Құс өнімдерінің сапасын бақылау
КІРІСПЕ
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
1.1 Құс шаруашылығының түрлері
1.2 Құс шаруашылығының технологиясы
1.3 Құс өнімінен өндірілетін өнімдер
2 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР
2.1 Құс ет өнімдері
2.2 Құс жұмыртқа өнімдері
2.3 Құстардың қосымша өнімеріне қойылатын талаптар
3 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ СТАНДАРТТАРЫ
3.1 Құс ет өнімдерінің стандарттары
3.2 Құстардың жұмыртқа өнімдерінің стандарттары
3.3 Құстардың қосымша өнімдерінің стандарттары
4 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТҚА СӘЙКЕСТІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
1.1 Құс шаруашылығының түрлері
1.2 Құс шаруашылығының технологиясы
1.3 Құс өнімінен өндірілетін өнімдер
2 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР
2.1 Құс ет өнімдері
2.2 Құс жұмыртқа өнімдері
2.3 Құстардың қосымша өнімеріне қойылатын талаптар
3 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ СТАНДАРТТАРЫ
3.1 Құс ет өнімдерінің стандарттары
3.2 Құстардың жұмыртқа өнімдерінің стандарттары
3.3 Құстардың қосымша өнімдерінің стандарттары
4 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТҚА СӘЙКЕСТІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Жұмыстың өзектілігі. Құс шаруашылығы дегеніміз бұл елімізде ет және жұмыртқа қорын жедел толықтыра алатын шаруашылықтардың тез жетілетін саласы. Құс шаруашылығының шоғырлануы және оның өнеркәсіптік негізге көшіріліуі құс еті мен жұмыртқаны өндірудің іс жүзіндегі бүкіл технологиясын қамтитын салаларды басқарудың бірқатар мәселелерін ғылыми тұрғыда жетілдіріп, өндірістік сынақтан өткізуді талап етеді. Өндіріс типті ірі шаруашылықтарда, фабрикалардақұс еті мен жұмыртқа өндіру – осы заманғы технологияның өндірістік қарқындылығы және ырғақтылығымен, барлық цехтар және звенолардың өзара байлансытылығымен, көп еңбек сіңіруді қажет ететін жүйелерді жоғары дәрежеде механикаландыру және автоматтандырумен, табындарды стандарттап, біртектестендірумен сипатталады. Басқа үй малдарымен салыстырғанда құс саласы – аса қысқа уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы жоғары өнім – етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде өндіруімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта құс шаруашылығын өркендетуде үлкен ғылыми-өндірістік жұмыс жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Құс өнімдерін стандарттарын және сәйкестігін анықтау.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) ҚР бойынша құс шаруашылығына жалпы сапаттама беру;
2) Құс шаруашылығының түрлерін анықтау;
3) Құс өнімдерінің сапасына қойылатын жалпы талаптарын талдау;
4) Құс өнімдерінің стандарттары бoйыншa қoйылaтын тaлaптaрды aнықтaу.
Қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығының өнімдері қай кезеңде де болмасын үлкен сұранысқа ие екені бесенеден белгілі. Қайта құру кезеңіне дейін елімізде құс жұмыртқасы мен етін өндіру және олардан алынған құнарлы өнімдермен тұтынушыларды қамтамасыз ету толығымен құс шаруашылықтары арқылы жүзеге асырылатын. Сонымен қатар өндірілген өнімнің біраз бөлігі шетелдерге жөнелтілетін еді. Бүгінгі таңда еліміздегі құс шаруашылығы өнеркәсіптік негізде қарқынды дамып, жұмыртқа, ет өндіру бағыттарындағы құс фабрикалары мен асылтұқымды зауыттар ашылып, репродукторлы
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Құс өнімдерін стандарттарын және сәйкестігін анықтау.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) ҚР бойынша құс шаруашылығына жалпы сапаттама беру;
2) Құс шаруашылығының түрлерін анықтау;
3) Құс өнімдерінің сапасына қойылатын жалпы талаптарын талдау;
4) Құс өнімдерінің стандарттары бoйыншa қoйылaтын тaлaптaрды aнықтaу.
Қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығының өнімдері қай кезеңде де болмасын үлкен сұранысқа ие екені бесенеден белгілі. Қайта құру кезеңіне дейін елімізде құс жұмыртқасы мен етін өндіру және олардан алынған құнарлы өнімдермен тұтынушыларды қамтамасыз ету толығымен құс шаруашылықтары арқылы жүзеге асырылатын. Сонымен қатар өндірілген өнімнің біраз бөлігі шетелдерге жөнелтілетін еді. Бүгінгі таңда еліміздегі құс шаруашылығы өнеркәсіптік негізде қарқынды дамып, жұмыртқа, ет өндіру бағыттарындағы құс фабрикалары мен асылтұқымды зауыттар ашылып, репродукторлы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
1 ҚР “Тамақ өнімдері сапасы мен қауіпсіздігі туралы” Заң.// ҚР Парламентінің жаршысы.
2 ҚР “Құс өнімдерін стандарттау және сертификаттау туралы” Заңы //Егемен Қазақстан1993,17 қаңтар
3 Кочиш, И.И. Птицеводство:учебник для студ. вузов по спец."Зоотехния"-М.:КолосС,2004.-
4 Содержание кур при производстве мяса/ авт- сост. А. Ф.Зипер.-М.: АСТ; Донецк:Сталкер,2006.-159
5 Киселев, Л. Ю. Породы, линии и кросс с/х птицы: учеб. пособие для студентов вузов
6 Ш.Ә. Әлпейсов. К.П. Тәжиев. Құс шаруашылығы, Алматы, 2001 ж
7 А.Б. Таңатаров. Е.Б. Байбаранов. Құс шаруашылығы және құстың жұмыртқасы мен етін өндірудің технологиясы. Алматы, 1992 ж
8 Э.Э. Пенионжкевич, К.В. Злочевская Құс шаруашылығы, Алматы,
2001
9 А.Л. Штеле «Куриное яйцо: вчера, сегодня завтра» М 2004
2002В.
10 Абакумов «Үй құстарын өсіру»
11 «Құс шаруашылығы» А.Б.Таңатаров., Ш.Ә. Әлпейсов., С.Т. Дабжанова.
12 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том
13 ҚР “Бәсеке және монопольдік қызметті шектеу туралы” Заң .// Егемен Қазақстан
14 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.
Минск; ООО «Новое знание», 2000.
15 ҚР “Тамақ өнімдері сапасы мен қауіпсіздігі туралы” Заң.// ҚР Парламентінің жаршысы, №.
16 Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010
17 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл
18 Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011
19 http://www.kazagro.kz/
20 http://baq.kz/news/56003.
21 http://khabar.kz/kz/news/kogam-kz/item/19297
22 http://referattar.kazaksha.info/
23 Б.Ж.Жақсылықов. Сапалы өнім. 2009 жыл
24 "Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі•" Егемен Қазақстан 1998.22 сәуір
25 Лифиц И.М Основы стандартизации, метрологии и сертификации – М: Издательство стандартов, 2001
26 ДворяшинБ.И Кузнецов Л.И Радиот Управление качеством.. Учебное пособие для ВУЗов .ИНФРА-М 2004
27 Биримжанова З.С. Сборник задач и упражнений экологического содержания.2004
28 Бурдун Г.Д Марков Б.Н. Основы метрологии. 1985
29 Өлшем бірлігінің қамтамасыз ету туралы ҚР Заңы
30 СТ РҚ 1.1-2000 Қазақстан республикасының мемлекеттік стандарттау жүйесі.
31 Аскаров.Е.С Стандартизация, сертификация и метрология. Учеб.пособие. Алматы 2006
32 Маркин.Н.С Практикум по метрологии – М: Издательство стандартов, 1994г.
33 Крылова Г.Д Основы стандартизации –М: ЮНИТИ, 2000г
34 Г.Х.Шәбікова, Х.Қ. Оспанов Сертификаттау жүйесі
35 Қосымова Г. «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2005
36 Inventory of U.S. Greenhouse Gas Emissions and Sinks: 1990-1999. U.S. Environmental Protection Agency
37 Ә.Табылды КазГорСтрой 09-Желтоқсан-2009
38 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, 7 том
39 Н.Сарсенбаев. ФГУП «СТАНДАРТИНФОРМ» .-А:1974
40 www.gostinfo.ru info@gostinfo.ru
41 http://www.trk.kz/
42. http://reftrend.ru/944338.html
1 ҚР “Тамақ өнімдері сапасы мен қауіпсіздігі туралы” Заң.// ҚР Парламентінің жаршысы.
2 ҚР “Құс өнімдерін стандарттау және сертификаттау туралы” Заңы //Егемен Қазақстан1993,17 қаңтар
3 Кочиш, И.И. Птицеводство:учебник для студ. вузов по спец."Зоотехния"-М.:КолосС,2004.-
4 Содержание кур при производстве мяса/ авт- сост. А. Ф.Зипер.-М.: АСТ; Донецк:Сталкер,2006.-159
5 Киселев, Л. Ю. Породы, линии и кросс с/х птицы: учеб. пособие для студентов вузов
6 Ш.Ә. Әлпейсов. К.П. Тәжиев. Құс шаруашылығы, Алматы, 2001 ж
7 А.Б. Таңатаров. Е.Б. Байбаранов. Құс шаруашылығы және құстың жұмыртқасы мен етін өндірудің технологиясы. Алматы, 1992 ж
8 Э.Э. Пенионжкевич, К.В. Злочевская Құс шаруашылығы, Алматы,
2001
9 А.Л. Штеле «Куриное яйцо: вчера, сегодня завтра» М 2004
2002В.
10 Абакумов «Үй құстарын өсіру»
11 «Құс шаруашылығы» А.Б.Таңатаров., Ш.Ә. Әлпейсов., С.Т. Дабжанова.
12 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том
13 ҚР “Бәсеке және монопольдік қызметті шектеу туралы” Заң .// Егемен Қазақстан
14 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.
Минск; ООО «Новое знание», 2000.
15 ҚР “Тамақ өнімдері сапасы мен қауіпсіздігі туралы” Заң.// ҚР Парламентінің жаршысы, №.
16 Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010
17 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл
18 Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011
19 http://www.kazagro.kz/
20 http://baq.kz/news/56003.
21 http://khabar.kz/kz/news/kogam-kz/item/19297
22 http://referattar.kazaksha.info/
23 Б.Ж.Жақсылықов. Сапалы өнім. 2009 жыл
24 "Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі•" Егемен Қазақстан 1998.22 сәуір
25 Лифиц И.М Основы стандартизации, метрологии и сертификации – М: Издательство стандартов, 2001
26 ДворяшинБ.И Кузнецов Л.И Радиот Управление качеством.. Учебное пособие для ВУЗов .ИНФРА-М 2004
27 Биримжанова З.С. Сборник задач и упражнений экологического содержания.2004
28 Бурдун Г.Д Марков Б.Н. Основы метрологии. 1985
29 Өлшем бірлігінің қамтамасыз ету туралы ҚР Заңы
30 СТ РҚ 1.1-2000 Қазақстан республикасының мемлекеттік стандарттау жүйесі.
31 Аскаров.Е.С Стандартизация, сертификация и метрология. Учеб.пособие. Алматы 2006
32 Маркин.Н.С Практикум по метрологии – М: Издательство стандартов, 1994г.
33 Крылова Г.Д Основы стандартизации –М: ЮНИТИ, 2000г
34 Г.Х.Шәбікова, Х.Қ. Оспанов Сертификаттау жүйесі
35 Қосымова Г. «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2005
36 Inventory of U.S. Greenhouse Gas Emissions and Sinks: 1990-1999. U.S. Environmental Protection Agency
37 Ә.Табылды КазГорСтрой 09-Желтоқсан-2009
38 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы, 7 том
39 Н.Сарсенбаев. ФГУП «СТАНДАРТИНФОРМ» .-А:1974
40 www.gostinfo.ru info@gostinfo.ru
41 http://www.trk.kz/
42. http://reftrend.ru/944338.html
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
0.1 Құс шаруашылығының түрлері
0.2 Құс шаруашылығының технологиясы
0.3 Құс өнімінен өндірілетін өнімдер
2 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР
2.1 Құс ет өнімдері
2.2 Құс жұмыртқа өнімдері
0.3 Құстардың қосымша өнімеріне қойылатын талаптар
3 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ СТАНДАРТТАРЫ
3.1 Құс ет өнімдерінің стандарттары
3.2 Құстардың жұмыртқа өнімдерінің стандарттары
3.3 Құстардың қосымша өнімдерінің стандарттары
4 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТҚА СӘЙКЕСТІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Құс шаруашылығы дегеніміз бұл елімізде ет және жұмыртқа қорын жедел толықтыра алатын шаруашылықтардың тез жетілетін саласы. Құс шаруашылығының шоғырлануы және оның өнеркәсіптік негізге көшіріліуі құс еті мен жұмыртқаны өндірудің іс жүзіндегі бүкіл технологиясын қамтитын салаларды басқарудың бірқатар мәселелерін ғылыми тұрғыда жетілдіріп, өндірістік сынақтан өткізуді талап етеді. Өндіріс типті ірі шаруашылықтарда, фабрикалардақұс еті мен жұмыртқа өндіру - осы заманғы технологияның өндірістік қарқындылығы және ырғақтылығымен, барлық цехтар және звенолардың өзара байлансытылығымен, көп еңбек сіңіруді қажет ететін жүйелерді жоғары дәрежеде механикаландыру және автоматтандырумен, табындарды стандарттап, біртектестендірумен сипатталады. Басқа үй малдарымен салыстырғанда құс саласы - аса қысқа уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы жоғары өнім - етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде өндіруімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта құс шаруашылығын өркендетуде үлкен ғылыми-өндірістік жұмыс жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Құс өнімдерін стандарттарын және сәйкестігін анықтау.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) ҚР бойынша құс шаруашылығына жалпы сапаттама беру;
2) Құс шаруашылығының түрлерін анықтау;
3) Құс өнімдерінің сапасына қойылатын жалпы талаптарын талдау;
4) Құс өнімдерінің стандарттары бoйыншa қoйылaтын тaлaптaрды aнықтaу.
Қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығының өнімдері қай кезеңде де болмасын үлкен сұранысқа ие екені бесенеден белгілі. Қайта құру кезеңіне дейін елімізде құс жұмыртқасы мен етін өндіру және олардан алынған құнарлы өнімдермен тұтынушыларды қамтамасыз ету толығымен құс шаруашылықтары арқылы жүзеге асырылатын. Сонымен қатар өндірілген өнімнің біраз бөлігі шетелдерге жөнелтілетін еді. Бүгінгі таңда еліміздегі құс шаруашылығы өнеркәсіптік негізде қарқынды дамып, жұмыртқа, ет өндіру бағыттарындағы құс фабрикалары мен асылтұқымды зауыттар ашылып, репродукторлы шаруашылықтар мен инкубатор станциялары ұйымдастырылды. Тиімді технологияларды қолдану мен білікті мамандардың еңбегінің нәтижесінде бұл сала көп жылдар бойы еліміздегі мал шаруашылығының алдыңғы қатарында болды. Сол себепті құс өнімдері басқа өнімдерден қарағанда ыңғайлы және қолайлы болып табылады.
Қазіргі уақытта еліміздің құс шаруашылығы оң шешімін күтіп отырған басты мәселелердің бірі - отандық құс кросстарының жоқтығы. Осының негізінде елімізге жыл сайын шетелдік кросстардың асылтұқымды арғы тектік және аналық түрлері, инкубациялық жұмыртқалары 7-7,2 миллион доллар шамасындағы қаржыға сатып алынады. Бұл мәселенің шешілуіне тиісті іріктеп-сұрыптау және ғылыми-зерттеу жұмыстарының деңгейінің төмендігі басты кедергі болып отыр. Осы олқылықтар Отанымыздағы құстардың тектік қорын жоғалтуға және тауар өндірушілеріміздің шетелдік асылтұқымды өнім өндірушілерге тәуелді болып қалуына себеп. Әлемдік және отандық генотиптер негізінде елімізде жоғары өнімді құстардың асылтұқымды жүйесін құру үшін асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғары деңгейге көтеріп, селекциялық-тектік орталықтар мен асылтұқымды зауыттардың ашылуы нәтижесінде бәсекелестікке тұрақты құс желілері мен кросстарын шығару қажет. Бұл мәселенің шешілуі шетелдерден келетін құс өнімдерінің көлемінің қысқарып, отандық тауар өндірушілердің жұмысына және биоазықтық қауіпсіздігіне оң әсер береді, құстар инфекцияларының өтуіне шектеу қойылып, құс шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының анағұрлым төмендеуіне әкеледі. Алайда, бұл іс-шара біреуге тәуелді болып қалу дегенді көрсетеді. Сондықтан осындай тәуелділіктен арылу үшін өзімізде асылтұқымды құс шаруашылықтарын ұйымдастырып, әртүрлі бағыттағы құс кросстарын шығарып, отандық құс өндірісін аналық құстардың түрлерімен қамтамасыз ету керек. Өкінішке қарай, республикамызда құстардың тек шетелдік кросстары ғана пайдаланылады. Мәселен, бройлер өндірісінде - Смена, Сибиряк, Хаборд Флек, Гибро, Кооб, Титан, Иза, Росс - 308; жұмыртқа өндірісінде - Радонит, ақ және қоңыр Хайсекс, Яффа, Ломанн, хат Лайн кросстары.
Зерттеу нысаны: Алматы облысындағы құс өнімдерін стандарттау.
Тәжірибелік маңыздылығы. Бүгінгі таңда құс өнімдерін аса маңызды мәселе ретінде қарау керек. Құс өнімдерін өндіріп және оны зерттеу орталықтарын көбейту керек. Өнімнің адам өміріне қауіпсіз екен аса қатты бағалап, оны өндірісте сұранысы жоғары өнімдердін бірі ретінде, әлемдік экономика саласына, табысты бизнес жүргізу үшін, жақсарту жолдарын дамыту маңызды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: бұл жұмыстың теориялық негізі ретінде Таңатаров А.Б. Құс шаруашылығы және құстың жұмыртқасы мен етін өндірудің технологиясы, оқулықтарындағы ғалымдардың тұжырымдары басшылыққа алынып, салыстыру, талдау, өңдеу туралы жинақтары қолданылды.
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
1.1 Құс шаруашылығының түрлері
Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешеннің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады.
Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әр шаршы метр жерден өнім шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Сонымен қатар, көліктің және басқару міндеттерін орындайтын машиналардың технологаялық жүйесі жасалынады, автоматтандырылған басқару бағдарламасымен жабдықталған құс фабрикаларын құру мәселесі шешіледі.
Сондықтан тауар өндірушілерді арзан да сапалы тәуліктік балапанмен және инкубациялық жұмыртқамен қамтамасыз ету үшін алдымен құс тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюымыз керек.
Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды.Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жоғары мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол өнімді будан алынатын құс тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.Соңғы жылдары құс саны мен олардан алынатын өнімдер өндіру деңгейінің елеулі өсуі еліміздегі құс шаруашылықтарының тұрақты дамып келе жатқанын білдіреді. Бұл дегеніміз - қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды. Құрама жемнің нәрлі болмауы (әсіресе, ақуыз жетіспеуі), оның амин қышқылдары мен алмасу қуаты бойынша өз мөлшері деңгейінде болмауы құс шаруашылығына әжептәуір шығын әкеледі. Өйткені, бір килограмм ет өндіру үшін ондай құрамажем ғылыми дәлелденген мөлшерден 1,5-2,0 есе көп жұмсалады, яғни өнімнің өзіндік құны өсіп, құстың генетикалық әлеуеттілігі толық жүзеге аспайды.Қазiргi таңда я жұмыртқа өндiрiсi болсын, не болмаса құс етi өндiрiсiнiң тауашасы (ниша) өте сиымды болып келедi және республика аумағында берiлген өнiмге жоғары сұраныс бар.
Қазақстан Республикасында жұмыртқа және құс еті өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыруда, осы сала кәсіпорындарында, жоғарыда аталған маркетингтің даму ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жасайтын маркетинтік бөлімдер ұйымдастырылған жөн. Бұл кәсіпорындарда арнайы маркетингтік жүйені ұйымдастыру олардың нарықпен тығыз байланысты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жаңа тұқымдарын шығарады. Жабайы құстардың ауыл, орман, балық шаруашылығында, аң аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстар-дың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес, Бір түрге жататын құстың өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады. Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтың екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көп-шілік кұстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктердің зиянкестері -- омыртқасыз организмдерді қырып, пайдасын тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық, пищухалар, түрлі славкалар, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, малионовкалар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қыр-ғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағалалар т. б. жатады.
Күлгін қара торғай (Раstог гоsеиs) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды. Р. Н. Мекленбурцевтің мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қара торғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір ай-да) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. А. Н. Фор-мозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынша, безгелдек (Місгоtіs tеtгах) таң-ертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған. Батыс Си-бирьде және Қазақстанда мыңдаран шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді.
Самырсын құстар (Nисіfгаgа сагуосаtасtеs) самырсын ағаш-тарының көптеген жаңғақтарын жеп, өндірістік маңызы бар жаңғақтың қорын кемітеді. Сонымен қатар бұл құстар көпте-ген самырсын жаңғақтарын мүктердің арасына, топыраққа апарып көміп, самырсын ағашының тұқымының тарауына се-бепші болады.
Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үл-кен пайда келтіреді. Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін құстарға кэдімгі жамансары, қорған жамансарысы, қыстақ жамансарысы (АгсһіЬиtео lаgориs), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорган бүркіті (Аqиіlа һеlаіса), дала бүркіті, кәдімгі бөктергі, дала бөктергігі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы, құлақты жапалақ және сұр неясыттар т. б. жатады.
Кемірушілер аз болған жылы, бұлардың бірқатары насеком-дармен, рептилилермен, құстармен коректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзгын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады.
Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруа-шылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіруге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштар\ды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр.Кейбір құстардың пайдасымен қатар зияны да айтарлықтай. Мысалы, ақ тұмсық қара қарғалар көктемде себілген тұқым-ды қазып жесе, жазда қиярды, қарбыз, қауынды, картопты шоқып бүлдіреді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының зиянкес насекомдарында жеп көп пайда келтіреді. Сол сияқты суық торгайларда балапаны ұшқанша насекомдармен олар-дың личинкаларымен, жұлдыз құрттармен қоректендірсе, олар ұшқасын, күзде дәнді дақылдармен қоректендіріп зиянын тигізеді. Сонымен қатар кейбір түрлері ементұмсықтар мен қара торғайлар шие жемісін жеп үлкен зиян келтіреді.
Қазіргі уақытта еліміздің құс шаруашылығы оң шешімін күтіп отырған басты мәселелердің бірі - отандық құс кросстарының жоқтығы. Осының негізінде елімізге жыл сайын шетелдік кросстардың асылтұқымды арғы тектік және аналық түрлері, инкубациялық жұмыртқалары 7-7,2 миллион доллар шамасындағы қаржыға сатып алынады. Бұл мәселенің шешілуіне тиісті іріктеп-сұрыптау және ғылыми-зерттеу жұмыстарының деңгейінің төмендігі басты кедергі болып отыр. Осы олқылықтар Отанымыздағы құстардың тектік қорын жоғалтуға және тауар өндірушілеріміздің шетелдік асылтұқымды өнім өндірушілерге тәуелді болып қалуына себеп. Әлемдік және отандық генотиптер негізінде елімізде жоғары өнімді құстардың асылтұқымды жүйесін құру үшін асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғары деңгейге көтеріп, селекциялық-тектік орталықтар мен асылтұқымды зауыттардың ашылуы нәтижесінде бәсекелестікке тұрақты құс желілері мен кросстарын шығару қажет. Бұл мәселенің шешілуі шетелдерден келетін құс өнімдерінің көлемінің қысқарып, отандық тауар өндірушілердің жұмысына және биоазықтық қауіпсіздігіне оң әсер береді, құстар инфекцияларының өтуіне шектеу қойылып, құс шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының анағұрлым төмендеуіне әкеледі.
Соңғы жылдары құс саны мен олардан алынатын өнімдер өндіру деңгейінің елеулі өсуі еліміздегі құс шаруашылықтарының тұрақты дамып келе жатқанын білдіреді. Бұл дегеніміз - қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Қазіргі уақытта азық-түлік қауіпсіздігі мемлекетіміздің ұстанып отырған саясатының негізгі мәселесі болып табылады. Өткен жылы халқымыздың жан басына шаққандағы жұмыртқа тұтыну көлемі 172 дана болса, құс етін тұтынуы 12,2 килограмм деңгейінде болды. Ал бұл көрсеткіш Қытай, АҚШ және Батыс, Шығыс Еуропа елдерін айтпағанның өзінде, көршілес Ресейдегі деңгейден 32% кем болып отыр.
Еліміздегі осы саланың одан әрі қарқындап дамуына Қазақстан нарығының шетел өнімдерімен толып кету мүмкіндігі айтарлықтай кедергі тудыруы мүмкін. Жыл сайын жұмыртқаның 15-20%, құс етінің 60-65%-ы шетелдерден әкелінеді. Қазіргі қалыптасып отырған жағдайда ғылымның басты мақса ы - елімізде отандық асылтұқымды құстар шығару.
Әрине, құс шаруашылығы өнімдерін ше телдерден әкелуге болады. Алайда, бұл іс-шара біреуге тәуелді болып қалу дегенді көрсетеді. Сондықтан осындай тәуелділіктен арылу үшін өзімізде асылтұқымды құс шаруашылықтарын ұйымдастырып, әртүрлі бағыттағы құс кросстарын шығарып, отандық құс өндірісін аналық құстардың түрлерімен қамтамасыз ету керек.
Осы жылдары республикамызға өзге елдерден 130 мың тонна шамасында ет әкелінді. Әлемдік ауқым бойынша бұл соншалықты көп көрсеткіш емес. Сонда да өзімізде ет өндірісін дамыту мәселесі мемлекетіміздің саясатынан тыс қалмауы керек. Осыған орай, тағы бір айта кететін жай, бүгінде Үкімет бройлер мен жұмыртқалағыш тауықтар өсіретін кешендер мен шаруашылықтарға көмек беріп жатыр. Ал соның арасында қаз, үйрек, күркетауық, бөдене, түйеқұстар шетте қалып отыр. Бұл құстарды өсірумен айналысатын өндірушілерге мемлекет тарапынан ешқандай да көмек көрсетілмейді, тіпті Үкіметте бар деп саналатын тізілімде жоқ екен. Ауылдық жердің тұрғындары мен фермерлік қожалықтар, әсіресе, өзен-көлі мол, астықты Солтүстік Қазақстанда осылармен айналысуға толық мүмкіндіктері бар.
Қазіргі уақытта, яғни Кеден одағына еніп, Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер алдында құс өнімдерінің номенклатурасын кеңейту мақсатындағы іс-шараларды жеделдеткен жөн. Айталық, АҚШ-та өндірілетін және бірдей талаптар бойынша ішкі нарыққа шығарылатын, шикілей суытылған және мұздатылған құс өнімдерінің тауар ретінде 77 саудалық сипаттамасы бар екен. Ал біздің еліміздегі ассортиментімізде тек 10-12 аталым көрсетіледі. Демек, ассортименттегі өнімдер көлемін ұлғайту үшін түбегейлі өңдеуге баса назар аудара отырып, еліміздегі құс фабрикалары инвестицияны пайдалану жолдарын оңтайлы шешіп, құс өнімдерін өндіру технологиясын уақыт талабына сай жаңартулары керек.
Ендігі бір уақыт күттірмей тездетіп шешетін мәселе республикаға импорттық құс өнімдерін шамадан тыс әкелуден сақтау, құс етінің импортына тарифтік квота қою болмақ. Бұл - отандық тауар өндірушілерімізді алауыздық тайталастан қорғайтын заңды және орынды шешімдердің бірі. Бұл мәселедегі басты мақсаттың бірі - еліміздің ішкі нарығында ет өнімдерінің құнын бір деңгейде ұстап қалу. Осы жағдайда еліміздің құс өсірушілері өз жұмыстарын жоғары деңгейде көрсете алады деуге болады. Республикаға келетін импорттық өнімдерге кедендік салық енгізбей және тарифтік квота қоймай болмайды. Себебі, құс шаруашылығының өнім нарығында шетелдікін емес, отандық тауар өндірушілердікін пайдалану керек. Еліміздегі құс шаруашылығы тұрақты дамуы үшін тұқымдық жұмыртқамен қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан тауар өндірушілерді арзан да сапалы тәуліктік балапанмен және инкубациялық жұмыртқамен қамтамасыз ету үшін алдымен құс тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюымыз керек.Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды. Құрамажемнің нәрлі болмауы (әсіресе, ақуыз жетіспеуі), оның амин қышқылдары мен алмасу қуаты бойынша өз мөлшері деңгейінде болмауы құс шаруашылығына әжептәуір шығын әкеледі. Өйткені, бір килограмм ет өндіру үшін ондай құрамажем ғылыми дәлелденген мөлшерден 1,5-2,0 есе көп жұмсалады, яғни өнімнің өзіндік құны өсіп, құстың генетикалық әлеуеттілігі толық жүзеге аспайды.
Республика экономикасы тұрақты дамып жатқанда, асылдандыру бағытында жұмыс жасап жатқан ғалымдар мен мамандарға қолайлы жағдай туғызу арқылы бұл дағдарысқа төтеп беруге болады. Осыған орай, бұл саланың әрі қарай дамуын аса маңызды мәселе ретінде қарастыру қажет. Генетикалық іріктеп-сұрыптау және құс шаруашылығының ғылыми-тәжірибе орталықтарын ұйымдастыру бағдарламасында жоғары деңгейдегі асылдандыру және ауыл шаруашылығы құстарының жоғары өнімді желілері мен кросстарын шығару керек. Сонымен қатар бағдарламада ғылыми дәлелденген жолмен күтіп-бағу негіздерін және азықтандыру мөлшерлерін анықтау зерттеулері қарастырылған. Осыны жүзеге асыру арқылы біз отандық құс шаруашылығын асыл- тұқымды және тауарлы өнім өндіруші елдердің қатарына шығатынына сенімдіміз. Қазіргі уақытта республикадағы құс шаруашылығының стратегиялық даму бағыты Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптарына сай, нарықтық бәсекелестікке төтеп бере алатын жоғары сапалы құс өнімдерін өндіру және құс етін, тәуліктік балапандарды, инкубациялық жұмыртқаларды шетелден сатып алудан арылу болып келеді.
Құс шаруашылығы - мал шаруашылығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Осы заманғы құс фабрикасы дегеніміз-орталықтан жылу берілетін, электр жарығы мен желдету жұзеге асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы үйшіктерде күтіледі. Үйшіктердің қабырғасы мен едені торланған және бірнеше қабатты болып келеді. Құстарды жемдеу, куту кезеңдері толық механикаландырылған. Балапандар белгілі температура мен ылғалдылық сақталатын құрылғылардан инкубаторлардан шығады.
Тауықтар - тауықтәрізділер отрядына жататын құс, ауыл шаруашылық құстарының неғұрлым кең тараған түрі. Еті мен жұмыртқасын, қауырсыны мен мамығын алу үшін өсіріледі. Саңғырығы тыңайтқыш ретінде қолданылады. Олардың барлық тұқымдарының арғы тегі - бұдан 5 мың жыл бұрын Үндістанда қолға үйретілген жабайы банкив тауығы. Төбесінде теріден тұратын айдары, құлақ сырғалықтары, қоразының аяғында сырғалығы мен сүйір тепкісі болады. Қауырсындарының түсі әр түрлі. Көпшілік тұқымдарының артқы жіліншігі мен тұмсығы сары кейде қызғылт, қара болады. Тауықтардың денелері тығыз, табандары үнемі жер бетінде жүретіндіктен мықты, төрт саусақты, тырнақтары қатты жерлерді де қазуға бейімделген. Қаңқасы дала құстарымен салыстырғанда ауырлау. Қанаттары қысқа, ұша алмайтындықтан оларды өте сирек пайдаланады. Жұмыртқа салатын, балапандарын басып шығаратын қолайлы жерді өздері таңдап алады.
Өнімділік бағытына қарай ет, ет-жұмыртқа, жұмыртқа бағытындағы тауықтар деп бөлінеді, сонымен қатар өндірістік мәні жоқ көркемдік және жауынгер тауықтар да өсіріледі. Жұмыртқалағыш тұқымы онша ірі емес, мекиені 1,7 - 2,2, қоразы 2,5 - 3 кг; етті-жұмыртқалағыш тұқымы сәйкесінше 2,3 - 2,8 және 3,4 - 3,8; етті тұқымы 3 - 3,5 және 3,8 - 4,5 кг салмақ тартады. Етті тұқымының балапандары (бройлер) тез өседі, олардың жұмыртқаны жарып шыққандағы салмағы 38 - 41 г. болса, 7 - 8 аптада 1,5 - 1,8 кг салмақ қосады. Тауықтар жыныстық жағынан ерте жетіледі (5 - 6 айда). Жұмыртқалағыш тұқымы басқа тұқымдарына қарағанда тез өседі. Жұмыртқалағыш тауықтар жылына орта есеппен 220 - 250 дана, ал етті тұқымдылары 110 - 220 дана жұмыртқа береді. Жыл сайын жұмыртқалау мерзімінің соңына қарай тауықтар түлей бастайды, ол өнімділік бағытына және күтіп-баптау жағдайына байланысты 2 - 3 аптадан 2 айға дейін созылуы мүмкін. Түлеу кезінде жұмыртқа салмайды. Жұмыртқалау мерзімінің басында жұмыртқаның салмағы 40 - 50 г, ал соңына қарай 57 - 65 г-ға дейін көтеріледі. 10 жылға дейін жұмыртқалай алады, екінші жылы ең көп жұмыртқа береді, содан кейін жылдан жылға жұмыртқа саны кемиді. Тауықтар өсіретін шаруашылықтарда өнімі мол тұқымдық тауықтарды 2 - 3 жыл ұстайды. Тұқымдық тауық үйірінің 55 - 60%-ы жас, 30 - 35%-ы - 2 жастағы, 10%-ы 3 жастағы тауықтар болады. 8 - 12 тауыққа 1 қораз ұсталады. Тағамдық жұмыртқа алуда қораз ұстамаса да болады. Тауықтарды қолда өсіргенде қораны кең, жарық, су өтпейтін, жылы жерге салады. Ішінде тауықтарды азықтандыратын науалар, суаратын астаулар, жұмыртқалайтын ұялар болады, оларды жуып, дезинфекциялап отырады. Қыста қалың төсеніш үстінде ұстайды. Тауықтар қорасының алдына үлкендеу ашық алаң қоршалады. Сонымен қатар тауықтарды құс фабрикаларында, арнайы шаруашылықтарда өсіреді (қ. Құс өсіру). Тауықтарды азықтандыру ерекшеліктері тұқымына, өнімділік бағытына байланысты. Жемі - арнайы дайындалған құрама жем.
Қаздар (Anserinae) - қаздар отрядына жататын құстардың тұқымдас тармағының бірі. Қаздардың мойын омыртқасының саны 21-ден аспайды. Жыныстық диморфизм қаздарда болмайды. Олар әсіресе тундрада көп болады. Қаздар көбінесе құрғаққа ұялап, құрғақта оттайды, су оларға сусындау, түлеу және кейде демалу үшін ғана керек болады. Олар суда жақсы жүзе алады, бірақ сүңги алмайды. Қаздардың барлық түрлері 6-12 жұмыртқа салады да, балапандарын 25-28 күн басып шығарады, олар бір тәуліктен соң енесіне ере бастайды. Қаздардың еті өте құнды, мамығы да пайдалы.
Олардың барлық түрлері 40-тан асады, ал біздегі түрлері 11. Бұлардың ішіндегі көп кездесетіні: сұр қаз. Сонымен қатар бір жерде болып, бір жерде болмайтын түрлері: құртұмсық қаз, сұрала қаз, қазанқақтар (казаркалар). Қаздардың жиі кездесетін түрлері:
Сұрала қаз (Anser fabalis) - Америкада болады; бұған сұрала қаз, шолақтұмсық қаздар жатады.
Австралия қазы (Cereopsinae) - денесінің ұзындығы 90 см, қанаты 55 см ірі құс, Австралияда (Тасманияда, Австралияның оңтүстігінде, Викторияда) тіршілік етеді; балапанын 30 күн басып шығарады. Австралия қазы тек шөппен қоректенеді.
Тепкішекті қаздар (Ріесtopterinae) көбінесе Африка мен Мадагаскарда кездеседі, бұлардың түрлері 16. Басқа жерге көндікпейді, қолға үйренгенімен көбейе алмайды.
Ақ қаз (Chen hyperboreus) - денесінің ұзындығы 86 см, қанаттары - 160 см. Ересектерінің түсі ақ, жастарынікі шұбар болады; кездесетін жерлері Американың солтүстік-батысы мен шығысы; бұрынғы КСРО-да Чаун түбегінен бастап Беринг бұғазына дейінгі жерлер. Ақ қаз көктемде өсімдік тамырымен, жазда шөппен, ал күзде тундрадағы өсетін түрліше жидектермен коректенеді; сонымен қатар тұщы сулар мен теңіздегі түрліше майда жәндіктерді жейді. Қолға тез үйренеді.
Нил қазы (Chenalopex aegypticus) көбінесе Африканың, кейде Еуропаның оңтүстігінде тіршілік етеді;
Тауық қаз (Cereopsis novaehollandiae) денесінің ұзындығы 90 см, қанаты 55 см, еті дәмді;
Сұрала қаз (Anser anser) бұл осы кездегі асыранды қаздардың ататегі. Мұның арқа жағы сұр-қоңырқай, ал бауыры сарғыш-сұр түсте болады. Денесінің ұзындығы 98 см, екі қанаты 170 см. Сұрала қаз құрлықта қоректеніп, сонда тіршілік етеді деуге болады. Олар өсімдіктердің бүршіктерін, жапырақтарын, тұқымдарын жейді, Сұрала қаздың жастары 5-6, ал егделері 14-ке дейін жұмыртқа тауып, балапанын 28 күн басып шығарады. Жастарының еті өте дәмді, мамығы асыранды қаздікінен де құнды болады.
Үйрек, үй үйректері (Anas platyrhynchos var. domestіca) - қазтәрізділер отряды, үйрек тұқымдасына жататын құстар. Шамамен біздің заманымыздан 1000 жыл бұрын Еуразия, Солтүстік Африка, Солтүстік Америкада жабайы барылдауық үйректі қолға үйрету арқылы шығарылған. Үйректердің ең көп тараған түрлері: пекин Үйрегі, мәскеудің ақ Үйрегі, мускусты Үйрек, үндінің жүйрік Үйрегі, т.б. Пекин Үйрегінің басы үлкен, жалпақ, маңдайы шығыңқы, тұмсығы қызғылт-сары, сәл имектеу, арқасы кең, шоқтығына қарай биіктеу, тұлғасы кең әрі ұзын, сирағы қысқа әрі жуан, қауырсыны ақ, денесінің түсі сарғылт болып келеді. Оның мекиенінің салм. 3,0 кг, аталығы 3,5 кг, 9 апталық балапанының салм. 2,5 кг тартады. Жасы 6 - 8 айға жеткенде жұмыртқалай бастап, 7 - 8 айдың ішінде 80 -120 жұмыртқа табады. Балапан шығымы 75%. Мәскеудің ақ Үйрегі сырт тұлғасы жағынан пекин Үйрегіне ұқсайды. Ол тез жетіледі, өте бейімделгіш, жұмыртқасы 90 г, жылына 100-ге дейін (екі жыл бойы) табады. Балапан шығымы жоғары. Мускусты Үйректердің кеудесі кең денесі ұзын, жақсы ұшады; қауырсыны қара, қара ала түсті болып келеді. Мекиендерінің салмағы 2,5 - 3 кг, аталығы 4,5 - 5 кг, жақсы семірген кезде 6 - 7 кг, бауырының өзі 350 - 550 граммға жетеді. 6 - 9 айлығында жұмыртқалай бастап, жылына 60 - 120-ға дейін жұмыртқа табады. Таза еті көп, майы аз, оның құс бауырын өндіруде маңызы зор. Үндінің жүйрік Үйрегі жұмыртқалағыш тұқым. Оның денесі, мойны, сирағы, құлағы ұзын жаратылған. Жылына 200-ден астам жұмыртқа табады. Дәмі тауық жұмыртқасына ұқсайды. Үйрек дәмді етімен және үлпілдеген мамығымен бағалы.Бізде оның көптеген тұқымдары өсіріледі.Әсіресе ақ үйректің екі түрі Москва және Пекин үйрегі,сұр Украин үйрегі,ақ жемсаулы және Харьков қара үйрегі көп тараған.Үйрек- суда жүзетін құс.Жылдың жылы мезгілдерінде тоғандар мен көлдердің суы саяз жерлерінен қорегін өзі тауып жейді.
Күркетауықтар (лат. Meleagris) - тауықтәрізділер отрядының бір тегісі. Дене тұрқы 85 - 100 см. Басы және мойнының біраз жері тықыр. Аталығы тоқылдағында мойнында етті қатпарлар пайда болып, құйрықтарын тік ұстап, желпуіш сияқты желпиді. Қауырсындары қара металл түсті жылтыр. Жақсы жүгіріп, жерде жақсы жүреді. Бірақ ұшқанды ұнатпайды. 2 түрі белгілі. Соның ішінде арғы тегі Солтүстік Америкада кеңінен таралған кәдімгі күркетауық (Meleagris gallopavo). Күркетауық - үй құстары ішіндегі ең ірісі. Қоразының тірі салмағы 9-35 килограмм, мекиені 4,5-11 килограмм. Жаңа шыққан балапанының салмағы 50-55 грамм, 120 күннен соң 4-5 килограмм. Ұрғашы балапан 4 айлығында, еркегі 7 - 8 айлығында өсуін тоқтатады да, одан әрі ет алып, май жинайды. 3-4 ай бордақыланып етке өткізіледі. Еті дәмді, құрамында жеңіл қорытылатын протеин көп (28%-ға дейін). Әр күркетауықтан орта есеппен жылына 90-100 жұмыртқа алынады, балапанын 28 күнде шығарады. Оны негізінен ет алу мақсатында асырайды. Күркетауықтың еті өте дәмді және диеталық мақсатта пайдаланылады. Себебі, етінің құрамында организмге тез сіңетін протеин (28%) болады.
Мысыр тауығы (цесарка) - батыс Африкадан шыққан, тауық тұқымдастарына жататын үй құсы. Мысыр тауығы өз тұқымдасы болып табылатын тауық пен үндікке қарағанда жұмыртқа мен жабайы құс дәмін еске түсіретін аминоқышқылға бай, ерекше ет сапасының жоғарылығымен ерекшеленеді. Ересек мысыр тауығының таза салмағы - орта есеппен алғанда 1,5 кг-нан (қоразы), 1,8 кг-ға дейін (ұрғашысы), тәуліктік мысыр тауығы балапанының салмағы - 27-28 г, үш айлығының салмағы - 1-1,3 кг. Жас құстар өздерінің бастапқы салмағын 35-40 есе арттырады. Мысыр тауықтары туу маусымы кезінде 70-120 жұмыртқа табады.
4.2 Құс шаруашылығының технологиясы
Инкубатор дегеніміз балапанды жасанды түрде басып шығару үшін адам қолымен жасалған аспап екені баршаға белгілі. Ал, бірінші инкубаторды табиғаттың өзі жасап шығарды. Мысалы, Эфиопияда өмір сүретін трохилос деген құс (оны қолтырауынның досы деп те атайды - бұл жүрек жұтқан құс жыртқыш рептилияның тістерінң арасындағы тамақ қалдығын шоқып жейді) жұмыртқа баспайды, оны ыстық құмға көміп тастап, тұмсығын градусник ретінде пайдалана отырып, балапандырының қалай өсіп келе жатқанын бақылайды, жұмыртқа ысып кетсе - суытады. Мэли деген құс жұмыртқасын шіріген жапырақ толы шұқырға салады, ал бұта тауығы немесе жалпақаяқ жаңқалардан, құм мен шөптен инкубатор жасайды; кейде мұндай құм сарайларды бірнег жұп құс бірігіп пайдаланып, өз жұмыртқаларын сонда шайқайды.
Егер инкубатордың алғашқы нұсқасы табиғатта бар болса, оның адамның қол астында болуы түсінікті мәселе.Өйткені, ауыл шаруашылығында ұсталатын құстар өздерінің тағы ағайындарына қарағанда, өз міндеттерін жаман атқармайтын сияқты. Мүмкін, данышпан табиғаттың ісіне қол сұқпай, тауыққорадағы инкубациядан бас тарту керек. Біздің шаруашылығымыздағы құстардың көпшілігі өмірге жасанды түрде әкелінген. Мысалы, мекиен тауықтың басты міндеті - жұмыртқалау. Оның бойынша жұмыртқа шайқау инстинкт болғанымен, көп жағдайда құс одан қашқақтайды; биологтардың айтуынша олардың инстинкті басылып қалған. Әуесқой және кәсіби құсшылар білуге тиісті тағы да бір жайт табиғи жағдайда балапан басып шығару проценті онша көп емес. Егер сіз өз шаруашылығыңыздағы құс басы көп әрі дені сау болып, дені сау ұрпақты дүниеге әкелсін десеңіз, онда сізге жағдайды өз бақылауыңызға алып, балапан басып шығаратын инкубатор сатып алуға тура келеді.Көптеген құс өсірушілер автоматты мекиеннің артықшылықтарын баяғыда-ақ мойындап қойған. Бүгінде форумдар мен интернет-қауымдастықтарда қай өндірушінің қандай параметрдегі қайсы инкубаторы дұрыс деген тақырыптағы пікірталастар өте көп. Үй жағдайында құс өсіруге арналған тауарлар сататын дүкендерде бірнеше балапанға арналған инкубаторларды да кездестіруге болады. Әрине, бұл құс фабрикасы немесе 20-30 мекиен ұстайтын шағын үй шаруашылығы үшін де емес, тек толқынды тотықұстар мен кореллдердің иелері де кейде инкубаторды қажетсінеді. Ал, негізі ең көп сатылатыны - сыйымдылығы елу жұмыртқадан асатын инкубаторлар. Мұндай инкубаторлар тауықь өсіретін саяжайшыларға да, құс өсіретін кәсіпорын иесіне де пайдалы.
Сыйымдылық - инкубатордың жалғыз параметрі емес. Жүз жыл бұрын бұл жылы жабылып немесе жылытылатын жай ғана ыдыс болатын. Заманауи инкубаторлар температураны, ылғалдылықты, желдеткішті және жұмыртқыны аударатын кіріктірілген жүйесі бар, толығымен автоматтандырылған агрегат. Соңғы процесс те өте маңызды: құстарға бақылау жасайтын орнитологтар табиғатта құстардың бар жағы тегіс жылуы үшін жұмыртқаны ара-тұра аударып отыратынын айтады. ХХІ ғасырдағы инкубаторда сізге лотоктағы немесе инкубатор торындағы жұмыртқаны қолмен аударудың қажеті жоқ: бәрі автоматты түрде іске асырылады. Кей модельдерде тіпті инкубатордың ішін көріп отыратын камералар да бар, ал жағдайды жүз пайыз бақылауда ұстағыңыз келсе, оны дербес компьютеріңізге қосып қоюға да болады. Қарапайым инкубаторға қарағанда олар анағұрлым қымбат болғанымен, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізгіғңіз келсе - таптырмайтын құрал.Қандай материалдан жасалған инкубаторды таңдаған дұрыс? Көптеген нұсқаларды байқап көрген өндірушілер қазірде пенопластқа тоқтап отыр. Ол арзан, жеңіл, мықты әрі сынбайды - инкубаторлар осы материалдың сығымдалған беттерінен жасалады.Әдетте жұмыртқалайтын тауық 560 күн өмiр сүрiп 50 кг жем тұтынады. Өмiрiнiң 440 күнiнде орташа 347 жұмыртқа табады.
Мұндай тауықтар 116 күнiнде жұмыртқалап бастайды. Тағы 440-445 күннен кейiн жұмыртқалау кезеңi аяқталғанда құс сойылып сорпа ретiнде өткiзiледi. Жылына 2-3 рет ең жақсы таңдалған өндiрушiлерден құс фабрикасына жақсы тұқымды жұмыртқа немесе күндiк балапан әкелiнедi.
Ғимарат. Үйрек те, қаз да төзімді құстар қатарына жататындықтан, тақтайдан тығыз етіп жасалған қоралар олар үшін әрі арзан әрі қолайлы болып саналады. Оның едені жерден сәл жоғары етіп жасалуы керек. Әрбір қораны екіге бөлген тиімді болар еді: біріншісін - үлкендеу етіп демалыс пен серуендеу үшін, екіншісін - кішілеу әрі аздап қараңғылау етіп құстардың дамылдап отыруы мен жұмыртқа салуы үшін. Үйрек пен қаз өсірудегі ең маңызды нәрсе таза төсеніш пен міндетті түрде ауаны желдетіп тұру болып табылады. Әрбір құстың ұясын жасанды түрде бір-бірінен бөлек ету үшін шөп, сабан, қурай, құрақ сынды немесе басқа да шөптермен жауып немесе қоршап қою керек.
Құрал-жабдықтар. Егер сіз құс өсіруді балапан кезінен бастағыңыз келсе, сізге инкубатор қажет болады. Жұмыртқалардың инкубациясы үшін арнайы дүкендерде сатылатын кішігірім кез келген тұрмыстық инкубаторлар қолданыла береді. Дайын зауыттық инкубаторлардан басқа әуесқой құс өсірушілердің көбісі қолдан жасалған қарапайым инкубаторларды пайдаланады. Оларды құрастыру туралы мәліметтер интернетте жетерлік. Қаз балапандарының жұмыртқаны жарып шығу мерзімінің басталуы 29- күн, жаппай шығатын күні 30-күн, шығудың бітетін күні 31-күннің бірінші бөлігі, ал үйрек балапандарының шығуы 27- күні басталып, жаппай шығу 28-күні жалғасады.
Негізгі жем. Үйрек пен қаз балапандарының алғашқы қорегі - ұсақтап туралған пісірілген жұмыртқа, салат, әртүрлі көк-сөк, пісірілген күріш немесе тары. Екі аптаға дейін оларға әрбір екі сағат сайын жем беру керек. Одан кейін жем беруді тәулігіне 5-тен 3 ретке дейін қысқартуға болады. Бұдан кейін үйрек пен қаз балапандары қанаттанып, шамамен 2 айдай өсіп-жетілген уақытта оларды жетілген құстардың қорегіне көшіруге болады. Ал ересек үйрек-қаздарды жаз бен күзде көбінесе жайылымда ұстап, кешкі мезгілде ғана қоспа жеммен немесе дәнмен қоректендіруге болады. Үйрек пен қаз балапандарының тиімділігі сол, олар бар болғаны алғашқы 1,5-2 ай мерзімде ғана айтарлықтай калоритті жемді қажет етеді де, бұдан кейінгі уақытта оларды негізінен жайылымда өсіруге болады. Жайылымнан оралған уақытта күніне бір рет құстарды бақшаның көк шөптерімен: тамырлы жемістердің собығы, арамшөптер, адам тұтынуына жарамсыз жемістер мен көкөністердің, асхана, дән мен ұн қалдықтарынан дайындалған быламықпен қоректендіру керек.
Осылардан жаңа ата-аналық отар басталады. Ата - ана отары жетiлгеннен кейiн өндiрiстiк отарды құру үшiн инкубациялық жұмыртқа табады. Оның 10 ақау деп табылып, ал қалғандары инкубаторға жiберiледi. 21 күннен кейiн инкубатордан балапандар шығады. Әдетте инкубациялық жұмыртқалардың 90% балапан шығады. Оның жартысы жұмырқалайтын тауық. Тауықтар жас балапандар зонасына жiберiледi де опда 120 күн болады. Бұл жерде тауықтардың 2 - 4% жоғалтылады.
Тұрмыстық инкубатордың бағасы, оның сатып алу мерзіміне, мұндай инкубаторды шығару айтарлықтай жоғары екендігін ескерсек, құс өсірушілерге қолайлы. Инкубациялық құстармен салыстырғанда табиғи шығаруда бірқатар кемшіліктер бар. Бірінші, күрке тауық бір рет тек 10-15 жұмыртқа басып шығарады, үйрек 7-10 жұмыртқа, ал инкубатордың көлемін керекті санға дейін таңдауға болады, яғни өзіңіз жоспарлаған құстарды салуға болады. Тұрмыстық инкубаторлар түйеқұстың жұмыртқасы секілді әртүрлі ірі құстар түріне арналады. Тұрмыстық инкубатордың маңызды құндылығы, жұмыртқаны шығару барысында жұмыртқаның барлық даму кезеңін бақылауға мүмкін болады, ал табиғи басуда ішінара тексеру мүмкін емес, тауық ұясынан тұрып кеткен жағдайда балапан өліп қалуы мүмкін.
Қорадағы микроклиматтың құс организміне әсері температураның, ауаның ылғалдылығы мен оның қозғалу жылдамдығының, сондай-ақ ондағы техникалык қосталардың ықпалы аркылы байкалады. Жабық қораларда ауа күрт нашарлап кетуі мүмкін, бұл құстың өнімділігі мен өсімталдығын төмендетеді, еңбек шығыны көбейіп, мал өнімдерінің өзіндік құны қымбаттап сапасы кемиді. Құс қораларында қолайлы климат болу үшін, оларда ауа температурасының, оның ылғалдылығының, қозғалу шапшандығының, ауа құрамының зоогагаеналық нормативке сай келуінің, сондай-ақ қораларды құстың түріне, жасына, бағу технологиясына сәйкес жобалаудың, техникалық нормаларда көзделген басқада жағдайлардың болуын қамтамасыз ету керек. Жасанды жарықтың көзі қораның ішіне бір қалыпты мол жарық түсіріп тұруы қажет. Құстарды еденде баққанда оның жарықтылығы шамамен 15-20 лк болуы керек, бұл қызулы шамдардың қуаттылығы бір шаршы метр көлемге кем дегенде 4-5 Вт есебімен алынады.
Ұрық дамуының бастапқы фазасында қажетті температура Цельсий бойынша - 37,8-38,1 градус. Бір апталық кезең өткеннен кейін (сегізінші-тоғызыншы күн) температураны Цельсий бойынша 37,3-37,5 градусқа төмендетеміз де, бір уақытта жұмыртқаны салқындату және ауаның қосылуы көбейеді. Қаз жұмыртқасы тауықтікіне қарағанда майлырақ екенін ескерер болсақ, инкубаторда жылудың көп мөлшері жинақталады. Сондықтан да жұмыртқаның қызып кетуін болдырмау үшін оларды күніне екі реттен кем емес 32-34 градус температурада салқындатады. Салқындатуды тең уақыт аралығында орындаған жөн. Мұндай рәсімді таңертең және кешке жүргізген дұрыс. Бұл үшін көбіне суды пайдаланады. Осы салада мамандар суға шамалы марганец ерітіндісін салуды ұсынады. Осылайша қабықта бар әртүрлі ауру микроағзаларды бейтараптандырады. Марганец ерітіндісі олардың жұмыртқа ішіне кіруіне және ұрық өмірінің бұзылуына кедергі жасайды. Салқындату фазасы он бес-жиырма минутқа созылады. Егер нормадан асып кетсе, бұл қатты салқындап кетумен аяқталуы мүмкін.
Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешениің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады.Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әрі шаршы метр жерден өнім шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Бұл жағдайдағы негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады. Құсты дұрыс та тиімді пайдалануға бағытталған ортаның жан - жақта көрсеткіштерін, құстың тұқымдық ерекшеліктерін түгел қамтитын технологиялық процестің басты мақсаты - құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша азайтып, оларды адамға қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
0.1 Құс шаруашылығының түрлері
0.2 Құс шаруашылығының технологиясы
0.3 Құс өнімінен өндірілетін өнімдер
2 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР
2.1 Құс ет өнімдері
2.2 Құс жұмыртқа өнімдері
0.3 Құстардың қосымша өнімеріне қойылатын талаптар
3 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ СТАНДАРТТАРЫ
3.1 Құс ет өнімдерінің стандарттары
3.2 Құстардың жұмыртқа өнімдерінің стандарттары
3.3 Құстардың қосымша өнімдерінің стандарттары
4 ҚҰС ӨНІМДЕРІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТҚА СӘЙКЕСТІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Құс шаруашылығы дегеніміз бұл елімізде ет және жұмыртқа қорын жедел толықтыра алатын шаруашылықтардың тез жетілетін саласы. Құс шаруашылығының шоғырлануы және оның өнеркәсіптік негізге көшіріліуі құс еті мен жұмыртқаны өндірудің іс жүзіндегі бүкіл технологиясын қамтитын салаларды басқарудың бірқатар мәселелерін ғылыми тұрғыда жетілдіріп, өндірістік сынақтан өткізуді талап етеді. Өндіріс типті ірі шаруашылықтарда, фабрикалардақұс еті мен жұмыртқа өндіру - осы заманғы технологияның өндірістік қарқындылығы және ырғақтылығымен, барлық цехтар және звенолардың өзара байлансытылығымен, көп еңбек сіңіруді қажет ететін жүйелерді жоғары дәрежеде механикаландыру және автоматтандырумен, табындарды стандарттап, біртектестендірумен сипатталады. Басқа үй малдарымен салыстырғанда құс саласы - аса қысқа уақыттың ішінде еңбекті де, азықты да, қаржыны да аз жұмсап, жұғымдылығы жоғары өнім - етті және жұмыртқаны жылдың төрт мезгілінде де көп мөлшерде өндіруімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта құс шаруашылығын өркендетуде үлкен ғылыми-өндірістік жұмыс жүргізілуде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Құс өнімдерін стандарттарын және сәйкестігін анықтау.
Диплом жұмыстың міндеттері:
1) ҚР бойынша құс шаруашылығына жалпы сапаттама беру;
2) Құс шаруашылығының түрлерін анықтау;
3) Құс өнімдерінің сапасына қойылатын жалпы талаптарын талдау;
4) Құс өнімдерінің стандарттары бoйыншa қoйылaтын тaлaптaрды aнықтaу.
Қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығының өнімдері қай кезеңде де болмасын үлкен сұранысқа ие екені бесенеден белгілі. Қайта құру кезеңіне дейін елімізде құс жұмыртқасы мен етін өндіру және олардан алынған құнарлы өнімдермен тұтынушыларды қамтамасыз ету толығымен құс шаруашылықтары арқылы жүзеге асырылатын. Сонымен қатар өндірілген өнімнің біраз бөлігі шетелдерге жөнелтілетін еді. Бүгінгі таңда еліміздегі құс шаруашылығы өнеркәсіптік негізде қарқынды дамып, жұмыртқа, ет өндіру бағыттарындағы құс фабрикалары мен асылтұқымды зауыттар ашылып, репродукторлы шаруашылықтар мен инкубатор станциялары ұйымдастырылды. Тиімді технологияларды қолдану мен білікті мамандардың еңбегінің нәтижесінде бұл сала көп жылдар бойы еліміздегі мал шаруашылығының алдыңғы қатарында болды. Сол себепті құс өнімдері басқа өнімдерден қарағанда ыңғайлы және қолайлы болып табылады.
Қазіргі уақытта еліміздің құс шаруашылығы оң шешімін күтіп отырған басты мәселелердің бірі - отандық құс кросстарының жоқтығы. Осының негізінде елімізге жыл сайын шетелдік кросстардың асылтұқымды арғы тектік және аналық түрлері, инкубациялық жұмыртқалары 7-7,2 миллион доллар шамасындағы қаржыға сатып алынады. Бұл мәселенің шешілуіне тиісті іріктеп-сұрыптау және ғылыми-зерттеу жұмыстарының деңгейінің төмендігі басты кедергі болып отыр. Осы олқылықтар Отанымыздағы құстардың тектік қорын жоғалтуға және тауар өндірушілеріміздің шетелдік асылтұқымды өнім өндірушілерге тәуелді болып қалуына себеп. Әлемдік және отандық генотиптер негізінде елімізде жоғары өнімді құстардың асылтұқымды жүйесін құру үшін асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғары деңгейге көтеріп, селекциялық-тектік орталықтар мен асылтұқымды зауыттардың ашылуы нәтижесінде бәсекелестікке тұрақты құс желілері мен кросстарын шығару қажет. Бұл мәселенің шешілуі шетелдерден келетін құс өнімдерінің көлемінің қысқарып, отандық тауар өндірушілердің жұмысына және биоазықтық қауіпсіздігіне оң әсер береді, құстар инфекцияларының өтуіне шектеу қойылып, құс шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының анағұрлым төмендеуіне әкеледі. Алайда, бұл іс-шара біреуге тәуелді болып қалу дегенді көрсетеді. Сондықтан осындай тәуелділіктен арылу үшін өзімізде асылтұқымды құс шаруашылықтарын ұйымдастырып, әртүрлі бағыттағы құс кросстарын шығарып, отандық құс өндірісін аналық құстардың түрлерімен қамтамасыз ету керек. Өкінішке қарай, республикамызда құстардың тек шетелдік кросстары ғана пайдаланылады. Мәселен, бройлер өндірісінде - Смена, Сибиряк, Хаборд Флек, Гибро, Кооб, Титан, Иза, Росс - 308; жұмыртқа өндірісінде - Радонит, ақ және қоңыр Хайсекс, Яффа, Ломанн, хат Лайн кросстары.
Зерттеу нысаны: Алматы облысындағы құс өнімдерін стандарттау.
Тәжірибелік маңыздылығы. Бүгінгі таңда құс өнімдерін аса маңызды мәселе ретінде қарау керек. Құс өнімдерін өндіріп және оны зерттеу орталықтарын көбейту керек. Өнімнің адам өміріне қауіпсіз екен аса қатты бағалап, оны өндірісте сұранысы жоғары өнімдердін бірі ретінде, әлемдік экономика саласына, табысты бизнес жүргізу үшін, жақсарту жолдарын дамыту маңызды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: бұл жұмыстың теориялық негізі ретінде Таңатаров А.Б. Құс шаруашылығы және құстың жұмыртқасы мен етін өндірудің технологиясы, оқулықтарындағы ғалымдардың тұжырымдары басшылыққа алынып, салыстыру, талдау, өңдеу туралы жинақтары қолданылды.
1 ҚР БОЙЫНША ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ САПАТТАМА
1.1 Құс шаруашылығының түрлері
Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешеннің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады.
Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әр шаршы метр жерден өнім шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Сонымен қатар, көліктің және басқару міндеттерін орындайтын машиналардың технологаялық жүйесі жасалынады, автоматтандырылған басқару бағдарламасымен жабдықталған құс фабрикаларын құру мәселесі шешіледі.
Сондықтан тауар өндірушілерді арзан да сапалы тәуліктік балапанмен және инкубациялық жұмыртқамен қамтамасыз ету үшін алдымен құс тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюымыз керек.
Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды.Келешекте құс шаруашылығының үдемелі дамуы, өте жоғары мамандандырылған әрі шағылыстырғанда мол өнімді будан алынатын құс тұқымдары мен тізбектері болса ғана үдемелі дамытуға болады.Соңғы жылдары құс саны мен олардан алынатын өнімдер өндіру деңгейінің елеулі өсуі еліміздегі құс шаруашылықтарының тұрақты дамып келе жатқанын білдіреді. Бұл дегеніміз - қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды. Құрама жемнің нәрлі болмауы (әсіресе, ақуыз жетіспеуі), оның амин қышқылдары мен алмасу қуаты бойынша өз мөлшері деңгейінде болмауы құс шаруашылығына әжептәуір шығын әкеледі. Өйткені, бір килограмм ет өндіру үшін ондай құрамажем ғылыми дәлелденген мөлшерден 1,5-2,0 есе көп жұмсалады, яғни өнімнің өзіндік құны өсіп, құстың генетикалық әлеуеттілігі толық жүзеге аспайды.Қазiргi таңда я жұмыртқа өндiрiсi болсын, не болмаса құс етi өндiрiсiнiң тауашасы (ниша) өте сиымды болып келедi және республика аумағында берiлген өнiмге жоғары сұраныс бар.
Қазақстан Республикасында жұмыртқа және құс еті өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыруда, осы сала кәсіпорындарында, жоғарыда аталған маркетингтің даму ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жасайтын маркетинтік бөлімдер ұйымдастырылған жөн. Бұл кәсіпорындарда арнайы маркетингтік жүйені ұйымдастыру олардың нарықпен тығыз байланысты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жаңа тұқымдарын шығарады. Жабайы құстардың ауыл, орман, балық шаруашылығында, аң аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстар-дың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес, Бір түрге жататын құстың өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады. Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтың екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көп-шілік кұстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктердің зиянкестері -- омыртқасыз организмдерді қырып, пайдасын тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық, пищухалар, түрлі славкалар, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, малионовкалар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қыр-ғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағалалар т. б. жатады.
Күлгін қара торғай (Раstог гоsеиs) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды. Р. Н. Мекленбурцевтің мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қара торғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір ай-да) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. А. Н. Фор-мозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынша, безгелдек (Місгоtіs tеtгах) таң-ертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған. Батыс Си-бирьде және Қазақстанда мыңдаран шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді.
Самырсын құстар (Nисіfгаgа сагуосаtасtеs) самырсын ағаш-тарының көптеген жаңғақтарын жеп, өндірістік маңызы бар жаңғақтың қорын кемітеді. Сонымен қатар бұл құстар көпте-ген самырсын жаңғақтарын мүктердің арасына, топыраққа апарып көміп, самырсын ағашының тұқымының тарауына се-бепші болады.
Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үл-кен пайда келтіреді. Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін құстарға кэдімгі жамансары, қорған жамансарысы, қыстақ жамансарысы (АгсһіЬиtео lаgориs), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорган бүркіті (Аqиіlа һеlаіса), дала бүркіті, кәдімгі бөктергі, дала бөктергігі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы, құлақты жапалақ және сұр неясыттар т. б. жатады.
Кемірушілер аз болған жылы, бұлардың бірқатары насеком-дармен, рептилилермен, құстармен коректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзгын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады.
Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруа-шылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіруге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштар\ды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр.Кейбір құстардың пайдасымен қатар зияны да айтарлықтай. Мысалы, ақ тұмсық қара қарғалар көктемде себілген тұқым-ды қазып жесе, жазда қиярды, қарбыз, қауынды, картопты шоқып бүлдіреді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының зиянкес насекомдарында жеп көп пайда келтіреді. Сол сияқты суық торгайларда балапаны ұшқанша насекомдармен олар-дың личинкаларымен, жұлдыз құрттармен қоректендірсе, олар ұшқасын, күзде дәнді дақылдармен қоректендіріп зиянын тигізеді. Сонымен қатар кейбір түрлері ементұмсықтар мен қара торғайлар шие жемісін жеп үлкен зиян келтіреді.
Қазіргі уақытта еліміздің құс шаруашылығы оң шешімін күтіп отырған басты мәселелердің бірі - отандық құс кросстарының жоқтығы. Осының негізінде елімізге жыл сайын шетелдік кросстардың асылтұқымды арғы тектік және аналық түрлері, инкубациялық жұмыртқалары 7-7,2 миллион доллар шамасындағы қаржыға сатып алынады. Бұл мәселенің шешілуіне тиісті іріктеп-сұрыптау және ғылыми-зерттеу жұмыстарының деңгейінің төмендігі басты кедергі болып отыр. Осы олқылықтар Отанымыздағы құстардың тектік қорын жоғалтуға және тауар өндірушілеріміздің шетелдік асылтұқымды өнім өндірушілерге тәуелді болып қалуына себеп. Әлемдік және отандық генотиптер негізінде елімізде жоғары өнімді құстардың асылтұқымды жүйесін құру үшін асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғары деңгейге көтеріп, селекциялық-тектік орталықтар мен асылтұқымды зауыттардың ашылуы нәтижесінде бәсекелестікке тұрақты құс желілері мен кросстарын шығару қажет. Бұл мәселенің шешілуі шетелдерден келетін құс өнімдерінің көлемінің қысқарып, отандық тауар өндірушілердің жұмысына және биоазықтық қауіпсіздігіне оң әсер береді, құстар инфекцияларының өтуіне шектеу қойылып, құс шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнының анағұрлым төмендеуіне әкеледі.
Соңғы жылдары құс саны мен олардан алынатын өнімдер өндіру деңгейінің елеулі өсуі еліміздегі құс шаруашылықтарының тұрақты дамып келе жатқанын білдіреді. Бұл дегеніміз - қазіргі заман ағымына сай көпсалалы нарықтық экономика кезінде республикадағы осы саланың қарқынды дамып, еліміздің азық-түлік қорын толықтыру мүмкіндігіне қомақты үлес қосады деген сөз. Осыған орай еліміздегі тұтынушылардың сұраныстарының өсуіне байланысты құс өсірушілердің алдына Үкімет тарапынан үлкен мақсаттар қойылуда. Медициналық мөлшер есебі бойынша еліміздегі әр жанға шаққанда жылына 14 килограмм құс еті, 290 дана жұмыртқа өндірілуі қажет екен. Республика халқын бұл өнімдермен осы мөлшерге сай толықтай қамтамасыз ету үшін жылына 180 мың тоннаға жуық құс еті және 3,5 миллиард дана шамасында жұмыртқа өндіру мүмкіндігіне жету керек.
Қазіргі уақытта азық-түлік қауіпсіздігі мемлекетіміздің ұстанып отырған саясатының негізгі мәселесі болып табылады. Өткен жылы халқымыздың жан басына шаққандағы жұмыртқа тұтыну көлемі 172 дана болса, құс етін тұтынуы 12,2 килограмм деңгейінде болды. Ал бұл көрсеткіш Қытай, АҚШ және Батыс, Шығыс Еуропа елдерін айтпағанның өзінде, көршілес Ресейдегі деңгейден 32% кем болып отыр.
Еліміздегі осы саланың одан әрі қарқындап дамуына Қазақстан нарығының шетел өнімдерімен толып кету мүмкіндігі айтарлықтай кедергі тудыруы мүмкін. Жыл сайын жұмыртқаның 15-20%, құс етінің 60-65%-ы шетелдерден әкелінеді. Қазіргі қалыптасып отырған жағдайда ғылымның басты мақса ы - елімізде отандық асылтұқымды құстар шығару.
Әрине, құс шаруашылығы өнімдерін ше телдерден әкелуге болады. Алайда, бұл іс-шара біреуге тәуелді болып қалу дегенді көрсетеді. Сондықтан осындай тәуелділіктен арылу үшін өзімізде асылтұқымды құс шаруашылықтарын ұйымдастырып, әртүрлі бағыттағы құс кросстарын шығарып, отандық құс өндірісін аналық құстардың түрлерімен қамтамасыз ету керек.
Осы жылдары республикамызға өзге елдерден 130 мың тонна шамасында ет әкелінді. Әлемдік ауқым бойынша бұл соншалықты көп көрсеткіш емес. Сонда да өзімізде ет өндірісін дамыту мәселесі мемлекетіміздің саясатынан тыс қалмауы керек. Осыған орай, тағы бір айта кететін жай, бүгінде Үкімет бройлер мен жұмыртқалағыш тауықтар өсіретін кешендер мен шаруашылықтарға көмек беріп жатыр. Ал соның арасында қаз, үйрек, күркетауық, бөдене, түйеқұстар шетте қалып отыр. Бұл құстарды өсірумен айналысатын өндірушілерге мемлекет тарапынан ешқандай да көмек көрсетілмейді, тіпті Үкіметте бар деп саналатын тізілімде жоқ екен. Ауылдық жердің тұрғындары мен фермерлік қожалықтар, әсіресе, өзен-көлі мол, астықты Солтүстік Қазақстанда осылармен айналысуға толық мүмкіндіктері бар.
Қазіргі уақытта, яғни Кеден одағына еніп, Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер алдында құс өнімдерінің номенклатурасын кеңейту мақсатындағы іс-шараларды жеделдеткен жөн. Айталық, АҚШ-та өндірілетін және бірдей талаптар бойынша ішкі нарыққа шығарылатын, шикілей суытылған және мұздатылған құс өнімдерінің тауар ретінде 77 саудалық сипаттамасы бар екен. Ал біздің еліміздегі ассортиментімізде тек 10-12 аталым көрсетіледі. Демек, ассортименттегі өнімдер көлемін ұлғайту үшін түбегейлі өңдеуге баса назар аудара отырып, еліміздегі құс фабрикалары инвестицияны пайдалану жолдарын оңтайлы шешіп, құс өнімдерін өндіру технологиясын уақыт талабына сай жаңартулары керек.
Ендігі бір уақыт күттірмей тездетіп шешетін мәселе республикаға импорттық құс өнімдерін шамадан тыс әкелуден сақтау, құс етінің импортына тарифтік квота қою болмақ. Бұл - отандық тауар өндірушілерімізді алауыздық тайталастан қорғайтын заңды және орынды шешімдердің бірі. Бұл мәселедегі басты мақсаттың бірі - еліміздің ішкі нарығында ет өнімдерінің құнын бір деңгейде ұстап қалу. Осы жағдайда еліміздің құс өсірушілері өз жұмыстарын жоғары деңгейде көрсете алады деуге болады. Республикаға келетін импорттық өнімдерге кедендік салық енгізбей және тарифтік квота қоймай болмайды. Себебі, құс шаруашылығының өнім нарығында шетелдікін емес, отандық тауар өндірушілердікін пайдалану керек. Еліміздегі құс шаруашылығы тұрақты дамуы үшін тұқымдық жұмыртқамен қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан тауар өндірушілерді арзан да сапалы тәуліктік балапанмен және инкубациялық жұмыртқамен қамтамасыз ету үшін алдымен құс тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюымыз керек.Құс шаруашылығы саласында пайдаланылатын жемазық қорының мәні өте зор. Өйткені, өндірілетін өнімдердің өзіндік құнының 65-70%-ын жемазықтың бағалары құрайды. Құрамажемнің нәрлі болмауы (әсіресе, ақуыз жетіспеуі), оның амин қышқылдары мен алмасу қуаты бойынша өз мөлшері деңгейінде болмауы құс шаруашылығына әжептәуір шығын әкеледі. Өйткені, бір килограмм ет өндіру үшін ондай құрамажем ғылыми дәлелденген мөлшерден 1,5-2,0 есе көп жұмсалады, яғни өнімнің өзіндік құны өсіп, құстың генетикалық әлеуеттілігі толық жүзеге аспайды.
Республика экономикасы тұрақты дамып жатқанда, асылдандыру бағытында жұмыс жасап жатқан ғалымдар мен мамандарға қолайлы жағдай туғызу арқылы бұл дағдарысқа төтеп беруге болады. Осыған орай, бұл саланың әрі қарай дамуын аса маңызды мәселе ретінде қарастыру қажет. Генетикалық іріктеп-сұрыптау және құс шаруашылығының ғылыми-тәжірибе орталықтарын ұйымдастыру бағдарламасында жоғары деңгейдегі асылдандыру және ауыл шаруашылығы құстарының жоғары өнімді желілері мен кросстарын шығару керек. Сонымен қатар бағдарламада ғылыми дәлелденген жолмен күтіп-бағу негіздерін және азықтандыру мөлшерлерін анықтау зерттеулері қарастырылған. Осыны жүзеге асыру арқылы біз отандық құс шаруашылығын асыл- тұқымды және тауарлы өнім өндіруші елдердің қатарына шығатынына сенімдіміз. Қазіргі уақытта республикадағы құс шаруашылығының стратегиялық даму бағыты Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптарына сай, нарықтық бәсекелестікке төтеп бере алатын жоғары сапалы құс өнімдерін өндіру және құс етін, тәуліктік балапандарды, инкубациялық жұмыртқаларды шетелден сатып алудан арылу болып келеді.
Құс шаруашылығы - мал шаруашылығының жоғары сапалы мол өнім беретін ұтымды саласы. Қазіргі кезде үй құстарын өсіру кәсіптік негіз алып отыр. Осы заманғы құс фабрикасы дегеніміз-орталықтан жылу берілетін, электр жарығы мен желдету жұзеге асырылатын жақсы жабдықталған үй-жай. Мұнда құстар арнаулы үйшіктерде күтіледі. Үйшіктердің қабырғасы мен едені торланған және бірнеше қабатты болып келеді. Құстарды жемдеу, куту кезеңдері толық механикаландырылған. Балапандар белгілі температура мен ылғалдылық сақталатын құрылғылардан инкубаторлардан шығады.
Тауықтар - тауықтәрізділер отрядына жататын құс, ауыл шаруашылық құстарының неғұрлым кең тараған түрі. Еті мен жұмыртқасын, қауырсыны мен мамығын алу үшін өсіріледі. Саңғырығы тыңайтқыш ретінде қолданылады. Олардың барлық тұқымдарының арғы тегі - бұдан 5 мың жыл бұрын Үндістанда қолға үйретілген жабайы банкив тауығы. Төбесінде теріден тұратын айдары, құлақ сырғалықтары, қоразының аяғында сырғалығы мен сүйір тепкісі болады. Қауырсындарының түсі әр түрлі. Көпшілік тұқымдарының артқы жіліншігі мен тұмсығы сары кейде қызғылт, қара болады. Тауықтардың денелері тығыз, табандары үнемі жер бетінде жүретіндіктен мықты, төрт саусақты, тырнақтары қатты жерлерді де қазуға бейімделген. Қаңқасы дала құстарымен салыстырғанда ауырлау. Қанаттары қысқа, ұша алмайтындықтан оларды өте сирек пайдаланады. Жұмыртқа салатын, балапандарын басып шығаратын қолайлы жерді өздері таңдап алады.
Өнімділік бағытына қарай ет, ет-жұмыртқа, жұмыртқа бағытындағы тауықтар деп бөлінеді, сонымен қатар өндірістік мәні жоқ көркемдік және жауынгер тауықтар да өсіріледі. Жұмыртқалағыш тұқымы онша ірі емес, мекиені 1,7 - 2,2, қоразы 2,5 - 3 кг; етті-жұмыртқалағыш тұқымы сәйкесінше 2,3 - 2,8 және 3,4 - 3,8; етті тұқымы 3 - 3,5 және 3,8 - 4,5 кг салмақ тартады. Етті тұқымының балапандары (бройлер) тез өседі, олардың жұмыртқаны жарып шыққандағы салмағы 38 - 41 г. болса, 7 - 8 аптада 1,5 - 1,8 кг салмақ қосады. Тауықтар жыныстық жағынан ерте жетіледі (5 - 6 айда). Жұмыртқалағыш тұқымы басқа тұқымдарына қарағанда тез өседі. Жұмыртқалағыш тауықтар жылына орта есеппен 220 - 250 дана, ал етті тұқымдылары 110 - 220 дана жұмыртқа береді. Жыл сайын жұмыртқалау мерзімінің соңына қарай тауықтар түлей бастайды, ол өнімділік бағытына және күтіп-баптау жағдайына байланысты 2 - 3 аптадан 2 айға дейін созылуы мүмкін. Түлеу кезінде жұмыртқа салмайды. Жұмыртқалау мерзімінің басында жұмыртқаның салмағы 40 - 50 г, ал соңына қарай 57 - 65 г-ға дейін көтеріледі. 10 жылға дейін жұмыртқалай алады, екінші жылы ең көп жұмыртқа береді, содан кейін жылдан жылға жұмыртқа саны кемиді. Тауықтар өсіретін шаруашылықтарда өнімі мол тұқымдық тауықтарды 2 - 3 жыл ұстайды. Тұқымдық тауық үйірінің 55 - 60%-ы жас, 30 - 35%-ы - 2 жастағы, 10%-ы 3 жастағы тауықтар болады. 8 - 12 тауыққа 1 қораз ұсталады. Тағамдық жұмыртқа алуда қораз ұстамаса да болады. Тауықтарды қолда өсіргенде қораны кең, жарық, су өтпейтін, жылы жерге салады. Ішінде тауықтарды азықтандыратын науалар, суаратын астаулар, жұмыртқалайтын ұялар болады, оларды жуып, дезинфекциялап отырады. Қыста қалың төсеніш үстінде ұстайды. Тауықтар қорасының алдына үлкендеу ашық алаң қоршалады. Сонымен қатар тауықтарды құс фабрикаларында, арнайы шаруашылықтарда өсіреді (қ. Құс өсіру). Тауықтарды азықтандыру ерекшеліктері тұқымына, өнімділік бағытына байланысты. Жемі - арнайы дайындалған құрама жем.
Қаздар (Anserinae) - қаздар отрядына жататын құстардың тұқымдас тармағының бірі. Қаздардың мойын омыртқасының саны 21-ден аспайды. Жыныстық диморфизм қаздарда болмайды. Олар әсіресе тундрада көп болады. Қаздар көбінесе құрғаққа ұялап, құрғақта оттайды, су оларға сусындау, түлеу және кейде демалу үшін ғана керек болады. Олар суда жақсы жүзе алады, бірақ сүңги алмайды. Қаздардың барлық түрлері 6-12 жұмыртқа салады да, балапандарын 25-28 күн басып шығарады, олар бір тәуліктен соң енесіне ере бастайды. Қаздардың еті өте құнды, мамығы да пайдалы.
Олардың барлық түрлері 40-тан асады, ал біздегі түрлері 11. Бұлардың ішіндегі көп кездесетіні: сұр қаз. Сонымен қатар бір жерде болып, бір жерде болмайтын түрлері: құртұмсық қаз, сұрала қаз, қазанқақтар (казаркалар). Қаздардың жиі кездесетін түрлері:
Сұрала қаз (Anser fabalis) - Америкада болады; бұған сұрала қаз, шолақтұмсық қаздар жатады.
Австралия қазы (Cereopsinae) - денесінің ұзындығы 90 см, қанаты 55 см ірі құс, Австралияда (Тасманияда, Австралияның оңтүстігінде, Викторияда) тіршілік етеді; балапанын 30 күн басып шығарады. Австралия қазы тек шөппен қоректенеді.
Тепкішекті қаздар (Ріесtopterinae) көбінесе Африка мен Мадагаскарда кездеседі, бұлардың түрлері 16. Басқа жерге көндікпейді, қолға үйренгенімен көбейе алмайды.
Ақ қаз (Chen hyperboreus) - денесінің ұзындығы 86 см, қанаттары - 160 см. Ересектерінің түсі ақ, жастарынікі шұбар болады; кездесетін жерлері Американың солтүстік-батысы мен шығысы; бұрынғы КСРО-да Чаун түбегінен бастап Беринг бұғазына дейінгі жерлер. Ақ қаз көктемде өсімдік тамырымен, жазда шөппен, ал күзде тундрадағы өсетін түрліше жидектермен коректенеді; сонымен қатар тұщы сулар мен теңіздегі түрліше майда жәндіктерді жейді. Қолға тез үйренеді.
Нил қазы (Chenalopex aegypticus) көбінесе Африканың, кейде Еуропаның оңтүстігінде тіршілік етеді;
Тауық қаз (Cereopsis novaehollandiae) денесінің ұзындығы 90 см, қанаты 55 см, еті дәмді;
Сұрала қаз (Anser anser) бұл осы кездегі асыранды қаздардың ататегі. Мұның арқа жағы сұр-қоңырқай, ал бауыры сарғыш-сұр түсте болады. Денесінің ұзындығы 98 см, екі қанаты 170 см. Сұрала қаз құрлықта қоректеніп, сонда тіршілік етеді деуге болады. Олар өсімдіктердің бүршіктерін, жапырақтарын, тұқымдарын жейді, Сұрала қаздың жастары 5-6, ал егделері 14-ке дейін жұмыртқа тауып, балапанын 28 күн басып шығарады. Жастарының еті өте дәмді, мамығы асыранды қаздікінен де құнды болады.
Үйрек, үй үйректері (Anas platyrhynchos var. domestіca) - қазтәрізділер отряды, үйрек тұқымдасына жататын құстар. Шамамен біздің заманымыздан 1000 жыл бұрын Еуразия, Солтүстік Африка, Солтүстік Америкада жабайы барылдауық үйректі қолға үйрету арқылы шығарылған. Үйректердің ең көп тараған түрлері: пекин Үйрегі, мәскеудің ақ Үйрегі, мускусты Үйрек, үндінің жүйрік Үйрегі, т.б. Пекин Үйрегінің басы үлкен, жалпақ, маңдайы шығыңқы, тұмсығы қызғылт-сары, сәл имектеу, арқасы кең, шоқтығына қарай биіктеу, тұлғасы кең әрі ұзын, сирағы қысқа әрі жуан, қауырсыны ақ, денесінің түсі сарғылт болып келеді. Оның мекиенінің салм. 3,0 кг, аталығы 3,5 кг, 9 апталық балапанының салм. 2,5 кг тартады. Жасы 6 - 8 айға жеткенде жұмыртқалай бастап, 7 - 8 айдың ішінде 80 -120 жұмыртқа табады. Балапан шығымы 75%. Мәскеудің ақ Үйрегі сырт тұлғасы жағынан пекин Үйрегіне ұқсайды. Ол тез жетіледі, өте бейімделгіш, жұмыртқасы 90 г, жылына 100-ге дейін (екі жыл бойы) табады. Балапан шығымы жоғары. Мускусты Үйректердің кеудесі кең денесі ұзын, жақсы ұшады; қауырсыны қара, қара ала түсті болып келеді. Мекиендерінің салмағы 2,5 - 3 кг, аталығы 4,5 - 5 кг, жақсы семірген кезде 6 - 7 кг, бауырының өзі 350 - 550 граммға жетеді. 6 - 9 айлығында жұмыртқалай бастап, жылына 60 - 120-ға дейін жұмыртқа табады. Таза еті көп, майы аз, оның құс бауырын өндіруде маңызы зор. Үндінің жүйрік Үйрегі жұмыртқалағыш тұқым. Оның денесі, мойны, сирағы, құлағы ұзын жаратылған. Жылына 200-ден астам жұмыртқа табады. Дәмі тауық жұмыртқасына ұқсайды. Үйрек дәмді етімен және үлпілдеген мамығымен бағалы.Бізде оның көптеген тұқымдары өсіріледі.Әсіресе ақ үйректің екі түрі Москва және Пекин үйрегі,сұр Украин үйрегі,ақ жемсаулы және Харьков қара үйрегі көп тараған.Үйрек- суда жүзетін құс.Жылдың жылы мезгілдерінде тоғандар мен көлдердің суы саяз жерлерінен қорегін өзі тауып жейді.
Күркетауықтар (лат. Meleagris) - тауықтәрізділер отрядының бір тегісі. Дене тұрқы 85 - 100 см. Басы және мойнының біраз жері тықыр. Аталығы тоқылдағында мойнында етті қатпарлар пайда болып, құйрықтарын тік ұстап, желпуіш сияқты желпиді. Қауырсындары қара металл түсті жылтыр. Жақсы жүгіріп, жерде жақсы жүреді. Бірақ ұшқанды ұнатпайды. 2 түрі белгілі. Соның ішінде арғы тегі Солтүстік Америкада кеңінен таралған кәдімгі күркетауық (Meleagris gallopavo). Күркетауық - үй құстары ішіндегі ең ірісі. Қоразының тірі салмағы 9-35 килограмм, мекиені 4,5-11 килограмм. Жаңа шыққан балапанының салмағы 50-55 грамм, 120 күннен соң 4-5 килограмм. Ұрғашы балапан 4 айлығында, еркегі 7 - 8 айлығында өсуін тоқтатады да, одан әрі ет алып, май жинайды. 3-4 ай бордақыланып етке өткізіледі. Еті дәмді, құрамында жеңіл қорытылатын протеин көп (28%-ға дейін). Әр күркетауықтан орта есеппен жылына 90-100 жұмыртқа алынады, балапанын 28 күнде шығарады. Оны негізінен ет алу мақсатында асырайды. Күркетауықтың еті өте дәмді және диеталық мақсатта пайдаланылады. Себебі, етінің құрамында организмге тез сіңетін протеин (28%) болады.
Мысыр тауығы (цесарка) - батыс Африкадан шыққан, тауық тұқымдастарына жататын үй құсы. Мысыр тауығы өз тұқымдасы болып табылатын тауық пен үндікке қарағанда жұмыртқа мен жабайы құс дәмін еске түсіретін аминоқышқылға бай, ерекше ет сапасының жоғарылығымен ерекшеленеді. Ересек мысыр тауығының таза салмағы - орта есеппен алғанда 1,5 кг-нан (қоразы), 1,8 кг-ға дейін (ұрғашысы), тәуліктік мысыр тауығы балапанының салмағы - 27-28 г, үш айлығының салмағы - 1-1,3 кг. Жас құстар өздерінің бастапқы салмағын 35-40 есе арттырады. Мысыр тауықтары туу маусымы кезінде 70-120 жұмыртқа табады.
4.2 Құс шаруашылығының технологиясы
Инкубатор дегеніміз балапанды жасанды түрде басып шығару үшін адам қолымен жасалған аспап екені баршаға белгілі. Ал, бірінші инкубаторды табиғаттың өзі жасап шығарды. Мысалы, Эфиопияда өмір сүретін трохилос деген құс (оны қолтырауынның досы деп те атайды - бұл жүрек жұтқан құс жыртқыш рептилияның тістерінң арасындағы тамақ қалдығын шоқып жейді) жұмыртқа баспайды, оны ыстық құмға көміп тастап, тұмсығын градусник ретінде пайдалана отырып, балапандырының қалай өсіп келе жатқанын бақылайды, жұмыртқа ысып кетсе - суытады. Мэли деген құс жұмыртқасын шіріген жапырақ толы шұқырға салады, ал бұта тауығы немесе жалпақаяқ жаңқалардан, құм мен шөптен инкубатор жасайды; кейде мұндай құм сарайларды бірнег жұп құс бірігіп пайдаланып, өз жұмыртқаларын сонда шайқайды.
Егер инкубатордың алғашқы нұсқасы табиғатта бар болса, оның адамның қол астында болуы түсінікті мәселе.Өйткені, ауыл шаруашылығында ұсталатын құстар өздерінің тағы ағайындарына қарағанда, өз міндеттерін жаман атқармайтын сияқты. Мүмкін, данышпан табиғаттың ісіне қол сұқпай, тауыққорадағы инкубациядан бас тарту керек. Біздің шаруашылығымыздағы құстардың көпшілігі өмірге жасанды түрде әкелінген. Мысалы, мекиен тауықтың басты міндеті - жұмыртқалау. Оның бойынша жұмыртқа шайқау инстинкт болғанымен, көп жағдайда құс одан қашқақтайды; биологтардың айтуынша олардың инстинкті басылып қалған. Әуесқой және кәсіби құсшылар білуге тиісті тағы да бір жайт табиғи жағдайда балапан басып шығару проценті онша көп емес. Егер сіз өз шаруашылығыңыздағы құс басы көп әрі дені сау болып, дені сау ұрпақты дүниеге әкелсін десеңіз, онда сізге жағдайды өз бақылауыңызға алып, балапан басып шығаратын инкубатор сатып алуға тура келеді.Көптеген құс өсірушілер автоматты мекиеннің артықшылықтарын баяғыда-ақ мойындап қойған. Бүгінде форумдар мен интернет-қауымдастықтарда қай өндірушінің қандай параметрдегі қайсы инкубаторы дұрыс деген тақырыптағы пікірталастар өте көп. Үй жағдайында құс өсіруге арналған тауарлар сататын дүкендерде бірнеше балапанға арналған инкубаторларды да кездестіруге болады. Әрине, бұл құс фабрикасы немесе 20-30 мекиен ұстайтын шағын үй шаруашылығы үшін де емес, тек толқынды тотықұстар мен кореллдердің иелері де кейде инкубаторды қажетсінеді. Ал, негізі ең көп сатылатыны - сыйымдылығы елу жұмыртқадан асатын инкубаторлар. Мұндай инкубаторлар тауықь өсіретін саяжайшыларға да, құс өсіретін кәсіпорын иесіне де пайдалы.
Сыйымдылық - инкубатордың жалғыз параметрі емес. Жүз жыл бұрын бұл жылы жабылып немесе жылытылатын жай ғана ыдыс болатын. Заманауи инкубаторлар температураны, ылғалдылықты, желдеткішті және жұмыртқыны аударатын кіріктірілген жүйесі бар, толығымен автоматтандырылған агрегат. Соңғы процесс те өте маңызды: құстарға бақылау жасайтын орнитологтар табиғатта құстардың бар жағы тегіс жылуы үшін жұмыртқаны ара-тұра аударып отыратынын айтады. ХХІ ғасырдағы инкубаторда сізге лотоктағы немесе инкубатор торындағы жұмыртқаны қолмен аударудың қажеті жоқ: бәрі автоматты түрде іске асырылады. Кей модельдерде тіпті инкубатордың ішін көріп отыратын камералар да бар, ал жағдайды жүз пайыз бақылауда ұстағыңыз келсе, оны дербес компьютеріңізге қосып қоюға да болады. Қарапайым инкубаторға қарағанда олар анағұрлым қымбат болғанымен, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізгіғңіз келсе - таптырмайтын құрал.Қандай материалдан жасалған инкубаторды таңдаған дұрыс? Көптеген нұсқаларды байқап көрген өндірушілер қазірде пенопластқа тоқтап отыр. Ол арзан, жеңіл, мықты әрі сынбайды - инкубаторлар осы материалдың сығымдалған беттерінен жасалады.Әдетте жұмыртқалайтын тауық 560 күн өмiр сүрiп 50 кг жем тұтынады. Өмiрiнiң 440 күнiнде орташа 347 жұмыртқа табады.
Мұндай тауықтар 116 күнiнде жұмыртқалап бастайды. Тағы 440-445 күннен кейiн жұмыртқалау кезеңi аяқталғанда құс сойылып сорпа ретiнде өткiзiледi. Жылына 2-3 рет ең жақсы таңдалған өндiрушiлерден құс фабрикасына жақсы тұқымды жұмыртқа немесе күндiк балапан әкелiнедi.
Ғимарат. Үйрек те, қаз да төзімді құстар қатарына жататындықтан, тақтайдан тығыз етіп жасалған қоралар олар үшін әрі арзан әрі қолайлы болып саналады. Оның едені жерден сәл жоғары етіп жасалуы керек. Әрбір қораны екіге бөлген тиімді болар еді: біріншісін - үлкендеу етіп демалыс пен серуендеу үшін, екіншісін - кішілеу әрі аздап қараңғылау етіп құстардың дамылдап отыруы мен жұмыртқа салуы үшін. Үйрек пен қаз өсірудегі ең маңызды нәрсе таза төсеніш пен міндетті түрде ауаны желдетіп тұру болып табылады. Әрбір құстың ұясын жасанды түрде бір-бірінен бөлек ету үшін шөп, сабан, қурай, құрақ сынды немесе басқа да шөптермен жауып немесе қоршап қою керек.
Құрал-жабдықтар. Егер сіз құс өсіруді балапан кезінен бастағыңыз келсе, сізге инкубатор қажет болады. Жұмыртқалардың инкубациясы үшін арнайы дүкендерде сатылатын кішігірім кез келген тұрмыстық инкубаторлар қолданыла береді. Дайын зауыттық инкубаторлардан басқа әуесқой құс өсірушілердің көбісі қолдан жасалған қарапайым инкубаторларды пайдаланады. Оларды құрастыру туралы мәліметтер интернетте жетерлік. Қаз балапандарының жұмыртқаны жарып шығу мерзімінің басталуы 29- күн, жаппай шығатын күні 30-күн, шығудың бітетін күні 31-күннің бірінші бөлігі, ал үйрек балапандарының шығуы 27- күні басталып, жаппай шығу 28-күні жалғасады.
Негізгі жем. Үйрек пен қаз балапандарының алғашқы қорегі - ұсақтап туралған пісірілген жұмыртқа, салат, әртүрлі көк-сөк, пісірілген күріш немесе тары. Екі аптаға дейін оларға әрбір екі сағат сайын жем беру керек. Одан кейін жем беруді тәулігіне 5-тен 3 ретке дейін қысқартуға болады. Бұдан кейін үйрек пен қаз балапандары қанаттанып, шамамен 2 айдай өсіп-жетілген уақытта оларды жетілген құстардың қорегіне көшіруге болады. Ал ересек үйрек-қаздарды жаз бен күзде көбінесе жайылымда ұстап, кешкі мезгілде ғана қоспа жеммен немесе дәнмен қоректендіруге болады. Үйрек пен қаз балапандарының тиімділігі сол, олар бар болғаны алғашқы 1,5-2 ай мерзімде ғана айтарлықтай калоритті жемді қажет етеді де, бұдан кейінгі уақытта оларды негізінен жайылымда өсіруге болады. Жайылымнан оралған уақытта күніне бір рет құстарды бақшаның көк шөптерімен: тамырлы жемістердің собығы, арамшөптер, адам тұтынуына жарамсыз жемістер мен көкөністердің, асхана, дән мен ұн қалдықтарынан дайындалған быламықпен қоректендіру керек.
Осылардан жаңа ата-аналық отар басталады. Ата - ана отары жетiлгеннен кейiн өндiрiстiк отарды құру үшiн инкубациялық жұмыртқа табады. Оның 10 ақау деп табылып, ал қалғандары инкубаторға жiберiледi. 21 күннен кейiн инкубатордан балапандар шығады. Әдетте инкубациялық жұмыртқалардың 90% балапан шығады. Оның жартысы жұмырқалайтын тауық. Тауықтар жас балапандар зонасына жiберiледi де опда 120 күн болады. Бұл жерде тауықтардың 2 - 4% жоғалтылады.
Тұрмыстық инкубатордың бағасы, оның сатып алу мерзіміне, мұндай инкубаторды шығару айтарлықтай жоғары екендігін ескерсек, құс өсірушілерге қолайлы. Инкубациялық құстармен салыстырғанда табиғи шығаруда бірқатар кемшіліктер бар. Бірінші, күрке тауық бір рет тек 10-15 жұмыртқа басып шығарады, үйрек 7-10 жұмыртқа, ал инкубатордың көлемін керекті санға дейін таңдауға болады, яғни өзіңіз жоспарлаған құстарды салуға болады. Тұрмыстық инкубаторлар түйеқұстың жұмыртқасы секілді әртүрлі ірі құстар түріне арналады. Тұрмыстық инкубатордың маңызды құндылығы, жұмыртқаны шығару барысында жұмыртқаның барлық даму кезеңін бақылауға мүмкін болады, ал табиғи басуда ішінара тексеру мүмкін емес, тауық ұясынан тұрып кеткен жағдайда балапан өліп қалуы мүмкін.
Қорадағы микроклиматтың құс организміне әсері температураның, ауаның ылғалдылығы мен оның қозғалу жылдамдығының, сондай-ақ ондағы техникалык қосталардың ықпалы аркылы байкалады. Жабық қораларда ауа күрт нашарлап кетуі мүмкін, бұл құстың өнімділігі мен өсімталдығын төмендетеді, еңбек шығыны көбейіп, мал өнімдерінің өзіндік құны қымбаттап сапасы кемиді. Құс қораларында қолайлы климат болу үшін, оларда ауа температурасының, оның ылғалдылығының, қозғалу шапшандығының, ауа құрамының зоогагаеналық нормативке сай келуінің, сондай-ақ қораларды құстың түріне, жасына, бағу технологиясына сәйкес жобалаудың, техникалық нормаларда көзделген басқада жағдайлардың болуын қамтамасыз ету керек. Жасанды жарықтың көзі қораның ішіне бір қалыпты мол жарық түсіріп тұруы қажет. Құстарды еденде баққанда оның жарықтылығы шамамен 15-20 лк болуы керек, бұл қызулы шамдардың қуаттылығы бір шаршы метр көлемге кем дегенде 4-5 Вт есебімен алынады.
Ұрық дамуының бастапқы фазасында қажетті температура Цельсий бойынша - 37,8-38,1 градус. Бір апталық кезең өткеннен кейін (сегізінші-тоғызыншы күн) температураны Цельсий бойынша 37,3-37,5 градусқа төмендетеміз де, бір уақытта жұмыртқаны салқындату және ауаның қосылуы көбейеді. Қаз жұмыртқасы тауықтікіне қарағанда майлырақ екенін ескерер болсақ, инкубаторда жылудың көп мөлшері жинақталады. Сондықтан да жұмыртқаның қызып кетуін болдырмау үшін оларды күніне екі реттен кем емес 32-34 градус температурада салқындатады. Салқындатуды тең уақыт аралығында орындаған жөн. Мұндай рәсімді таңертең және кешке жүргізген дұрыс. Бұл үшін көбіне суды пайдаланады. Осы салада мамандар суға шамалы марганец ерітіндісін салуды ұсынады. Осылайша қабықта бар әртүрлі ауру микроағзаларды бейтараптандырады. Марганец ерітіндісі олардың жұмыртқа ішіне кіруіне және ұрық өмірінің бұзылуына кедергі жасайды. Салқындату фазасы он бес-жиырма минутқа созылады. Егер нормадан асып кетсе, бұл қатты салқындап кетумен аяқталуы мүмкін.
Өндірістік құс шаруашылығы нарық сұраныстарын жеңіл диетикалық тағамдармен қамтамасыз етуге өзінің сүбелі үлесін қосатын, аграрлық кешениің әрі үдемелі, әрі жедел өзгеріп, тез дамитын саласы болып табылады.Келешекте жұмыртқа және құс етін өндіру технологияларын жетілдіру, әрі шаршы метр жерден өнім шығымын көбейтіп, оның өзіндік құнын төмендетуді көздейді. Бұл жағдайдағы негізгі мақсат және міндет, бүкіл шығынды барынша азайту болып табылады. Құсты дұрыс та тиімді пайдалануға бағытталған ортаның жан - жақта көрсеткіштерін, құстың тұқымдық ерекшеліктерін түгел қамтитын технологиялық процестің басты мақсаты - құстың күнделікті тіршілігіне қажет жем мөлшерін барынша азайтып, оларды адамға қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz