Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориясы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогика және психология
Кафедра меңгерушісі
____________ Ж.И.Сардарова
____ ____________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы
5В010300- Педагогика және психология мамандығы
Орындаған: 06402 топ студенті Г.Б.Акашева
Ғылыми жетекшісі : педагогика ғылымдарының
магистрі Н.Е. Муканова
Орал, 2015
Бекітемін
Кафедра меңгеруші__________ Ж.И. Сардарова
____ _______________2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА БЕРІЛЕТІН ТАПСЫРМА
1. Бастапқы материалды және көздерді сипаттау:
Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың психологиясының даму ерекшеліктері мен ақыл-ой дамуының құрылымын қарастыру. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының педагогикалық шарттарын негіздеу.
2. Студенттердің қарастыратын сұрақтарының тізімі:
1. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
2. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың дамуында ойынның басты түрткі іс-әрекеті және оның психологиялық жасерекшелікке сай ұйымдастырылу ерекшеліктерін көрсету;
3. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуын зерттеу теорияларына шолу;
4. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының педагогикалық шарттарын негіздеу;
3. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Аверин В. А. Психология детей и подростков. СПб., 1998.
2. Балабақшаға арналған ойыншықтар мен құралдар. Алматы, 1988.
3. Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы. Алматы, 1989.
4. Балаңыз мектепке дайын ба? Психологиялық тапсырмалар мен ойын, жаттығулар. Астана, 2003.
5. Безруких М. Почему учиться трудно? Москва, 1995.
6. Блонский П. П. Психология младшего школьника. Воронеж, 1997.
7. Васильева А. И. Старший воспитатель детского сада. 3-е издание.,
Москва, 1990.Волков Б. С., Волкова А. Н. Задачи упражнения по детской психологии. Москва, 1991.
8. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. 3-издание, Москва, 1991.
9. Гальперин П. Я. К исследованию интеллектуального развития
ребенка. Вопросы психологии. 1969, №1.
10.Гальперин С. И. Физиологические особенности детей. Пособие для
студентов факультета естествознания педагогических институтов.
Москва, 1965.
10. Дейноу Ш. Как пережить опасный возраст ваших детей? Москва,
1995.
11. Диагностика умственного развития дошкольников. Под редакции
Л. А. Венгера, В. В. Холмовской. Москва, 1978.
12. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинения. Москва, 1954.
4. Графикалық материалдар тізімі:
Теopиялық және практикалық бөліміндегі кестелердің, сызбалардың саны 3, салыстырмалы диaгpaммaлapдың графиктердің сaны 4.
5. Дипломдық жұмысты жазудың күнтізбелік кестесі:
№
Жұмыс мазмұны және түрі
Орындау мерзімі
Орындалғаны туралы белгі
1
Дипломдық жұмыстың мақсатын, міндеттерін, нысанасын, пәнін, болжамын, зерттеу әдістерін анықтау.
14.10.2014
2
Зерттеудің теориялық бөлімін құрастыру.
02.11.2014
3
Тәжірибелік бөлімнің теориялық моделін дайындау.
10.11.2014
4
ЭТ және БТ-дағы білімнің бірінші кесіндісініе талдау.
25.11.2014
5
Жасөспірімдермен түзетушілік-кеңес берушілік жұмысты ұйымдастыру және жүргізу.
17.12.2014
6
ЭТ және БТ-дағы білімнің екінші кесіндісінің нәтижелеріне талдау.
28.03.2015
7
Қорытынды және ұсыныстар
05.04.2015
8
Дипломдық жұмыстың таза нұсқасын тапсыру
10.05.2015
6. Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі: 10.05.2015 ж.
Ғылыми жетекшісі: Н.Е. Муканова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
I. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ..10
1.1 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Көруі бұзылған балаларда өзін-өзі бағалаудың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
II. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ДЕҢГЕЙЛЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК - ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Көруі бұзылған оқушылардың өзіндік бағалауын дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың салыстырмалы ерекшеліктері мен тұлғалық даму деңгейлерін зерттеу жұмысының әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балаларды зеттеудегі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі - мүгедек баланың тұлғалық дамуын әлеуметтік-мәдени қызмет арқылы зерттеу мәселесінің өзектілігі біріншіден, қоғамда мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың болуымен анықталады.
БҰҰ мәліметтеріне сәйкес барлық адамдардың әрбір оныншысы мүгедек. Оның үстіне, Бүкіләлемдік денсаулық ұйымының деректеріне сәйкес балалардың 20%-ынды психикалық қалыптан непатологиялық, шекаралық ауытқушылықтар бар.
Арнайы білім жалпы білім жүйесінің бір бөлігі болып табылады және мемлекет арнайы білім беру қажеттілігіне ие тұлғалар үшін білім алуда тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатында барлық жағдайларды жасайды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 47- бабының 7- тармағында Көзі көрмейтін мүгедектердің және құлағы естімейтін мүгедектердің, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған және қорғаншылыққа (қамқорлыққа) алынған балалардың, сондай-ақ кезекті аралық аттестаттаудың нәтижелері бойынша үздік деген бағаға ғана оқитын студенттер мен магистранттардың мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын жоғары мемлекеттік стипендия алуға құқығы бар деп көрсетілген және де Қазақстан Республикасының Заңнамасымен білім беру саласының негізін қалаушы халықаралық құжаттарға сәйкес, мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін білім алуына тең құқықтар қағидасы қарастырылады.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуын дамытудағы кепілдіктері Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы бала құқығы туралы", "Білім беру туралы", "Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, иедициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы", "Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы", "Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы" Заңдарында бекітілген.
Елбасының тапсырмасына орай, 2004 жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық қолдау жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен әлеуметтік бейімделу және кәсіби реабилитациялау республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығы арнайы білім беруді дамыту бойынша ғылыми-тәжірибелік жұмыстар және инклюзивті білім беруге ауысу, арнайы оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік жиынтықтарды даярлау жұмыстары жүргізілетін ұлттық ғылыми-тәжірибелік коррекциялау орталығы болып қайта құрылды.
Инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы - Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту Мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарының бірі болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың сапалы білім алуға деген тең құқысы Қазақстан Республикасы заңнамаларымен бекітілген. Біздің елімізде 39 арнайы балабақша мен 315 арнайы топтар қызмет етеді, онда мектепке дейінгі жастағы 15 мың бала тәрбие мен білім алуда, 25 мыңға жуық мектеп оқушылары білім алып отырған 106 арнайы мектеп және жалпы білім беретін мектептер жанындағы 1219 арнайы сыныптар да қызмет етуде.
Мүгедектіктің пайда болуын бейімдейтін себептердің ішіндегі негізгілері - экологиялық ортаның нашарлауы, әйелдер қауымына арналған еңбек жағдайының қолайсыздығы, жарақаттылықтың өсуі, салауатты өмір салтын қалыптастыруға мүмкіндіктің жоқтығы, ата-аналар арасындағы ауру-сырқаудың жоғары деңгейде болуы.
Бүкіл әлемде мүгедектер санының өсуі, олардың сандық көлемде аса көп әлеуметтік топтарға айналуы байқалуда.
Екіншіден, аталмыш тақырыпқа назар аударуға бұл жерде тұлғалық қалыптасу үрдісінің өзектілігі баланың әлеуметтік- мәдени бейімсізденуінің тереңдеуіне биологиялық, әлеуметтік, психологиялық және, тіпті, педагогикалық қолайсыз факторлармен ауырлатылғандығы себеп болып отыр. Сондықтан мүмкіндігі шектеулі бала педагогтардың және психологтардың арнайы кәсіби көмегіне мұқтаж. Мұндай көмек болмаса немесе уақытында жүзеге асырылмаса оның салдары маңызды, ал кейде орны толмас зардап әкеледі. Мұндай қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы деп таңдауға негіз болды
Өкінішке орай, қазіргі таңда мүгедек балаларға көрсетілетін нәтижелі коррекциялық (түзетуші)-дамытушы және әлеуметтендіруші көмектерді жүзеге асыру мүмкіндіктері барынша шектеулі.
Коррекциялық педагогика саласындағы мамандар даярлаудың қалыптасқан практикасының тек кейбірі ғана қазіргі заман талаптары мен стандарттарына жауап береді және оны орындаушылардың теориялық, практикалық және психологиялық дайыныдығын толық деңгейде қамтамасыз етпейді. Әлеуметтік-адаптациялық (бейімдеушілік) шаралардың төмен нәтижелілігі себептерінің бірі - проблеманың теориялық жағынан жеткіліксіз өңделуі.
Түптеп келгенде, аталмыш проблеманың зерттелуі, бала тұлғасын түсінуге көлемді (ауқымды), кейін баланың қоғамға кірігуіне қажет болатын материал (мағлұмат) береді.
Осы мәселені зерттеген ғалымдар: шетелдік О.Л. Романованың, И.К. Левченконың, И.И. Мамайчуктің, И.В. Кривоностың, О.Е. Шаповалованың, Е.С. Шильштейннің Жарықбаев Қ. Сулейменова Р. т.б. жұмыстары.
Зерттеу объектісі - көру қабілеті бұзылған балаларға арналған мектеп- интернат;
Зерттеу пәні - көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы.
Зерттеу мақсаты - көру қабілеті бұзылған балалардың өзін-өзі бағалауы мен түлғалық даму деңгейлерінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер көру қабілеті бұзылған балаларға арналған мекемелерде тұлғалық бағдарлы зерттеу жұмыстары мен әдістемелері жүйелі және жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қолданылса, онда мүгедек балалардың болашақта шығармашылық белсенді, жоғары адами, рухани өрісі бай, жоғары мәдениетті, бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыра отырып, адамдар арасындағы орнын, құндылығын түсіне алуына және өзін- өзі бағалауын жоғарғы деңгейге, сау құрдастарымен өздерін тең ұстай алатындай дәрежеге жеткізе алады, өйткені әрбір қолданылатын әдіс-тәсілдерде мүгедек баланы қоршаған ортаға беймдеу, танымдық белсенділіктерін арттыру, әлеуметтік орында жұмыс жасау және сауықтыру бағыттары бар.
Зерттеу мақсатымен болжамына сәйкесті келесідей міндеттер қойылады:
1. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориялық негіздерін айқындау;
2. Көру қабілеті бұзылған балалар, мүгедек, тұлғалық даму ұғымдарының мәнін нақтылау;
3. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың даму ерекшеліктерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау.
4. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуын анықтаудың әдістемелері мен технологияларын тәжірибелік эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
5. Психологиялық әдебиеттердегі теориялық және практикалық материалдардың негізінде талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Көру қабілеті бұзылған мүгедек балаларды зерттеу бойынша мемлекеттік құжаттарды қарастыру; зерттеу бағыты бойынша психологиялық, педагогикалық, ғылыми- әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық, психологиялық тәжірибелерді, басылымдарды зерделеу, жинақтау, салыстырмалы түрде талдау; тренинг, әңгіме, сауалнамалар жүргізу, бақылау; басқа мектеп оқушыларымен салыстырмалы түрде зерттеу; алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу, қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы: Көру қабілеті бұзылған балалардың психикалық денсаулығын қамтамасыз ету мен олардың тұлғалық даму ерекшеліктерін есеппен құрастыруға бағыттау. Өзін - өзі реттеу - алдын- ала болатын стреске мазасызданбай қарауға, әртүрлі мәселелерді белсенді шешуге және эмоцияның анық көрінуіне, өзін- өзі бақылауды дамытуға, стрессогендік факторларға саналы түрде қарауға үйрету
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: мүгедек бала тұлғасының даму мәселелері (сұрақтары) педагогикалық, психологиялық және дефектологиялық зерттеулер (Т.Ю. Андрущенко, Г.В. Бурменская, Г.В. Грибанова, И.В. Дубровина, Л.В. Занков, О.А. Карабанова, К.С. Лебединская, Л.П. Носкова, М.М. Райская, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Эльконин және б.) қатарында қозғалады. Педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік сауықтыру проблемаларының түрлі аспектілері Э.М. Александровский, В.Л. Багрицкий, С.А. Беличев, Н.Б. Берхин, А.В. Гордеев, В.П. Кащенко, В.В. Ковалев, И.А. Коробейников, А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, А.С. Макаренко, А.А. Смирнов және б. жұмыстарында (еңбектерінде) қарастырылды. М.И. Никитина, Л.М. Кобрина, Р.И. Лалаева, Н.М. Назарова, Л.С. Волкова, Г.Н. Пенин және б. еңбектері коррекциялық педагогиканың арнайы сұрақтарына арналды. Көркем қызметтің сауықтыру және коррекциялық потенциалы (әлеуеті) А.З. Сведрлов пен В.П. Кантордың диссертациялық зерттеулері мен монографияларында ашылған.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық еңбектер, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының Заңы, арнайы мектептегі педагог-психологтардың озық тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының базасы: Орал қаласының жалпы білім беретін №12 мектебі мен Облыстық көру қабілеті бұзылған балаларға арналған арнаулы мектеп- интернат
1. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің психологиялық негіздері
Индивид - бұл қалыпты жеке немесе әлеуметтік өмірдің сұраныстарын, ол мейлі баланың туа біткен немесе жүре бара қалыптасқан болсын дене не ақыл-ой мүмкіндіктерін өз бетімен толықтай немесе жартылай қамтамасыз ете алмайтын, кез келген тұлға.
