,
зат алмасуының қызметін бұзады. [1,2,4,5]
Аурудың себептері мен дамуында күн түюінінің, атмосфералық қысымның,
ауаның ылғалдылығының бұзылуының, патологиялық висцеро-висцералды
рефлекстердің маңызы өте зор. Шаншу құбылысында орталық бас мидың
қызметінің өзгеруі негізігі роль атқарады. Оны тітіркендіру ағзалар мен
ұлпалардағы экстрорецепторлар мен интерорецепторлар арқылы беріледі.
Вегетативті нерв талшықтарының үштері барлық ішкі ағзаларда , қан
тамырларында орналасқан. Олар ауырсынғандықты; қызулықты; механикалық;
химиялық әсерлерді білдіретін интерорецепторлар. Осы ішкі ағзалардан тиісті
сезгіш сегментке рефлекстің берілуі висцеро-сенсорлық рефлекс деп аталады.
Осындай рефлекстердің әсерінен асқазан мен ішектердің жиырылу, секрет бөлу
процестері бұзылады.
Висцералды ауырсынғандықтың бірнеше түрлерін ажыратуға болады:
1. Спастикалық түрі – асқазан мен ішектің, сфинктрлердің, кейбір ішек –
буындардың қатты, түйіле жиырылуынан болады;
2. Дистензиондық түрі – асқазан мен ішектердің және паренхиматозды
ағзалардың газбен керілуінен болады;
3. Ас қорыту жүйесіндегі жадағай еттердің қалыпты тітіркендіруге қатты
реакция беруі;
4. Ішектердің жиырылуын үдететін холин мен ацетилхолиннің көп
түзілуі;
5. Ас қорыту жүйесінің қан тамырларында қанның іркілуі, көмір қышқыл
газдың шоғырлану, оның әсерінен жүйке жүйесі мен еттердің қозуы;
6. Калий ионының көбейіп, кальций ионының азаюы салдарынан
жергілікті және жалпы зат алмасуының бұзылуы;
7. Вегетативті нерв жүйесін қоздыратын физостигминнің, ареколинні
пилокарпиннің , адреналиннің т.б. заттардың түзілуі.
Организмнің улануы, сусыздануы, қанның қоюлануы, іш қысымының
жоғарылауынан қан айналысының, дем алудың бұзылуы қышқылдықтың жоғарлауына
(ацидоз) апарып соғады.
Шаншу құбылысымен сипатталатын аурулардың көптеген классификациясының
ішінде Г.В.Домрачев пен А.В.Синевтің берген классификациялары көңіл
аударарлық. Г.В.Домрачевтің ұсынысы бойынша барлық ауруларды үш топқа
бөледі:
1. Асқазан шаншуы – асқазанның кеңеюінің жіті және созылмалы түрлері;
2. Ішектердің перитонитсіз шаншуы – ішектердің түйілуі, газға толуы,
оларда химустың тоқтап қалуы; ішектердің тастармен, конкременттермен,
гельминттермен бітелуі;
3. Ішектердің перитонитті шаншуы – химустың механикалық кедергінің
салдарынан жылжымауы: ішектердің шырматылуы, бірінің ішіне бірінің кіруі
(инвагинация), қысылуы, түйнектелуі, тромбоэмболия т.б.
А.В Синевтің классификациясы бойынша аурулардың барлық түрлері
динамикалық және механикалық болып екіге бөлінеді. Динамикалық түрінің өзі
спастикалық және паралитикалық болып бөлінеді. [2,3,5]
Спастикалық түріне – асқазанның кеңеюі, ішектердің газбен керілуі және
ішектердің түйілуі – энтралгия жатады.
Паралитикалық түріне - химостаз бен капростаз жатады.
Механикалық түрі үшке жіктеледі:
1. Обтурациялық түрі – ішектердің тастармен , басқа бөгде заттармен,
гельминттермен бітелуі;
2. Странгуляциялық түрі – ішек бөлшектерінің қуыстарға қысылуы,
шырматылуы, инвагинациясы, бұралуы, түйілуі,
3. Гемостатикалық түрі – ішек артерияларының тромбоэмболдармен – қан
түйіршіктерімен бітелуі. [2,6,7].
1.2 Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын мен ішек аурулары
Өлі тиюді (колики) тудыратын қарын және ішек аурулары. Жылқының ас
қорыту органдары жүйесінде аса көп тарайтын түрі - өлі тию.Ауру тудыру
себептердің түрлеріне орналасу орнына қарай өлі тию әр түрлі болады.
Сыртқы және ішкі себептер салдарынан жалпы нарв жүйесінің оның ішінде
вегетативтік нерв жүйесінің ішкі органдар қызметін үйлестіру (жымдастыру)
процестерінің бұзылуы өлі тию ауруын тудырушы індеттердің дамуына тікелей
әсерін тигізеді. Бұнымен қатар қарын мен ішектің бітеліп, іштің жүрмей
қалуы (тоқтауы), вегетативтік нерв жүйесінің симпатикалық және
парасимпатикалық бөліктерінің ас қорыту органдары функцияларын үйлестіру
қабілетінің өзара теңдікте болмай, бірінен екіншісінің басым түсуі;
жемшөппен судың берілмеуі, малды шіріген, бұзылған , көгерген жемшөппен
азықтандыру және оларды жұмыста дұрыс пайдаланбау, сыртқы орта мен ауа
райының кездейсоқ өзгеруі де өлі тию ауруын тудырушы індеттерді өршітеді.
Аталған себептер қарын мен ішектің сөл бөлу, жиырылу қабілетін бұзады.
Ішектің кейбір бөліктері әрі қарай жүрмейді де, ішек бітеледі. Тоқталған
жында ашу – шіру процестері жүріп, улы заттармен қатар газдар көп мөлшерде
жиналады , жиналған газдар ішек қарын қабырғасын тым қатты керіп, ішкі
нерв ұштарын тітіркендіргенімен қоймай, сыртқы шажырқай нервтеріне де
қысым жасайды. Сөйтіп қарын мен ішекте шанышқақ ( өлі тию) аурулары
(Colica) осыдан келіп туады.
Кейбір ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, өлі тию кезінде қан
құрамында хлор (И.Н. Симонов , З.Н.Обжорин т.б.) мен резервті сілтілік (
Ф.Ф Порохов, П.С.) азаятын көрінеді. Бұлармен қатар калий, магний,
кальций
және фосфор қосылыстарының да (А.А.Кабыш ) қандағы мөлшері өзгереді
екен.
Ал, бауырдың белок пен углевод (гликоген) жинау, улы қосылыстарды
зарарсыздандыру мен қорғаныстың қабілетінің бұзылуы организмнің тыныс алу,
қан айналу жүйелерінің де жұмысы да бұзылады.
Төменде өлі тиюдің жылқыда жиі кездесетін ауру. Потологиялық процесс
қарынның ішекке қарай ас өтетін бөлігі - пилорустың қатты түйіліп,
ішіндегі шынның әрі қарай өтпеуінен басталады. Қарынның көлемі тым үлкейіп,
оның сөл бөлу, жиырылу қабілеттері бұзылады. Ауру жіті және созылмалы түрде
өтеді.
Себептер. Аурудың пайда болуына төмендегі жағдайлар әсер етеді:
азықтандыру, дем алу, жұмысқа пайдалану режимдерінің бұзылуы, жемшөп
сапасының нашарлауы, дәнді дақыл жемін көп беру, тойдыра азықтандырылған
малды дем алдырмай жұмысқа салу және көгерген, бұзылған жемшөппен
азықтандыру. Жоғары да аталған себептер салдарынан вегетативтік нерв
жүйесінің симпатикалық бөлігі қозып, осының нәтижесінде полирус қатты
түйіледі. Бұған басқа пилорустың түйілуі (пилороспазм), ішек тарылып,
ондағы жынның әрі қарай жүрмеуі, сондай – ақ өзге шанышқақ аурулардың
салдарынан да өршуі мүмкін.
Белгілері. Ауыра бастаған жылқы қайта – қайта тынышсызданады. Жүріп бара
жатып, кілт тоқтайды, мезгіл – мезгіл ішіне қарайды, аунайды. Түрегелген
бойда алға ұмтыладлы. Ауру күшейген сайын тоқтай қалып, шоқиып отыра
кетеді. Дәл осы кезде мойының күре тамыр жүретін ойысынан өңеш
қабырғасының бас жаққа қарай толқындала жиырылып жатқанын байқауға болады.
Ауырған жылқының жалпы күйі тез нашарлай бастайды, терлейді , бұлшық
еттері дірілдейді, жүрген кезде сүрінеді. Қызуы 39-41 дейін көтеріледі.
Көздің кілегей қабығы қанталап, көкшілденіп тұрады. Тамыр соғуы жиілеп,
минутына 80-90 –ға жетеді. Бастапқы кезде жүрек соғуы күшейіп, соңынан
әлсірейді.
Тыныс алу үстірт жүреді , жылқы ентігеді. Тыныс алу 25-50 –ге дейін
жиілейді.
Сырттан қарағанда құрсақ көлемі айтарлықтай өзгермейді. Әйткенмен
дененің сол жағындағы 14-17 –ші қабырға аралық бөлігінің сыртқа шығынқы
екенін байқауға болады.
Уақытша күшейген ішектің перистальтикалық жиырылуы тез арада тоқтап,
ішек шығуы естілмейді. Қарын енгізілген зонд арқылы сыртқа газ көп мөлшерде
шығады.
Қанда эриторциттер мен лейкоциттер саны, гемоглобин мен белок , оның
ішінде глобулиннің мөлшері қалыптағы көрсеткіштен артады. Хлоридтер мен
резервті сілтіліктер керісінше азаяды.
Ауру жоғарыда баяндалған клиникалық белгілерге орай зонд салу, ал керек
жағдайларда лабораториялық зерттеу жүргізу арқылы анықталады.
Емі. Ем зонд өткізуден басталады. Газ бен сұйық азықтың біразы шыққан
соң, ауру малдың күйі жақсарады. Қарынға енгізілген зондты 30-60 минут
ұстай тұруға болады. Егер зонд жынмен бітелсе, оны кейін суырып алудың
қажеті жоқ. Қуысын үрлеп тазартса да жетеді. Қарынды зонд арқылы 1% ас
содасы қосылған 1% ихтиол ерітіндісімен (4-5 л) бірнеше рет жуады. Бұл
мақсатпен авкуум насостарын пайдалануға болады. Ашыған жыннан газдардың
үздіксіз енуін тоқтату үшін , бір шөлмек су мен 10-15 г сүт қышқылы, 5-10 г
сірке қышқылы немесе 15-20 г. ихтиол ішкізіледі.
Қарындағы пилороспазма мен шанышқақты тоқтату үшін 30-50 мл 10%
анальгин ерітіндісі , 200-300 мл 25% этил спирті, 10,0 г хлоралгидрат пен
20,0г ас тұзының 200 мл судағы зарарсыздандырылған ертінділерінің біреуі
күре тамырға енгізіледі. Осы мақсатпен үстіңгі ерінді қатты бұрап, ауырту
рефлексін тудырса да жақсы нәтиже береді [4,5].
Судың көп шығып, қанның қоюлануы салдарынан өршитін организмнің улануына
қарсы және қызметін жақсарту үшін 300 мл 10% натрий хлоридінің ертіндісіне
2,5 г кофеин натрий - салицилатын және 80,0-100,0г. глюкоза қосып
ерітіп (зарарсыздандырып), күре тамырға негізу керек.
Іш кебу созылмалы түрде жүрсе немесе гастриттен асқынса, онда
іш кебумен қатар гастритті де емдеген жөн.
Пилорустың түйілуін диаметрия, соллюкс шамы, массаж, жылы клизма
көмегімен де жазуға болады.
Уақтылы емделген мал аурудан жазылады. Ал қарын жарылып, диафрагма
жыртылған соң асқынған өлі тию жылқыны өлім – жітімге ұшыратады.
Аурудан айыққан малды 2-3 күн бойы арнайы диеталық рационда.
Сақтандыру шаралары. Жылқыны іш кебуден аталған ауру тудырушы себептерді
жою арқылы аман сақтауға болады.
1.3 Асқазанның кеңеюінің жіті түрі, ұлғаюы
Асқазанның кеңеюінің жіті түрі (Dilatatio ventriculi acuta) асқазанның
пилорусының (сфинктерінің ) түйілуі салдарынан асқазан мен ішектер арқылы
ас жүрмей , асқазанның көлемі ұлғайып, оның жиырылуң және секрет бөлу
қызметтерінің бұзылуымен сипатталатын ауру. Жылқыларда жиі кездесетін
аурулардың бірі.
Себептері. Негізгі себебі – вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық
бөлігінің қозуы салдарынан пилорустың түйіле жиырылуы (пилороспазм) . Ондай
жағдай қалыптасқан азықтандыру, дем алдыру, жұмысқа пайдалану реттілігі
бұзылғанда, кенеттен рационның құрамы өзгергенде, жұмыс көліктерін тамаққа
тойғызып бірден жұмысқа пайдаланғанда; құнарсыз, бұзылған тамақ бергенде
жиі кездеседі.
Қосалқы түрде ішек ауруларында, олардан ас жүрмей, тоқтап қалғанда,
әсіресе 12 – тұтам ішек бітелгенде байқалады.
Дамуы. Асқазанның кілегей қабығының тітіркенуі салдарынан оның
қабырғасының қатты керілуі, оның жиырылуын түйілуге дейін айналдырып,
қатты ауыртады. Бас мидың қабының қозуынан қанда адреналин көбейеді.
Вегетативті жүйке жүйеснің симпатикалық бөлігінің қозуынан пилорус
түйіледі де , асқазанда қарсы жиырылу пайда болады. Ол барып ішектердің
жиырылуын бәсеңдетеді. Диафрагмаға қысым түсіп дем алу қиындайды және
жүректің систолалық көлемі азаяды . Тотығу-тотықсыздану процесі бұзылады.
Асқазанға тұзды судың көп бөлінуі (кейде 25-л дейін ) организмді
сусыздандырады, зат алмасуы бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Асқазан 2-3 есеге үлкейген , қышқыл реакциялы,
ішінде сұйық, қоймалжың, газ бен қан аралас қоспа. Қабырғасы созылып
жұқарған. Кейде тірі малдың қарнының диафрагмасының жыртылып, жарылғаны
кездеседі. Жарық арқылы кеуде қуысына ішектің, қарынның бөліктерінің,
бауырдың түсуі мүмкін. [3,4,7]
Клиникалық белгілері. Азық қабылдаған уақытта, немесе одан 1-1,5 сағат
өткеннен кейін білінеді. Басында ауру мал аяқтарымен жер тарпып , қарнына
қарап, жерге аунап, алға ұмтылып тынышсызданады. Ауырсынғандықтың
дистензиондық түрі үдей түседі. Жылқылар итке ұқсап шоқиып отырады. Мойын
күре тамырының бойымен бас жаққа қарай жиырылған толқын байқалады. Ауру
малдың жалпы жағдайы нашарлайды, сүріншек келеді, бұлшық еттері дірілдейді,
терлейді. Дене қызуы көтеріледі. Кілегей қабықтары көгерген, дем алысы жиі,
жүрек саздары қатты естіледі. Ішектердің шуылы сирек, әлсіз, кейде
естілмейді де. Тік ішек арқылы тексергенде көкбауыр артқа қарай ығысқан,
асқазанның пішіні дөңгелек, қабырғасы керілген, сөлі қышқыл реакциялы. Онда
бос тұз қышқылы жоқ, ал сүт пен май қышқылдары бар. Организмнің сусыздану
белгілері байқалады.
Қанда эритроциттер, гемоглобин , белоктың глобулин фракциясы көбейген,
ал хлоридтер мен сілтілік қоры азайған. Кейде лейкоциттер де көбейеді,
нейтрофилия, эозинопения анықталады. Эритроциттердің шөгуі баяулайды.
Диафрагма жыртылғанда демікпе пайда болады, жүректің қызметі нашарлайды,
кілегей қабықтары көгереді. Асқазан жарылғанда ауру мал кенеттен тыныштала
қалады, көзі шүңірейген, жанарын бір жерге қадаған, суық тер шығады,
аяқтары, танауы суыйды, тамыр соғысы әрең білінеді, іш қуысында газ
шоғырланады. Тесу арқылы тексергенде, одан қан аралас қоспа анықталады.
[6,7,8]
Барысы. Өте жылдам, 2-6 сағаттың ішінде шешіледі.
Анықтау. Басалқы түрінде аурудың өзінің негізгі, ал қосалқы түрінде
негізгі аурулардың клиникалық белгілеріне сүйенеді. Зонд арқылы
тексергеннің нәтижесі жақсы.
Болжамы. Уақытында дұрыс емдегенде ауру мал жазылады. Ал, диафрагма не
асқазан жарылса, онда өліммен аяқталады.
Емі. Бірінші кезекте ауырсынғандықты басу керек. Ол үшін он пайызды
анальгин, 25 пайызды алкоголь, 10 пайызды хлоралгидрат ерітінділерін венаға
жібереді. Асқазандағы газды , азықтың қалдығын зонд арқылы шығарып, жылы
сумен , 1-2 пайызды ихтиолдың , не соданың ерітіндісімен жуып тазалайды.
Кейде ондағы сұйықты шығару үшін Камовскийдің насосын қолдануға тура
келеді. Ауыз қуысы арқылы 6-12 мл сүт қышқылын , немесе 15-35 мл сірке
қышқылын бір бөтелке сумен араластырып, ішкізеді. 10 пайызды хлорлы
натрийдің ерітіндісінде 2-2,5 г кофеин бензоат-натрийді, 50-100 г глюкозаны
қосып венаға жібереді. Уақытында дұрыстап, гастритті емдеу керек.
Аурудың созылмалы түрі асқазанның көлемінің тұрақты түрде ұлғаюымен және
жиырылу, сөл бөлу қызметтерінің бұзылуымен сипатталады.
Себептері. Малды ұзақ уақыт құнарсыз , біркелкі қатаң азықпен (нашар
шөп, сабан, диірмен қалдықтары, ұшқын т.б.) азықтандырғанда; жылқылардың
асқазаны топырақпен , құммен ластанғанда; пилорус тарылғанда; асқазан көрші
ағзалармен жабысып қалғанда ; асқазанда, ішектерде жаңа ісіктер пайда
болғанда; гастрофилезде пайда болатын ауру.
Дамуы. Аурудың себептері асқазандағы астың ары қарай жылжуын қиындатады.
Басында оның еттері қатты жиырылып, көлемі ұлғаяды, қабырғасы қатты
созылады, ондағы қоспада ащу-шіру процесі үдейді. Улы заттар мен газдар
түзіледі. Асқазан көрші ағзаларды қысып дем алу, қан айналу, жалпы ас
қорыту процестері бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Асқазанның көлемі үлкейген қабырғалары жұқа, кей
жерлері өлі еттенген, ішінде газ, толық қорытылмаған жағымсыз иістің астың
қалдығы анықталады. Кейде асқазан жыртылған, ішіектердің кілегей
қабықтарында , шажырақайда, бауырда қабынудың белгілері анықталады.
Клиникалық белгілері. Ауру мал салғырт, тез шаршайды, тершең келеді, жиі-
жиі есінейді, жоғары ерінде көтеретін еті түйілген. Ішектердің жиырылуы
әлсіз, нәжіс қатая бастайды. Тамақтан кейін малдың тынышсызданғаны
байқалады. Тәбеті жиі өзгеріп отырады, ауру мал арықтайды. Асқазан
бездерінің қозуы субацидті, инертті түрлерінде болады. Шаншу анық біліне
бастағанда клиникалық белгілері аурудың жіті түріндегідей болады.
Емі. Аурудың клиникалық белгілері анық біліне бастағанда емдеу әдістері
жіті түріндегідей. Рационның құрамында жусан аралас әр түрлі шөп, қызылша,
сәбіз, ашытқы қосылған жем кірістіріледі. Басында жарты мөлшерін, артынан
ақырындап, толық мөлшеріне жеткізеді. Асқазан сөлін дені сау жылқыдан алып,
немесе қолдан жасап береді. Операция жасап емдеуге де болады. Қосалқы
түрінде негізгі ауруларды емдеу керек. Қолданылған ем нәтиже бермесе, онда
ауру малды уақытында шығысқа шығарған жөн [4,5,8].
1.4 Ішектердің газбен керілуі (метеоризмі)
Ішектің метеоризмі (Meteorismus intesti –norum) деп ішек қабырғасының
жиырылуы , сөл бөлу қабілетінің нашарлауы нәтижесінде жындағы ашу
процестері күшейіп, одан өнген газдармен ащы және тоқ ішектердің кебуін
айтады.
Себептері. Ішектердің кебуіне төмендегі жағдайлар әсер етеді. Олар:
жаңбырдан, шықтан кейін шабылып, кеппей шөмелеге үйілген көк балауса мен,
шірігін, көгерген пішенмен, улы шөптермен азықтандыру, ауыр жұмысқа
пайдаланған соң, дем алдырмай жемшөп беру және суару, ішектердің бөгде
заттармен бітеруі, шажырқай қан тамырларының тромбо – эмболиясы, перито-нит
( іш қуысының сірі қабығының қабынуы),т.б.
Белгілері. Жемшөпке тойған жылқы аз уақыттан соң, тынышсыздана
бастайды. Уақыт өткен сайын тынышсыздану күшейіп, алдындағы заттарды
байқамай, тек алға ұмтыла береді. Әрі – беріден соң, ол жерге құлай кетіп,
аунап түседі де, қайта тұрады, малшына терлейді. Осы кезде оның қызуы 39-
40 дейін көтеріледі. Малдың іші күмпиіп кетеді. Оны кішкене балғамен
ұрғанда металл сыңғырына ұқсас дыбыс шығарады. Бастапқы кезде ішек
перистальтикасы күшейіп, бара – бара әлсірейді де, тоқтайды. Газдар мен
нәжістің сыртқа шығарылуына сирей келе тоқтауды мүмкін.
Кілегей қабықтарға қан тамырлары қанға толып, білеуленіп, көгеріп
тұрады. Тамыр соғуы жиілейді, ал жүректің соғумен тоны күшейеді. Тыныс алу
2-4 есе жиілеп, көкірек арқылы жүреді. Бұл ауру тез өршіп, 6-12 сағатқа
созылады.
Ауруды анықтау. Анамнез бен жоғарыда баяндалған белгілерге орай ауруды
дұрыс анықтауға болады. Дегенмен диагнозды дәлірек қою үшін, іш қуысынан
сірі сұйығын алып зерттейді. Асқынбаған метеоризмде сұйық сары түсті,
мөлдір келеді. Ал сірі қабық қатты қысылған жағдайда қызыл түсті
(эриторциттер аралас), ішек қабырғасы жарылған кезде қан мен жын,
перитонитпен асқынған лейкоциттер мен эндотелей клеткалары аралас болады .
Емі Емдеудің басты мақсаты тез арада ішектің түйілуін және осыған
байланысты туатын шанышқақтарды жою. Осы мақсатпен 0,5-7,0г фатының 10%
ердіндісін қанға жіберу немесе 50мл анальгиннің 10% судағы ертіндісін
зарарсыздандырып тері астына енгізген көп көмегін тигізеді. Бұл тұрғыда
бүйректің айналасына новокаин блокадасын жасау да жақсы нәтиже береді.
Ішектегі ашыған жыннан газдардың бөлінуін тоқтату мақсатымен зонд
арқылы 15-20 г ихтиол 1 литр суға, немесе 50мл сикаден 2-3 литр суға қосып
ішкізіледі.
Ішек перистальтикасын күшейту үшін қанға натрий хлоридінің 200-500 мл 5-
10% судағы ертіндісі жіберіледі. Осы мақсатпен суық клизма да пайдалануға
болады.
Ішті жүргізу үшін өсімдік майын ішкізген жөн. Жүрек қызметі кофеин
препаратымен сүйемелденеді. Ішек кебу тым асқынып, диафрагма арқылы өкпені
қысып, тыныс алуды нашарлатса, онда малды өлімнен аман сақтау үшін басқа
амалдың жоқтығынан бүйен мен үлкен тоқ ішекті троакармен тескен дұрыс.
Ауырған мал жұмыстан босатылады. Емдеу қатар құнарлы жемшөппен
азықтандырылады. Ал азықтың дұрыс қорытылуы үшін, ауру малға жасанды қарын
сөлін ( тұз қышқылы мен пепсин қосындысын )берген жөн.
Сақтандыру шаралары. Ауру тудырушы себептерді жою керек [5,7,8].
1.5 Ішектердің түйілуі (энтералгия)
Ішек кілегей қабығының суланып, қызарып, (қатарлық) қабынуы
салдарынан оның қабырғасы тым қатты жиырыла ауыруы, түйілуі. Осының
негізінде өршитін және ауық – ауық қайталанып отыратын өлі тиюдің түрін
ішек энтералгиясы (Enteralgia catarrhalis ) дейді.
Себептері. Энтералгия негізінен мынадай жағдайларға байланысты өршиді.
Олар: желіп не шауып денесі қызған малды желді күндері суықта, жаңбыр
астында ұстау, мұз аралас сумен суару, көгерген, бұзылған жемшөппен
азықтандыру.
Дегенмен энтералгиямен өрісте, жайылымда жайылып жүрген жылқылар сирек
ауырады. Бұл ауруға көбінесе жас жылқы, қоңы төмен және қорада бағылатын
жылқы шалдығады.
Белгілері . Өлі тию ауық - ауық қайталанып, ұстамалы түрде өтеді. Ол
үш минуттан 10 минутқа дейін созылады. Ауырмаған аралықта мал тыныш тұрады.
Ол берілген жемшөпті жақсы жейді. Сырттан қарағанда аурудың ешқандай нышаны
көрінбейді. Ауру басталған бойда жылқы іш жағына қайта –қайта қарайды.
Аяқтарымен жер тарпып, жатуға ыңғайланады, кейде құлайды. Ол
қатты терлеп, аузынан сілекей шұбырады. Орнынан тұрып,
нәжіс пен зәр шығаруға ыңғайланады. Сөйтіп осы жағдайды бірнеше рет
қайталайды.
Ішек перистальтикасы біркелкі болмайды. Өлі тию басталғанда ол да
күшейеді. Аурудың бастапқы кезеңде нәжістің консистенциясы, қалыптағыдай,
ал аурудың әрі қарай үдеуіне байланысты ол борпылдақтанып, сұйыла бастайды
және қышқыл иісті келеді. Ішектерде кей кезде метеоризм байқалады.
Онша асқына қоймаған энтералгияда малдың қызуы, тамыр соғуы және тыныс
алуы көп өзгеріске ұшырамайды. Гастроэнтеритпен қатарласа өршіген
энтералгияда кілегей қабықтар сарғыштанып тұрады, тамыр соғуы мен тыныс
алуы жиілейді. Атропиннен жойылған шанышқақ 2-3 сағаттан соң қайталанады.
Ауру 30 минуттан 3-6 сағатқа дейін созылады.
Ауру жоғарыда айтылған белгілерге орай анықталады. Бір айта кететін жай
– өлі тиюдің бұл түрінің басқаларынан айырмашылығы - аурудың кенеттен
байқалып, ауық – ауық қайталанып отыруы.
Емі. Емдеудің ішектің етті қабығының жиырыла түйілуін тоқтатуға бағыттау
керек. Осы мақсатпен атропин сульфат (0,025г) платифиллин (0,02г), лидол
(0,2г) промедол(0,03г) сияқты дәрілердің біреуін 5 мл суда ерітіп,
зарарсыздандырып, тері астына егуге болады. Шанышқақты тоқтату үшін 30-50
мл 10% анальгин ертіндісінің 150-250 мл 0,25% новакаин ертіндісінің, 200-
300 мл 1% метилен көгінің біреуін қанға жіберу керек. Түйілу тоқталмаса,
онда тері астына 5% эфедрин ертіндісін 1 мл еккен жөн.
Аурудың жеңіл түрінде қазтабан (ромашка) тұнбасын (2-3литр), эфирлі –
валерин тұнбасын (20мл) ішкізсе де жетеді.
Осылармен қатар малдың қарнына жылы компресс қою, жабулау, терең, жылы
клизма мен массаж жасау да жақсы нәтиже береді.
Ішті тазалау үшін өсімдік майын, ал микробтарға қарсы ихтиол ішкізіледі.
Ауру малды жұмысқа жібермейді, гастроэнтерит сияқты емдеп, диеталық
жемшөппен азықтандыру қажет [6,8,9].
Сақтандыру шаралары. Ауру тудырушы себептерді жою, суыққа үйрету,
шынықтыру жылқыларды өлі тиюді бұл түрінен сақтандыруға көп көмегін
тигізеді. Малдардың желдің өтіне қалмауын қадағалау. Дұрыс азықтандыру,
күтіп-бағу, жұмысқа пайдалану ережелерін дұрыс орындау . Малдарды төменгі
температураға біртіндер үйрету керек.
Күйіс қайтаратынын малдың қарындарының аурулары.
Қарындардың аурулары ірі қаралар арасында жиірек, ал ұсақ малдар арасына
сиректеу кездеседі. Қарындар ауруларын жиірек тудыратын себептерге уақытылы
азықтандырмау, сапасыз азықтар, азықтардың темір-терсектермен ластануы,
шырынды азықтан құрғақ азыққа және керісінше тез ауыстыру, ылғи бір түрлі
азықтармен азықтандыру жатады.
Қарындардың жиырылу қызметін бұзатын рефлекстерді қатпаршықтың,
ұлтабардың барорецепторларын, аш ішектің химорецепторлерін ұзақ және
әдеттегіден қаттырақ қоздыру әсерлері, сонымен қатар тақия қарынның
жарақаттан ауырсыну реакциясы тудыруы мүмкін. Қарындар жиырылуының
рефлекторлы түрде босанысуы малдың буаз күндерінде, ортаның қызуы
көтерілгенде және басқа да үрейлердің әсер етулерінен пайда болуы мүмкін.
Қарындар ауруларын тудыратын негізгі себептер қатарына олардың жиырылу
қызметтің бұзылуы жатқызады. Олардың механо, термо және хеморецепторлары
күшті тітіркенуден өзгергенде мес қарынның жиырылуы әлсіреді, күйіс
қайтарылуы бұзылады, соның салдарынын меқарындағы азықтың қорытылуы
нашарлайды, pA өзгеріп қышқылданады, микробтардың әсерінен пайда болған
жадығаттар мес қарында, ұлтабарда және ішектерде денеге сіңіп организмге
зияндық әсерін тигізеді.
А.А. Фадеев, Л.В. Панышев және В.В. Полякин қарындардың жиырылу
процесстерінің бұзылуын дистония деп атауға ұсыныс енгізді. Басалқа
дистонияға мес қарынның мынадай аурулары іш кебудің жіті және сызылмалы
түрлері: атония және гипотонияның жіті және созылмалы түрлері: жіті
гипертония, перез , тақия қарынның және қатпаршақтың ластануы
жатады. Қосалқа туріне жүрек-қан тамыр, тыныс алу, ас қорыту, зәр шығару
және жүйкелері ауруларының салдарынан пайда болатын дистониялар жатады.
Дистонияның қай түрі болмасын, мес қарынның жиырылу күшінің бұзылу
деңгейін, дәлірек, руминография әдісімен, тұспарлап қолмен анықтайды [6,9].
1.6 Ішектерде химустың тоқтауы
Ас қалдығының нығыздалып, құрғап, ішек бөліктеріне жиналуы. Ащы
ішектерде жиналып, тоқталуы – химостаз; тоқ ішектерде жиналып тоқтауы –
капростаз.
Жылқыларда кездеседі, иттерде сирек, басқа малдарда кездеспейді. Кәрі,
әлсіз, арық малдарда тіркеледі.
Себептері. Малды ұзақ уақыт қатты, құнарсыз азықпен азықтандырғанда;
витаминдер минералды заттар жеткіліксіз болғанда; адинамияда, қажыған,
әлсіреген, буаз малдар жиі ауырады. Сондай – ақ сілекейдің аз бөлінуі ,
адреналин жүйесінің ұзақ уақыт қозуы, уланудың салдарынан ішектердің
жиырылуының әлсіреуі, тістің аурулары, жүрек қызметінің жеткіліксіздігі өз
әсерлерін тигізеді. 12-тұтам ішектің тарылуы, қанталауы, илеоцекаль
сфинктерінің түйілуі, висцеро-висцеральдық релекстің әсері, тік ішектің
респираторларының тітіркенуі аурудың себептерін толықтыра түседі.
Дамуы. Аурудың себептері ішектердің жиырылуын әлсіретіп, химустың
ішектердің жіңішкерген жерлерінде тоқтауына, ас қорыту процесінің
бұзылуынаапарып соғады. Жылқыларда 12 – тұтам ішек пен бүйен ішектерде; ал
иттерде тік ішекте көбірек тоқталу байқалады. Тоқтаған ас қалдықтары
нығыздалып, кебеді; ішектерді керіп, кілегей қабықтарынтітіркендіреді.
Ауырсынғандық , қабыну процестері пайда болып, тіндердің әлі еттенгені
байқалады. Химус ішектерді бітеп тастайды. Ащы ішектер бітелгенде
асқазанның кеңеюі байқалады. Оның салдарынан организм сусызданады. Қанда
хлор, азот, сілтілік қоры азаяды. Қан қоюланып, бауырдың негізгі қызметтері
бұзылады. Жүйке, жүрек қан тамырлары және басқа да жүйелердің қызметтері
өте тез бұзыла бастайды. Капростазда шірудің салдарынан түзілген улы заттар
бауырдың қызметін нашарлатып, организмді одан әрі уландырады.
Өлекседегі өзгерістер. Бүйен ішек пен соқыр ішектердің
қабырғаларықалыңдап, қанталаған; кейде кілегей қабықтары өлі еттенген.
Ішектер жарылса онда перитониттің белгілері анықталады. Химус тығыз,
құрғақ, ішектердің пішініне ұқсас.
Химостаздың клиникалық белгілері. Ауру мал азықтанған кезде , не одан
кейін қатты шаншудың белгілері байқалады. Мал тынышсызданады, демікпе пайда
болады. Тамырдың соғуы жиілейді, кекіру, құсу, т.б. асқазанның кеңеюінің
белгілері анықталады. Зонд арқылы асқазанды тазалағаннан кейін ауру мал
тынышталады, бірақ 2-4 сағаттан кейін шаншу қайта басталады. Кілегейлі
қабықтары жылдам сарғаяды. Тік ішек арқылы тексергенде 12 – тұтам ішектің
нығыздалғанын, егер асқазан кеңейсе көкбауырдың артқа қарай ығысқанын
анықтауға болады. Химостаз ащы ішектердің артқы бөліктерінде болса, онда
клиникалық белгілері жай дамиды. Ма лауырған жеріне қарап, бір жатып ,бір
тұрып , құйрығын сипалақтатып, қарнын теуіп, зәр шығарғысы келіп,
тынышсызданады. Кілегейлі қабықтары сарғаюы да жәй дамиды. Ауру ұзақ уақыт
дамыса, онда асқазанның кеңеюінің қосалқы түрінің жеңіл белгілерін байқауға
болады. Алғашқыда ащы ішектің жиырылуы үдей түседі, тоқ ішектің жиырылуы
әлсіз, жоқ болуы да мүмкін. Нәжіс сирек бөлінеді. Организм улана бастағанда
малдың дем алысы жиілеп, жалпы жағдайы нашарлайды. Тамыр соғысының ритімі
бұзылады. Тік ішек арқылы тексергенде ащы ішектің цилиндрге ұқсас
бөліктерін анықтауға болады.
Барысы. Ауру 12- тұтам ішекте жылдам (6-20 сағат), басқа бөліктерінде
жайырақ (1-2 күн) болады.
Анықтау үшін клиникалық белгілері мен тік ішек арқылы тексерудің
нәтижесіне сүйенеді [2,3,6,7,9].
Болжамы күмәнді. Уақытында дұрыс емдегенде ауру мал жазылып кетеді.
Бірақ химостаз ішектің тарылуынан, не басқа органикалық
өзгерістерден болса-нәтижесіз. Ауру мал уланудан, организмнің сусыздануынан
, қан айналысының бұзылуынан немесе асқазан мен ішектің жарылуынан өліп
кетуі мүмкін.
Емі. Ихтиолдың , соданың ерітінділерімен асқазанды тазалап, жуады.
Шаншуға қарсы анальгин, хлоралгидрат, күкіртті магний ерітінділері жоғарыда
көрсетілген әдістермен қолданылады. Бүйректердің, плевраның тұстарына
новакаин блокадаларын жасайды. Ішектегі химусты жұмсартып қимылдату үшін
кілегейлі тұнба, вазелин не өсімдік майларын қолданады. Артынан бөліп-бөліп
цилокарпин , прозерин ерітінділерін жібереді. Қанның қысымын көтеру үшін
эфедрин, не адреналлин гидрохлорид ерітінділерін қолданады.
Капростаздың клиникалық белгілері. Орналасқан жеріне байланысты аурудың
барысының білінуінің өз ерекшеліктері бар. Ауру организмнің улануымен
немесе ішектердің қабынуымен асқынғанда, қанда билирубиннің,
лейкоциттердің, нейтрофильдердің көбейгендігін байқауға болады. Ал ішектер
жарылып, перитонитпен асқынғанда-коллапс, лейкопения дамиды. Соқыр ішек
бітелгенде ауру жылқылардың тынышсызданғаны ; ішінің өтіп, не нәжістің
қатқаны, тәбетінің жоғалғаны білінеді. Тоқ ішектің жиырылуы, ондағы шуылдар
әлсірейді. Соқыр ішектің тұсында көмескі дүңкіл дыбыстың ұлғайғаны
анықталады. Ауырсынғандық пен улану үдей түссе, шаншудың белгілері де
созыла түседі. Дем алысы мен тамырдың соғуы жиілеп, атриовентрикулярлық
блокада, экстрасистолия пайда болады. Көздің кілегейлі қабығы қанталаған,
сірлі қабығы – сарғыш. Көтен ішектің сфинктері бос, тік ішекте нәжіс жоқ,
соқыр ішекте тығыздалған масса, үлкен бүйен ішек пен мықын ішектің
түйіндері газбен керілген. Тік ішек арқылы тексергенде ішектердегі
тығыздалған ас қалдықтары жақсы білінеді. Кші бүйен ішек бітелгенде малдың
тынышсыздануы үдей түседі. Тамырдың соғуы жұмсарып, бәсеңдейді. Қанның
қысымы төмендейді. Иттердің тік ішектері қабынғанда, онда нәжістің
тоқтағаны, нәжіс бөлгенде ауру малдың қиналатындығы, ішектердің
қысылғандығы байқалады.
Барысы. Ауру жәйлап дамып, 1-2 жұмаға созылады. Үлкен бүйен ішек пен
мықын ішектері иілімдері толық бітелгенде аурудың дамуы жылдамдай түседі.
Анықтау үшін анамнезге, клиникалық белгілеріне, тік ішек арқылы
тексерудің нәтижесіне сүйенеді. Ауруды ішектердің тастармен,
конкременттермен бітелуін ажырата білген жөн.
Емдеу. Ауру малдың тәбеті болғанда, ыңғайлы азықпен қамтамасыз ету
керек. Кілегейлі тұнба береді. Натрий мен магнийдің күкіртті тұздарына
сабурды қосып беруге болады. Нанның ашытқысын суға езіп береді (200-400 г 5-
10 литр суға ). Ашу-шіру процестеріне қарсы ихтиол, салол, тимол, фталазол,
антибиотиктерді қолдануға болады. Массаж жасап, Фарадей, диатермия тоқтарын
қолданады. Малды серуендетіп отырады.
Жылы кілегейлі тұнбамен, не вазелин майымен клизма жасауға болады.
Уланғанда хлорлы натрий мен гюкоза ерітіндісін венаға жібереді.
Қанның қысымын көтеру үшін эфедрин гидрохлорид, натрий, бензоат-натрий
ерітінділерін қолданады. Ауырсынғандыққа қарсы алькоголді венаға,
анальгинді терінің астына жібереді. Ішектер қабынғанда қолданылатын
диеталық рационды тағайындайды. Жақсы ылғалды азықпен араластырып берген
шөп, серуендету, малды жайылымға шығару жақсы нәтиже береді.
Сақтандыру шаралары. Малдың рационын реттеу, онда ылғалды азықтың
жеткілікті мөлшерде болуын қадағалау, жылқы малын жұмысқа пайдалануды
реттеу, уақытында меруендетуді ұймдастыру керек [5,6,8,10].
1.7 Ішектердің бітелуі және ішектердің қысылуы (странгуляциялық
илеус және обтурациялық илеус)
Ішектердің бітелуі (Obturatio intestinorum) оның ішінде түзілетін
тастармен, конкременттермен, безоарлармен, құрттармен, не кездейсоқ
жұтылған бөгде заттармен болуы мүмкін. Бұзауларда, әсіресе
қозыларда фитобезоарлармен, пилобезоарлармен, картоппен, әр түрлі
басқа да бөгде
заттармен; иттерде сүйектермен , т.б. үй заттарымен бітелуі жиі кездеседі.
Себептері. Ішектерде тастар, безоарлар түзілуі үшін, өзара байланысты,
үш фактор әсер етулері керек:
1. Ас қорыту ағзаларының негізгі қызметтерінің (секрет
бөлу,
жирылу, сіңіру) реттелуінің бұзылуы;
2. Азықпен, не сумен топырақтың, құмның, сондай-ақ фосфор
қосылыстары көп заттардың организмге түсуі,
3. Ұзақ уақыт құғақ, қатты, құнарсыз азықтарды беру. Организмде
зат алмасуының бұзылуы.
Дамуы. Жоғарыдағы аурудың себептері кілегей қабықты тітіркендіреді,
қабындырады, ішектердің қабырғасы түйіледі. Оның қатты жиырылуынан
ауырсынғандық-шаншу құбылысы байқалады. Ішектер химусқа толады, ол
жылжымайды, асқазан кеңейеді, ашу-шіру процесі үдейді, ішектерде газ
шоғырланады-метеоризм. Организм уланады. Жүйке, қан тамыры , тыныс алу
жүйелерінің қызметтері бұзылады, зат алмасу процесі нашарлайды.
Өлекседегі өгерістер. Жылқыларда кіші бүйен ішектің бас жағында, үлкен
бүйен ішектің мықын тұсындағы ирілімінде, тік ішекте; иттер мен күйіс
қайыратын малдарда – пилорус пен ащы ішектерде бөгде заттарды табуға
болады. Ол заттар кілегей қабықты жарақаттауы мүмкін. Энтериттің созылмалы
түріне сай өзгерістер анықталды. Бітелген жердің алдыңғы жақтарында
химустың, нәжістің, газдардың шоғырланып, жиналғаны байқалады.
Клиникалық белгілері. Тоқ ішектер жартылай бітелсе малдар әлсін-әлсін,
онша қатты емес, аздап тынышсызданады. Жай жағдайда азық қабылдап, әлсін-
әлсін газ шығарып, сұйық нәжіс бөледі. 2-3 күннен кейін ауру малдың тәбеті
жоғалып, дененің қызуы көтеріледі. Тамырдың соғуы мен дем алысы жиілейді.
Малдың тынышсызданғаны да жиілей түседі. Толық бетелгенде бірнеше сағаттан
кейін – ақ шаншудың белгілері жылдам үдей түседі. Ішектердің жиырылуы
жоғалады. Кілегейлі қабықтары бастапқыда қызарып,
артынан сарғаяды. Көтен ішектің ісінгені байқалады. Егер ішектер
жыртылса,
онда перитониттің белгілері білінеді, коллапс дамиды.
Тік ішек арқылы тексергенде тік ішекте нәжіс жоқ, бітелген жерді
сипалағанда ауырсынғандық байқалады. Ірі қара малдарда шаншудың белгілері
баяу дамиды. Алдыңғы қарыншақтардың гипотониясы, газбен керілгендігі,
ішектердің жиырылуының әлсірегені, нәжістің қатты болуы анықталады. Иттер
жиі құсады, дене қызуы көтеріледі, дем алысы , тамыр соғысы жиілейді,
ішектерде газ жиналып, оның жиырылуы әлсірейді. Нәжіс қатып, оның бөлінуі
қиындайды. Кейде бөгде затты бимануальды зерттеу арқылы анықтауға болады.
Барысы. Толық бітелуге ауру малдың жағдайы 1-2 күнде шешіледі. Ал
жартылай бітелу ұзаққа созылуы мүмкін.
Анықтау. Ірі малдарды тік ішек арқылы , ұсақ малдарды бимануальді
әдіспен тексеруге болады. Рентгеноскопия, рентгенографиялардың нәтижесі
жақсы. Аурудың капростаздан ажырата білу керек. Бітелу аяқ
астынан
болады да, жылдам дамиды.
Болжамы. Толық бітелгенде дұрыс дәрігерлік көмек көрсетілмесе ауру мал
уланудан, ішектердің жарылуынан , бітелген жердің өлі еттенуінен өліп
кетуі мүмкін.
Емі. Жылқыларда алдын ала өсімдік майын зонд арқылы жіберіп алып, тік
ішек арқылы массаж жасау керек. Терең клизма қояды. Бітеген затты үлкен
бүйен ішектің қарынға ұқсас кеңейген жеріне қарай ығыстырған жөн. Мұндай
әдістер нәтиже бермесе операция жасайды. Операцияны ірі қара мен иттер
жақсы көтереді [5,6,8,10].
Ішектердің қысылуы (Strangulatioincarceratio, torcio, invaqinatio,
intestinorum)
Ішектердің бөліктерінің организмдегі табиғи не патологиялық қуыстарға
еніп қысылуы (incarceratio), немесе дәнекер тіннен тұратын сіңірмен
байлануы (strangulatio). Бірінші жағдай жылқы лар мен шошқаларда , ал
екінші жағдай ірі қара малдарда жиі кезедседі.
Себептері. Малдарда ішкі және сыртқы жарақаттар болғанда. әсіресе
шаптағы тесіктер үлкен болса, немесе оның еттерінің тонусы әлсіресе
арықтаған , кәрі малдарда жиі анықталады. Байлану енбау ұзарғанда, бауы бар
ісік болғанда, сіңірлермен, бұралып қалған кіндік артериясымен ішектер
байланғанда пайда болады. Ащы ішектердің бөліктерінде жиі, ал тоқ ішектерде
сирек кездеседі.
Қатты жұмыс істегенде, қарғығанда, күрт бұрылғанда, аналық малдар туарда
қатты күшенгенде іш қуысында қысымның кенеттен жоғарылауынан да болуы
мүмкін.
Дамуы. Қан тамырлары қысылады, венадағы қан қысымы жоғарылайды. Ішектің
қысылған бөлігіндегі қабырғасы сұйықты сіңіреді, фибрин аралас сарғыш-
қызғылт сұйық бөледі. Қысылған жері өлі еттенеді, рецепторлар қысылып,
ауырсынғандық пайда болады. Оның үстіне ішектердің химуспен, газбен керілуі
қосылады. Ашу-шіру процесі үдейді, организм уланады, газ
шоғырланады. Асқазан кеңейгенде организм сусызданады. Осының бәрі жүйке,
жүрек қан тамырлары жүйелерінің қызметтерінің бұзылуына апарыпсоғады.
Бауырдың қызметі нашарлайды, зат алмасуы бұзылады. Қан тұтқыр, онда азот,
билирубин көп,; ал хлоридтер мен сілтілік қоры аз. Лейкопения.
Өлекседегі өзгерістер. Ішектің қысылған жері қанталаған; газбен, қан
аралас, шірік иісті сұйықпен толған, қабырғасы қалыңдаған, кілегейлі
қабығының кейбір жерлері сарғыштанған, өлі еттенген. Қысылған жердің
жоғарғы бөлігі химусқа толы, ол газ бен қанға ралас су тәрізді . Ішектердің
артқы бөліктері бос. Құрсақ қуысында қан (фибрин) аралас транссудат. Кейде
ішек жарылса, онда перитонит анықталады.
Клиникалық белгілері. Шаншу белгілері анық, өте қатты білінеді. Ауру мал
ыңылдап, ішін тепкілеп, бір жатып , бір тұрып, тынышсызданады. Жүрісі
өзгереді, жалпы жағдайы нашарлайды. Тамыр соғысы жиі, әлсіз. Дене қызуы
жоғары, терісі суық. Месқарында метеоризм, ішектерде жиыру білінбейді.
Жылқылар жерге жатады, аунайды, итке ұқсап отырады. Кілегей қабықтары
қызарған, көздері шүңіреген, тер басқан. Бұлшық еттері дірілдеп, жүрісі
шалқаяқтанады. Қанның қысымы күрт төмендейді, демікпе пайда болады. Нәжіс
бөлінбейді. Шошқалар, иттер көбінесе жата береді. Шошқалар жатқан орнын жиі
ауыстырып, аунап, ыңқылдап шыңғырады. Жиі құсады, нәжіс қатып қалады. Мал
қатты уланғанда әлсірейді, дене қызуы төмендейді. Бимануальді әдіспен
тексергенде газға толған ішектердің бөліктерін анықтауға болады.
Барысы. Жылқыларда 18-24 сағат, ал ірі қара малында 2-5 күнге дейін
созылады. Алғашқы бірінші сағатта ауру мал өліп кетуі де мүмкін.
Ауруды анықтауда тік ішек арқылы тексеру жақсы мағлұмат береді.
Болжамы. Операциясыз аурудың жазылуы өте сирек кездеседі.
Емі. Венаға хлоралгидрат , алкоголь, анальгин жібереді. Тік ішек арқылы
түзетуге тырысу керек. Операциясыз – лапаротомия жасайды.венаға 5-10 – ды
300-600 мл мөлшерінде хлорлы натрий ірітіндісін жіберуге болады. Терінің
астына адреналин, эфедрин, кофеин жібереді. Зонд арқылы асқазанды
тазалайды. Ауыз қуысы арқылы микробтарға қарсы қолданылатын дәрілерді
береді. Ішектерді тесу арқылы ондағы газды шығаруға болады [6,8,9,10].
1.8 Ішектердің бір – бірімен шырматылып байлануы және инвагинация
Ішектердің бұралуы, шатасуы, түйілуі салдарынан тез арада бітелу
көбінесе шажырақайдың төңірегінде болады. Жылқыларда көбінесе үлкен бүйен
ішектің сол қанаты бұралып, бітеледі. Ал оның оң қанатының , кіші бүйен
ішектің , соқыр ішектің бұралуы сирек кездеседі. Ащы ішектердің бұралуы
шатасуы, түйілуі, солардың алдарынан олардың толық бітелуі жиі кездесетін
жағдай. Ауру ірі қара мен шошқаларда сирек кезедеседі.
Себептері. Негізгі себептері құрсақ қуысындағы қысымның кенеттен
өзгеруін тудыратын факторлар: секіру, қатты жұмысқа салу, кілт бұрылу,
аунау т.б. сондай – ақ ішек бөліктерінде газдың жиналуы; химостаз,
капростаз, ішектегі тастар; энтералгия, ішектердің бір – бірімен жабысуы;
әртүрлі ісіктер
өз әсерлерін тигізеді.
Дамуы ішектердің қысылуындағдай. Негізгі факторлар: ауырсыну, улану және
организмнің сусыздануы.
Өлекседегі өзгерістер. Бұралған жерде ішек созылған, бозарған, өлі
еттенген. Бітелген жердің жоғарғы жағы газбен керілген, сірі қабығы қара –
қошқыл, қабырғасы қалың, венасы қанға толы. Ішектердің ішінде қан аралас
сұйық бар. Құрсақ қуысында қызғылт түсті транссудат , ішек жарылғанда –
перитонит.
Клиникалық белгілері. Ауру мал бастапқыда аздап қана тынышсызданады.
Ішектің қысылған жері ісініп, метеоризм байқала бастағанда шаншу белгілері
үдей түседі. Жылқылар жерге жатады, аунайды, арқасына жатып, төрт аяғын
көкке созады, итке ұқсап отырады. Дене қызуы бастапқыда көтеріңкі, артынан
төмендейді. Көздің кілегейлі қабығы қызарған. Ащы ішегі бұралғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz