А.Байтұрсынұлы және терминология мәселелері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

А. Байтұрсынұлы және терминология мәселелері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 - « Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе . . .

Кіріспе. . .: І тарау. Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ терминологиясының атасы . . .

4: 6

Кіріспе. . .: 1. 1. А. Байтұрсынұлын терминжасамға әкелген саты . . .

4: 6

Кіріспе. . .: 1. 2. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ термині мен терминологиясының ерекшеліктері . . .

4: 12

Кіріспе. . .:

Кіріспе. . .: ІІ тарау. Ахмет Байтұрсынұлы және терминология мәселелері . . .

4: 21

Кіріспе. . .: 2. 1. Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ терминологиясын жасаушы . . .

4: 21

Кіріспе. . .: 2. 2. Ахмет Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі . . .

4: 27

Кіріспе. . .: 2. 3. Ахмет Байтұрсынұлы пайдаланған бірегей терминдер . . .

4: 38

Кіріспе. . .: 2. 4. Әдебиеттануға Ахмет Байтұрсынұлы енгізген терминдер . . .

4: 45

Кіріспе. . .: Қорытынды . . .

4: 56

Кіріспе. . .: Пайдаланылған әдебиеттер . . .

4: 59

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ терминологиясы, оның ішінде лингвистика терминдері мәселесін сөз еткенде, біз аса көрнекті тілші Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерін айналып өте алмайтынымыз ақиқат. Сол себепті қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ретіндегі, әсіресе, терминология саласындағы оның ұшан-теңіз істерін таратып талдау және игеру қажет. Өйткені қазақ тіл білімінің мазмұны мен міндеттерін тұңғыш рет Ахаң еңбектерінде аса бір білгірлікпен баяндалған. Сол еңбектерге үңілген сайын лингвистика терминдерін жасаудағы оның көрегендігі мен тапқырлығына, білгірлігі мен біліміне тәнті болып отырасыз. Оның өз басы «халық жауы» ретінде айдалып кеткенмен, ол жасаған терминдердің бәрі дерлік кейінгі оқулықтар мен оқу құралдарына негіз болып орнығып қалуы тегін емес, әрине. Өмірден өзі аласталғанмен, адам жадынан баян тапқан атау сөздердің санаға сіңгені соншама, олардың бірде-бірі қолданыстан шығып қалған емес. Әлгі оқулықтар бойынша миллиондаған қазақ балалары сауатын ашып, білімін көтерді.

Шынында, А. Байтұрсынұлының қазақ тілі пәнінің терминдерін жасауы теңдесі жоқ ерлік десе болады. Бұл қазақ терминологиясын қалыптастыру барысында аса маңызды кезең ретінде өз бағасын енді-енді ала бастады.

Жалпы бүкіл қазақ мәдениеті, қала берді тілі мен әдебиет саласында А. Байтұрсынұлын тарихи құбылыс ретінде тану керек. Оның еңбектері, әсіресе, терминжасам тәсілдері әлі күнге ғылыми зерттеу объектісіне айнала алмай келеді. Ал мұның тарихи тағылымдық тұрғысынан да, бүгінгі күн зәрулігі тұрғысынан да маңызы зор. Бұл аталған тақырыпты зерттеудің өзектілігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. А. Байтұрсынұлы тіліміздің бар байлығын игеріп, тереңіне бара отырып, тіл қолданыста өзін өте еркін сезінген. Тілдің өзіне тән заңдылықтары мен сөз тудыру жүйесіндегі нәзік құбылыстарды айрықша сезімталдықпен танып отырған.

Қазақ халқының әлеуметтік және мәдени өмірінде төңкеріске дейін де, төңкерістен кейін де түбірлі өзгерістер болғаны мәлім. Қараңғылықта күн кешкен халқымыздың сауатын ашу ол кездегі зиялылардың ең игі мұраты болатын. Осыған орай ірілі-кішілі түзіліп жатқан оқу құралдарына енгізілетін көптеген сөздеріміз атаулық қызмет атқара бастады. Дәл осы кезде сөзжасамның, яғни терминжасамның үлгісін көрсеткен А. Байтұрсынұлы тәжірибесінің теңдесі жоқ мол материал беретіні анық. Ендеше бұл теңдесі жоқ құбылыстың рөлі мен мәнін анықтаудың ғылым үшін зәрулігі айрықша.

Сондықтан да біз А. Байтұрсынұлы жасаған лингвистикалық терминдердің негізгі белгілері мен автордың өз қолданысындағы ерекшеліктерін қарастыруды мақсат етіп отырмыз. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді шешуді міндет еттік:

А. Байтұрсынұлының тіл біліміне қосқан үлесін айқындау;
А. Байтұрсынұлының қазақ терминологиясында алатын рөлін ашып көрсету;
Қазақ терминологиясын жасаудағы Ахметтің өзіндік ұстанымын айқындау;
А. Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесіне тоқталу;
А. Байтұрсынұлы пайдаланған бірегей терминдер қатарын ұсыну.

Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі, сипаттама әдісі қолданылды.

Зерттеу нысаны. Ахмет Байтұрсынұлы және терминология мәселесі, Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында Ахмет Байтұрсынұлының тіл білімі мен әдебиеттануға қатысты жарық көрген «Тіл тағылымы» және «Ақ жол» атты еңбектері, сондай-ақ ғалымның терминдеріне талдау жасап, оның теориялық тұжырымдарын дамытқан Р. Сыздықтың, М. Сүлейменнің, Ш. Құрманбайұлының, Ө. Айтбаевтың, Т. Қордабаевтың еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.

Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы.

Ахмет Байтұрсынұлы төл терминдер жасаудың үлгісін ұсынған ғалым;
А. Байтұрсынұлы термин жасауды теориялық тұрғыдан ғана көрсетіп қойған жоқ, өз еңбектері арқылы іс жүзінде жүзеге асырды;
А. Байтұрсынұлы тіліміздің бай қазынасындағы сөздерге жаңа мағына берді, терминге айналдырды;
А. Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімі терминологиясының негізін салған тұңғыш терминші ғалым.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.

Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, терминология пәні бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша терминологиялық сөздіктерде қолданыла алады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Ахмет Байтұрсынұлы - қазақ терминологиясының атасы

1. 1. А. Байтұрсынұлын терминжасамға әкелген саты

Белгілі бір халық тілінің ғылыми-техникалық, саяси-әлеуметтік, т. б. терминдерін тұңғыш рет дүниеге келтіріп, нақты бірліктерін бірліктерін (сөздерін, тұлғаларын) жасау - нағыз ауыр жүк, тарихи жүк: қоғамның мәдени-әлеуметтік тарихында ерекше аталатын, үлгісі қалатын, теңдесі жоқ құбылыс. Осы жүктің қажеттігін дер кезінде таныған да, көтерген де, құлатпай, әрі қарай жеткізген де - Ахмет Байтұрсынұлы.

Ал Байтұрсынұлын бұл әрекетке әкелген - тек жалаң ғалымдық борышты сезінуі емес, одан әлдеқайда жоғарырақ тұрған мақсаттарды жүзеге асыру идеясы болатын. Бұл идея жаппай сауаттылықтан, жалпы білім-ғылымнан кенжелеп келе жатқан қазақ халқын тегіс сауаттандыру, әйтеуір, сауат аштыру емес, ана тілінде оқытып, үйрету мақсатын көздеді [1, 19] .

Біздің ойымызша, ХІХ ғасырдың соңғы онжылдығы мен ХХ ғасырдың алғашқы екі онжылдығында қазақ зиялыларының алдында тұрған бірден-бір ұлттық идея - оқу-ағарту идеясы болды. Отаршылдықтан құтылу, айырылып қалған солтүстіктегі, шығыстағы, батыстағы кейбір жерлерді қайтарып алу, жеке мемлекет болу сияқты мақсат-мұраттарға жету үшін алдымен айналаны қоршаған жұрттармен барлық жағынан терезесі тең болу шарт. Бұл теңдікке қол жеткізу үшін ең әуелі халық сауатты, білімді болмаққа керек. Ал бұл тұстағы қазақ халқы «көгі қараңғы», «көңілі ұйқылы», «еспесі жоқ қайығы қалтылдақ», «малы талауда, жаны қамауда» болып отырған «қайран ел, қайран жұрт» еді. Осы сөздерді айтқан Ахаң әрі қарай «надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесепаты». «Өрге басқан, өзге жұрттың қатарынан қалыспау үшін» оқу-ағартуға құр шақыру жеткіліксіз, нақты іс-әрекеттерге кірісу керек болды.

Оқу-ағарту идеясы Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхановтар бастаған шоқ жұлдыздай боп жарқырап шыққан қазақ зиялыларын нақты іс-әрекеттерге алып келді. Біреулері Ресей мемлекеттік думасында депутат болып, қазақ халқының мұң-мұқтажын жоқтаса, екіншілері «Оян, қазақ!» деп қазақтардың намысын оятып, өлең жазып жатса, үшіншілері - енді-енді пайда болған газеттер мен «Айқап» сияқты журналдарда пікірлерін білдіріп, оқу-ағарту істерін қатты қолдап жатты. Ал Ахмет Байтұрсынұлы болса, сол оқу-ағартудың нақты шаруасына кірісті. Ол үшін қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл көрсететін әрі оқытуға жеңіл таңбаларды (әріптерді) түзуді қолға алғаны белгілі. Түркі халықтары қолданып отырған араб таңбаларын икемдеп (реформалап) қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл - нағыз ұлттық жазу болып шықты. Оны кезінде түркі халықтары тілдерін зерттеуші орыс, татар ғалымдары «Байтұрсынов жазуы» деп, ал Ахаңның өзі «Қазақ жазуы» деп атағанын, қарапайым халық «төте жазу» деп кеткенін де білеміз.

Сауат ашатын таңбалар (графика) түзілді, енді осы әліпбиді мектепте оқытып, жазғызып үйрету қолға алынды.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларын ел қатарына қосылып, білім алуына 1896 жылдары көңіл бөле бастады. 1905 жылдары Ресей «Кіндік үкіметіне» жазылған петициядан, редакторы болып «Қазақ» газетін шығарып, оның бетінде мәселелер көтеруінен, қазақ балаларын ана тілінде сауаттандырып, әрі ана тілінде оқыту үшін жүргізген күресінен, ең соңғысы сол ана тілінде оқытатын оқулықтар жазуынан, халық ағарту кадрларын дайындап, жас қазақ интеллегенциясы өкілдерін баулуынан танылады.

А. Байтұрсынұлы қазақ халықтарын қазақша оқытудың негізін қалап, оларға ана тілінде оқулық жазған. 1912 жылы «Оқу құралы» деген атпен тұңғыш оқулық жазды (1912-1925 ж. аралығында 7 рет қайта басылды) . Мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін 3 бөлімнен тұратын «Тіл - құрал» атты оқулықтың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, фонетикаға арналған 1-бөлімі 1915 жылы, синтаксиске арнаған 3-бөлімі 1916 жылы жарық көрген. «Тіл - құралы» қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс еді [2, 56] . Ол 14-15 жыл бойы қазақ балаларының бірнеше буынын тәрбиелеген, ана тілінің табиғатын танытқан қазақ тіліндегі бірден бір оқу құралы болды. «Тіл - құралы» 4-5 жыл оқитын шәкірттерге арналған тұңғыш оқулық болумен қатар, қазақ тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми жұмыстың басы да еді. Өйткені қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің классификациясы да, сөз таптарын ажыратып, сөз тұлғаларын көрсетуде де, сөйлем мүшелерін таңдау да күні бүгінге дейін Байтұрсынұлының атаған оқулықтарының негізі сақталып келеді. Байтұрсынұлы жасаған тіл терминдері де көп өзгеріссіз бүгінгі грамматикаларда қолданылып отыр. Осы күнгі қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, қаратпа сөз, қыстырма сөз, сұрау белгісі, леп белгісі сияқты сан алуан лингвистикалық терминдердің баршасы - Байтұрсынұлынікі.

Ахмет Байтұрсынұлын үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ қауымы көшінің рухани басшысы етіп танытқан - оның қазақ халқын «іргелі жұрт» қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте ұстанған бір қаруы - ағартушылық идеясы болды.

Оқу-ағарту идеясы - Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі. Бұл платформаны мықтап ұстауға итермелеген - оның туған халқының тағдырын ойлаған қам-қарекеті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы жатқан отар ел болатын. Халқы үшін сол кезде бебеу қаққан ойшылдардың көзімен көріп, сөзімен айтқанда, бұл тұстағы қазақ халқы «көгі қараңғы, көңілі ұйқылы, еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда» болған «қайран ел, қайран жұрт» еді. Қазақ халқын әлеуметтік теңдікке, азаматтық мәдениетке жеткізетін, амал-әрекеттің бастысы «түгел қазақты» сауатты етіп, көзін ашу, «надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты».

Халықты ағарту мектептен, баладан басталады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларының әйтеуір көзі ашылып, сауатты болуын ғана емес, тек ана тілінде сауаттануын, содан соң барып өзге ұлт мәдениетіне, тіліне қол созуды принципті талап етті. Ол - қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. Сол үшін ғалым бірнеше еңбектер жазды. Олар - 1912 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралы», 1928 жылы Қызыл-Ордада «Әліп-би», 1926 жылы Семейде «Сауат ашу», 1914-15 жылдары Орынборда «Тіл құралы», 1928 жылы Қызылордада «Тіл құрал», 1920 жылы Қазанда «Баяншы» атты кітаптар.

Ол өзінің әуелгі еңбегін де сауат ашу мәселесіне арнайды. Яғни, оның басты мақсаты қарапайым халықты жазу, сызуға үйрету, сонан кейін ғана қазақ тілінің грамматикасын ұқтыру болды. Осындай жүйемен жұмыс жасай отырып, қазақ тілінің алғашқы грамматикалық оқулығы «Тіл құралын» шығарды. Біз қазіргі ғылым мен техниканың дамыған заманындағы ұрпақтар осы еңбекке көз жібере отырып, сол кезде А. Байтұрсынұлының бұл еңбекке қаншалықты жауапкершілікпен, ізденушілікпен қарағанын байқаймыз.

«Тіл құралының» өзі 3 жылға бөлініп, бірінші жылы - сөйлем мен сөйлемді айыру, сөз бен сөздің буынның айыру, буын мен буындағы дыбысты айыру, дыбыстар мен олардың әріптері, сөздердің тұлғаларына: екінші жылы - сөз таптарына: үшінші жылы - сөйлем жүйесі мен түрлеріне тоқталады. Еңбектің осындай жүйелілікпен құрылуынын өзі оның ғылыми құндылығын танытады.

1913 жылдың өзінде ол «Қазақ» газеті мінбесін пайдаланып, қазақ қоғамына оқу-білімнің қажеттігін халықтың экономикалық тұрмыс жағдайымен байланыстырып дәлелдейді. Ахмет бұдан 80 жылдай бұрын байқап-түйгендері, айтқан пікірлері дәл бүгінгі күні айтылып жатқан мәселелерімізбен үндес келеді. «Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, сол шикізатынан жасалған өнімді екі-үш есе қымбат түрде сатып алады. Бұл надандықтан келген кемшілік» деп жазды «Қазақ» газетінде. Надандық деп отырғаны - халқының білім-ғылымнан қалыс келе жатқандығы. Қалыс қалуға үлкен себеп - қазақ жерінде мектептер аз, сол аз мектептердің өзінде мұғалімдер жетіспейді, ұлт кадрларын даярлайтын орындар жоқ дейді. Демек, қазақ халқы қараңғы дегенде, кінә халықта емес, сол қараңғылықтан құтқаратын мүмкіндіктердің жоқтығында екендігін «алты миллион қазаққа алты ат жегіп, тарта алмады деп өкпелеу жөн бе!» деп бейнелі түрдегі тілмен білдіреді [3, 1] .

А. Байтұрсынұлы ауылдық, болыстық, бастауыш мектептер мен екі кластық училищелерде мұғалім болып істей жүріп, оқыту ісіне қажетті жайларды ойлайды. А. Байтұрсынұлы 1910 жылдардан бастап қазақ жазуымен айналыса бастайды. Ол араб таңбалары қазақ тілі үшін қолайлы еместігін ескеріп, қазақ тілінің дыбыстық жүйесінде икемдеуді қолға алды. Ол үшін қазақ тілінің фонетикалық құрамын зерттеуге кіріседі. Ғалымның араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын халықтың ешбір талассыз қабылдауына қарағанда, еңбектің тіл табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалғандығын байқатады.

Ол әдістемелік құралдар шығаруда да көп еңбек сіңіреді. «Үйрену һәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмай, ісі ілгері оңай жылжыған сайын көңілденіп оқытуға жаһауы зорайып, шабыттанады, - деп толғанатын ол. Өзінің «Тіл құралына» әдістемелік нұсқаулар бере отырып, оқыту әдістері туралы айтып кетеді. Кейбір әдістер жөнінде жан-жақты мәлімет береді. Әрі түсіндіру барысында дамыған европа және азия елдерінің оқыту тәжірибелерін қолданып отырады.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды-жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі «қазақ жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынұлы жазуы» деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу-ағарту идеясына сол кездегі интеллегенциясы жаппай мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті «Әліппе» құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым «Әліп-бидің» жаңа түрін жазды [3, 2] .

Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. Осы тұста оның атақты «Тіл - құрал» атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып жарияланған оқулықтары жазылды.

«Тіл-құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл құралдарының» орны айрықша.

Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетасын қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі - ғылымның осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы Ахмет Байтұрсынұлынікі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер, сәтті шыққан атаулар екенін олардың күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқандығы дәлелдейді.

Ахмет Байтұрсынұлының 1928 жылы Қызылордада жарық көрген екі бөлімнен тұратын екі кітапты, «Тіл жұмсар» деген еңбегі белгілі.

Ол әдістеме саласында 1910 жылдардан бастап 1927-1928 жылдарға дейін бірнеше материалдар жинаған. Жазу таңбаларын үйрету амалдарын түсіндіретін «Баяншы» атты кітапшасы 1912 жылы жарық көрген. Жалпы сауат аштыру әдістерінің жөн-жобасын «Әліп-би астары» атты әдістемелік еңбегінде тағы көрсетеді. 1927-1928 жылдары «Жаңа мектеп» журналында қазақ тілі методикасына арналған бірнеше мақаласын жариялайды [3] .

Қазақ тілін ана тілімізде тұңғыш зерттеуші Ахмет Байтұрсынұлы өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойғанға ұқсайды: ол әуелі қазақтың ұлттық жазуын (графикасын) жасауды мақсат еткен, бұл үшін араб алфавиті негізіндегі «Байтұрсынұлы жазуы» дүниеге келген, екінші - сол жазумен сауат аштыруды ойлаған, бұл үшін «Оқу құралы» атты әліппе оқулығын жазған, одан соң қазақ тілінің граматикалық құрылымын ана тілінде талдап беру мақсатын қойған, бұл үшін «Тіл құралды» жазған.

Ахметтің қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген реформасы, қазақ тіл білімінің негізгі терминдерін жұртымыздың образды ойлау мүмкіндігімен сабақтастырып өз топырағымыздан тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені, дыбыс жүйесін (фонетика), сөз жүйесін (морфология), сөйлем жүйесін (синтаксис) қалыптастырып шығарған ұлы еңбегі өз кезінде де айтылған болатын. «Ахметтің Октябрь төңкерісіне шейін қазақ халқын ояту ретінде көп еңбегі сіңді. Қазақ мектебі, қазақ тілі секілді орында оның еңбегі мол . . . Әр тілдің айдауында жүрген қазақ балаларына қазақ тілімен кітап жазған, қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргесін қалаған алғашқы адам - Ахмет. Ахметтің бұл тарихи еңбегі бағаланбай қалмақ емес. Бұны пролетариат та бағалайды», -, деп жазды Сәбит Мұқанов, 1929 жылы 5 мамырда Ахмет Байтұрсынұлытың өз қолымен жасап берген газет және журналдарда жарияланғаннан басқа ғылыми, ғылыми-методикалық, еңбектердің тізімі» деген құжат ҚазПУ архивінде сақталған [3, 3] .

Ғалым бұрын айтқан пікірін тағы келтіріп, үдетіп беру машығынан таймайды. Ахмет Байтұрсынұлытың азамат, қайраткер ретінде қалыптасуына зор ықпал еткен ХХ ғасырдың о жақ, бұ жағындағы қоғам дамуы мен оның қайшылықтары, ұлт аймақтарындағы езгінің күшеюі, сол уақыттағы қазақ халқының тағдыры жөнінде ой қорытудың басталуы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.