Мүгедек балалардың категориясына баланың бойының өсуі мен дамуының бұзылуы салдарынан әлеуметтік бейімсізденуге, өз-өзіне қызмет көрсету, қозғалу, бағдарлану, өз тәртібін, оқуын, қарым-қатынасын, болашақтағы еңбек әрекетін бақылау қабілетіне әкелетін едәуір өмірлік шектеулері бар балалар жатады.
Көзінің көруі бұзылған тұлғалардың психикалық дамуын зерттейтін, арнайы психологияның тарауы ретіндегі тифлопсихология өз атауын гректің tiphlos - соқыр деген сөзінен алып, бастапқыда тек соқырлардың психологиясымен ғана айналысты [21; 81б].
Қазіргі уақытта тифлопсихологияның зерттеу нысаны қатарына тек қана соқырлар ғана емес, сонымен қатар көзінің көруі терең зақымданған тұлғалар да жатады.
Тифлопсихология көруі бұзылған тұлғалар дамуының заңдылықтары мен ерекшеліктерін, көру анализаторы қызметінің бұзылуымен байланысты ақпараттар кемшілігінің орнын толтыратын компенсаторлы үрдістерді қалыптастыруды, бұл кемшіліктің психика дамуына әсерін, сондай-ақ көруі бұзылған балалар дамуының жасерекшелік аспектісін зерттейді.
Тифлопсихологияның ғылым ретінде дамуы мен бөлінуі соқырларды арнайы мектептерде оқытуды ұйымдастырумен байланысты.
Алғашқы мектепті 1784 ж. Парижде В.Гаюи ашты. Ал соқырлар психологиясын ең алғаш рет француз психологиясының материалистік бағытының негізін қалаушы Д.Дидро өзінің Көретіндерге арналған ғибраттағы соқырлар туралы хат жұмысында қарастырды [17;93б].
Көзі көрмейтіндердің ғылыми психологиясының қалыптасуы Т. Геллердің, М. Кунцтің, К. Бюркленнің, П. Виллейдің, А.А. Крогиустің, В.С. Сверловтың, М.И. Земцованың, Ю.А. Кулагиннің, А.Г. Литвактің еңбектерімен байланысты. Әлемдік тифлопсихологиялық әдебиетте бүгінгі күнге дейін соқыр психологиясы қалыпты көретін адамның психикасына жақын немесе ол сан қырлы дегенге қатысты екі позиция (ұстаным) өмір сүріп келеді.
Олардың біреуі психикалық дамуда көру кемшілігін (дефектісін), оның функционалдық маңызын және барлық даму барысына әсер етуін негізгі деп қабылдайды. Бұл басқа сенсорлы (сезімтал) жүйелер есебінен кемшілік компенсациясының мүмкіндіктерін жете бағаламауға алып келеді.
Соқырлардың танымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктері болатынын А.И. Скребицкий, А.М. Щербин атап өтті.
Оның спецификасын ұлғайту Ф.Цехтың көретіндердің тілінен де күшті ерекше соқырлар тілін құру қажет деген дәлеліне алып келді, ал К.Брюкленнің соқырларды оқшаулаудың нәтижесінде ерекше адамдар түрі шығады деген тұжырымын тудырды. Аталмыш авторлар саналы немесе санасыз түрде, көретіндердің даму деңгейімен салыстырғанда төмен болатын психикалық дамудың спецификалық стандарты позициясында тұр.
Ғалымдардың енді бір тобы Т. Катсфорт, Гомулицкий, Максфилд, В. Уильямс, М. Тобин, В.М. Коган, А.Г. Литвак, М.И. Земцова, Л.И. Солнцева кіші жастағы балалардың психикалық даму динамикасын бақылай отырып, ерте жастағы соқырлар мен көретіндердің жалпы психикалық статусы (дәрежесі) арасында көрініп тұрған айырмашылық көруі бұзылған балалардың психикалық даму динамикасының жақсаруы салдарынан бірдейлеседі деген тұжырымға келді.
М. Тобин әрбір жасерекшелік топтағы көруі бұзылған балалардың ең үздігі өзінің психикалық дамуы жағынан көретін баланы озып кетуі мүмкін деп көрсетеді [8;37б].
Көру кемшілігінің компенсациясы мен коррекциясының теориясы мен практикасы бейімдеген, көруі бұзылған және көретін балалар дамуының жақындасу позициясы қазіргі уақытта беки (нақтылана) түсті.
Көру кемшілігі коррекциясы және компенсациясының дайындалған (өңделген) жүйелері тұлғаның сенсорлық, интеллектуальдық және эмоциональды сферасын қалыптастырады. Бұл жұмыста балалардың көру кемшілігімен байланысты ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін негізге алуымыз керек.
Соқырлар түсінігіне балалардың екі категориясы кіреді: О визусы барлар және жарықты сезетіндер, сондай ақ коррекциясы бар жақсы көретін көзде 0,05 - ке дейінгі қалдық көрудің қауіптілігі барлар; мұндай балаларды оқыту Брайл жүйесі негізінде, дене арқылы сезіп қабылдауға арналған оқулықтар бойынша жүзеге асырылады.
Ресей және шетел практикасында көруі бұзылған тұлғаларға ықпалдың әр алуан критерилері бар. Көруі нашар мүгедекке арналған қажетті әлеуметтік көмек деңгейі мен зейнетақы мөлшерін анықтау үшін бір критерилер қызмет етсе, білім алу, оқу, кәсіпке дайындау мүмкіндіктерін анықтау үшін басқа критерилер болады.
1980 - 1990 жылдардағы соқыр және нашар көретін балалардың психикалық даму ерекшеліктерін зерттеу Л.С. Выготский, А.Р. Лури, М.И. Земцова, А.Г. Литвак, А.И. Зотов ұсынған теориялық қағидаларға сүйенеді және осы категориядағы балалардың компенсаторлық дамуын коррекциялық оқу мен тәрбие үрдісінде жүзеге асыруға бағытталған. Қазіргі заманғы тифлопсихологияның негізгі проблемасы - бұл дамып келе жатқан адамның потенциалды мүмкіндіктерін, психикалық үрдістер мен көрудің терең бұзылуынан пайда болатын, тұлға белгілерінің қалыптасуындағы ауытқушылықтарды олардың жеңу жолдарын анықтау [1;92б].
Қазіргі заманғы тифлопсихологтар позициясының ерекшелігі көруі бұзылған балалардың психикалық дамуын аномальды ағза дамуы ретінде емес, сенсориканың тікелей кемшіліктерін жан-жақты танымдық іс-әрекетпен толықтыратын белсенді тұлғаның дамуы ретінде түсінуінде. Көруі қатты бұзылған балалардың компенсаторлық дамуының өзіне тән ерекшелігі соқырлық пен нашар көру компенсациясын қамтитын психикалық үрдістер мен қасиеттер ансамбліндегі жаңа байланыстардың қалыптасуында көрініс береді.
Көру анализаторы қызметінің бұзылу тереңдігі мен сипаты сенсорлық жүйе дамуында көрінеді, айналадағының танымының алдыңғы қатарын, оның модальдығын, дәлдігін, сыртқы әлем бейнелерінің толықтығын анықтайды. Сыртқы әлемнің бейнеленуінің психологиялық жүйесі осыған байланысты көру анализаторының түрлі бұзылуында сан алуан болады.
Көруі бұзылған балалар айналадағы ортамен танысу тәсілімен, іс-әрекетті орындау тәсілімен және оның орындалуын бақылау тәсілімен бір-бірінен ажыратылады.
Көруі бұзылған балалар мен ересектердің психикалық дәрежесінде кемшіліктің пайда болу уақыты маңызды ролге ие. Бұл әсіресе ештеңе көрмейтіндерге қатысты.
Ғылымда және өмірлік практикада көруі бұзылған балалардың екі категориясы бар: туа біткен соқырлық және соқыр боп қалғандар. Туғаннан көзі ештеңе көрмейтін балалар және 3 жасқа дейін соқыр боп қалғандарда ереже бойынша көру есі болмайды (ерте соқыр боп қалған балаларда көру бейнелері сақталмайды) және барлық психикалық даму үрдісі шектеулі сақтау сенсорлық жүйе негізінде жүзеге асырылады.
Көру кемшілігі неғұрлым ерте пайда болған сайын, психика қалыптасуында соғұрлым көбірек көрінеді.
Көрудің көп кейінірек бұзылуы соқыр боп қалған адамның ертеде танымдық іс-әрекеттің орындалуы барысындағы көру негізінде қалыптасқан байланыстарды пайдалануға мүмкіндік беріп, басқаша, кемшілік компенсациясы барысында жанама байланыстар жүйесін қалыптастырады.
Осылайша, зақым келтіретін әрекеттің басталу сәті көруі бұзылған балалар мен ересектердің психикалық дамуының маңызды спецификалық факторы болады.
Соқырлықтың және көрудің терең бұзылуларының даму үрдісіне жағымсыз әсер етуі барлық таным үрдістерінде ауытқушылықтың пайда болуымен байланысты және ол тіпті, кемшілік бала дамуына зиянын тигізбеуі тиіс жерлерде де пайда болады. Алынатын ақпараттың саны азаяды, оның сапасы өзгереді. Көру сезімдерінің, қабылдауының және түсінігінің айтарлықтай қысқаруы немесе толықтай болмауы қиял мен есте бейнелердің қалыптасуын шектейді.
Дамудың сапалы ерекшеліктері тұрғысынан бірінші кезекте психикалық функцияның қалыптасу спецификалығын, әрбір функцияның ішіндегі функционалдық байланыстар құрылымын көрсеткен жөн. Анализаторлар қарым-қатынас жүйесінде сапалы өзгерістер болады, ойлау қызметінің, кеңістіктегі бағдарлануының және т.б. көркем және түсініктілік ара қатынасындағы бейнелердің, түсініктердің, тілдің қалыптасу үрдісінде спецификалық ерекшеліктер пайда болады. Айтарлықтай өзгерістер дене дамуында болады: спецификалық жүру мен басқа қозғалыс ақтілері қозғалыс дәлдігінің көзге көрініп тұратын бұзылуы, олардың қарқындылығына айналады. Сәйкесінше, балада өзінің психикалық функциясының өзіне тән жүйесі қалыптасады, ол сапасы мен құрылымы жағынан қалыпты дамып келе жатқан баланың жүйесіне ұқсамайды, себебі ол алғашқы кемшіліктің әсерінің нәтижесіндегі және дамудың жаңа компенсаторлық жолдарының құрылуы негізіндегі корекциясы (түзетілуі) нәтижесіндегі дамудың түрлі деңгейлеріндегі үрдістерден тұрады.
Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балаларға 17 реабилитациялау орталықтары, 133 психологиялық-педагогикалық коррекциялау кабинеттері, мектеп жанындағы 558 логопедиялық пунктері коррекциялық-педагогикалық қолдау көрсетуде.
Республикада 18 жасқа дейінгі мүмкіндігі шектеулі 138 513 бала бар, ол барлық балалар санының 2,8 % құрайды. Соның ішінде, мектеп жасындағы балалар саны - 93 740 баланы, мектеп жасына дейінгі - 44 773 бала.
Арнайы оқу бағдарламасы бойынша 62 мыңға жуық қатысушы, мектепке дейінгі арнайы бағдарлама бойынша - 27 мыңнан астам бала білім алуда. Сонымен қатар, ИПБТ жүйесінде мүмкіндігі шектеулі жандар қатарынан мамандарды даярлау ісін 178 колледж жүргізуде. Аталмыш санат студенттерінің контингенті 3 мыңға жуық адам құрайды.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуына электронды білім беру, қашықтықтан оқыту жүйесі де жол ашады. 2011 жылдан бері мемлекеттік бағдарлама аясында, үйінде білім алатын балалар қажетті бағдарламалық-техникалық құралдарды алады. Тірек-қимыл аппараттары бұзылған балалар үшін жеке қозғалыс құралдары, арнайы пернетақта мен манипуляторлар, есту қабілеті бұзылған балалар үшін - есту аппараттары, дыбысты күшейтуші микрофоноы бар жүйе, тифлотехникалық құралдар алынады. Білім алуға жол ашуды қамту үшін ақпараттық қамтамасыз ету құралдары, соның ішінде принтерлер мен Брайлевтік дисплейлер, оқу машиналары мен үлкейтуші құрылғылар, электронды лупалар, сөйлеуші экранды үлкейтуші шағын құрылғылары және тағы басқалары аса маңызды. Республикалық бюджет есебінен компьютерлік техника және құрал-жабдықтармен 6 мыңға жуық үйінен оқытылатын мүгедек-бала қамтылған. Қазіргі уақытта республикадағы арнайы білім беру ұйымдарының жартысына жуығы мүмкіндігі шектеулі балалардың танымдық дамуын ынталандырушы мультимедиялық білім беру жүйесімен жабдықталған. Арнайы мектептердің 20 % -ында интерактивті тақталар орнатылған. Ғаламторға қосылған арнайы мектептер саны шамамен 95 %, білім беру арнайы мекемелерінің 41 % логопедтік жаттықтырғыштармен, 37% -- есту-сөйлеу жаттықтырғыштарымен жабдықталған.
М.И.Земцованың, Л.И. Солнцеваның соқырлық (зағиптық) компенсациясы сұрақтарына арналған зерттеулері компенсация үрдісінің өзінің құрылымымен ерекшеленетін сатылар қатарынан өтетінін көрсетті, әрбір сатыдағы баланың дамуын қозғалыспен қамтамасыз ететін психикалық қалыптасуларды иерархиялық (сатылық) түрде көрсетті.
Компенсацияның бір сатыдан екіншісіне өтуі жетекші іс-әрекеттің қалыптасуына немесе өзгеруіне себепші болады және бұл іс-әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін танымдық үрдістер мен психикалық қасиеттердің даму деңгейіне байланысты болады.
Алайда, қазір алғашқы кемшілік толық болмағанда оны түзету компенсаторлық мүмкіндіктерді арттырып, әрбір даму сатысының құрылымына алғаш бұзылған анализатордың бүтін байланыстарын қосатыны, бірдей емес психологиялық жүйеде абсолютті соқырды да емес, көретін адамды да емес, қозғалмалы күрделі жүйені құратыны белгілі.
Көру кемшілігінің компенсациясы осылайша бір функцияларды басқаларымен қарапайым ауыстыру болып табылмайды, керісінше бала дамуының әрбір кезеңінде сыртқы әлемнен алынатын ақпаратты қабылдауға мүмкіндік беретін сенсорлы, моторлы, ойлау құрылымдарының байланыстары мен қарым-қатынастарының жаңа, күрделі жүйесін құрудан және оны оның барынша бірдей көрінуі және мінез-құлықтың өмір мен іс-әрекеттің шарттарына сәйкес құрылуы үшін пайдаланудан тұрады.
Көзі көретін баланың өміріне қарағанда, ересек адам соқыр баланың дамуына айтарлықтай көп қатысады (араласады), бұл соқыр балада білімді өз бетімен алу каналдарының бірі - тікелей көру еліктеуінің болмауына байланысты. Соқыр баланың өз бетімен білім мен білік алуы шектеулі. Көретін бала өзі оқитын нәрсеге, соқыр баланы арнайы оқытуы тиіс.
Көрудің қатты бұзылуы тұлға құрылымының түрлі компоненттеріне әсерін тигізеді. Тұлғаның бір белгілері мен сапалары көру кемшілігіне айтарлықтай тәуелді болып, басқалары аз, ал үшіншілерінде дамудың жағымсыз сыртқы жағдайы көрінуіне байланысты тифлопсихология тарихында соқыр тұлғасына бірнеше түрлі көзқарастар қалыптасқан.
Сөйтіп, Ф.И. Шоев тек соқырлықтың тұлғаға әсер ететінін ғана теріске шығарып қоймай, сонымен бірге тифлопсихологияны ғылым ретінде қажеті жоқ, себебі соқыр психикасы көретін адам психикасынан еш айырмашылығы жоқ деп санады. Л.С. Выготский жиі ұстанған жоғарғы компенсация туралы Адлер теориясы көрудің бұзылуы тұлға дамуына жағымды әсерін тигізеді, сондықтан соқырлар көптеген көрсеткіштер бойынша көретіндердің психикалық дамуынан асып түседі деген пікірді қолдады. Тифлопедагогикада осы теорияның жолын ұстанушы Б.И.Коваленко болды [16;138б].
К.Брюклен соқыр адамды оның әлемі көретін адамның ішкі әлеміне ұқсамайтын ерекше адам түрі ретінде, оның спецификалық дамуы туралы идеясын алға тартты.
В.И. Лубовский кемшіліктің тұлға дамуына барлық аномальды (қалыптан ауытқыған) балаларға ортақ, дамудың маңызды заңдылығы ретінде әсер етуін бөліп көрсетті.
Кемшіліктің және көбінесе көрудің бұзылуының бала психикасының дамуына әсер етуі тек қана тіке немесе бірмәндес болып қоймай, ол бұзылудың жүйелі сипатында көрініс береді, олардың арасынан екінші реттік және үшінші реттіктерді бөліп алуға болады.
Мәскеу дефектологтарының позицияларына қарсы шыға отырып А.И. 3отов олардың дәлелдеулерін теріске шығаруды өзіне міндет етіп қойды. Ол психикалық үрдістер дамуы мен тұлғаны көрудің бұзылуына тікелей тәуелді деді. Ол әсер ету деңгейі бойынша айтарлықтай ерекшеленетін, психикалық құбылыстың үш тобын бөліп қарады.
Психикалық құбылыстың бірінші тобының деңгейі де, осы деңгей жетістігінің үрдісі де көру патологиясына тәуелділіктің болмауымен сипатталады.
Екіншісі көру патологиясы жетістігі деңгейінің дербестігімен және белгілі бір деңгейге жетудің ауру сипатының көру өткірлігіне дифференциалды тәуелділігімен сипатталады.
Психикалық құбылыстың үшінші тобы көру кемшілігіне тікелей бағыныштылығымен сипатталады; оларға көру анализаторының перифериялық және өткізгіш бөліктерінің зақымдалуына себеп болған, жеке көру құбылыстары жатады.
Тұлғаның бағытталуының әлеуметтік болмысы болғанына қарамастан автор оның қажеттілік және қызығушылық секілді кейбір компоненттері көрудің бұзылуына әсерді өткереді және олардың қалыптасуы көру жағдайына байланысты болады деді.
Осылайша, соқырлық және нашар көру секілді көрудің терең бұзылулары адамның барлық психикасының қалыптасуына, оның тұлғасына да әсер ететінін айтуға болады. Алайда бұл әсер етуді отбасында да, тәрбие мекемелерінде де коррекциялық (түзету) әрекеттермен және даму шарттарымен жояды. Салмақты (маңызды) дене кемшіліктері бар балалардың тұлғалық қасиеттері мектепке дейінгі және жасөспірім кезеңде айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды.
Көзінің көруі қатты бұзылған балалар мектепке дейінгі жаста өздерінің жақсы көретін балалардан айырмашылығын түсіне бастайды, ал жасөспірімдік кезеңде өздерінің дене кемшіліктерін шынымен уайымдай бастайды. Олардың көру кемшілігінің болуы және өздерінің жақсы көретіндерден айырмашылығын түсінудің тұлғалық мәні бар.
Тифлопсихологиялық әдебиетте соқырлар мен нашар көретіндердің эмоциясы мен сезімдерін эксперименталды зерттеу өте аз. Көптеген жұмыстарда тек бақылау және өзін-өзі бақылау бойынша соқырлардың эмоциональды жағдайы мен сезімдерінің сипатын ғана айтады. Эмоциялар мен сезімдер олар үшін объекті мен субъекті болатын, адамның шынайы қарым-қатынасының бейнесі қызметін атқара отырып, көрудің бұзылуынан өзгермеуі мүмкін емес. Басқа жағынан соқырлар мен нашар көретіндердің де көретіндердікі секілді эмоциялар мен сезімдер номенклатурасы болады, олар да дәл сондай эмоциялар мен сезімдерді білдіре алады, тек олардың даму деңгейі көретіндердікінен жоғары болуы мүмкін. Көзі көретіндермен жасалған салыстырмалы эксперименталды зерттеулерде соқыр және нашар көретін балалардың заттар дүниесімен, адамдармен және қоғаммен қарым-қатынасының эмоциональды бейнесінің сәтсіздігі көбірек байқалады. П.Хастингс көруі бұзылған балалардың және көретіндердің түрлі өмірлік жағдаяттарға эмоциональды қарым-қатынастарын Калифорниялық тұлға тестісінің көмегімен 12 жыл салыстыра отырып, әсіресе өзін-өзі бағалау шкаласы бойынша нашар көретіндердің жаны көретіндерге қарағанда анағұрлым жараланғыш екенін тапты. Сонымен қатар нашар көретін балалар түк көрмейтін балаларға қарағанда үлкен эмоциональдық пен мазасыздықты көрсетті. Мектеп-интернат балаларының өзін-өзі бағалауы барысында отбасындағы балаларға қарағанда үлкен сенімсіздік көрсеткені туралы дерек те талқылаулаға тұрарлық жағдай. Бұл бала тәрбиеленетін әлеуметтік орта мен жағдайдың көруі бұзылған балалардың эмоциялары мен сезімдерінің қалыптасуында үлкен роль атқаратынын көрсетеді. (дәлелдейді) [2; 415б].
Зерттеулер егер тәрбие соқырлығы және нашар көруі бар балалардың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін, іс-әрекетті ұйымдастырудағы олардың қиындықтарын есепке алып жүргізілсе, бұл жағдайда өмірлік жағдаяттар мен проблемалар бірдей көрініс беретін эмоциональды қарым-қатынас қалыптасқанын көрсетті. Соқыр және нашар көретін бала көзі көретін бала қол жеткізе алатын даму мен білім деңгейіне жетуі үшін, оның көп жұмыстануына тура келетінін ескерген жөн. Бұл физикалық және психологиялық салмақ балалардың бірдей емес эмоциональды реакцияларын тудырады, бұл жүйке жүйесі типімен, жеке ерекшеліктерімен және ересектермен өзара қарым-қатынас жүйесімен байланысты.
Ата-аналардың баланың кемшілігіне қарым-қатынасының және отбасында содан туындайтын түрлі қарым-қатынас жүйелерінің үлкен маңызы бар. Көрудің бұзылыуын қайта бағалау артық гиперқамқорлыққа әкеліп, пассивті, тұтынушылық бағдарды және жағымсыз моральдық қасиеттерді игерген эгоистік тұлғаны дамытады. Кемшілікті жете бағаламау ақталмаған оптимизмге және немқұрайдылыққа, жеңілойлылыққа, борыш сезімінің жойылуына әкеледі. Э. Келлер ең қиыны соқырлық емес, көзі көретіндердің соқырға қарым-қатынасы деген болатын.
Л.Н. Силкиннің тұлғаның бейімдену деңгейі бойынша бөліп көрсеткен төрт типі олардың екеуінің жақсы психологиялық бейімделумен, ал қалған екеуі нашар бейімделумен сипатталатынын көрсетті. Барлық төрт типтің тұлғасын сипаттай отырып, ол пайда болған жағымсыз және оң моральдық сапалардың өмір мен әлеуметтік орта факторларына бағыныштылығын көрсетеді [29;108б].
Стефенс пен Симпкис 6 дан 18 жасқа дейінгі соқыр балалардың моральдық сезімдерін балалардың ережелерден, міндеттер мен жазалаулардан және т.б. тұратын гипотетикалық жағдаят сериясына реакциясын талдау негізінде зерттеді нәтижесінде соқырлар мен көзі көретіндердің арасындағы айырмашылық аз ғана деген тұжырымға келді.
Соқырлардың интеллектуалды сезімдерінің дамуы олардың қалыптасуы мен ақыл-ой әрекетіне қатысуына тікелей байланысты.
Соқырлар мен нашар көретіндердің компенсациясын зерттеулер оның жоғары танымдық үрдістер жүйесінде маңызы зор екенін көрсетті. Оқытудағы ойлаудың дамуы мектепке дейінгі және мектеп жасында қиын есептерді шешу ниеті мен оларды орындау барысында қанағаттану немесе дұрыс орындамағанда ренжу сезімінде пайда болатын интеллектуальды сезімдердің қалыптасуымен байланысты.
Соқырлардың жоғары интеллектуальды даму мүмкіндіктері соқыр (зағип) ғылым докторлары мен кандидаттары еңбек етіп жүрген теориялық және қолданбалы математикадағы, әдебиеттегі, экономикадағы, құқықтанудағы, педагогикадағы және басқа ғылымдардағы соқырлардың жетістіктерін көрсетті.
Эмоциональды жай-күйдің пайда болуы өмірдің әлеуметтік жағдайларымен де айналадағы адамдармен және заттар дүниесімен қарым-қатынасымен де байланысты ортақ көңіл-күйден, аффективті мінез-құлықтан, стресстен тұрады. Көрудің қатты бұзылуының эмоциональды жай-күйдің пайда болуы мен өтуіне әсерін тигізетіні белгілі жағдай. Ауыр эмоциональды жай-күйде - 4-5 жасында өзін көздері қалыпты көретін құрдастарынан басқарақ екенін түсінудің, жасөспірім шақта өз кемшілігін түсініп, оны уайымдаудың, бозбалалық шақта кәсіп таңдауда, отбасылық өмірге серік таңдауда шектеудің бар екенін түйсінудің алатын орны ерекше. Ең соңында, адам ересек шағында соқырлыққа душар болса, ең терең стрестік жағдайға тап болады. Көзінің көруі жойылғанына көп болмаған тұлғаларға - өзін-өзі төмен бағалау, әрекеттенудің төмендігі және мінез-құлықта ерекше көрінетін күйзелу компоненттері тән.
Кедергілер мен қиындықтарды жеңуге бағытталған өз мінез-құлығын мақсатқа бағыттау мен реттеу адамның ерік-жігерін сипаттайды. Ерік-жігердің анықталуының өзі соқыр және нашар көретін адам үшін тұлғасын анықтауда және өзінің қоғамдағы позициясын анықтауда маңызды роль атқаратынын көрсетеді. Себебі бұл тұлғаларға көзі көретіндерге қарағанда оқуда, кәсіби білім алуда сол көлем мен сол сападағы көп қиындықтарды жеңуге тура келеді. Оның үстіне отандық және шетелдік тифлопсихологиялық әдебиетте айналадағы ортаны тануда, әсіресе ерте мектеп жасына дейінгі шақтағы соқырлардың белсенділігі аз көрсетіледі. Сондықтан тифлопсихологияда екі қарама-қарсы позиция бар: бір позиция соқырлықтың ерік-жігер қасиеттерге тигізер әсерін жағымысыз деп санайды; енді бір позиция қиындықтарды жеңу қажеттілігі күшті, берік ерік-жігерді қалыптастырады дейді.
1.2. Көруі бұзылған балаларда өзін-өзі бағалаудың қалыптасу ерекшеліктері
Тұлғаның ішкі әлемі, оның сана-сезімі мен өзін-өзі бағалауы ғылыми ойлардың бүкіл тарихы аралығындағы білімнің түрлі саласының зерттеу пәні болып табылады. Сана мен сана-сезім - философияның, психологияның және әлеуметтанудың негізгі проблемаларының бірі. Оның мән-мағынасы аталмыш ілімнің көптеген маңызды теориялық сұрақтар шешімінің әдіснамалық негізін ғана емес, сонымен қатар өмірлік позициялардың қалыптасуымен байланысты практикалық міндеттерді де құрайтынына себепші.
Өзін түсінуге және өзін бағалауға қабілеттілік - өзінің сана-сезімінде өзін сананың, қарым-қатынас пен әрекеттің субъектісі ретінде түсінетін адамның ерекше игілігі. Өзін-өзі тану үрдісінің соңғы (қорытынды) өнімі адамның өзі туралы түсінігінің динамикалық жүйесі болып табылады. Бұл жүйе Мен-Бейнесі терминімен аталады.
Сана-сезім проблемасы мен Мен бейнесі - отандық және шетел психологиясында барынша толық ашылған. Сана-сезімнің құрылымы, Мен дамуының механизмдері - Меннің концепциялары, өзара байланысы - түрлі тұлғалық мінездемелер бейнесі және т.б. зерттелетін психологиялық зерттеулер жүргізіледі. Іс-әрекетті ұйымдастыру сұрағына сана-сезім, адекватты өзін-өзі бағалау дамуының ең нәтижелі тәсілдерінің бірі ретінде И.В. Дубровиннің, А.М. Прихожаннің, Г.А. Цукерманның, С.В. Кривцованың жұмыстарында ерекше көңіл бөлінеді.
Мен-бейнесі және оның бағасы адамда әлеуметтік өзара әрекеттесу үрдісінде оның психикалық дамуының бірегей өнімі, тұрақты, сонымен бірге ішкі тербелістермен және өзгерістермен бұзылған психикалық жетістік ретінде пайда болады.
Сана-сезім - бұл ерекше компоненттерден тұратын күрделі психологиялық құрылым, В.С. Мерлинаның пікірінше өзінің ұқсастығын, өзінің жеке менін белсенді, іскер бастау ретінде, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын әлеуметтік-ізгі өзін-өзі бағалау жүйесі ретінде түйсінуі. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімен функциональды және генетикалық түрде байланысты, бірақ олар бірмезгілде қалыптасады. Өзін кейбір тұрақты объект ретінде түйсіну ішкі тұтастықты, өзегргіш жағдаяттан тәуелсіз өзімен-өзі болып қалуға қабілетті тұлғаның тұрақтылығын болжалдайды.
Мен-бейнесі - сана-сезімнің бағалау аспектісінен тұратын түсінік (ұғым). Бұл адамның өзі туралы түсінігінің динамикалық жүйесі, оның құрамына өзінің дене, интеллектуальдық және басқа сапаларын ұғыну, өзін-өзі бағалау, сондай-ақ аталмыш тұлғаға әсер ететіндердің сыртқы факторларды субъективті қабылдауы кіреді. Өзінің пайда болу сәтінен бастап Мен-бейнесі үш функциональды-ролдік аспектілерде көрініс беретін белсенді бастамаға айналуда:
1. Мен бейнесі - индивидтің өзі туралы түсінігі.
2. Өзін-өзі бағалау - бұл түсініктің аффективті бағасы, ол түрлі қарқындылықты игере алады, себебі Мен бейнесінің нақты белгілері азды-көпті күшті эмоцияларды тудыруы мүмкін.
3. Потенциалды мінез-құлықтық реакция, яғни Мен бейнесі мен өзін-өзі бағалаумен туындауы мүмкін нақты әрекеттер [20;83б].
Мен-бейнесін эмоциональды-бағалаушы - бұл өзін-өзі бағалау. Тұлға ретіндегі адам - өзін-өзі бағалаушы жан. Өзін-өзі бағалау өзіне белгілі: өз қасиеттері мен жай-күйіне, мүмкіндіктеріне, дене және рухани күштеріне қарым-қатынасты түсіндіреді. Бұл индивидке тән нұсқамаларда көрінетін жеке құндылығы туралы тұлғалық пайымдау. Осылайша, өзін-өзі бағалау адамдағы өзін-өзі құрметтеудің, өз құндылығын сезінудің, және өзінің Мен сферасына кіретін барлық оң қарым-қатынастардың даму деңгейін көрсетеді. Сондықтан өзін-өзі төмен бағалау өзін қабылдамауды, өзін мойындамауды, өз тұлғасына жағымсыз қарым-қатынасты болжалдайды.
Тұлға дамуының түрлі кезеңдердегі бүкіл мәнін өзгертетін өзін-өзі бағалау қалыптасуының бірнеше бастау көзін көрсетуге болады:
- басқа адамдарды бағалау;
- мәнді басқалардың шеңбері немесе референттік топ;
- басқалармен өзекті салыстыру;
- шынайы және мінсіз Менді салыстыру;
- өз іс-әрекетінің нәтижелерін өлшеу.
Өз мінез-құлқын нәтижелі басқаруды ұйымдастыруда өзін-өзі бағалау маңызды роль атқарады, онсыз өмірде өзін-өзі анықтау қиын, тіпті, мүмкін емес. Өзін-өзі бағалау өзінің жеке индивидуальдығы мен әлеуметтік құндылығын тұлға деп түсінудің критериі болып табылады. Ол адамның өмірлік позициясы мен оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын анықтайды (айқындайды). Өзін-өзі дұрыс бағалау адамға рухани ләззат сыйлайды және адамның әлеуметтік дәрежесінен, діни нанымынан немесе денсаулық жағдайынан тыс оның адамдық қасиеттерін қолдайды [12;73б].
Бірдей өзін-өзі қабылдау мен өзін-өзі бағалаудың қалыптасуы - қалыпты емес даму жағдайында ерекше мәнге ие болады. Дизонтогенездің белгілі бір түрінің болуы, көбінесе көрудің бұзылуы өзін-өзі бағалау генезисінің мәнін өзгертпейді, бірақ оның нормативті немесе ауытқи дамудың түрлі типтерімен салыстырудағы белгілі бір спецификасының пайда болуына жағдай жасайды.
Көру кемшілігі бар тұлғалардың өзін-өзі бағалау проблемасын күрделі көпқырлы құбылыс ретінде қарастыра отырып, зерттеушілер оның өзгешелігін қамтамасыз ететін факторлардың тұтас кешенін ескереді. Оларға тифлопсихологияда отбасылық және мектептегі тәрбие мен оқу ерекшеліктерін, тұлғалық даму шарттарын және т.б. жатқызады. Л.С. Выготский көру кемшілігінің күрделілігі кемшіліктің өзінде емес, олар тудырған салдарда, екінші реттік асқынуларда деп көрсетеді. Олардың құрамына көрудің бұзылуына тұлғаның реакциясынан қалыптасатын өз-өзіне жағымсыз қарым-қатынас жатуы мүмкін [17;84б].
Өзін өз мүмкіндіктерінде шектелген мүгедек ретінде бағалаудың терең әлеуметтік-психологиялық салдары болады. Толыққандылықты сезінбеу комплексінің пайда болу себептері Штайнберг зерттеулерінің мәліметі бойынша көретін адамдар ортасындағы көру патологиясы бар адамның кемшілікті уайымдау сезімі болып саналады. Ол басқалардан күшті болу жағдайында психологиялық шиеленістің болуында.
Аталмыш көріністер көруі бұзылған тұлғаларда, денсаулығының мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға қатысты қоғамының түрлі нұсқамаларының әсерінен қалыптасады. Солардың бірі Р. Гайтлен, В.П. Гудонис, С. Кари, А. Майсоневув және б. авторлардың пікірінше қоғамда соқырлар туралы тұрақты стереотип бар деген тұжырым. Қараңғылық көзі көрмейтіндердің дүниетаным бейнесі ретінде - оларды айналадағыларға өз мүмкіндіктері шектелген, бақытсыз адамдар етіп көрсетеді. Аталмыш көзқарас олардың оқшаулануына әкеліп, жайсыздық жағдайына тап қылады, сондай-ақ бұл алымды (күшті) психикалық жарақаттаушы фактор болып табылады.
Бүкіл әлемге танымал Э. Келлер ең қиыны соқырлық емес, көзі көретіндердің көрмейтіндерге қарым-қатынасы деген болатын. Сонымен қатар американдық ғалым Р. Резниктің мәліметі бойынша көзі көрмейтіндердің 32 %-ы соқырлыққа артықшылық (мемлекеттік жеңілдіктер, кепілдіктер) ретінде қараса, 52 %-ы қолайсыздық ретінде, ал тек 7 %-ы ғана ең ауыр әрі нашар сынақ ретінде қарайды екен [5;79б].
Өзінің мүмкіншілігінің шектеулі екенін түсінуінен болған психиканың созылмалы жарақаттануына қайтарған тұлғаның реакциясы бұл өз-өзін басқалармен бірдей емес деп қабылдау себептері. Бұл тенденция дамудың қолайсыз жағдайларында, көбінесе отбасында дұрыс тәрбие бермегенде тереңдей түседі.
Адам өзін тек жанама яғни басқалар арқылы, өзінің оларға, олардың өзіне деген қарым-қатынасы арқылы ғана таниды. Осы күрделі өзара қарым-қатынастың эталондары (өлшемдері) мен үлгілері ерте бала жастан-ақ қалыптаса бастайды. Аталмыш проблематиканы зерттеумен Р. Баркер, М. Буман, Кохен, В.А. Феоктистова, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогика және психология
Кафедра меңгерушісі
____________ Ж.И.Сардарова
____ ____________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы
5В010300- Педагогика және психология мамандығы
Орындаған: 06402 топ студенті Г.Б.Акашева
Ғылыми жетекшісі : педагогика ғылымдарының
магистрі Н.Е. Муканова
Орал, 2015
Бекітемін
Кафедра меңгеруші__________ Ж.И. Сардарова
____ _______________2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА БЕРІЛЕТІН ТАПСЫРМА
1. Бастапқы материалды және көздерді сипаттау:
Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың психологиясының даму ерекшеліктері мен ақыл-ой дамуының құрылымын қарастыру. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының педагогикалық шарттарын негіздеу.
2. Студенттердің қарастыратын сұрақтарының тізімі:
1. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
2. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың дамуында ойынның басты түрткі іс-әрекеті және оның психологиялық жасерекшелікке сай ұйымдастырылу ерекшеліктерін көрсету;
3. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуын зерттеу теорияларына шолу;
4. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының педагогикалық шарттарын негіздеу;
3. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Аверин В. А. Психология детей и подростков. СПб., 1998.
2. Балабақшаға арналған ойыншықтар мен құралдар. Алматы, 1988.
3. Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы. Алматы, 1989.
4. Балаңыз мектепке дайын ба? Психологиялық тапсырмалар мен ойын, жаттығулар. Астана, 2003.
5. Безруких М. Почему учиться трудно? Москва, 1995.
6. Блонский П. П. Психология младшего школьника. Воронеж, 1997.
7. Васильева А. И. Старший воспитатель детского сада. 3-е издание.,
Москва, 1990.Волков Б. С., Волкова А. Н. Задачи упражнения по детской психологии. Москва, 1991.
8. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. 3-издание, Москва, 1991.
9. Гальперин П. Я. К исследованию интеллектуального развития
ребенка. Вопросы психологии. 1969, №1.
10.Гальперин С. И. Физиологические особенности детей. Пособие для
студентов факультета естествознания педагогических институтов.
Москва, 1965.
10. Дейноу Ш. Как пережить опасный возраст ваших детей? Москва,
1995.
11. Диагностика умственного развития дошкольников. Под редакции
Л. А. Венгера, В. В. Холмовской. Москва, 1978.
12. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинения. Москва, 1954.
4. Графикалық материалдар тізімі:
Теopиялық және практикалық бөліміндегі кестелердің, сызбалардың саны 3, салыстырмалы диaгpaммaлapдың графиктердің сaны 4.
5. Дипломдық жұмысты жазудың күнтізбелік кестесі:
№
Жұмыс мазмұны және түрі
Орындау мерзімі
Орындалғаны туралы белгі
1
Дипломдық жұмыстың мақсатын, міндеттерін, нысанасын, пәнін, болжамын, зерттеу әдістерін анықтау.
14.10.2014
2
Зерттеудің теориялық бөлімін құрастыру.
02.11.2014
3
Тәжірибелік бөлімнің теориялық моделін дайындау.
10.11.2014
4
ЭТ және БТ-дағы білімнің бірінші кесіндісініе талдау.
25.11.2014
5
Жасөспірімдермен түзетушілік-кеңес берушілік жұмысты ұйымдастыру және жүргізу.
17.12.2014
6
ЭТ және БТ-дағы білімнің екінші кесіндісінің нәтижелеріне талдау.
28.03.2015
7
Қорытынды және ұсыныстар
05.04.2015
8
Дипломдық жұмыстың таза нұсқасын тапсыру
10.05.2015
6. Дипломдық жұмысты аяқтау мерзімі: 10.05.2015 ж.
Ғылыми жетекшісі: Н.Е. Муканова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
I. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ..10
1.1 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Көруі бұзылған балаларда өзін-өзі бағалаудың қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
II. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ДЕҢГЕЙЛЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК - ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Көруі бұзылған оқушылардың өзіндік бағалауын дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың салыстырмалы ерекшеліктері мен тұлғалық даму деңгейлерін зерттеу жұмысының әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балаларды зеттеудегі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі - мүгедек баланың тұлғалық дамуын әлеуметтік-мәдени қызмет арқылы зерттеу мәселесінің өзектілігі біріншіден, қоғамда мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың болуымен анықталады.
БҰҰ мәліметтеріне сәйкес барлық адамдардың әрбір оныншысы мүгедек. Оның үстіне, Бүкіләлемдік денсаулық ұйымының деректеріне сәйкес балалардың 20%-ынды психикалық қалыптан непатологиялық, шекаралық ауытқушылықтар бар.
Арнайы білім жалпы білім жүйесінің бір бөлігі болып табылады және мемлекет арнайы білім беру қажеттілігіне ие тұлғалар үшін білім алуда тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатында барлық жағдайларды жасайды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 47- бабының 7- тармағында Көзі көрмейтін мүгедектердің және құлағы естімейтін мүгедектердің, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған және қорғаншылыққа (қамқорлыққа) алынған балалардың, сондай-ақ кезекті аралық аттестаттаудың нәтижелері бойынша үздік деген бағаға ғана оқитын студенттер мен магистранттардың мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын жоғары мемлекеттік стипендия алуға құқығы бар деп көрсетілген және де Қазақстан Республикасының Заңнамасымен білім беру саласының негізін қалаушы халықаралық құжаттарға сәйкес, мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін білім алуына тең құқықтар қағидасы қарастырылады.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуын дамытудағы кепілдіктері Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы бала құқығы туралы", "Білім беру туралы", "Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, иедициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы", "Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы", "Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы" Заңдарында бекітілген.
Елбасының тапсырмасына орай, 2004 жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық қолдау жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен әлеуметтік бейімделу және кәсіби реабилитациялау республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығы арнайы білім беруді дамыту бойынша ғылыми-тәжірибелік жұмыстар және инклюзивті білім беруге ауысу, арнайы оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік жиынтықтарды даярлау жұмыстары жүргізілетін ұлттық ғылыми-тәжірибелік коррекциялау орталығы болып қайта құрылды.
Инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы - Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту Мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарының бірі болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың сапалы білім алуға деген тең құқысы Қазақстан Республикасы заңнамаларымен бекітілген. Біздің елімізде 39 арнайы балабақша мен 315 арнайы топтар қызмет етеді, онда мектепке дейінгі жастағы 15 мың бала тәрбие мен білім алуда, 25 мыңға жуық мектеп оқушылары білім алып отырған 106 арнайы мектеп және жалпы білім беретін мектептер жанындағы 1219 арнайы сыныптар да қызмет етуде.
Мүгедектіктің пайда болуын бейімдейтін себептердің ішіндегі негізгілері - экологиялық ортаның нашарлауы, әйелдер қауымына арналған еңбек жағдайының қолайсыздығы, жарақаттылықтың өсуі, салауатты өмір салтын қалыптастыруға мүмкіндіктің жоқтығы, ата-аналар арасындағы ауру-сырқаудың жоғары деңгейде болуы.
Бүкіл әлемде мүгедектер санының өсуі, олардың сандық көлемде аса көп әлеуметтік топтарға айналуы байқалуда.
Екіншіден, аталмыш тақырыпқа назар аударуға бұл жерде тұлғалық қалыптасу үрдісінің өзектілігі баланың әлеуметтік- мәдени бейімсізденуінің тереңдеуіне биологиялық, әлеуметтік, психологиялық және, тіпті, педагогикалық қолайсыз факторлармен ауырлатылғандығы себеп болып отыр. Сондықтан мүмкіндігі шектеулі бала педагогтардың және психологтардың арнайы кәсіби көмегіне мұқтаж. Мұндай көмек болмаса немесе уақытында жүзеге асырылмаса оның салдары маңызды, ал кейде орны толмас зардап әкеледі. Мұндай қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы деп таңдауға негіз болды
Өкінішке орай, қазіргі таңда мүгедек балаларға көрсетілетін нәтижелі коррекциялық (түзетуші)-дамытушы және әлеуметтендіруші көмектерді жүзеге асыру мүмкіндіктері барынша шектеулі.
Коррекциялық педагогика саласындағы мамандар даярлаудың қалыптасқан практикасының тек кейбірі ғана қазіргі заман талаптары мен стандарттарына жауап береді және оны орындаушылардың теориялық, практикалық және психологиялық дайыныдығын толық деңгейде қамтамасыз етпейді. Әлеуметтік-адаптациялық (бейімдеушілік) шаралардың төмен нәтижелілігі себептерінің бірі - проблеманың теориялық жағынан жеткіліксіз өңделуі.
Түптеп келгенде, аталмыш проблеманың зерттелуі, бала тұлғасын түсінуге көлемді (ауқымды), кейін баланың қоғамға кірігуіне қажет болатын материал (мағлұмат) береді.
Осы мәселені зерттеген ғалымдар: шетелдік О.Л. Романованың, И.К. Левченконың, И.И. Мамайчуктің, И.В. Кривоностың, О.Е. Шаповалованың, Е.С. Шильштейннің Жарықбаев Қ. Сулейменова Р. т.б. жұмыстары.
Зерттеу объектісі - көру қабілеті бұзылған балаларға арналған мектеп- интернат;
Зерттеу пәні - көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуы.
Зерттеу мақсаты - көру қабілеті бұзылған балалардың өзін-өзі бағалауы мен түлғалық даму деңгейлерінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер көру қабілеті бұзылған балаларға арналған мекемелерде тұлғалық бағдарлы зерттеу жұмыстары мен әдістемелері жүйелі және жоспарлы түрде ұйымдастырылып, қолданылса, онда мүгедек балалардың болашақта шығармашылық белсенді, жоғары адами, рухани өрісі бай, жоғары мәдениетті, бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыра отырып, адамдар арасындағы орнын, құндылығын түсіне алуына және өзін- өзі бағалауын жоғарғы деңгейге, сау құрдастарымен өздерін тең ұстай алатындай дәрежеге жеткізе алады, өйткені әрбір қолданылатын әдіс-тәсілдерде мүгедек баланы қоршаған ортаға беймдеу, танымдық белсенділіктерін арттыру, әлеуметтік орында жұмыс жасау және сауықтыру бағыттары бар.
Зерттеу мақсатымен болжамына сәйкесті келесідей міндеттер қойылады:
1. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуының теориялық негіздерін айқындау;
2. Көру қабілеті бұзылған балалар, мүгедек, тұлғалық даму ұғымдарының мәнін нақтылау;
3. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың даму ерекшеліктерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау.
4. Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық дамуын анықтаудың әдістемелері мен технологияларын тәжірибелік эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
5. Психологиялық әдебиеттердегі теориялық және практикалық материалдардың негізінде талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Көру қабілеті бұзылған мүгедек балаларды зерттеу бойынша мемлекеттік құжаттарды қарастыру; зерттеу бағыты бойынша психологиялық, педагогикалық, ғылыми- әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық, психологиялық тәжірибелерді, басылымдарды зерделеу, жинақтау, салыстырмалы түрде талдау; тренинг, әңгіме, сауалнамалар жүргізу, бақылау; басқа мектеп оқушыларымен салыстырмалы түрде зерттеу; алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу, қорытындылау.
Зерттеудің жетекші идеясы: Көру қабілеті бұзылған балалардың психикалық денсаулығын қамтамасыз ету мен олардың тұлғалық даму ерекшеліктерін есеппен құрастыруға бағыттау. Өзін - өзі реттеу - алдын- ала болатын стреске мазасызданбай қарауға, әртүрлі мәселелерді белсенді шешуге және эмоцияның анық көрінуіне, өзін- өзі бақылауды дамытуға, стрессогендік факторларға саналы түрде қарауға үйрету
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: мүгедек бала тұлғасының даму мәселелері (сұрақтары) педагогикалық, психологиялық және дефектологиялық зерттеулер (Т.Ю. Андрущенко, Г.В. Бурменская, Г.В. Грибанова, И.В. Дубровина, Л.В. Занков, О.А. Карабанова, К.С. Лебединская, Л.П. Носкова, М.М. Райская, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Эльконин және б.) қатарында қозғалады. Педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік сауықтыру проблемаларының түрлі аспектілері Э.М. Александровский, В.Л. Багрицкий, С.А. Беличев, Н.Б. Берхин, А.В. Гордеев, В.П. Кащенко, В.В. Ковалев, И.А. Коробейников, А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, А.С. Макаренко, А.А. Смирнов және б. жұмыстарында (еңбектерінде) қарастырылды. М.И. Никитина, Л.М. Кобрина, Р.И. Лалаева, Н.М. Назарова, Л.С. Волкова, Г.Н. Пенин және б. еңбектері коррекциялық педагогиканың арнайы сұрақтарына арналды. Көркем қызметтің сауықтыру және коррекциялық потенциалы (әлеуеті) А.З. Сведрлов пен В.П. Кантордың диссертациялық зерттеулері мен монографияларында ашылған.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық еңбектер, Қазақстан Республикасының ресми құжаттары, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының Заңы, арнайы мектептегі педагог-психологтардың озық тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының базасы: Орал қаласының жалпы білім беретін №12 мектебі мен Облыстық көру қабілеті бұзылған балаларға арналған арнаулы мектеп- интернат
1. КӨРУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН МҮГЕДЕК БАЛАЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көру қабілеті бұзылған мүгедек балалардың тұлғалық даму ерекшеліктерінің психологиялық негіздері
Индивид - бұл қалыпты жеке немесе әлеуметтік өмірдің сұраныстарын, ол мейлі баланың туа біткен немесе жүре бара қалыптасқан болсын дене не ақыл-ой мүмкіндіктерін өз бетімен толықтай немесе жартылай қамтамасыз ете алмайтын, кез келген тұлға.
Мүгедек балалардың категориясына баланың бойының өсуі мен дамуының бұзылуы салдарынан әлеуметтік бейімсізденуге, өз-өзіне қызмет көрсету, қозғалу, бағдарлану, өз тәртібін, оқуын, қарым-қатынасын, болашақтағы еңбек әрекетін бақылау қабілетіне әкелетін едәуір өмірлік шектеулері бар балалар жатады.
Көзінің көруі бұзылған тұлғалардың психикалық дамуын зерттейтін, арнайы психологияның тарауы ретіндегі тифлопсихология өз атауын гректің tiphlos - соқыр деген сөзінен алып, бастапқыда тек соқырлардың психологиясымен ғана айналысты [21; 81б].
Қазіргі уақытта тифлопсихологияның зерттеу нысаны қатарына тек қана соқырлар ғана емес, сонымен қатар көзінің көруі терең зақымданған тұлғалар да жатады.
Тифлопсихология көруі бұзылған тұлғалар дамуының заңдылықтары мен ерекшеліктерін, көру анализаторы қызметінің бұзылуымен байланысты ақпараттар кемшілігінің орнын толтыратын компенсаторлы үрдістерді қалыптастыруды, бұл кемшіліктің психика дамуына әсерін, сондай-ақ көруі бұзылған балалар дамуының жасерекшелік аспектісін зерттейді.
Тифлопсихологияның ғылым ретінде дамуы мен бөлінуі соқырларды арнайы мектептерде оқытуды ұйымдастырумен байланысты.
Алғашқы мектепті 1784 ж. Парижде В.Гаюи ашты. Ал соқырлар психологиясын ең алғаш рет француз психологиясының материалистік бағытының негізін қалаушы Д.Дидро өзінің Көретіндерге арналған ғибраттағы соқырлар туралы хат жұмысында қарастырды [17;93б].
Көзі көрмейтіндердің ғылыми психологиясының қалыптасуы Т. Геллердің, М. Кунцтің, К. Бюркленнің, П. Виллейдің, А.А. Крогиустің, В.С. Сверловтың, М.И. Земцованың, Ю.А. Кулагиннің, А.Г. Литвактің еңбектерімен байланысты. Әлемдік тифлопсихологиялық әдебиетте бүгінгі күнге дейін соқыр психологиясы қалыпты көретін адамның психикасына жақын немесе ол сан қырлы дегенге қатысты екі позиция (ұстаным) өмір сүріп келеді.
Олардың біреуі психикалық дамуда көру кемшілігін (дефектісін), оның функционалдық маңызын және барлық даму барысына әсер етуін негізгі деп қабылдайды. Бұл басқа сенсорлы (сезімтал) жүйелер есебінен кемшілік компенсациясының мүмкіндіктерін жете бағаламауға алып келеді.
Соқырлардың танымдық іс-әрекеттерінің ерекшеліктері болатынын А.И. Скребицкий, А.М. Щербин атап өтті.
Оның спецификасын ұлғайту Ф.Цехтың көретіндердің тілінен де күшті ерекше соқырлар тілін құру қажет деген дәлеліне алып келді, ал К.Брюкленнің соқырларды оқшаулаудың нәтижесінде ерекше адамдар түрі шығады деген тұжырымын тудырды. Аталмыш авторлар саналы немесе санасыз түрде, көретіндердің даму деңгейімен салыстырғанда төмен болатын психикалық дамудың спецификалық стандарты позициясында тұр.
Ғалымдардың енді бір тобы Т. Катсфорт, Гомулицкий, Максфилд, В. Уильямс, М. Тобин, В.М. Коган, А.Г. Литвак, М.И. Земцова, Л.И. Солнцева кіші жастағы балалардың психикалық даму динамикасын бақылай отырып, ерте жастағы соқырлар мен көретіндердің жалпы психикалық статусы (дәрежесі) арасында көрініп тұрған айырмашылық көруі бұзылған балалардың психикалық даму динамикасының жақсаруы салдарынан бірдейлеседі деген тұжырымға келді.
М. Тобин әрбір жасерекшелік топтағы көруі бұзылған балалардың ең үздігі өзінің психикалық дамуы жағынан көретін баланы озып кетуі мүмкін деп көрсетеді [8;37б].
Көру кемшілігінің компенсациясы мен коррекциясының теориясы мен практикасы бейімдеген, көруі бұзылған және көретін балалар дамуының жақындасу позициясы қазіргі уақытта беки (нақтылана) түсті.
Көру кемшілігі коррекциясы және компенсациясының дайындалған (өңделген) жүйелері тұлғаның сенсорлық, интеллектуальдық және эмоциональды сферасын қалыптастырады. Бұл жұмыста балалардың көру кемшілігімен байланысты ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін негізге алуымыз керек.
Соқырлар түсінігіне балалардың екі категориясы кіреді: О визусы барлар және жарықты сезетіндер, сондай ақ коррекциясы бар жақсы көретін көзде 0,05 - ке дейінгі қалдық көрудің қауіптілігі барлар; мұндай балаларды оқыту Брайл жүйесі негізінде, дене арқылы сезіп қабылдауға арналған оқулықтар бойынша жүзеге асырылады.
Ресей және шетел практикасында көруі бұзылған тұлғаларға ықпалдың әр алуан критерилері бар. Көруі нашар мүгедекке арналған қажетті әлеуметтік көмек деңгейі мен зейнетақы мөлшерін анықтау үшін бір критерилер қызмет етсе, білім алу, оқу, кәсіпке дайындау мүмкіндіктерін анықтау үшін басқа критерилер болады.
1980 - 1990 жылдардағы соқыр және нашар көретін балалардың психикалық даму ерекшеліктерін зерттеу Л.С. Выготский, А.Р. Лури, М.И. Земцова, А.Г. Литвак, А.И. Зотов ұсынған теориялық қағидаларға сүйенеді және осы категориядағы балалардың компенсаторлық дамуын коррекциялық оқу мен тәрбие үрдісінде жүзеге асыруға бағытталған. Қазіргі заманғы тифлопсихологияның негізгі проблемасы - бұл дамып келе жатқан адамның потенциалды мүмкіндіктерін, психикалық үрдістер мен көрудің терең бұзылуынан пайда болатын, тұлға белгілерінің қалыптасуындағы ауытқушылықтарды олардың жеңу жолдарын анықтау [1;92б].
Қазіргі заманғы тифлопсихологтар позициясының ерекшелігі көруі бұзылған балалардың психикалық дамуын аномальды ағза дамуы ретінде емес, сенсориканың тікелей кемшіліктерін жан-жақты танымдық іс-әрекетпен толықтыратын белсенді тұлғаның дамуы ретінде түсінуінде. Көруі қатты бұзылған балалардың компенсаторлық дамуының өзіне тән ерекшелігі соқырлық пен нашар көру компенсациясын қамтитын психикалық үрдістер мен қасиеттер ансамбліндегі жаңа байланыстардың қалыптасуында көрініс береді.
Көру анализаторы қызметінің бұзылу тереңдігі мен сипаты сенсорлық жүйе дамуында көрінеді, айналадағының танымының алдыңғы қатарын, оның модальдығын, дәлдігін, сыртқы әлем бейнелерінің толықтығын анықтайды. Сыртқы әлемнің бейнеленуінің психологиялық жүйесі осыған байланысты көру анализаторының түрлі бұзылуында сан алуан болады.
Көруі бұзылған балалар айналадағы ортамен танысу тәсілімен, іс-әрекетті орындау тәсілімен және оның орындалуын бақылау тәсілімен бір-бірінен ажыратылады.
Көруі бұзылған балалар мен ересектердің психикалық дәрежесінде кемшіліктің пайда болу уақыты маңызды ролге ие. Бұл әсіресе ештеңе көрмейтіндерге қатысты.
Ғылымда және өмірлік практикада көруі бұзылған балалардың екі категориясы бар: туа біткен соқырлық және соқыр боп қалғандар. Туғаннан көзі ештеңе көрмейтін балалар және 3 жасқа дейін соқыр боп қалғандарда ереже бойынша көру есі болмайды (ерте соқыр боп қалған балаларда көру бейнелері сақталмайды) және барлық психикалық даму үрдісі шектеулі сақтау сенсорлық жүйе негізінде жүзеге асырылады.
Көру кемшілігі неғұрлым ерте пайда болған сайын, психика қалыптасуында соғұрлым көбірек көрінеді.
Көрудің көп кейінірек бұзылуы соқыр боп қалған адамның ертеде танымдық іс-әрекеттің орындалуы барысындағы көру негізінде қалыптасқан байланыстарды пайдалануға мүмкіндік беріп, басқаша, кемшілік компенсациясы барысында жанама байланыстар жүйесін қалыптастырады.
Осылайша, зақым келтіретін әрекеттің басталу сәті көруі бұзылған балалар мен ересектердің психикалық дамуының маңызды спецификалық факторы болады.
Соқырлықтың және көрудің терең бұзылуларының даму үрдісіне жағымсыз әсер етуі барлық таным үрдістерінде ауытқушылықтың пайда болуымен байланысты және ол тіпті, кемшілік бала дамуына зиянын тигізбеуі тиіс жерлерде де пайда болады. Алынатын ақпараттың саны азаяды, оның сапасы өзгереді. Көру сезімдерінің, қабылдауының және түсінігінің айтарлықтай қысқаруы немесе толықтай болмауы қиял мен есте бейнелердің қалыптасуын шектейді.
Дамудың сапалы ерекшеліктері тұрғысынан бірінші кезекте психикалық функцияның қалыптасу спецификалығын, әрбір функцияның ішіндегі функционалдық байланыстар құрылымын көрсеткен жөн. Анализаторлар қарым-қатынас жүйесінде сапалы өзгерістер болады, ойлау қызметінің, кеңістіктегі бағдарлануының және т.б. көркем және түсініктілік ара қатынасындағы бейнелердің, түсініктердің, тілдің қалыптасу үрдісінде спецификалық ерекшеліктер пайда болады. Айтарлықтай өзгерістер дене дамуында болады: спецификалық жүру мен басқа қозғалыс ақтілері қозғалыс дәлдігінің көзге көрініп тұратын бұзылуы, олардың қарқындылығына айналады. Сәйкесінше, балада өзінің психикалық функциясының өзіне тән жүйесі қалыптасады, ол сапасы мен құрылымы жағынан қалыпты дамып келе жатқан баланың жүйесіне ұқсамайды, себебі ол алғашқы кемшіліктің әсерінің нәтижесіндегі және дамудың жаңа компенсаторлық жолдарының құрылуы негізіндегі корекциясы (түзетілуі) нәтижесіндегі дамудың түрлі деңгейлеріндегі үрдістерден тұрады.
Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балаларға 17 реабилитациялау орталықтары, 133 психологиялық-педагогикалық коррекциялау кабинеттері, мектеп жанындағы 558 логопедиялық пунктері коррекциялық-педагогикалық қолдау көрсетуде.
Республикада 18 жасқа дейінгі мүмкіндігі шектеулі 138 513 бала бар, ол барлық балалар санының 2,8 % құрайды. Соның ішінде, мектеп жасындағы балалар саны - 93 740 баланы, мектеп жасына дейінгі - 44 773 бала.
Арнайы оқу бағдарламасы бойынша 62 мыңға жуық қатысушы, мектепке дейінгі арнайы бағдарлама бойынша - 27 мыңнан астам бала білім алуда. Сонымен қатар, ИПБТ жүйесінде мүмкіндігі шектеулі жандар қатарынан мамандарды даярлау ісін 178 колледж жүргізуде. Аталмыш санат студенттерінің контингенті 3 мыңға жуық адам құрайды.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуына электронды білім беру, қашықтықтан оқыту жүйесі де жол ашады. 2011 жылдан бері мемлекеттік бағдарлама аясында, үйінде білім алатын балалар қажетті бағдарламалық-техникалық құралдарды алады. Тірек-қимыл аппараттары бұзылған балалар үшін жеке қозғалыс құралдары, арнайы пернетақта мен манипуляторлар, есту қабілеті бұзылған балалар үшін - есту аппараттары, дыбысты күшейтуші микрофоноы бар жүйе, тифлотехникалық құралдар алынады. Білім алуға жол ашуды қамту үшін ақпараттық қамтамасыз ету құралдары, соның ішінде принтерлер мен Брайлевтік дисплейлер, оқу машиналары мен үлкейтуші құрылғылар, электронды лупалар, сөйлеуші экранды үлкейтуші шағын құрылғылары және тағы басқалары аса маңызды. Республикалық бюджет есебінен компьютерлік техника және құрал-жабдықтармен 6 мыңға жуық үйінен оқытылатын мүгедек-бала қамтылған. Қазіргі уақытта республикадағы арнайы білім беру ұйымдарының жартысына жуығы мүмкіндігі шектеулі балалардың танымдық дамуын ынталандырушы мультимедиялық білім беру жүйесімен жабдықталған. Арнайы мектептердің 20 % -ында интерактивті тақталар орнатылған. Ғаламторға қосылған арнайы мектептер саны шамамен 95 %, білім беру арнайы мекемелерінің 41 % логопедтік жаттықтырғыштармен, 37% -- есту-сөйлеу жаттықтырғыштарымен жабдықталған.
М.И.Земцованың, Л.И. Солнцеваның соқырлық (зағиптық) компенсациясы сұрақтарына арналған зерттеулері компенсация үрдісінің өзінің құрылымымен ерекшеленетін сатылар қатарынан өтетінін көрсетті, әрбір сатыдағы баланың дамуын қозғалыспен қамтамасыз ететін психикалық қалыптасуларды иерархиялық (сатылық) түрде көрсетті.
Компенсацияның бір сатыдан екіншісіне өтуі жетекші іс-әрекеттің қалыптасуына немесе өзгеруіне себепші болады және бұл іс-әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін танымдық үрдістер мен психикалық қасиеттердің даму деңгейіне байланысты болады.
Алайда, қазір алғашқы кемшілік толық болмағанда оны түзету компенсаторлық мүмкіндіктерді арттырып, әрбір даму сатысының құрылымына алғаш бұзылған анализатордың бүтін байланыстарын қосатыны, бірдей емес психологиялық жүйеде абсолютті соқырды да емес, көретін адамды да емес, қозғалмалы күрделі жүйені құратыны белгілі.
Көру кемшілігінің компенсациясы осылайша бір функцияларды басқаларымен қарапайым ауыстыру болып табылмайды, керісінше бала дамуының әрбір кезеңінде сыртқы әлемнен алынатын ақпаратты қабылдауға мүмкіндік беретін сенсорлы, моторлы, ойлау құрылымдарының байланыстары мен қарым-қатынастарының жаңа, күрделі жүйесін құрудан және оны оның барынша бірдей көрінуі және мінез-құлықтың өмір мен іс-әрекеттің шарттарына сәйкес құрылуы үшін пайдаланудан тұрады.
Көзі көретін баланың өміріне қарағанда, ересек адам соқыр баланың дамуына айтарлықтай көп қатысады (араласады), бұл соқыр балада білімді өз бетімен алу каналдарының бірі - тікелей көру еліктеуінің болмауына байланысты. Соқыр баланың өз бетімен білім мен білік алуы шектеулі. Көретін бала өзі оқитын нәрсеге, соқыр баланы арнайы оқытуы тиіс.
Көрудің қатты бұзылуы тұлға құрылымының түрлі компоненттеріне әсерін тигізеді. Тұлғаның бір белгілері мен сапалары көру кемшілігіне айтарлықтай тәуелді болып, басқалары аз, ал үшіншілерінде дамудың жағымсыз сыртқы жағдайы көрінуіне байланысты тифлопсихология тарихында соқыр тұлғасына бірнеше түрлі көзқарастар қалыптасқан.
Сөйтіп, Ф.И. Шоев тек соқырлықтың тұлғаға әсер ететінін ғана теріске шығарып қоймай, сонымен бірге тифлопсихологияны ғылым ретінде қажеті жоқ, себебі соқыр психикасы көретін адам психикасынан еш айырмашылығы жоқ деп санады. Л.С. Выготский жиі ұстанған жоғарғы компенсация туралы Адлер теориясы көрудің бұзылуы тұлға дамуына жағымды әсерін тигізеді, сондықтан соқырлар көптеген көрсеткіштер бойынша көретіндердің психикалық дамуынан асып түседі деген пікірді қолдады. Тифлопедагогикада осы теорияның жолын ұстанушы Б.И.Коваленко болды [16;138б].
К.Брюклен соқыр адамды оның әлемі көретін адамның ішкі әлеміне ұқсамайтын ерекше адам түрі ретінде, оның спецификалық дамуы туралы идеясын алға тартты.
В.И. Лубовский кемшіліктің тұлға дамуына барлық аномальды (қалыптан ауытқыған) балаларға ортақ, дамудың маңызды заңдылығы ретінде әсер етуін бөліп көрсетті.
Кемшіліктің және көбінесе көрудің бұзылуының бала психикасының дамуына әсер етуі тек қана тіке немесе бірмәндес болып қоймай, ол бұзылудың жүйелі сипатында көрініс береді, олардың арасынан екінші реттік және үшінші реттіктерді бөліп алуға болады.
Мәскеу дефектологтарының позицияларына қарсы шыға отырып А.И. 3отов олардың дәлелдеулерін теріске шығаруды өзіне міндет етіп қойды. Ол психикалық үрдістер дамуы мен тұлғаны көрудің бұзылуына тікелей тәуелді деді. Ол әсер ету деңгейі бойынша айтарлықтай ерекшеленетін, психикалық құбылыстың үш тобын бөліп қарады.
Психикалық құбылыстың бірінші тобының деңгейі де, осы деңгей жетістігінің үрдісі де көру патологиясына тәуелділіктің болмауымен сипатталады.
Екіншісі көру патологиясы жетістігі деңгейінің дербестігімен және белгілі бір деңгейге жетудің ауру сипатының көру өткірлігіне дифференциалды тәуелділігімен сипатталады.
Психикалық құбылыстың үшінші тобы көру кемшілігіне тікелей бағыныштылығымен сипатталады; оларға көру анализаторының перифериялық және өткізгіш бөліктерінің зақымдалуына себеп болған, жеке көру құбылыстары жатады.
Тұлғаның бағытталуының әлеуметтік болмысы болғанына қарамастан автор оның қажеттілік және қызығушылық секілді кейбір компоненттері көрудің бұзылуына әсерді өткереді және олардың қалыптасуы көру жағдайына байланысты болады деді.
Осылайша, соқырлық және нашар көру секілді көрудің терең бұзылулары адамның барлық психикасының қалыптасуына, оның тұлғасына да әсер ететінін айтуға болады. Алайда бұл әсер етуді отбасында да, тәрбие мекемелерінде де коррекциялық (түзету) әрекеттермен және даму шарттарымен жояды. Салмақты (маңызды) дене кемшіліктері бар балалардың тұлғалық қасиеттері мектепке дейінгі және жасөспірім кезеңде айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды.
Көзінің көруі қатты бұзылған балалар мектепке дейінгі жаста өздерінің жақсы көретін балалардан айырмашылығын түсіне бастайды, ал жасөспірімдік кезеңде өздерінің дене кемшіліктерін шынымен уайымдай бастайды. Олардың көру кемшілігінің болуы және өздерінің жақсы көретіндерден айырмашылығын түсінудің тұлғалық мәні бар.
Тифлопсихологиялық әдебиетте соқырлар мен нашар көретіндердің эмоциясы мен сезімдерін эксперименталды зерттеу өте аз. Көптеген жұмыстарда тек бақылау және өзін-өзі бақылау бойынша соқырлардың эмоциональды жағдайы мен сезімдерінің сипатын ғана айтады. Эмоциялар мен сезімдер олар үшін объекті мен субъекті болатын, адамның шынайы қарым-қатынасының бейнесі қызметін атқара отырып, көрудің бұзылуынан өзгермеуі мүмкін емес. Басқа жағынан соқырлар мен нашар көретіндердің де көретіндердікі секілді эмоциялар мен сезімдер номенклатурасы болады, олар да дәл сондай эмоциялар мен сезімдерді білдіре алады, тек олардың даму деңгейі көретіндердікінен жоғары болуы мүмкін. Көзі көретіндермен жасалған салыстырмалы эксперименталды зерттеулерде соқыр және нашар көретін балалардың заттар дүниесімен, адамдармен және қоғаммен қарым-қатынасының эмоциональды бейнесінің сәтсіздігі көбірек байқалады. П.Хастингс көруі бұзылған балалардың және көретіндердің түрлі өмірлік жағдаяттарға эмоциональды қарым-қатынастарын Калифорниялық тұлға тестісінің көмегімен 12 жыл салыстыра отырып, әсіресе өзін-өзі бағалау шкаласы бойынша нашар көретіндердің жаны көретіндерге қарағанда анағұрлым жараланғыш екенін тапты. Сонымен қатар нашар көретін балалар түк көрмейтін балаларға қарағанда үлкен эмоциональдық пен мазасыздықты көрсетті. Мектеп-интернат балаларының өзін-өзі бағалауы барысында отбасындағы балаларға қарағанда үлкен сенімсіздік көрсеткені туралы дерек те талқылаулаға тұрарлық жағдай. Бұл бала тәрбиеленетін әлеуметтік орта мен жағдайдың көруі бұзылған балалардың эмоциялары мен сезімдерінің қалыптасуында үлкен роль атқаратынын көрсетеді. (дәлелдейді) [2; 415б].
Зерттеулер егер тәрбие соқырлығы және нашар көруі бар балалардың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін, іс-әрекетті ұйымдастырудағы олардың қиындықтарын есепке алып жүргізілсе, бұл жағдайда өмірлік жағдаяттар мен проблемалар бірдей көрініс беретін эмоциональды қарым-қатынас қалыптасқанын көрсетті. Соқыр және нашар көретін бала көзі көретін бала қол жеткізе алатын даму мен білім деңгейіне жетуі үшін, оның көп жұмыстануына тура келетінін ескерген жөн. Бұл физикалық және психологиялық салмақ балалардың бірдей емес эмоциональды реакцияларын тудырады, бұл жүйке жүйесі типімен, жеке ерекшеліктерімен және ересектермен өзара қарым-қатынас жүйесімен байланысты.
Ата-аналардың баланың кемшілігіне қарым-қатынасының және отбасында содан туындайтын түрлі қарым-қатынас жүйелерінің үлкен маңызы бар. Көрудің бұзылыуын қайта бағалау артық гиперқамқорлыққа әкеліп, пассивті, тұтынушылық бағдарды және жағымсыз моральдық қасиеттерді игерген эгоистік тұлғаны дамытады. Кемшілікті жете бағаламау ақталмаған оптимизмге және немқұрайдылыққа, жеңілойлылыққа, борыш сезімінің жойылуына әкеледі. Э. Келлер ең қиыны соқырлық емес, көзі көретіндердің соқырға қарым-қатынасы деген болатын.
Л.Н. Силкиннің тұлғаның бейімдену деңгейі бойынша бөліп көрсеткен төрт типі олардың екеуінің жақсы психологиялық бейімделумен, ал қалған екеуі нашар бейімделумен сипатталатынын көрсетті. Барлық төрт типтің тұлғасын сипаттай отырып, ол пайда болған жағымсыз және оң моральдық сапалардың өмір мен әлеуметтік орта факторларына бағыныштылығын көрсетеді [29;108б].
Стефенс пен Симпкис 6 дан 18 жасқа дейінгі соқыр балалардың моральдық сезімдерін балалардың ережелерден, міндеттер мен жазалаулардан және т.б. тұратын гипотетикалық жағдаят сериясына реакциясын талдау негізінде зерттеді нәтижесінде соқырлар мен көзі көретіндердің арасындағы айырмашылық аз ғана деген тұжырымға келді.
Соқырлардың интеллектуалды сезімдерінің дамуы олардың қалыптасуы мен ақыл-ой әрекетіне қатысуына тікелей байланысты.
Соқырлар мен нашар көретіндердің компенсациясын зерттеулер оның жоғары танымдық үрдістер жүйесінде маңызы зор екенін көрсетті. Оқытудағы ойлаудың дамуы мектепке дейінгі және мектеп жасында қиын есептерді шешу ниеті мен оларды орындау барысында қанағаттану немесе дұрыс орындамағанда ренжу сезімінде пайда болатын интеллектуальды сезімдердің қалыптасуымен байланысты.
Соқырлардың жоғары интеллектуальды даму мүмкіндіктері соқыр (зағип) ғылым докторлары мен кандидаттары еңбек етіп жүрген теориялық және қолданбалы математикадағы, әдебиеттегі, экономикадағы, құқықтанудағы, педагогикадағы және басқа ғылымдардағы соқырлардың жетістіктерін көрсетті.
Эмоциональды жай-күйдің пайда болуы өмірдің әлеуметтік жағдайларымен де айналадағы адамдармен және заттар дүниесімен қарым-қатынасымен де байланысты ортақ көңіл-күйден, аффективті мінез-құлықтан, стресстен тұрады. Көрудің қатты бұзылуының эмоциональды жай-күйдің пайда болуы мен өтуіне әсерін тигізетіні белгілі жағдай. Ауыр эмоциональды жай-күйде - 4-5 жасында өзін көздері қалыпты көретін құрдастарынан басқарақ екенін түсінудің, жасөспірім шақта өз кемшілігін түсініп, оны уайымдаудың, бозбалалық шақта кәсіп таңдауда, отбасылық өмірге серік таңдауда шектеудің бар екенін түйсінудің алатын орны ерекше. Ең соңында, адам ересек шағында соқырлыққа душар болса, ең терең стрестік жағдайға тап болады. Көзінің көруі жойылғанына көп болмаған тұлғаларға - өзін-өзі төмен бағалау, әрекеттенудің төмендігі және мінез-құлықта ерекше көрінетін күйзелу компоненттері тән.
Кедергілер мен қиындықтарды жеңуге бағытталған өз мінез-құлығын мақсатқа бағыттау мен реттеу адамның ерік-жігерін сипаттайды. Ерік-жігердің анықталуының өзі соқыр және нашар көретін адам үшін тұлғасын анықтауда және өзінің қоғамдағы позициясын анықтауда маңызды роль атқаратынын көрсетеді. Себебі бұл тұлғаларға көзі көретіндерге қарағанда оқуда, кәсіби білім алуда сол көлем мен сол сападағы көп қиындықтарды жеңуге тура келеді. Оның үстіне отандық және шетелдік тифлопсихологиялық әдебиетте айналадағы ортаны тануда, әсіресе ерте мектеп жасына дейінгі шақтағы соқырлардың белсенділігі аз көрсетіледі. Сондықтан тифлопсихологияда екі қарама-қарсы позиция бар: бір позиция соқырлықтың ерік-жігер қасиеттерге тигізер әсерін жағымысыз деп санайды; енді бір позиция қиындықтарды жеңу қажеттілігі күшті, берік ерік-жігерді қалыптастырады дейді.
1.2. Көруі бұзылған балаларда өзін-өзі бағалаудың қалыптасу ерекшеліктері
Тұлғаның ішкі әлемі, оның сана-сезімі мен өзін-өзі бағалауы ғылыми ойлардың бүкіл тарихы аралығындағы білімнің түрлі саласының зерттеу пәні болып табылады. Сана мен сана-сезім - философияның, психологияның және әлеуметтанудың негізгі проблемаларының бірі. Оның мән-мағынасы аталмыш ілімнің көптеген маңызды теориялық сұрақтар шешімінің әдіснамалық негізін ғана емес, сонымен қатар өмірлік позициялардың қалыптасуымен байланысты практикалық міндеттерді де құрайтынына себепші.
Өзін түсінуге және өзін бағалауға қабілеттілік - өзінің сана-сезімінде өзін сананың, қарым-қатынас пен әрекеттің субъектісі ретінде түсінетін адамның ерекше игілігі. Өзін-өзі тану үрдісінің соңғы (қорытынды) өнімі адамның өзі туралы түсінігінің динамикалық жүйесі болып табылады. Бұл жүйе Мен-Бейнесі терминімен аталады.
Сана-сезім проблемасы мен Мен бейнесі - отандық және шетел психологиясында барынша толық ашылған. Сана-сезімнің құрылымы, Мен дамуының механизмдері - Меннің концепциялары, өзара байланысы - түрлі тұлғалық мінездемелер бейнесі және т.б. зерттелетін психологиялық зерттеулер жүргізіледі. Іс-әрекетті ұйымдастыру сұрағына сана-сезім, адекватты өзін-өзі бағалау дамуының ең нәтижелі тәсілдерінің бірі ретінде И.В. Дубровиннің, А.М. Прихожаннің, Г.А. Цукерманның, С.В. Кривцованың жұмыстарында ерекше көңіл бөлінеді.
Мен-бейнесі және оның бағасы адамда әлеуметтік өзара әрекеттесу үрдісінде оның психикалық дамуының бірегей өнімі, тұрақты, сонымен бірге ішкі тербелістермен және өзгерістермен бұзылған психикалық жетістік ретінде пайда болады.
Сана-сезім - бұл ерекше компоненттерден тұратын күрделі психологиялық құрылым, В.С. Мерлинаның пікірінше өзінің ұқсастығын, өзінің жеке менін белсенді, іскер бастау ретінде, өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын әлеуметтік-ізгі өзін-өзі бағалау жүйесі ретінде түйсінуі. Бұл элементтердің бәрі бір-бірімен функциональды және генетикалық түрде байланысты, бірақ олар бірмезгілде қалыптасады. Өзін кейбір тұрақты объект ретінде түйсіну ішкі тұтастықты, өзегргіш жағдаяттан тәуелсіз өзімен-өзі болып қалуға қабілетті тұлғаның тұрақтылығын болжалдайды.
Мен-бейнесі - сана-сезімнің бағалау аспектісінен тұратын түсінік (ұғым). Бұл адамның өзі туралы түсінігінің динамикалық жүйесі, оның құрамына өзінің дене, интеллектуальдық және басқа сапаларын ұғыну, өзін-өзі бағалау, сондай-ақ аталмыш тұлғаға әсер ететіндердің сыртқы факторларды субъективті қабылдауы кіреді. Өзінің пайда болу сәтінен бастап Мен-бейнесі үш функциональды-ролдік аспектілерде көрініс беретін белсенді бастамаға айналуда:
1. Мен бейнесі - индивидтің өзі туралы түсінігі.
2. Өзін-өзі бағалау - бұл түсініктің аффективті бағасы, ол түрлі қарқындылықты игере алады, себебі Мен бейнесінің нақты белгілері азды-көпті күшті эмоцияларды тудыруы мүмкін.
3. Потенциалды мінез-құлықтық реакция, яғни Мен бейнесі мен өзін-өзі бағалаумен туындауы мүмкін нақты әрекеттер [20;83б].
Мен-бейнесін эмоциональды-бағалаушы - бұл өзін-өзі бағалау. Тұлға ретіндегі адам - өзін-өзі бағалаушы жан. Өзін-өзі бағалау өзіне белгілі: өз қасиеттері мен жай-күйіне, мүмкіндіктеріне, дене және рухани күштеріне қарым-қатынасты түсіндіреді. Бұл индивидке тән нұсқамаларда көрінетін жеке құндылығы туралы тұлғалық пайымдау. Осылайша, өзін-өзі бағалау адамдағы өзін-өзі құрметтеудің, өз құндылығын сезінудің, және өзінің Мен сферасына кіретін барлық оң қарым-қатынастардың даму деңгейін көрсетеді. Сондықтан өзін-өзі төмен бағалау өзін қабылдамауды, өзін мойындамауды, өз тұлғасына жағымсыз қарым-қатынасты болжалдайды.
Тұлға дамуының түрлі кезеңдердегі бүкіл мәнін өзгертетін өзін-өзі бағалау қалыптасуының бірнеше бастау көзін көрсетуге болады:
- басқа адамдарды бағалау;
- мәнді басқалардың шеңбері немесе референттік топ;
- басқалармен өзекті салыстыру;
- шынайы және мінсіз Менді салыстыру;
- өз іс-әрекетінің нәтижелерін өлшеу.
Өз мінез-құлқын нәтижелі басқаруды ұйымдастыруда өзін-өзі бағалау маңызды роль атқарады, онсыз өмірде өзін-өзі анықтау қиын, тіпті, мүмкін емес. Өзін-өзі бағалау өзінің жеке индивидуальдығы мен әлеуметтік құндылығын тұлға деп түсінудің критериі болып табылады. Ол адамның өмірлік позициясы мен оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын анықтайды (айқындайды). Өзін-өзі дұрыс бағалау адамға рухани ләззат сыйлайды және адамның әлеуметтік дәрежесінен, діни нанымынан немесе денсаулық жағдайынан тыс оның адамдық қасиеттерін қолдайды [12;73б].
Бірдей өзін-өзі қабылдау мен өзін-өзі бағалаудың қалыптасуы - қалыпты емес даму жағдайында ерекше мәнге ие болады. Дизонтогенездің белгілі бір түрінің болуы, көбінесе көрудің бұзылуы өзін-өзі бағалау генезисінің мәнін өзгертпейді, бірақ оның нормативті немесе ауытқи дамудың түрлі типтерімен салыстырудағы белгілі бір спецификасының пайда болуына жағдай жасайды.
Көру кемшілігі бар тұлғалардың өзін-өзі бағалау проблемасын күрделі көпқырлы құбылыс ретінде қарастыра отырып, зерттеушілер оның өзгешелігін қамтамасыз ететін факторлардың тұтас кешенін ескереді. Оларға тифлопсихологияда отбасылық және мектептегі тәрбие мен оқу ерекшеліктерін, тұлғалық даму шарттарын және т.б. жатқызады. Л.С. Выготский көру кемшілігінің күрделілігі кемшіліктің өзінде емес, олар тудырған салдарда, екінші реттік асқынуларда деп көрсетеді. Олардың құрамына көрудің бұзылуына тұлғаның реакциясынан қалыптасатын өз-өзіне жағымсыз қарым-қатынас жатуы мүмкін [17;84б].
Өзін өз мүмкіндіктерінде шектелген мүгедек ретінде бағалаудың терең әлеуметтік-психологиялық салдары болады. Толыққандылықты сезінбеу комплексінің пайда болу себептері Штайнберг зерттеулерінің мәліметі бойынша көретін адамдар ортасындағы көру патологиясы бар адамның кемшілікті уайымдау сезімі болып саналады. Ол басқалардан күшті болу жағдайында психологиялық шиеленістің болуында.
Аталмыш көріністер көруі бұзылған тұлғаларда, денсаулығының мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға қатысты қоғамының түрлі нұсқамаларының әсерінен қалыптасады. Солардың бірі Р. Гайтлен, В.П. Гудонис, С. Кари, А. Майсоневув және б. авторлардың пікірінше қоғамда соқырлар туралы тұрақты стереотип бар деген тұжырым. Қараңғылық көзі көрмейтіндердің дүниетаным бейнесі ретінде - оларды айналадағыларға өз мүмкіндіктері шектелген, бақытсыз адамдар етіп көрсетеді. Аталмыш көзқарас олардың оқшаулануына әкеліп, жайсыздық жағдайына тап қылады, сондай-ақ бұл алымды (күшті) психикалық жарақаттаушы фактор болып табылады.
Бүкіл әлемге танымал Э. Келлер ең қиыны соқырлық емес, көзі көретіндердің көрмейтіндерге қарым-қатынасы деген болатын. Сонымен қатар американдық ғалым Р. Резниктің мәліметі бойынша көзі көрмейтіндердің 32 %-ы соқырлыққа артықшылық (мемлекеттік жеңілдіктер, кепілдіктер) ретінде қараса, 52 %-ы қолайсыздық ретінде, ал тек 7 %-ы ғана ең ауыр әрі нашар сынақ ретінде қарайды екен [5;79б].
Өзінің мүмкіншілігінің шектеулі екенін түсінуінен болған психиканың созылмалы жарақаттануына қайтарған тұлғаның реакциясы бұл өз-өзін басқалармен бірдей емес деп қабылдау себептері. Бұл тенденция дамудың қолайсыз жағдайларында, көбінесе отбасында дұрыс тәрбие бермегенде тереңдей түседі.
Адам өзін тек жанама яғни басқалар арқылы, өзінің оларға, олардың өзіне деген қарым-қатынасы арқылы ғана таниды. Осы күрделі өзара қарым-қатынастың эталондары (өлшемдері) мен үлгілері ерте бала жастан-ақ қалыптаса бастайды. Аталмыш проблематиканы зерттеумен Р. Баркер, М. Буман, Кохен, В.А. Феоктистова, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz