Сүтті және етті бағыттағы ірі қара

МАЗМҰНЫ

бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Ірі қара малының сүтті тұқымының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ірі қараның етті тұқымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Шаруашылыққа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Ірі қараның сүтті.етті тұқымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Етті тұқымдардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..,30

КІРІСПЕ
Мақсаты
Міндеті

Ірі қара малы тұқымының бөлінуі, қазіргі уақыттағы ірі қара малының тұқымының бірінен бірінің айырмашылығы көп. Сондықтан ғалымдар оны бірнеше топқа бөлуде (зоологиялық, географиялық т.б.), ал шаруашылықтарда қолайлы жағын қарастырып тұқымды әр түрге бөлуде.
Қазіргі асыл тұқымды ірі қара малын шаруашылық жағдайына қарап үш топқа бөледі: сүтті, сүтті-етті немесе етті-сүтті және етті тұқымдар. Бұрынғы КСРО ауылшаруашылық министрлігінің деректері бойынша сүтті тұқымының қара ала тобына: қара ала, әулиеата, литваның қара аласы, тагил, голланд, британия фризы, немістердің қара аласы, данияның қара аласы, польшаның қара аласы жатса, қызыл тұқымды топқа: қырдың қызылы, эстонияның қызылы, литваның қызылы, горбат қызылы, польшаның қызылы, тамбовтың қызылы, данияның қызылы, белоруссияның қызылы жатады. Ал етті-сүтті тұқымының сары ала тобына: симментал, сычев және монбельярд; сүтт-етті тұқымының қоңыр тұқымына: швиц, костром, лебедин, алатау, кавказдың қоңыры, карпаттың қоңыры, юрин тұқымдары.
Етті тұқымының тобына: абердин-ангус, герефорд, қалмақ, қазақтың ақбасы, санта-гертруда, шароле және шортгорн ірі қара малдары жатады.
Қазіргі голландия ірі қара малының тұқымы ХХ ғасырдың басында қалыптасқан. Голландияның қара ала сиырының тұқымы өте ірі, дене бітімі мен сүйегі мықты, еті жақсы жетілген, дене бітімі әдемі сиырларының тірідей орташа салмағы 550-600 кг, бұқаларынікі – 800-1000 кг, орташа сүті 5200 кг да майлылығы 4,1%, белогі 3,32-3,55%, бұзауларының туғандағы тірідей салмағы 36-42 кг. Бұл тұқым тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы. Бордақыланғаннан кейін ұша шығымы 55-60% жетеді. Осындай тұқымының асылдығына байланысты голландия ірі қара малының тұқымын көптеген мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле бастаған. Мысалы голландия ірі қара малын Англия, Францияға, АҚШ – қа, Канадаға, Жаңа Зеландияға, Жапонияға т.б. мемелекеттерге әкелген. Қазіргі уақытта бқл ірі қараның тұқымын 50 мемелекетке әкелуде. Бірінші рет Ресей жеріне ХVII ғасырдың аяғында – XVIII ғасырдың басында әкелген. Бұл тұқым Ресейде жергілікті холмогор, тагил, украинның ақбас және бестужев ірі қара малының тұқымдарын шығаруға көп әсерін тигізеді. Голландия ірі қара тұқымы одағымыздағы әулиеата және бушуев ірі қара тұқымдарын шығаруда көп роль атқарады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Каримов Ж.К, Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж
2 Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф
3.Төреханов А.Ә, Даленов Ш.Д, Найманов Д.Қ, Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф 2006 ж
4 Даленов Ш.Д,. Ірі қара шаруашылығы -Алматы 2005 ж
5 Найманов Д.Қ, Ірі қара шаруашылығы -Алматы 2005 ж
6 Жазылбеков Н.Ә Ірі қара шаруашылығы -Алматы Триумф 2006 ж
7 Төлебаева Б.К Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар
8 Досқали Құрмаш Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар 2006 ж
9.Қобылбаев Қ.П Ірі қараны бордақылау - Алматы Қайнар 1995 ж
10Оразбеков Ж , Ірі қара шаруашылығы -Алматы Қайнар 1991 ж

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

АННОТАЦИЯ

Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Сүтті бағыттағы ірі қара тақырып 30
бетті қамтиды.
Негізгі бөлімде қамтылған тақырыптар: Ірі қара малының сүтті тұқымының
сипаттамасы, Ірі қараның етті тұқымдары.
Өзіндік бөлімінде қамтылған тақырып : Ірі қараның сүтті-етті тұқымдары,

Етті тұқымдардың жіктелуі

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

МЖМБС 2.104-68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.01.-80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601-95 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МК (ГК) Қ.Р 04-2003.Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің
класификаторы (ӘҚТБӨК)
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқу әдістемелік процестерді
басқару.

АНЫҚТАМА

Жылқыны бастықтыру - оны пайдалану тәсілдеріне үйрету мен дамытудың
барлық түрін қамтиды.
Баптау (жарату) - кең тұрғыдан алғанда белгілі бір мүшелер жүйесі
немесе бүкіл ағза қызметін қалыпты бір жағдайда бірнеше рет қайталап
күшейтіп отыру.
Тренинг - жылқыны жасынан баптау жүйесін айтады.
Сиыр – сауынды ірі қара малы.
Табиғатты қорғау – айналадағы орман бау-бақшаны күту.
Ұдайы өсіру – төл туғаннан бастап үздіксіз өсіру.
Азықтық өлшем – 1 кг сұлының қуатына тең өлшемді айтады.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны .
Азық өлшемі- организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия
мен құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын
жалпы нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Рацион құрылымы- рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы
қоректілігіне (а.ө. не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Тетіктелген азықтандыру нормасы деп- толықтырылған организм
мұқтаждығының 18-30 көрсеткішін қамтитын деректер.
Сұрыптау - жақсы малдарды іріктеп, таңдап алуды айтады.
Корреляция — малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен
тығыз байланыстығын айтады, әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе
екіншісінің де өзгеруін көрсетеді.
Элевер — мамандандырылған шаруашылықтар немесе фермалар, негізгі міндеті
асыл тұқымды бұқаларды өсіру және оларды ұрпақ сапалары бойынша бағалау.
Азықтандыру типі- рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген
азық белгілейді.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мал азығын нормалау- мал организміндегі қоректік заттарға
қажеттілікті толықтыру.

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

г – грамм
кг — килограмм
л – литр
мл – миллилитр
мм – миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. — тағы сол сияқты
№ - нөмір
% - пайыз
а.ө-азықтық өлшем
см-сантиметр
млн.- миллион
Қ-қою
С-сирек
А-азоспермия

МАЗМҰНЫ

бет
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
БЕЛГІЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...8
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Ірі қара малының сүтті тұқымының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ірі қараның етті
тұқымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.ӨЗІНДІК
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Шаруашылыққа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Ірі қараның сүтті-етті тұқымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...21
3. НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Етті тұқымдардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
,30

КІРІСПЕ
Мақсаты
Міндеті

Ірі қара малы тұқымының бөлінуі, қазіргі уақыттағы ірі қара малының
тұқымының бірінен бірінің айырмашылығы көп. Сондықтан ғалымдар оны бірнеше
топқа бөлуде (зоологиялық, географиялық т.б.), ал шаруашылықтарда қолайлы
жағын қарастырып тұқымды әр түрге бөлуде.
Қазіргі асыл тұқымды ірі қара малын шаруашылық жағдайына қарап үш топқа
бөледі: сүтті, сүтті-етті немесе етті-сүтті және етті тұқымдар. Бұрынғы
КСРО ауылшаруашылық министрлігінің деректері бойынша сүтті тұқымының қара
ала тобына: қара ала, әулиеата, литваның қара аласы, тагил, голланд,
британия фризы, немістердің қара аласы, данияның қара аласы, польшаның қара
аласы жатса, қызыл тұқымды топқа: қырдың қызылы, эстонияның қызылы,
литваның қызылы, горбат қызылы, польшаның қызылы, тамбовтың қызылы,
данияның қызылы, белоруссияның қызылы жатады. Ал етті-сүтті тұқымының сары
ала тобына: симментал, сычев және монбельярд; сүтт-етті тұқымының қоңыр
тұқымына: швиц, костром, лебедин, алатау, кавказдың қоңыры, карпаттың
қоңыры, юрин тұқымдары.
Етті тұқымының тобына: абердин-ангус, герефорд, қалмақ, қазақтың
ақбасы, санта-гертруда, шароле және шортгорн ірі қара малдары жатады.
Қазіргі голландия ірі қара малының тұқымы ХХ ғасырдың басында
қалыптасқан. Голландияның қара ала сиырының тұқымы өте ірі, дене бітімі мен
сүйегі мықты, еті жақсы жетілген, дене бітімі әдемі сиырларының тірідей
орташа салмағы 550-600 кг, бұқаларынікі – 800-1000 кг, орташа сүті 5200 кг
да майлылығы 4,1%, белогі 3,32-3,55%, бұзауларының туғандағы тірідей
салмағы 36-42 кг. Бұл тұқым тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы.
Бордақыланғаннан кейін ұша шығымы 55-60% жетеді. Осындай тұқымының
асылдығына байланысты голландия ірі қара малының тұқымын көптеген
мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле бастаған. Мысалы голландия ірі қара малын
Англия, Францияға, АҚШ – қа, Канадаға, Жаңа Зеландияға, Жапонияға т.б.
мемелекеттерге әкелген. Қазіргі уақытта бқл ірі қараның тұқымын 50
мемелекетке әкелуде. Бірінші рет Ресей жеріне ХVII ғасырдың аяғында – XVIII
ғасырдың басында әкелген. Бұл тұқым Ресейде жергілікті холмогор, тагил,
украинның ақбас және бестужев ірі қара малының тұқымдарын шығаруға көп
әсерін тигізеді. Голландия ірі қара тұқымы одағымыздағы әулиеата және
бушуев ірі қара тұқымдарын шығаруда көп роль атқарады.

1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Ірі қара малының сүтті тұқымының сипаттамасы

Саны жағынан одағымыз бойынша бірінші орында (57,3%). Бұл тұқымының
көпшілігі аса сүтті болумен қатар мал азығын ұтымды пайдаланады.
Тірідей салмағы басқа топтарға қарағанда онша үлкен емес, дене бітімі
мықты, сөлекет келсе, сүйегі жеңіл, дене еті шымырлау терісі жұқа, ал ас
қорыту мүшелері өте жақсы жетілген. Сүтті сиырлардың тұқымына қарай орташа
тірідей салмағы 450 кг–нан 500 кг дейін жетсе, ұша шығымы 40-45% ғана.
Көптеген осы тұқымға жататын сиырларының сүтінің майлылығы орташа: 3,6-
3,8%, ал әр сиырдан орташа 3000-4500 кг сүт сауылады. Сүтті ірі қара
тұқымдарының ішінде ең көп тарағаны голштин қара ала тұқымы, себебі бұл
топқа жататын сиырлар аса сүтті. Одағымыз бойынша сүтті ірі қара мал
шаруашылығының өндірістік негізде дамуына байланысты асыл тұқымды қара ала
тұқымының саны көбеюде, себебі бұл тұқым өндірістік технологияға өте
бейімді.[1]
Голландия ірі қарасының тұқымы. Бұл тұқым жергілікті іріктеу, жұптау
тәсілдерін қолданып, жақсы бағып күтугебайланысты шыққан. Қазіргі голландия
ірі қара малының тұқымы ХХ ғасырдың басында қалыптасқан. Голландияның қара
ала сиырының тұқымы өте ірі, дене бітімі мен сүйегі мықты, еті жақсы
жетілген, дене бітімі әдемі сиырларының тірідей орташа салмағы 550-600 кг,
бұқаларынікі – 800-1000 кг, орташа сүті 5200 кг да майлылығы 4,1%, белогі
3,32-3,55%, бұзауларының туғандағы тірідей салмағы 36-42 кг. Бұл тұқым
тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы. Бордақыланғаннан кейін ұша
шығымы 55-60% жетеді. Осындай тұқымының асылдығына байланысты голландия
ірі қара малының тұқымын көптеген мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле
бастаған. Мысалы голландия ірі қара малын Англия, Францияға, АҚШ – қа,
Канадаға, Жаңа Зеландияға, Жапонияға т.б. мемелекеттерге әкелген. Қазіргі
уақытта бқл ірі қараның тұқымын 50 мемелекетке әкелуде. Бірінші рет Ресей
жеріне ХVII ғасырдың аяғында – XVIII ғасырдың басында әкелген. Бұл тұқым
Ресейде жергілікті холмогор, тагил, украинның ақбас және бестужев ірі қара
малының тұқымдарын шығаруға көп әсерін тигізеді. Голландия ірі қара тұқымы
одағымыздағы әулиеата және бушуев ірі қара тұқымдарын шығаруда көп роль
атқарады. [2]
Кейінгі уақыттарда Голландия және АҚШ-тың голштин ірі қара малдарының
тұқымдары одағымыздың шаруашылықтарына әліде әкелуде. Әкелінген бұл
тұқымның төлдері РСФСР, Украина, Беларусь, Литва Республикаларының
шаруашылықтарында шоғырланған. Бұл шаруашылықтардағы сиырларының сүт өнімі
өте жоғары, орташа сүті 4000 кг–нан 5500 кг– ға дейін, ал майлылығы 4,0-
4,2% .
Ресейдің қара ала ірі қарасының тұқымы.
ТМД-да аса сүтті тұқымға жатады, әр аймақта жергілікті сиырларды
голландылық қара ала тұқымының бұқаларымен шағылыстыру арқылы шыққан. Жеке
ірі қара мал тұқымы болып 1959 ж бекітілген. Осы тұқымның малы Орталық
Ресейде, Жайықта және Сібір аймақтарында шоғырланған. Украинның Львов және
Хмельницкий облыстарында тараған. Қазіргі уақытта Киев, Харьков т.б.
Украинның облыстарының шаруашылықтарында шоғырлануда. Кейінгі уақытта
Беларусь жерінде де тарауда.
Қара ала ірі қарасы сүтті тұқымға жатқандықтан сүттілігі өте жоғары,
дене бітімі мықты, сырттан қарағанда әдемі, түсі қара – ала. Сиырларының
тірідей салмағы 550-650 кг, бұқаларының 850-950 кг, кейбір бұқалары 1100
кг жетеді, ұша шығымы 50-55%. Бұзауларының туғандағы тірідей салмағы үлкен
(32-40 кг). Төлдерінің өсіп–дамуы жақсы, орташа тәулік салмағы 800-1000 кг
дейін өседі. 15-16 айлық тайыншалары 420-480 кг–ға жетеді. Асыл тұқымды
мал зауыттарында сиырларыныңорташа сүттілігі 5500-6700 кг болса, майлылығы
3,8-4,0%, ал сүтінің белогі 3,15-3,40%. Аса сүтті сиырлары Ленинград облысы
Петров асыл тұқымды мал зауытында шоғырланған. Бұл шаруашылықта 1986
жылы орташа әрбір 1100 сиырдан 6861 кг–нан сүт сауса, оның майлылығы
3,92% жеткен. [3]
Бұл тұқымның Волга ЕГП-339 атты сиырынан 305 күн ішінде 17517 кг
сүт сауып, оның майлылығы 4,2% жеткен, ал осы шаруашылықтың Россиянка
атты сиырынан 1987 жылы 19162 кг сүтсауылғаг.
Қара ала ірі қара малы Одағымыздың қандай аймағында болмасын жақсы
жерсінеді, қазіргі уақытта Украина, Беларусь, Өзбекстан, Қазақстан т.б.
Республикаларда да шоғырланған.
Голштин ірі қара тұқымы. Бұл тұқым АҚШ пен Канада да голландияның қара
ала тұқымы арқылы шыққан. Алғашқы уақытта шығарушы фермерлер жаңа тұқымның
сүттілігіне және өсіп–жетілуіне көп көңіл бөлген. 1871 жылы АҚШ–та голштин
ірі қара малының өсіру қоғамы құрылған.
Голштин сиырларының орташа тірідей салмағы 670 кг–нан 700 кг дейін,
бұқаларынікі – 960 кг–нан 1250 кг дейін. Еркек бұзауларының туғандағы
тірідей салмағы 44-47 кг, ұрғашыларыныкі – 38-42 кг. Голштин малының
сыртқы бітімі сүтті тұқымға ұқсайды. Шоқтығының биіктігі орташа 144 см,
бұқаларда – 158-160 см. Ғалымдарының дерегі бойынша голштин сиырларының
желіні астау немесе қазан тәрізді, әрі желіні өте аумақты соған байланысты
тәулігіне 2 рет қана саууға болады, сауу жылдамдығы 2,37 кгмин.
Бұл тұқымның дене бітімі мықты, түсі қара-ала, бұл тұқымның түсі қызыл
ала сиырларда кездеседі. Қазіргі уақытта голштин малының қызыл-ала тұқымы
да шыққан. [4]
Сүттілігі жағынан голштин тұқымы дүние жүзінде бірінші орында. АҚШ
ғалымдарының дерегі бойынша 1981 жылы голштин тұқымының сақа сиырларынан
орташа – 7418 кг сүт сауса, ал сүтінің майлылығы – 3,61% болған, айршир
сиырларынан – 5519 кг және 4,89%, гернезей сиырларынан 4991 кг және
4,59%, джерси – 4784 кг және 4,83%, шортгорн сиырларынан 5193 кг және
3,61%. АҚШ–тың көптеген асыл тұқымды шаруашылықтарында әр сиырдан 9000
кг–нан астам сүт саууда. Сондықтан голштин ірі қара малы әлемге кеңінен
тарауда. Әсіресе біздің Одағымызға 70-жылдары көбірек әкеле бастады.
1988 жылы КСРО–да 137 шаруашылық голштин ірі қара мал тұқымын өсірумен
айналысқан. 1987 жылғы санақ бойынша голштин ірі қара малының қара ала
түсті сиырларының саны 1 млн. – нан асты, олардың сүт өнімі басқа сиырлар
тұқымына қарағанда 230 кг-ға дейін артық. Бұл тұқым одағымызда жаңа сиыр
тұқымдарын шығару үшін қолданылуда. Қазақтың қара ала сиыры мен қызыл ала
сүтті типтерін шығаруда голштиннің қара ала және қызыл ала тұқымдары
пайдаланылады.
Әулиеата асыл тұқымды ірі қарасы. Қазақстанның оңтүстігінде және
Қырғыстанның талас өлкесінде өсіріліп шығарылған. Оны өсіріп шығаруға
голландия мен қазақ ірі қаралары қатынасты. Дене тұлғасы жағынан голландия
ірі қарасына ұқсайды.
Түсі қара ала, қара. Кейінгі 25-30 жылдың ішінде, асылдандыру жұмысының
нәтижелі болуының арқасында іріленеді, дене тұлғасы кеңейеді. Қазіргі дене
өлшемдері қара ала тұқымды қаралардан онша кем емес. Тұрқы созыңқы, бөксесі
жақсы дамыған. Желіннің үлкендігі орташа, пішіні жағынан ір түрлі.
Асыл тұқымды шаруашылықтардағы орташа сүт өнімділігі сауу маусымы үш
және одан да көп ірі қараларынікі 2500-3500 кг–ға дейін, ал сүттерінің
майлылығы 3,8-4,0%. Үлкен сиырлардың орташа тірідей салмағы 550 кг–ға
дейін.
Бұқаларының тірідей орташа салмағы 780-850 кг. Бордақыланған
пішпелерінің, өгізшелерінің және ірі қараларының еттілігі жақсы, ет шығымы
49-55% - ға дейін. [5]
Бұл ірі қараның тұқымы жергілікті жағдайға Қазақстанның оңтүстік
облыстарына жақсы бейімделген. Қан тамырларының зиянды ауруларына өте
төзімді және ол ауруларға көп шалдықпайды. Сондықтан бұл тұқым Қазақстанның
оңтүстік облыстарындағы ең негізгі сүтті ірі қара малы болып табылады.
әулиеата іріқарасының асыл тұқымдарымен өсіру жұмысымен Шымкент облысының
Победа колхозы, Октябрь, Пахта-арал, Турксиб совхоздары, ал Жамбыл
облысының Жамбыл қанат қызылша совхозы айналысқан.
Бұл тұқымның ең жақсысы Атлас 490, Веселый 1047, Борьки 9041
жәнеАбрикос бұқаларының линиясынан тараған. Ірі қара сүтінің майлылығын
арттыру жағынан Атлас 490 линиясының бұқалары үлкен әсер еткен. Олардың
ұрпақтары да өте жақсы өсті.
Бұл тұқымды асылдандырудың негізі – сүттілігін, сүтінің майлылығын
көбейтужәнеконституциясының мықтылығын арттыру.
Эстонның қара ала ірі қарасы. Жергілікті ірі қараларды голландия,
остфриз, және Шығыс Пруссия ірі қараларының бұқаларымен өндіре
шағылыстыруарқылы шығарылады. Ондағы мақсат буданның сүттілігін көбейту,
әрі көлемді азықты жақсы пайдалану болды. Бұл тұқымды асылдандыру ХХ
ғасырдың ортасына дейін, былайша айтқанда 100 жылға таяу уақыт жұмсалады.
1951 жылы эстонияның қара ала ірі қарасы асыл тұқымды мал деп бекітіледі.
Эстонияның қара ала ірі қарасы сүтті тұқымға жатады. Ең жақсы асыл
тұқым табандары эстонияның Виизу, Костивере, Кохила, Кехра,
Кехтна және басқа совхоздарында тараған. Асыл тұқымды эстониялық мал
шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе станцияларында
шоғырланған. Дене пішіні сүйірлеу, бүкіл тұрқы сопақтау, ал артқы жағы аз
кем жалпақ, ішті келеді. [6]
Кеуде, бел, арқа омыртқалары, түзу, ұзын әрі сымбатты. Сирақтарының
жіңішкелігі орташа, түзу, буындары айқын көрініп тұрады, тұяқ бітісі мықты.
Еті орташа дамыған. Желіні үлкен, әрі аумақты, терісі жұқалау жұмсақ.
Эстонияның қара ала ірі қарасы басқа одақтас республикаларға әкелінген.
Әсіресе, көпшілігі Белорусь КСРО – іне, Мәскеу және Ленинград облыстарына,
аздап Украина мен Қазақстанның шаруашылықтарына әкелінді. Әкелген жерлерге
көңілдегідей бейімделді, жерсінді. Бұл тұқымның бұқаллдарын басқа ірі қара
малымен будандастыру үшін қолданады.
Үлкен ірі қараларының тірідей орташа салмағы 500-550 кг, ал жақсы
табындарда 600 кг–ға дейін. Бұқаларының салмағы 900-1000 кг–ға дейін,
тіпті одан да артығырақ.
Ірі қараларының сүттілігі орташа 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылығы
3,8-3,9%. Жалпы, бұл тұқым сүт өнімділігімен және жеген азығын сүтпен жақсы
өтей алатындығымен көзге түседі. Ет сапасы да жақсы.
Қазір бұл тұқымда бірнеше бұқаның линисы бар. Олар: Линберг Н – 2363,
Мазсум – Ролланд Н – 1595, Атлет Н – 2385, Пярта Н – 2505. Бұл линиядан
тараған ірі қаралардың сүттілігі және сүтінің майлылығы басқа ірі
қаралардан едәуір көп. Пиймик Н – 25490 атты ірі қарадан бір маусымда
10321 сүталған, сүтінің майлылығы 3,51% болған. Міне, осындай сүтті сиыр
бұл тұқымда көп.
Эстон ірі қарасының тұқымы Қазақстанға ірі қаралар мен өндіріс
орталықтарының төңірегінде мамандырылған сүтті мал шаруашылығын құру үшін
әкелінген.
Англер (Ангельн) ірі қарасының тұқымы. Ангельн аймағында жергілікті ірі
қараны асылдандыру арқылы шығарылған. 1879 жылы ірі қара мал шаруашылығын
дамыту үшін ұйымдасқан ұйымның ангельн ірі қарасын асылдандыру және
сүтейтудегі көп еңбегі зор. Соның нәтижесінде қазіргі англер ірі қарасының
көрсеткіштері өте жоғары: шоқтығының биіктігі 128-130 см, дене тұрқы ұзын,
ал желіні тегене тәрізді. Соңғы 60 жылдың ішінде сиырларының сүті 1600
кг–ға дейін артты, ал сүтінің майлылығы 3,88%-дан 4,62%-ға дейін
жоғарылады. Аса сүтті сиырларының сүті 10-11 мың кг-ға, ал сүтінің
майлылығы - 6,29% - ға дейін жетті. Бұл тұқымның түсі – қызыл. Бұзауларының
туғандағы тірідей салмағы 30-37 кг, сақа сиырларыныкі 500-560 кг,
бұқаларыныкі – 900-1000 кг. [6]
Ангельн ірі қарасын ертеде Дания мемелекетінің шаруашылықтарына көп
әкеліп, дания қызыл ірі қарасын шығаруға пайдаланған.
Өткен ғасырда бұрынғы Совет мемлекетіне де әкеліне бастаған, әсіресе
Балтық теңізі бойындағы республикаларға, бұл аймақта эстонияның және
латвияның қызыл ірі қарасын шығаруға әсерін тигізді. Сонымен қатар біздің
еліміздегі қырдың қызылы және беларусияның қызыл тұқымды ірі қарасын
шығаруда да көп үлес атқарды. Ұлы Октябрь Социалистік Революциясынан кейін
де ангельн ірі қарасы бұрынғы КСРО-ның солтүстік батыс, Украина т.б.
аймақтарына әкеліне бастады. Қазақстанда англер ірі қарасының бұқалары
1970-1980 жылдары әкелініп, Қостанай, Целиноград, Торғай, Қарағанды
облыстарының мемелекеттік мал асылдандыру станцияларына шоғырландырылған.
Бұл бұқалардың ұрығымен жергілікті қырдың қызылы, латвиялық қызыл қоңыр
сиырларын қолдан ұрықтандырған. Соның нәтижесінде бірнеше мыңдаған 1\2,
3\4, 7\8 буындыұрпақтар алынған. Негізгі бұл аталған ірі қара тұқымдарымен
туыстас, себебі шығу тегі бір. Англер ірі қара сиырларының Украина т.б.
аймақтарындағы орташа сүттілігі 3600-3800 кг, ал сүтінің майлылығы 4,5-
4,6%. Желіннің индексі 42-45. Қазақстан шаруашылықтарында англер ірі
қарасымен асылдандырылған қырдың қызыл және латвияның қызыл қоңыр
сиырларының асыл тұқымды шаруашылықтарындағы сүті орташа 3500-4000 кг,ал
сүтінің майлылығы 3,8-4,4%-ға жетті, әрі жергілікті сиырлардың желіндері
жақсарып, көбіне астау және тегене тәрізді болады, сонымен қатар мыңдағын
сиырлардың сырт пішініде түзелді. Алынған буын ұрпақтарының сиырлары
машинамен саууға лайықты болады. Сонымен англер ірі қарасы қазақстанның
қызыл түсті ірі қараларын асылдандыруда пайдасы зор.
Данияның қызыл тұқымды ірі қарасы. Дания мемелекетінде сүт өндірісінің
дамуына, сүт тағамының қажеттілігіне, әрі шет елдерге сүт тағамын сатуға
байланысты сүтті ірі қараның дамуына көп әсер етті. Өткен ғасырдың бірінші
жартысында жергілікті ұсақ, әрі шамалы ірі қараны ангельн және қызыл
солтүстік шлезвиг, кейін шортгорн ірі қара малының бұқаларымен шағылыстыра
бастаған. Бірнеше жыл қатарымен алынған ұрпақтарын ылғи сүт өнімі, сүтінің
майлылығы және дене пішінінің әдемілігі бойынша сұрыптау жұмысын атқарады.
Соның нәтижесінде ХIX ғасырдың аяғына таман үлкен бірнеше топ қызыл ірі
қара табындары шыққан, 1878 жылы оларды сүтті қызыл ірі қарасы деп атаған.
Данияның қызыл ірі қарасын Швецияға, Норвегияға, Польшаға,
Чехословакияға, АҚШ-қа әкелген, бұл аталған мемелекеттерде жергілікті ірі
қараларының сиырларымен шағылыстырылған, әрі жаңа ірі қара тұқымын шығару
үшін пайдаланылған. Біздің мемлекеттерімізде өткен ғасырдың екінші
жартысынан бастап бұл тұқымды Балтық теңізі бойындағы республикаларда жаңа
ірі қара тұқымын шығару үшін пайдаланылған. 1934 жылы бұрынғы КСРО-ға дания
қызыл ірі қарасын көп әкеліп, оны Ленинград және Новгород облыстарының
шаруашылықтарына шоғырландырған. Кейінгі уақыттарда данияның қызыл ірі қара
малын Мәскеу, Ленинград, және т.б. Ресей облыстарының, әрі Балтық теңізі
республикаларының, Беларусь, Украина, Молдавия, Қазақстан шаруашылықтарына
әкелген. Әсіресе қызыл түсті ірі қара малы қандай аймақтарда өсірілсе,
сонда данияның іріқарасы әкелінен.
Дания қызыл ірі қара малының түсі – қызыл, сүтті бағытқа жатады. Ал
тұқым ішінде сүтті-етті типке жататындығы көп. Данияда бұл тұқымның еттілік
қасиетін жақсартуға көп көңіл бөлінуде. [7]
Данияның қызыл ірі қарасының конституциясы (дене бітімі) мықты,
шоқтығының биіктігі орташа (127-130 см), дене тұрқы ұзын (155-157 см); басы
жеңіл, кеудесі кең (65-69 см) және кеуде ені де кең (42-45 см), мойыны
ұзын және жіңішке, арқасы тік және енді, беліаздап қайқылау, бөксесі кең
және ұзын, желіні жақсы жетілген, емшегі цилиндр тәрізді, дұрыс орналасқан,
терісі жұқа, жұмсақ, дене еті орташа жетілген.
Данияның қызыл ірі қара сиырлары аса сүтті, өзі шыққан елінде кейбір
сиырлардан жылына 11-13 мың кг–ға дейін сүт сауады. Бұл ірі қара төзімді,
ұзақ уақытқа дейін тұрақты сүт береді. Данияда бұл ірі қара сиырларынан
ғұмыр бойы 91-93 мың кг–ға дейін немесе 4071-4430 кг сүт майын алады.
Бұзауларының туғандағы салмағы 33-37 кг, 6 айлығында – 160 – 180 кг.
Сиырларының орташа тірідей саламағы 500-550 кг, ал кейбір сиырлардікі 650-
700 кг, бұқалардікі орташа 800-900 кг, кейбіреулерінікі – 1200 кг–ға
дейін. Данияның қызыл ірі қара малының еттілігі жақсы дамыған.
Бордақылағаннан кейінгі өгізшелерінің тәулігіне қосатын салмағы 800-1000
г, ал ұша шығымы – 57% -ға дейін жетеді. [8]
Данияның қызыл ірі қара малының асыл тұқымды мал шаруашылықтарындағы
сиырларының орташа сүті 4200-5600 кг–ға дейін жетуде. Сүтінің белогы 3,5-
3,8%-ға жетеді. Желіннің индексі 42-45.
Қазақстанда данияның қызыл ірі қара малының бұқалары Қостанай, Торғай,
Ақмола, Қарағанды облыстарының мемлекеттік мал асылдандыру станцияларына
әкелінген, сонымен осы аймақтардағы шаруашылықтарда, асыл тұқымның
бұқаларын жергілікті қырдың қызылы мен Латвияның қызыл қоңыр сиырларын
қашыруға пайдаланылған. Әрі жергілікті сиыр тұқымдарының асылдануына, сырт
пішінінің жақсаруына, желіндерінің сауу машинасына бейімделуіне көп әсер
еткен, тағы алынған ұрпақтары ірі қараның өндірістік негізде толық
пайдалануына мүмкіншілік туды.
Қырдың қызыл тұқымды ірі қарасы – саны жөнінен Кеңес Одағында симментал
ірі қарасынан кейін екінші, ал Қазақстанда бірінші орын алады. Ол сүтті
асыл тұқымға жатады. XVIII ғасырда Украин КСР-нің запорожье сұр ірі
қараларын остфрисландия бұқаларымен өндіре шағылыстыру арқылы
асылдандырылып кейінірек бұл тұқымның ірі қара малын ангельн ірі қара
малының бұқаларымен шағылыстырды.
Жаңа аудандарда: Кубань, Батыс Сібір, Қазақстан жерлерінде жерсіндіру
тәсілі жергілікті жабайы тұқымның ірі қара малын қырдың қызыл ірі қара
малының бұқаларымен будандастыру арқылы өтті, сөйтіп қырдың қызыл ірі қара
малы жаңа аймақтарға өніп өсіп тарай бастады. Асылдандыру тәсілі барлық
жерде сүттілігін, сүтінің майлылығын, экстерьерін іріктеп таңдау арқылы
өтті.
Қырдың қызыл ірі қара малы құрғақ континентті ауа райына
бейімделгіштігімен көзге түседі. Малдың түсі қызыл. Бүкіл дене тұрқы
созыңқы. Кеудесіне қарағанда бөксесі едәуір дамыған. Сүт бездері мен
кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған. Емшектерінің ұзындығы мен жуандығы
орташа, емшек аралықтары кең орналасқан.
Бұлшық еттері, кеудесі, тері асты клечаткалары, терісі орташа дамыған.
Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары, қабырғалары қаңқасының бірқатар
бөліктері білініп тұрады. Бүкіл тұрқы сопақшалау, ал артқы жағы аз кем
тақтадай жалпақ, түзу және ұзын, ішті. Бөксе жағы барлық өлшемдері жөнінен
кең, құйымшағы ұзын. Сирақтары жіңішке, түзу буындары айқын көрініп тұрады,
ал тұяқ бітісі мықты.
Асыл тұқымды шаруашылықтарда орташа сүт өнімділігі 3000-4500 кг, ал
сүтінің майлылығы 3,6-3,8%. Кейбір асыл тұқымды ірі қара малының сүттілігі
9000-нан 12500 кг-ға дейін жетті. Ірі қара малының тірідей орташа
салмағы 445-550 кг, ал бұқаларының тірідей салмағы 800-1000 кг.
Бордақыланған ірі қара малдың үлес салмағы 50-56%. Әрбір 100 ірі қара
малдан жылына 102-103 төлалуға болады. [9]
Қырдың қызыл ірі қара малын одан әрі асылдандырудың негізі – іріктеу,
конституциясының мықтылығын дамыту, сүт өнімділігін және сүтінің майлылығын
өсіру. Қырдың қызыл ірі қара малының 50 бұқасынан 50 линия тараған. Ең
негізгілері: Премьера 357-Н, Злодей 459-Н, Бенц Удалой 463-Н, Ахмет Сұлтан
29-Н, Аргус 31-Н т.б. ең жақсы ірі қара малының линиясы: Май 3108-Н,
Виктория ДН-2, Пталина – ДН-709, Красуля ЗАН – 202 т.б.
Бұл ірі қара малының асыл тұқымды табындары оңтүстік Украинаға,
Краснодар және Ставрополь өлкелерінде, Ростов және Омск облыстарына
тараған. Молдавия, Өзбекстан, Қазақстан шаруашылықтарына да көптеген
табындары шоғырланған.
Қырдың қызыл ірі қара малы Қазақстанның жеті облысының колхоздары мен
совхоздары Солтүстік Қазақстан облысының Мамлют және Токушин, Қарағанды
облысының Қарағанды және Красная поляна шаруашылықтарында болған.
Латвияның қызыл тұқымды ірі қарасы – бірыңғай сүтті асыл тұқымға
жатады. Латвияда жергілікті ірі қаралар ангельн және дания қызыл ірі қара
малының бұқаларымен өндіре шағылыстыру арқылы шығарылған. Латвияның
экономикалық жағдайлары, әсіресе май өнеркәсібінің дамуы болды.
Латвияның қызыл ірі қара малының түсі қызыл, қоңыр қызғылт және әртүрлі
реңді қызыл. Тұрқы созыңқы. Сүт желіні мен кеудесінің орта бөлігі жақсы
дамыған. Желіні үлкен және аумақты, сауылғаннан кейін жақсы қайтады. Желіні
көбінесе тегене немесе тостаған тәрізді, барлық сүт бөліктері бірқалыпты
дамыған. Емшектерінің ұзындығы, жуандығы орташа, емшек аралықтары кең.
Бұлшық еттері, кеудесі, тері асты клеткалары орташа дамыған. Дене
пішіні сүйірлеу. Бүкіл тұрқы сопақшалау, ішті. Сирақтарының жіңішкелігі
орташа, тұяқтары мықты.
Орташа сүт өнімділігі 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылығы 3,9-4%.
Ірі қара малының тірідей орташа салмағы 500-550 кг. Латвия қызыл ірі
қара малының 21 линиясы бар. Олардың ішінде ең маңыздысы: Кам Бридеруп АВ-
836, Донис Одинс АВ-20-29, Гунар Рекс АВ-106, Прамшан ЛВ -342, Атамс
Грестис ЛВ-16798 т.б.
Бқл тұқымды асылдандырудың негізі сүттілігін, сүттің майлылығын,
тірідей салмағын және еттілігін одан әрі дамыту.
Асыл тұқымдытабандары Латвия, Беларусь, Қазақстан Республикаларының
шаруашылықтарына тараған. [10]
Қазақстанда асыл тұқымды мал шығару жоспарына кірді. Кейінгі санақ
бойыншабіздің республикамызда мал басы 200 мыңнан асты. Әсіресе,
Қазақстанның Қостанай, Көкшетау, Ақмола, Тоғай, Қарағанды, Орал т.б.
облыстарының колхоздары мен совхоздарында кеңінен тараған. Латвия қызыл ірі
қара малының асыл тұқымдарын өсіру жұмыстарымен Қостанай облысының
Мичурин, Ақмола облысының Новоникольск және Урюпинск совхоздары
айналысқан. Бұл аталған совхоздарда латвия қызыл ірі қара малының өнімдік
көрсеткіштері жоғары, Қазақстанның жерін жерсінуі және бейімділік қасиеті
жақсы болады.
Айршир ірі қарасының тұқымы – Шотландияның оңтүстік батысында шыққан.
Көптгене ғалымдардың дерегі бойынша айршир ірі қара малының Ла-Манш
аймағында жергілікті ірі қараны қан алмастыру тәсілімен Тисватер, Голланд,
Фламанд, тағы Альдейнер ірі қара малының бұқаларымен шағылыстыру арқылы
шыққан десе де. Айршир ірі қара малы солтүстік Европа және Америка
континенттерінде жақсы бейімделген. Бұрынғы КСРО мемлекетіне Ұлы Октябрь
революциясына дейін әкелінген. 1933-1935 жылдары 100 бастай Айршир ірі қара
малы Финляндиядан әкелініп, Новгород, Ленинград, Москва облыстарына және
бұрынғы Карелия АССР-ына, т.б. Ресейдің облыстарына шоғырландырылған.
Бұл ірі қараның түсі – қызыл ала (ақ денесінде қызыл таңбалар көп).
Кейбір малдарында қызыл немесе ақ түстері кездеседі. Сиырлары тікелей сүтті
бағытқа жатады, сүйегі жеңіл, жұқа (жіліншік орамы 17-18 см), орташа бойлы
(шоқтығының биіктігі 123-125 см). Басы жеңіл, ұзындау, мүйізіжоғары
өайырылған; мойыны жіңішкелеу. Дене тұрқының орта шеңі жақсы дамыған
(денесінің қиғаш ұзындығы 157-159 см), кеудесі кең (63-65 см), ал кеуде
ені орташа (36-38 см), денеетінің дамуы орташа, желіні көбінесе тегене
тәрізді, емшектері тең дамыған, терісі жұқа, жұмсақ.
Айршир ірі қара малы тез жетілгіш, төзімді, солтүстік Европа аймағына
жақсы бейімделген. Финляндия мемелекетінде аса сүтті сиырларды 18-22
жасына дейін ұстайды. Финляндия және АҚШ-та аса сүтті сирыларының ғұмырлық
сүті 110-117 мың кг-ға жетеді. [7]
Бұзауларының туғандағы орташа салмағы 28-30 кг, 12-айлығында 220-260
кг, сақа сиырлар 450 – 500 кг, бұқалар 700-800 кг, ал кейбір сиырларының
салмағы 660 кг, бұқаларының салмағы - 1000 кг ға жетеді.
Ленинград облысының Новоладожск, Михайловск, Мәскеу облысының №1
асыл тұқымды жылқы зауытының фермасында Айршир сиырларының сүті жылына 3700-
5000 кг жетеді. Аса сүтті сиырларының сүті 10-14 кг жеткен, әсіресе
осындай көрсеткіштер Финляндия және Канада мемлекеттерінің
шаруашылықтарында жиі кездеседі. Финляндияда өсірілетін Айршир сиырлары
сүтінің орташа майлылығы 4,5%-ға жетуде. Бұрынғы КСРО шаруашылықтарында
бұл көрсеткіш 3,8%-дан 4,47%-ға дейін жетеді, ал Мәскеу облысы №1 асыл
тұқымды жылқы зауытында сиыр сүтінің майлылығы 4,5-5,1%, сүтінің белогы 3,5-
3,8%. Айршир ірі қара малының еттілігі орташа дамыған. Бордақыланған және
жайылымнан кейінгі бұқашықтарының тәулігіне қосатын салмағы 700-850 г,
ұша шығымы 50-54%, бордақыланғын малдыкі 60%-ға дейін. Финляндия
мемелекетінде Айршир ірі қара малын асылдандыру жұмысын төрт генеологиялық
топ арқылы жүргізеді, олар А,В,С, және Д деген қарыптармен белгіленген.
Айршир ірі қара малының бұқаларын Қазақстан шаруашылықтарына да әкелінген.
Мұнда жергілікті ірі қара тұқымдары сиырларының сүтінің майлылығын
жоғарылату үшін, әрі олардың желіндерін жақсарту үшін Айршир бұқаларын
қолдануда. Мысалы, Алматы облысы Томаровский совхозында осындай жұмыстар
іске асырылды. [5]

1.2 Ірі қараның етті тұқымдары

Қалмақ ірі қарасы – етті тұқымға жатады. Осыдан 350 жыл бұрын батыс
Моңғолияда көшпелі қалмақтар жергілікті жабайы ірі қара малын іріктеу және
топтау арқылы шығарады. Бірақ профессор Н.П.Кулешовтың дәлелдері бойынша
қалмақ ірі қарасы тік мүйізді Үнді ірі қарасынан, ал басқа зерттеулердің
айтуы бойынша Азия турынан шыққан дейді. Бұл тұқым жайылымға өте
бейімделген тіпті қатаң континенттік және ауа райы қуаңшылықты аудандар да
өте жақсы өсіп, көп салмақ қосады, жақсы жайылып тез семіреді, көп май
қорын жинайды. Түсі қызыл. Басы, бауыры, аяғы және желіні көбінесе ақ.
Қалмақ ірі қара малының конституциясы мықты, дене құрылысы сымбатты, әрі
ықшамды, оның тұрқы шомбал, жуан, дене кеудесі кең, бұлшық еттері жақсы
дамыған. Қабырғалары шеңберлі, мойыны қысқа және жалпақ, етті ал бұлшық еті
жауырынымен тұтасып жатады. Жауырын арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен
белі кең ой щұқырсыз етті және тұтас. Бұзауларының орташа салмағы
туғандарында 20-25 кг, ал 7-8 айында енесінен айырғанда тана бұқалары 180-
200 кг болады. Ірі қара малының орташа тірідей салмағы 400-500 кг, ал
бұқаларыныкі 600-800 кг. Бордақыланған өгізшелерінің ет шығымдылығы 57-
60%-ға жетеді, еті дәмді. Бұл тұқымның Мишка 32, Мишка 15, Манеж 7113,
Зиммер 333, Блок 3218, Боробик 7273 бұқаларынан линия бар. 1969 жылғы
санақ бойынша бұл тұқымның саны Кеңес Одағында 1316,1 мың басқа жетті. Асыл
тұқымды табындары Қалмақ АССр-рі, Ставрополь өлкесі, Астрахань, Ростов,
Ақтөбе, Жамбыл, Орал, Қызылорда және Қостанай облыстарындағы колхоздар мен
совхоздарда өсірілген. Асыл тұқымды мал өсіру совхоздары, Ростов облысының
Комиссаровский, Зимовниковский совхоздары, ал Қазақстанда Талдықұдық
совхозы мен Ақтөбе тәжірибе станциясының шаруашылықтары айналысқан. [1]
Герефорд ірі қарасы – етті тұқымға жатады. Англияда шығарылды,
асылдандыру жұмысы XVIII ғасырдың ортасынан басталды.
Герефорд ірі қара малы өте төзімді, жер шарының әр жерінде де өсіп
дамиды, әсіресе жайылымды жерге өте жақсы бейімделген, сондай-ақ, жақсы
бордақыланады. Сондықтан бұл тұқым Солтүстік және Оңтүстік Америкада,
Канадада, Австралияда, Африкада, Жаңа Зеландияда т.б. мемлекеттерге кең
тараған.
Герефорд ірі қара малының дене тұлғасы жалпақ, мойыны қысқа, жауырыны,
арқасы, саны, белі етті болып келеді, ал аяғы қысқа, түсі қызыл, басы,
бауыры, сирағы, желіні, төсі және құйрығының қылы – ақ.
Еті сапалы, дәмді. Еттің шығымдылығы 60-65%, ал жақсы
бордақыланғандарында 70%-ға жетеді. Ірі қара малының тірідей салмағы 800-
1000 кг. Ірі қара малының сүттілігі - 1,5 – 2 мың кг. Ірі қара малының сүті
бұзауларына толық жетеді, сүтін емізіп жүргенде арықтамайды. ТМД – да
Герефорд ірі қара малының тұқымы бірінші рет 1928-1932 жылдары әкелінді.
Әкелінген бұқалары Қазақстан, Повольже және Солтүстік Кавказдың
шауашылықтарында таратылды.
Герефордтың таза тұқымдары етті мал өсіретін шаруашылықтарда
өнеркәсіптік және сіңіре шағылыстыру үшін пайдаланылады. Бұл тұқымның ең
жақсы табындары Орал облысының шаруашылықтарында, Семей облысының
Шалабайасыл тұқымды шаруашылықтарында шоғырланған.
Қазақтың ақбас ірі қара тұқымы. Қазақстан Республикасының, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.