Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. Анықтауыш туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Анықтауыштың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Айқындауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
ІІ тарау. Қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1. Есімшелерден болған анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.2. Анықтауыштық қатынастағы «есімше+зат есім» үлгісі .. 28
2.3. Есімшелі күрделі анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.4. Басқа сөз таптарынан болған анықтауыштар ... ... ... ... .. 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. Анықтауыш туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Анықтауыштың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Айқындауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
ІІ тарау. Қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.1. Есімшелерден болған анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.2. Анықтауыштық қатынастағы «есімше+зат есім» үлгісі .. 28
2.3. Есімшелі күрделі анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.4. Басқа сөз таптарынан болған анықтауыштар ... ... ... ... .. 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдегі ерекшеліктерді зерттеу, оның заңдылықтарын ашып, жан-жақты қырларын көрсету тіл ғылымының объектілерінің бірі. Тіліміздегі сөйлем мүшелерінің бойында болатын өзіндік табиғаты, ерекшелігі, түрлері, жасалу жолдары, тіркесу қаілеттілігі, қалыптасуы сияқты заңдылықтарды тереңдете зерттеу арқылы ғана белгілі ерекшеліктердің беті ашылады. Бұл салада қазақ лингвистері келелі еңбек етті, әйтсе де, тіліміздегі барлық грамматикалық құбылыстар зерттеліп, өзінің шешімін тапты деуге болмайды.
Етістіктен жасалған анықтауыштардың табиғаты туралы пікірлердің, айтылған ойлар мен тұжырымдардың бар болғанымен бұл тақырыпқа кеңінен арналмағандығы білеміз. Бұл тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Бұл жұмыс қазіргі қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар табиғатын зерттеп, жүйелеуге арналды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар табиғатын кеңінен сөз ету.
Бұл мәселені шешуде төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштарға сипаттама беру;
- есімшелерден болған анықтауыштарды тілдік материалдармен дәлелдеу;
- есімшелі күрделі анықтауыштар туралы сөз ету;
- есімшелі оралымдарды жасауға қатысатын сөз таптарын байланысу формалары мен тәсілдеріне қарай жеке-жеке қарастыру;
- басқа сөз таптарынан болған анықтауыштарға да тоқталу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі, сипаттама әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің тілдік материалдары көркем әдеби және публицистика стильдерінде жазылған мәтіндерден жинақталды. Әдеби тілдің үлгісі ретінде А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов т.б. ақын-жазушылар шығармаларының материалдары алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Осыған дейін қолданылып келе жатқан оқулықтар мен оқу құралдарындағы синтаксистік талдауларды басшылыққа ала отырып, тіліміздің табиғатында бар, бірақ қолданылмай келе жатқан, болмаса белгілі себептермен өз тұрғысында қарастырылмай жүрген синтаксистік құбылыстарды практикада дұрыс пайдалана білетіндей деректермен толықтыруды көздедік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдегі ерекшеліктерді зерттеу, оның заңдылықтарын ашып, жан-жақты қырларын көрсету тіл ғылымының объектілерінің бірі. Тіліміздегі сөйлем мүшелерінің бойында болатын өзіндік табиғаты, ерекшелігі, түрлері, жасалу жолдары, тіркесу қаілеттілігі, қалыптасуы сияқты заңдылықтарды тереңдете зерттеу арқылы ғана белгілі ерекшеліктердің беті ашылады. Бұл салада қазақ лингвистері келелі еңбек етті, әйтсе де, тіліміздегі барлық грамматикалық құбылыстар зерттеліп, өзінің шешімін тапты деуге болмайды.
Етістіктен жасалған анықтауыштардың табиғаты туралы пікірлердің, айтылған ойлар мен тұжырымдардың бар болғанымен бұл тақырыпқа кеңінен арналмағандығы білеміз. Бұл тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Бұл жұмыс қазіргі қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар табиғатын зерттеп, жүйелеуге арналды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар табиғатын кеңінен сөз ету.
Бұл мәселені шешуде төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштарға сипаттама беру;
- есімшелерден болған анықтауыштарды тілдік материалдармен дәлелдеу;
- есімшелі күрделі анықтауыштар туралы сөз ету;
- есімшелі оралымдарды жасауға қатысатын сөз таптарын байланысу формалары мен тәсілдеріне қарай жеке-жеке қарастыру;
- басқа сөз таптарынан болған анықтауыштарға да тоқталу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі, сипаттама әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің тілдік материалдары көркем әдеби және публицистика стильдерінде жазылған мәтіндерден жинақталды. Әдеби тілдің үлгісі ретінде А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов т.б. ақын-жазушылар шығармаларының материалдары алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Осыған дейін қолданылып келе жатқан оқулықтар мен оқу құралдарындағы синтаксистік талдауларды басшылыққа ала отырып, тіліміздің табиғатында бар, бірақ қолданылмай келе жатқан, болмаса белгілі себептермен өз тұрғысында қарастырылмай жүрген синтаксистік құбылыстарды практикада дұрыс пайдалана білетіндей деректермен толықтыруды көздедік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Санат,2003.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966.
3. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1953.
4. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис. Алматы, 1960.
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002.
6. Дәулетбекова Ж.С. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселелері.http://www.nich.tarmpi.kz/npubl/turk/sekciya2/dauletbekova. doc
7. Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс, 2007.
8. Өтегенова Г.Ж. Орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің жасалуы. («Мұқаддимат әл-Әдаб», ХІV ғасыр) ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. Алматы, 2007.
9. Баймұрынов Ж.М. Қазақ тілі синтаксистік құрылысындағы үнемдеу құбылысы. Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. Астана, 2009.
10. Жақыпов Ж. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. – Қарағанды: ҚарМУ, 1998.
11. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
12. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007.
13. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы: Мектеп, 1970.
14. Нұрмұхамедова Қарлығаш «Есімшелі зат есім» үлгісіндегі тіркестер // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2006, №3, 48-52-б.
15. Өмірбекова Р.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі есімшелі оралымдардар. Ф.ғ.к. ... дисс. авторефераты. Алматы, 1997.
1. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Санат,2003.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966.
3. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1953.
4. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис. Алматы, 1960.
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002.
6. Дәулетбекова Ж.С. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселелері.http://www.nich.tarmpi.kz/npubl/turk/sekciya2/dauletbekova. doc
7. Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс, 2007.
8. Өтегенова Г.Ж. Орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің жасалуы. («Мұқаддимат әл-Әдаб», ХІV ғасыр) ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. Алматы, 2007.
9. Баймұрынов Ж.М. Қазақ тілі синтаксистік құрылысындағы үнемдеу құбылысы. Ф.ғ.к. ... дисс.авторефераты. Астана, 2009.
10. Жақыпов Ж. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. – Қарағанды: ҚарМУ, 1998.
11. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
12. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007.
13. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы: Мектеп, 1970.
14. Нұрмұхамедова Қарлығаш «Есімшелі зат есім» үлгісіндегі тіркестер // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2006, №3, 48-52-б.
15. Өмірбекова Р.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі есімшелі оралымдардар. Ф.ғ.к. ... дисс. авторефераты. Алматы, 1997.
Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
І тарау. Анықтауыш туралы түсінік 6
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Анықтауыштың сипаттамасы 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2. Айқындауыш 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
.
2.1. Есімшелерден болған анықтауыштар 22
... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Анықтауыштық қатынастағы есімше+зат есім үлгісі .. 28
2.3. Есімшелі күрделі анықтауыштар 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.4. Басқа сөз таптарынан болған анықтауыштар ... ... ... ... .. 43
Қорытынды 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдегі ерекшеліктерді зерттеу, оның
заңдылықтарын ашып, жан-жақты қырларын көрсету тіл ғылымының объектілерінің
бірі. Тіліміздегі сөйлем мүшелерінің бойында болатын өзіндік табиғаты,
ерекшелігі, түрлері, жасалу жолдары, тіркесу қаілеттілігі, қалыптасуы
сияқты заңдылықтарды тереңдете зерттеу арқылы ғана белгілі ерекшеліктердің
беті ашылады. Бұл салада қазақ лингвистері келелі еңбек етті, әйтсе де,
тіліміздегі барлық грамматикалық құбылыстар зерттеліп, өзінің шешімін тапты
деуге болмайды.
Етістіктен жасалған анықтауыштардың табиғаты туралы пікірлердің,
айтылған ойлар мен тұжырымдардың бар болғанымен бұл тақырыпқа кеңінен
арналмағандығы білеміз. Бұл тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысының тақырыбы
өзекті болып табылады.
Бұл жұмыс қазіргі қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар
табиғатын зерттеп, жүйелеуге арналды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар табиғатын кеңінен
сөз ету.
Бұл мәселені шешуде төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштарға сипаттама
беру;
- есімшелерден болған анықтауыштарды тілдік материалдармен
дәлелдеу;
- есімшелі күрделі анықтауыштар туралы сөз ету;
- есімшелі оралымдарды жасауға қатысатын сөз таптарын байланысу
формалары мен тәсілдеріне қарай жеке-жеке қарастыру;
- басқа сөз таптарынан болған анықтауыштарға да тоқталу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі,
сипаттама әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны қазақ тіліндегі
етістіктерден жасалған анықтауыштар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің тілдік
материалдары көркем әдеби және публицистика стильдерінде жазылған
мәтіндерден жинақталды. Әдеби тілдің үлгісі ретінде А.Құнанбаев,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов
т.б. ақын-жазушылар шығармаларының материалдары алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Осыған дейін қолданылып
келе жатқан оқулықтар мен оқу құралдарындағы синтаксистік талдауларды
басшылыққа ала отырып, тіліміздің табиғатында бар, бірақ қолданылмай келе
жатқан, болмаса белгілі себептермен өз тұрғысында қарастырылмай жүрген
синтаксистік құбылыстарды практикада дұрыс пайдалана білетіндей деректермен
толықтыруды көздедік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. АНЫҚТАУЫШ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1. Анықтауыштың сипаттамасы
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есімнің орнына жұмсалатын
басқа есім сөздерінен болған мүшелермен ғана байланысып, сол мүшелерді
түрлі бейнелері жағынан сипаттап тұрады.
Қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымдары анықтауышқа мынадай
сипаттамалар береді:
А.Байтұрсынов анықтауыштың сын есім, зат есім, сан есім, есімдік,
етістік (есімше) сөздерден жасалатындығын көрсетеді. Автор алушы сөзін де
есімшеге жатқызады. Ғалым ілік жалғаулы сөздің анықтауыштық қызметін,
жалғаулық, одағай, бүтін сөйлемнің де анықтауыш болуын сөз ете келе,
қандай? не? неше? нешінші? кімнің? не етуші? не еткен? сұрақтарын алға
тартады. Ғалым алтын жүзік жоғалды сөйлеміндегі алтын сөзіне не? сұрағына
жауап береді деуін қазір басқаша ойлау керек сияқты [1, 31].
Ғалым Қ.Жұбанов тілдің барлық саласына өз үлесін қалдыра білді.
Ғалымның синтаксис туралы негізгі ойлары Қазақ тілі грамматикасы деген
еңбегінде. Автор ойынша, сөйлем бір сөзді де, бірнеше сөзді де болады. Бір
сөзді сөйлем – басы, қол-аяғы жоқ тас-домалақ дене сияқты, яғни іштей
талдауға болмайды. Ал көп сөзді сөйлем – басы, кеудесі, қолы, аяғы бар дене
сияқты. Көп сөзді сөйлемнің осындай түгел ойдың бір бөлшегін білдіретін әр
сөзін сөйлем мүшесі деген автор оларды баяндауыш, бастауыш және айқындауыш
деп үшке бөледі. Ғалымның тілімен айтсақ, айқындауыштар, тұрлаусыз мүшелер.
Сөйлемнің айқындауыш мүшелері анықтауыш пен толықтауыш арқылы тиянақталған.
Ғалым жалғаулы болса, толықтауышқа, жалғаусыз болса анықтауышқа телиді [2,
401-402].
Н.Сауранбаевтың анықтауышты қабыспалы, матаулы деп топтауы және
қандай? қай? қанша? неше? кімнің? ненің? сұраулары негізінде жасалуы
қазіргі күні қолдауын тапты. Сын есім, сан есім, есімдіктен жасалуын
көрсеткен ғалым зат есім, сын еімдердің –дай, -дей, -тай, өтей түрі есіммен
тіркескенде ғана анықтауыш, ал етістікпен тіркескенде пысықтауыш болуын
дұрыс көрсетеді. Ғалым пікірінде, айқындауыш мүше де көбіне зат есім,
есімшеден, тұйық райдан, көсемшенің -ғалы және үстеуден болған мүшені
айқындайды. Сонымен қатар айқындауыштың өзі анықтайтын сөзімен тұлғалас
келеді деуі де дұрыс. Ғалым айқындауыштың бір-ақ түрін беріп, оның екі
түрлі тыныс белгісін көрсетеді. Біріншіден, айқындауыштар екі жағынан
үтірмен және айқындалушы мүше жалпы есімнен болса, жақшаға алынады:
Февральдің 7 күні (кеше) қалалық интеллигенцияның жиналысы болды [3, 153].
Сөйлемде әртүрлі синтаксистік қызметте жұмсалатын әр заттың өзіне
ғана тән не бір тектес көп затқа ортақ сапалары болады. Бір затты өзге
нәрселерден сол сапалық ерекше белгілеріне қарай айыруға болады. Заттардың
әртүрлі сындық, сапалық белгілерін білдіретін сөздер сөйлемде, көбінесе
анықтауыш қызметінде жұмсалады.
Алыс жол атты сынайды,
Ауыр жол ерді сынайды. (М. М.)
Сәлім қызық кітапқа оқыды.
Бұл сөйлемдердегі алыс жол, ауыр жол, қызық кітап деген тіркестерде
жол, кітап деген зат есім сөздерінің алдындағы алыс, ауыр, қызық деген сын
есім сөздері арқылы сол заттардың бойында болатын айрықша белгілерінің бір
түрі көрсетілген. Синтаксистік қызметі жағынан лыс, ауыр, қызық сөздері
сөйлемде анықтауыш болып тұр.
Заттың белгісін (сынын, түр, түсін, т.б.), заттық сапасын,
меншіктілігін, санын білдіретін тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейді.
Анықтауыштар қандай? Қай? Қайсы? (қайсысы?) қайдағы? Недегі? Кімнің?
Ненің? Қанша? Неше? Нешінші? Қайткен? Неткен? деген сұраулардың біріне
жауап береді [4, 266].
Аспазшы тәтті самсалар пісірді. 2) Боцманның жуан даусы бар болып
шықты. (Л.К.) 3. Ойдағы ел қырдағы елмен араласып. (А.Қ.) 4) Менің белгім
осы. 5) Ұлыған қасқырдың даусы жан-жақтан естілді. (С.М.) 6) Ойда он
сиырдың мүйізі сырқырайды. (М.М.).
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа
есімдерден болған мүшелерді түрлі жағынан сипаттап тұрады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш, т.б. қызметтерде жұмсалатын әр заттың
өзіне тән, кейде көп затқа ортақ сапалары болады. Бір затты басқа заттардан
сондай сапаларына қарай айырып танимыз. Сөйлемде заттардың әртүрлі сынын,
сапасын білдіретін сөздер көбінесе анықтауыш (атрибут) қызметінде
жұмсалады; олар заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны сияқты
сапаларын білдіреді де, анықтайтын сөзімен тығыз байланыста айтылады.
Мысалы, таяқ деген – жалпылауыш зат есім. Оның ұзын, қысқа, жуан, жіңішке,
ақ, қара, имек, қисық, қайқы бас тәрізді көптеген сыны болуы мүмкін.
Солардың бірі не бірнешеуі бір сөйлемде осы заттың анықтауышы болып,
сөйлемде айтайын деген ойымызды айқындай түседі. Қисық ағаш, қысқа жіп
дегендер – сын есім мен зат есімдерден құралған анықтауыштық тіркестер.
Бұйра толқын ойнақшып тұр. Жасыл жапырақ сыбдыр қағады деген сөйлемдердегі
анықтауыштар мен анықтауыш сөздер де сын есім мен зат есімдерден құралған.
Қазақ тілінде анықтауыштардың көпшілігі анықтайтын зат есімдерінен
оқшауланбай, қатар тұрып, қабыса байланысады, олар (анықтауыш пен
анықталатын сөздер, фразалық (ритмикалық) бір екпінге бағынып, екпін
жағынан бір түйдек (комплекс) болып тұрады. Мысалы, семіз қой, гүлденген
өмір сияқты анықтауыштық тіркестегі сөздер жұбын жазбай қабыса байланысады
да, тиісті грамматикалық тұлғалар тек анықталатын зат есімдерге жалғанады.
Анықтауыштар сөйлемде әр түрлі белгісі болып, бағыныңқы мүше ретінде
жұмсалғанмен, олар анықтайтын затына, сонымен қатар түгел сөйлемге көрік
беріп, әсерлі етіп тұрады. Сондықтан олар әдебиетте көрікті ойдың көркем
бояуы қызметінде де жұмсалады. Бұйра толқын, асау Терек (Абай), алтын күн,
жазық дала, жұмсақ жел, т.б.
Бұл сияқты эпитеттердің поэтикалық тілде көркемдік мәні зор.
Жалпы ереже бойынша анықтауыштар зат есімдерден болған мүшені
анықтайды. Кейде ол зат есім орнына жұмсалған есімді, сан есімді де
анықтауы мүмкін: Асқар мен Ержан далаға шықса... көзілдірікті, қылышты
біреу арбадан түсіп жатыр екен (С.Мұқанов). Есік алдында Олжабек мінген
торы қаңтарулы тұр екен (Ғ.Мұстафин).
Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді. сондай
құрылысына қарап, оларды дара анықтауыш, күрделі анықтауыш, үйірлі
анықтауыш деп үшке бөлеміз.
Түрлі сөз таптарынан жасалатын анықтауыштардың мағыналары да әртүрлі
болады. Оларды мағынасына қарай негізгі екі топқа бөлуге болады: 1) сапалық
анықтауыш, 2) меншікті анықтауыш.
Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше, атау
тұлғалы зат есімдерден болған анықтауыштар жатады; меншік анықтауышқа ілік
жалғауында айтылған анықтауыштар жатады.
Сапалық анықтауыштар анықтайтын сөздерімен қабыса байланысады,
меншікті анықтауыштар матаса байланысады [1, 160-161].
Анықтауыш мүшенің қызметі де өзі тіркесетін сөздің лексика-
семантикалық ерекшелігімен тығыз байланысты. Олар, негізінен, зат
есімдерден немесе заттанған басқа сөз таптарынан болған мүшелермен
атрибутивтік қатынаста болады да, өзі анықтайтын сөздермен интонациялық
жағынан ыңғайласып, бір ритмикалық топ құрайды. Анықтауыштар - өзіндік
лексикалық та, грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде тұрақталған
синтаксистік категория.
Анықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінен, сын есімдер
болғанымен, зат есім, есімдік, сан есім, етістіктің есімше, қимыл есімдерде
тұрған орны не арнаулы грамматикалық тұлғалар арқылы анықтауыштық қызметте
жұмсалады. Сондай-ақ анықталатын сөздердің де тек бастауыш қызметінде
жұмсалуы міндетті бола бермейді. Сөйлемнің кез келген мүшелері анықтауыш
бола алады, тек олардың түбірі заттық мағынада қолданылса болды.
Анықтауыштардың күрделі түрі интонациялық жағынан өзара бөліп-жаруға
келмейтін, лексикалық бірлік ретінде түсініледі. Олардың жасалуының бірнеше
жолдары бар:
1. Сапалық және қатыстық (туынды) сын есімдердің тіркесінен
болады: Түсі ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды, кесек мұрынды
Бөжей осы отырғанның бәрінен де сұлу (Әуезов).
2. Екі сапалық сын есім тіркесінен болады: Сақал-шашы бір реңдес,
қара бурыл Сүйіндік ... Құнанбайға тесіле қарамайды (Әуезов).
3. –ғы, -гі (-дағы, -дегі) тұлғасы арқылы жасалады:
- негізгі сөз бен көмекші есімнің тіркесінен: Игілік Ұлытаудан
бергі елдерді аралап қайтып еді (Мүсірепов). Үй ішіндегі
үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды (Әуезов).
- Есімдік пен зат есім немесе заттанған басқа сөз таптарының
тіркесінен: Сол күнгі ауаның райы да әлі күнгі есімнен
қалмайды (Сейфуллин).
- Есімше мен зат есім тіркесінен: Өткен түнгі оқиға қала халқын
теңселтіп жіберді.
- Күрделі сан есімдер, сан есімді анықтауышы бар зат есім сөздер
тіркесінен: Жұрттың он алтыдағы баласы кісіге жалданып, я
үйінде кәсіп етіп, әке-шешесін асырап отыр (Майлин). Жуырда
ауданнан 15 шақырым жердегі Есеншағым мекенінен орталық су
құбыры тартылды.
4. Қабыса байланысқан негізгі және туынды түбір есімдер, есімшелі
тіркестер басқа бір сөзді анықтайды: Сонау етекте жазыққа
беттеп екі қотан қой өріп барады (Мұстафин). Он екі қанат
үйдің әр керегесін төрт жігіт қолдасып, әрең жайды
(Мүсірепов). Асқақтаған таусыз, мұнартқан ормансыз ... шөл
даладан бұл жерге келген Асқар рақаттанып қалды (Мұқанов).
5. Жалқы есімдер мен сықылды, секілді, тәрізді, деген, дейтін
тәрізді көмекші сөздердің тіркесі: ...Шәкір бай... Кәдір
сияқты кісінің Айша сияқты қос өрімдей қызын мал-жанын сала
қадалып алғалы жатыр (Сейфуллин).
6. Өзара матасу, меңгеру, қабысу арқылы байланысқан предикаттық
мәніндегі есімшелі, есімді тіркестер өзінің субъектісі
болатындай сөздердің алдында келіп, соларды анықтайды:
Терезенің көзінен түскен күн сәулесі Бақыттың бетінен сүйіп,
еркелетіп ойнатқандай болады. Ана Қадірдің үлкен баласы
Сонабайдың үйінің сыртында жолдастарымен отырған төрт-бес кісі
- сол Боранбайдың баласы (Сейфуллин). Алдыңғы сөйлемде
Терезенің көзінен түскен тіркесі күн сәулесі сөзінің, екінші
сөйлемдегі Ана Қадірдің баласы тіркесі Сонабайдың сөзінің,
Сонабайдың үйінің сыртында отырған тіркесі төрт-бес кісі
тіркесінің алдарында келіп, сол сөздерді анықтап тұр. Ал сол
анықталатын сөздерде анықтауыш боп тұрған тіркестерді алдыңғы
жағына қойса, ол сөздер субъектілік қызмет атқарып, тіркес
сөйлемдік құрылымға түсер еді. Қалай болғанда да, күрделі
анықтауыштардың осындай құрылымда сөйлем ішінде көбірек
қолданылуы қазіргі әдеби тілде мол кездеседі. Бұл сөйлемдегі
ойдың кең, ауқымды боп берілуін қамтамасыз ететін тәсіл боп
отыр.
7. Тілімізде осындай құрылымға ұқсас, бірақ предикаттық
қатынастағы (бастауыш, баяндауышы бар) тіркестер тобы
тұтасымен бір сөзді немесе бір лексикалық бірлік ретіндегі
сөздер тобын анықтауы да жиі кездеседі. Бұлар, әдетте, үйірлі
анықтауыштар деп аталады. Жалпы алғанда үйірлі анықтауыштардың
соңғы сөзі зат есімге іші алтын, сырты күміс, сын есімге ажымы
мол, сан есімге, мөлшерлік сөздерге жасы 25 шамасындағы, саны
көп, модальдық сөздерге қалың қара қасы бар, тірлік белгісі
жоқ, есімшелерге құрағы жайқалған, иісі мұрын жаратын біткен
болады да, сол тобымен тұтаса отырып, зат есімді не заттық
мағынадағы сөздерді анықтайды. Бұл жердің адамдарында сіз
білмейтін тағы бір мінез бар (Сланов). Ұйқысы келмеген сқар
құлағын... әлсіз толқынға тікті (Мұқанов). ...Аласы аз қара
көз нұр жайнайды (Абай).
Анықтауыштарды, әдетте, мағыналық жағынан сапалық және меншікті деп
бөледі. Жасалу жолдары мен байланыс тәсілдеріне қарай қабыса байланысқан
және матаса байланысқан анықтауыштарға сәйкес келеді.
1. Сын есімдерден жасалған анықтауыштар. Сын есімдердің
лексикалық мағынасы зат есімдердің мағынасымен тікелей қатысты
болғандықтан, оның зат есімді сапалық, сандық жағынан анықтауы
– ең басты синтаксистік қызметі боып табылады. Сын есімдер зат
есім немесе заттық мағынадағы басқа сөз таптарымен қабыса
байланысып атрибуттық қатынас құрайды. Қонақ үйде дөңгелек
стол үстінде, қызғылт күңгірт сәулесі бар тас шам жанып тұр
(Әуезов).
2. Зат есімдер өзара қабыса байланысып бірі екіншісінің
анықтауышы болады: - Омбыдан келген карден шыны аяқтарды шығар
сандықтан! Бас қанттың қалғанын тұтасымен қоярсың!
(Мүсірепов).
3. Сан есімнен болған анықтауыштардың да мәні зат есімдерге
тікелей байланысты, себебі олар заттың мөлшерін, сандық
шамасын, ретін т.б. білдіреді. Сан есімдер өздері анықтайтын
сөздермен қабыса байланысады: Абай осы кезде арбаға отырайық
деп екі әйелге белгі берді (Әуезов).
4. Есімдіктерден қабыса байланысып, анықтауыш қызметінде
қолданылатындары – сілтеу, өздік және бірсыпыра белгісіздік,
сұрау, жалпылауыш есімдіктері.
5. Етістіктердің ішінде есімше және қимыл есімдері анықтауыш
қызметінде жұмсалады: Тығылған аң бары рас болса, ін түбінде
жатуға қанша шыдар дейсіз (Мұқанов).
6. Зат есімдер немесе басқа да заттанған сөз таптары ілік
жалғауында келіп, басқа зат есімдермен не заттанған сөз
таптарына матаса байланысып, анықтауыш қызметінде қолданылады.
Анықталатын сөздер әр уақытта тәуелдік жалғауында болады.
Кейде бір ілік жалғаулы сөз бірнеше бірыңғай сөздерді анықтап,
кейде бірнеше ілік жалғаулы сөз бір ғана сөзді анықтайды.
Тәуелдік жалғауының мәніне байланысты ілік жалғауының, тіпті
ілік жалғаулы анықтауыштың өзі (көбінесе, жіктеу есімдіктері)
түсіріліп айтылатын жағдайлары болады.
Анықтауыштар мынадай жағдайларда үнемі ілік септік жалғаулы болып
қолданылады:
1. Матаса байланысқан сөздер арасына басқа сөздер түскенде:
Құнанбаевтың мынау жауабын айрықша ескерулеріңді сұраймын
(Әуезов).
2. Есімдіктер (өз есімдігінен басқа), заттанған сын есім, сан
есім, есімшелер және тәуелдеулі есімдер меншікті анықтауыш
қызметінде үнемі жалғаулы болып келеді: Абай аға, мынау –
біздің үйлер. Жуынған сұлудың қос шынтағы шашын көтеріп
бүлкілдегендей (Әуезов). Мұндай мінезі біреуіміздің
қарабасымызға арнаулы сөзі болып келенде байқалатын еді
(Мүсірепов).
Ілік септігінің түсіріліп айтылуы көбінесе күрделі тіркестер құрамында
болады да, жасырын ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөз тіркесінің
бір ғана компоненті қызметін атқарады, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Түнде, ел орынға отыра, Көкшетау қаласына келді. Бетіне ай сәулесі нұрын
төгіп, төсектен жібек шашы салбырайды (Сейфуллин). [5, 654-656].
Анықтауыштар басқа сөйлем мүшелері сияқты әлденеше сөзден де құралады.
Олар өзара берік байланыста тұрған сөз тіркестері болады: ұзын бойлы жігіт,
ақ сақалды кісі, ши барқыт қамзолды келіншек, өңі сұп-сұр адам, жасы үлкен
кісі.
Бірінші топтағы күрделі анықтауыштар (ұзын бойлы жігіт, ақ сақалды
кісі, ши барқыт қамзолды келіншек) күрделі сын есімдерден (ұзын бойлы,, ақ
сақалды) және зат есімдер мен туынды сын есімнен (ши барқыт қамзолды)
құралған. Ол анықтауыштардың құрамындағы сөздердің алдыңғылары соңғыларын
анықтап барып, сол сөз тіркесі түйдекті тобымен басқа зат есімді анықтайды.
Сондықтан мұндай күрделі анықтауыштарды өзара атрибуттық қатынастағы
сөздерден құралған күрделі анықтауыштар деп қараймыз. Екінші топтағы
анықтауыштар (өңі сұп-сұр, жасы үлкен) зат есім мен сын есімнен құралған.
Бұлар өзара анықтауыштық ыңғайда айтылмаған, бірі бастауыш, екіншісі оның
баяндауышы ыңғайында айтылған. Сөйтіп тұрып олар сол тобымен басқа заттарға
тікелей қатысты болып тұр. Ондай анықтауыштарды предикаттық қатынастағы
сөздерден құралған үйірлі анықтауыштар деп қараймыз.
Атрибуттық қатынастағы күрделі анықтауыштар анықталатын заттардың
шоғырланған тіке сапасы ретінде жұмсалады: ұзын бойлы кісі, ат жақты жігіт,
т.б.
Предикаттық қатынастағы үйірлі анықтауыштар анықтайтын сөздерін басқа
заттардың сапалары арқылы анықтайды: бойы ұзын кісі, малы көп ауыл, сен
көрген бала, ұяты бар келіншек, т.б.
Күрделі анықтауыштар тобындағы сөздер өзара қабыса және матаса
байланысқан әртүрлі сөз таптарынан құралады: ақ орамалды, ұзын бойлы, майда
жалды, төрт қырлы, ат жақты, күміс қоңыраулы, мақпал қара шашты, қызыл
күрең, ақ күмістей, дөңгелек қара сақалды, қақтаған ақ күмістей, таудай
талапты, кер маралдай, кербез, семізше келген, қала халқының.
Осылар сияқты, күрделі анықтауыштар түрлі сөздерден құралғанда олардың
құрамы көбінесе екі-үш (кейде одан да көп) сөзді болып келеді. Әдебиеттен
мысалдар:
Ақ басты Алатаудың Жамбылымын (Жамбыл). Көкшенің кілемдей келбетті
даласындағы көп көл күміс теңіздей дөп-дөңгелек боп күнге шағылысуын қарашы
(С.Мұқанов). Көктемдегі қызғалдақтай қызық заман... (Жамбыл). Қақтаған ақ
күмістей кең маңдайлы, аласы аз қара көзі нұр жайнайды (Абай). Керілген кер
маралдай кербез сұлу, қиын ғой сұлулардың сырын білу (И.Байзақов). Асан...
семізше келген қырықпа қызыл тоқтыны алып келді (С.Мұқанов).
Үйірлі анықтауыштар тобының құрамындағы сөздердің бірінші сыңары зат
есім, жіктік, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік
жалғауының көбінесе ІІІ жағында айтылады. Ал олардың екінші сыңары сын
есім, есімше және бар, жоқ, көп, аз деген сөздер болады:
Бұрышта түсі суық таяқ тұр (Ғ.Сланов). Аласы аз қара көз нұр жайнайды
(Абай). Басы аппақ, денесі керген төстіктей... белгілі Иван келді
(Ғ.Мұстафин). Жүні көгілдір, маңдайы ақ қасқа, құйрығы шолақ бұл иттердің
үлкендігі арыстандай (С.Мұқанов). Бұл жердің адамдарында сіз білмейтін тағы
бір мінез бар (Ғ.Сланов). Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес.
Ұйқысы келмеген Асқар құлағын... әлсіз толқынға тікті (С.Мұқанов). Талабы
жоқ бала білімнен құр қалады.
Күрделі және үйірлі анықтауыштар дауыс ырғағы жағынан да бір
ритмикалық топ болып келеді. Бұл сөйлемде тізбектеліп айтылған бірнеше
анықтауыштардың жігі сол дауысталу тұтастығына қарай айрылады. Мысалы:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды (Абай).
Дегенде екі күрделі, екі үйірлі анықтауыш бар: 1) қақтаған ақ
күмістей; 2) кең маңдайлы; 3) аласы аз. Жоғары өлеңнің соңғы жолында қара
көзі деген анықтауыштық тіркес бар. Одан бұрынғы үйірлі анықтауыш солармен
ұласа айтылғанмен, қара деген анықтауыш үйірлі мүшеніңқұрамына енбейді.
Сондай-ақ Көктемдегі қызғалдақтай заман (Жамбыл) дегенде екі анықтауыш бар:
1) қызғалдақтай (заман); 2) қызық (заман).
Сөйтіп, үйірлі және күрделі анықтауыштар өзара байланысқан бірнеше
сөзден құралып, сол тұтас күйінде бір сөзді анықтайтын болады.
Сабақтасқан синтаксистiк тiзбектегi мүшелердiң құрамы, осылай, әртүрлi
болып түрленiп отыруы сол құрамға eнeтiн басыңқы компоненттң . өзi басқа
сөз тipкeciнiң бағыныңқы компонентi болумен жене олардың синтаксистiк
қызметiмен байланысты. Сондықтан анықтауыш негiзiнде бастауышты,
толықтауышты анықтаумен қатар,' анықтауышты да (iлiк септеудегi) анықтай
бередi, толықтауыш негiзiнде баяндауышты толықтауымен қатар толықтауышты да
пысықтауышты да толықтай бередi. Қазанның қақпағының..., қазанның
қақпағындай..., жолдасыма тапсыруыңа..., жолдасыма тапсыр [6].
Субстантив номинативтік фразеологизмдердің синтаксистік қызыметі
негізінен зат есім сөздердің синтаксистік қызметімен сәйкес. Анықтауыш
қызметін атқаруы: . Қу тақым қайным-ау, тізеңді құшып, тақымыңды қысып жата
бересің бе? – депті (ФС). Уа, қу таңдай жалайыр! Менен асқан еліңде Бар ма,
сірә, бір шайыр (Жамбыл). Талай ділмарлар суырылып шықты, талай қызыл өңеш,
бұлбұл тілдер сайрайды, бірақ еш шешімге келе алмаған (І.Е.). Бес ұлдың
буына піскен адуын, орақ ауыз әйел шалына соқтыға кірді (Ғ.Мұс.). Ағайын-
жекжаты жер-жерде бар, өрісі кең жігіт (ФС). Бірақ Жұматайдың өзін кім
дерсің? Сіз деуге бұл еңгезердей үлкен бойлы, әдемі қара мұртты, ашушаң,
бұлтиған пәлеқор көзді, кекірдей кісі (М.Ә).
Г.Ж.Өтегенова Орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің
жасалуы атты зерттеу жұмысында сол кезеңдегі анықтауыш сипатын баяндай
келе, төмендегіше ойларды айтады: Жалпы түркітанымдық зерттеу еңбектерінде
сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ, анықтауыштық есімдер тобы (именные
определительные группы) дегенге ерекше көңіл бөлініп келген еді. Себебі,
түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің синтаксистік құрылысында кездесетін
ерекше құбылыстарды айқындауды басты міндет етіп қойған болатын. Мәселен,
изафеттің бірінші түріне байланысты Н.К.Дмитриев зат есім мен зат есімнің
жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста
жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі ретінде саналады.
Түркі тілдері тарихи синтаксисінің даму заңдылықтары бойынша сөз
тіркестері бірте-бірте атау мәнді сөздерге айналады. Мәселен, Мұқаддимат
әл-Әдаб сөздігіндегі тази ит (292) – тазы ит, теве табан (277) – түйе
табан, сүт тиш (133) – сүт тіс сынды тіркестер мен қазіргі қазақ тіліндегі
боз торғай, қара торғай, ащы ішек, тоқ ішек сөз тіркестердегі боз, қара,
ащы, тоқ, тазы, түйе, сүт сөздері соңғы сыңарлардың анықтауышы емес,
олардың сынын да, сапасын да білдірмейді. Бұлардың тұтас атау ретінде
жұмсалатындығы нақты тілдік дәлелдер арқылы айқындалып тұр.
Мұқаддимат әл-Әдаб жазба ескерткішіндегі синтаксистiк сөз тiркесiнің
даяр тұрған тiркес еместігі, оның сөйлеу кезiнде дербес сөздердiң
грамматикалық заңдар бойынша еркiн тiркесуiнен жасалатындығы зерттеу
барысында анықталды. Сөз сыңарларының ыңғайына қарай ауыстырылуға
көнетiндiгi ескерiлiп, қарастырылды. Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде
сөздердің анықтауыштық қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының
қатарына жататыны секілді сөз тіркестерінің де заттардың, сапа-белгілердің,
қимыл – іс-әрекеттердің атауы ретінде қолданылатындығы, тілдің номинативті
құралдарының қатарына енетіндігі анықталды.
Ғалым сөз тіркестерін мынадай модельдерге жіктеп, олардың жасалуына
жеке-жеке тоқталып өткен:
1. Зат есім + сан есімді тіркестер;
2. Зат есім + есімдікті тіркестер;
3. Зат есім + сын есімді тіркестер;
4. Зат есім + есімшелі тіркестер;
5. Зат есім + -ырға, - арға инфинитивтері;
6. Екі есім сөзден құралған анықтауыштық тіркестер;
7. Зат есім + қос сөздер;
8. Анықтауыштық қатынастағы жайылма сөз тіркестері.
Матаса байланысатын сөздер – негiзiнде, зат есiмдер. Сөздік материалы
негізінде зат есiм мағынасында не зат есiм орнына жұмсалатын сөздердiң бәрi
сол тiркестiң бiрiншi не екiншi сыңары бола алатындығын байқаймыз. Мысалы:
евниң көкүси (92) – үйдің шатыры, евниң оки (92) – үйдің қарысы, өтүк
астари (193) – етіктің ұлтарағы, өтүк ипи (232) – етіктің бауы. Өзге орта
ғасыр жазба ескерткіштерінде дунийа иңи – дүниенiң заты (ҚБ), дунийа қуты –
дүниенiң бақыты (ҚБ), севүглүг нишаны – сүюшiнiң нышаны (3472), сөз түгүни
– сөздің түйіні (Мн), Қайдуның оғлы (Ж) – Қайдуның ұлы, пиазның түбі (ТШ) –
жуаның түбі болып келеді. Анықтауыштық қатынастағы iлiк жалғаулы сөздердiң
алуан түрлi құрамда айтылуына қарай матаса байланысқан сөз тiркестерi әр
түрлi қатынаста жұмсалатындығы анықталды.
Түркі тілдерінде сандық анықтауышты білдіруде сан есім және
нумеративті сөздер мен зат есімдер арасында ілік септік қатынасы болмағаны
белгілі. Сан есім + нумеративті сөз + зат есім құрылымды сан есімді
тіркестер өздерінен кейінгі қатарда тұрған өлшеу обьектісі күйіндегі зат
есіммен қабыса байланысады. Бұл құрылым қазақ тілінде нумеративті сөз
тіркестерінің зат есімдермен бірге құрайтын күрделі сөз тіркесі болады.
Сонымен бірге, бүкіл түркі тілдерінің ішінде нумеративті сөз бар
құрылымдардың толық және нормаға сай формасы болып табылады [7, 32-33]. Бұл
үлгіде сан есіммен бірге нумеративті сөз сандық анықтауыштық қызмет
атқарады. Мысалы, қазақ тілінде екі қап шөп, бір топ бала, бір уыс мақта,
бір қазан сүт сынды болып келсе, Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде бир тутам
от (54) – бір тұтам шөп, бир йаш оғлан (153) – бір жас бала болып келеді.
Бұдан шығатын қорытынды, зат есім тұлғасындағы тіркестер сөздік мәтінінде
қабыса байланысқан сөз тіркестері сан есім – нумеративті сөз үлгісіндегі
тіркестердің жасалуы жағынан бір-біріне ұқсас екендігі анықталды.
Қабыса байланысқан зат есімдердің алғашқы сыңары анықтауыш болып,
екінші сыңары анықталушы ретінде анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Есімді
тіркестерде тіркес құрамындағы сын есімдер мен зат есімдер қабыса
байланысады. Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде бірінші компоненттегі сын есім
екінші компоненттегі зат есімді атаулық мәнге жеткізетін сындық белгі болып
келеді.
Қабыса байланысқан зат есімдердің сан есімді тіркестер сияқты
байланысып, анықтауыштық қатынаста жұмсалуы олардың өзара ұқсастық жақтарын
танытады. Мұнда бағыныңқы сыңардағы зат есім сын есімдер тәрізді басыңқы
сыңардағы зат есімнің сындық қасиетін білдірген.
Муқаддимат әл-Әдаб сөздігінің тілінде осындай тiркесте айтылатын зат
есiмдер тобы көбiнесе екi сөзден құралады. Олар өзара әр уақытта
анықтауыштық қатынаста тұрады. Мысалы: йахши балчик (29) – жақсы балшық,
түгәл қут (3414) – шын дәулет, сарик ат (908) – сары жылқы, көр хатун (712)
– соқыр әйел, сарик тикен (63) – сары тікен, йахши киши (168) – жақсы адам,
йорық тил (158) – жүйрік тіл, йахши үн (1003) – жақсы дауыс, ач хатун (756)
– аш әйел, сарик чүпчүк (301) – сары шымшық, йаңшады тер тилиг (171) – тіл
безер мылжың. Бұлар өзара анықтауыштық қатынаста айтылғанымен, сөйлемде бір
заттың күрделі анықтауыштары, кейде басқа да мүше болып жұмсалады. Осы
тәрiздi қатар тұру арқылы бiрiн-бiрi анықтайтын зат есiмдер тобы екi, үш,
кейде төрт сөзден құралуы мүмкiн.
Бiрқатар зат есiмдер анықтауыштық құрамда жұмсалу үшiн өз алдында
басқа анықтауыштардың болуын керек етедi. Мысалы: тегри неме (492) -
дөңгелек зат, келе базар (80) - мал базар, теве тирнак (277) - түйе табан,
ашлик каричан (44) - астық керуен, танг неме (686) - ғажайып зат, екки
күнлүг қонуқ - екі күндік қонақ (3482), йайығ дунийа - баянсыз дүние (3486)
деген сөз тіркестері дүние баянсыз, қонақ күндік деп айтылмайды, баянсыз
дүние дегенде ғана анықтауыштық құрамға енеді. Екки күнлүг қонуқ – екі
күндік қонақ (3482) күндік қонақ деп жалаң айтылмайды [8].
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа
есімдерден болған мүшелерді түрлі жағынан сипаттап тұрады. Сөйлемде
заттардың әр түрлі сынын, сапасын білдіретін сөздер көбіне анықтауыш
қызметінде жұмсалады. Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала
береді. Сондай құрылысына қарап, оларды дара анықтауыш, күрделі анықтауыш,
үйірлі анықтауыш деп үшке бөлеміз. Түрлі сөз таптарынан жасалатын
анықтауыштардың мағыналары да әр түрлі болады. Оларды мағынасына қарай
негізгі екі топқа бөлуге болады: сапалық анықтауыш, меншікті анықтауыш.
Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше, атау тұлғалы
зат есімдерден болған анықтауыштар жатады; меншік анықтауышқа ілік
жалғауында айтылған анықтауыштаржатады. Сапалық анықтауыштар анықтайтын
сөздерімен қабыса байланысады, меншікті анықтауыштар матаса байланысады.
Анықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Анықтауышы
түсірілген сөйлемдерге тән бір ерекшелік – кей жағдайларда толымсыз сөйлем
контекстің қатысынсыз-ақ толық қабылданады [9, 10]. Жеке тұрғанда да мазмұн
олқылығы болмайды: 1. Ұлан қанжығаға бөктерген ауыр қоржынды шешіп алды. 2.
Салмақтағандай қос қарды селкілдетті. 3. Тағы қыбырсыз қалды. 4. Кешкі
күннің қиғаш сәулесі қарашығында дірілдеді (С.Сматаев). Контекстің соңғы
сөйлеміндегі анықтауыштың бос орнын қабылдану үдерісі кезінде алшақ тұрып
байланысқан бірінші сөйлемдегі ұлан зат есімі басады. Алайда сөйлем
толымсыз. Себебі жатыс формалы қарашық сөзі тәуелденіп, өзінің алдынан
келетін меншік иесін қажет етеді де, сөйлем Кешкі күннің қиғаш сәулесі
ұланның қарашығында дірілдеді түріне ауысады. Қара-шық сөзі ұланға
тәуелденіп тұрғанымен де, оның өн бойына емес, мекендік тұрғыдан алғанда,
көзіне немесе жанарына қатысты. Көз немесе жанар сөздерімен осылай
тұрақты түрде түркі тілдеріне тән изафеттік тіркес жасайтын болғандықтан,
олар арнайы айтылмайды да, қабылдануда ассоциация негізінде толықтырылады.
Сондықтан мұндай сөздер көп жағдайда сөйлеу контексінен арнайы орынды
иелене бер-мейді. Құрамы жағынан толымды және қабылдануда адресаттың білім
қорымен декодталады. Сонда, айтылуға жоспарланған сөйлем мынадай толымды
конструкция болып шығар еді: Кешкі күннің қиғаш сәулесі ұланның көзінің
қарашығында дірілдеді.
Өзге сөйлем мүшелері сияқты, анықтауыш мүшенің де сөйлем
құрылысынан түсірілуі сөйлеуге дейінгі кезеңдердің өзінде-ақ белгіленеді.
Осылармен қатар анықтауыштың бос орнын қатар тұрған сөйлемдегі бас-тауыш,
толықтауыш, баяндауыш мүшелер де ауыстыра алады. Біздің негізгі нысанға
алып отырған мен-шіктік анықтауыштың сөйлем құрылысынан түсірілуі
маңызсыздану құбылысына ғана байланысты емес, аталған анықтауышсыз
толымсыз сөйлемдердің кейінгі контекске де қатыстысы болады [10, 73-74-
б.].
1.2. Айқындауыш
Айқындауыш – анықтауыштың ерекше бір түрі. Ол анықтайтын сөзінің
заттық не пысықтауыштық сапасын қосымша, жанама қасиет ретінде айқындайды.
Бұл жағынан анықтауышқа ұқсас болғанмен, одан кейбір өзгешеліктері бар:
1) Анықтауыш анықтайтын сөзінің алдында тұрып, оның өзіне тән,
басқа заттан ерекше сынын, сапасын білдірсе, айқындауыш
анықтайтын сөзінен кейін тұрып, көбінесе оның лексикалық
мағынасын, мүшелік қызметін басқа сөздермен дәлелдеп
толықтырады немесе қосымша, көлденең сапасын көрсетеді.
Сонда айқындалатын сөз зат болса, айқындауыш оның, дәлдеп
айтқанда, қай зат, не оның қай тобына, қай бөлшегіне, қай
түріне жататын зат екенін, мезгілдік үстеу болса, дәлдеп
айтқанда, қай зат не оның қай тобына, қай бөлшегіне, қай
түріне жататын зат екенін, мезгілдік үстеу болса, дәлдеп
айтқанда, қай мезгіл екенін, есімдік болса, соның дәлдеп
айтқанда, кім, кімдер екенін білдіреді: инженер-
механизатор; кеше, майдың орнына; біз, оқушылар т.б.
Айқындауыштар құрылысына қарай үшке бөлінеді:
1. Қосалқы айқындауыш; 2. Қосарлы-айқындауыш; 3. Оңашаланған-
айқындауыш.
Қосалқы айқындауыш зат есімдердің қосымшасы ретінде жұмсалатын
сөздер болады. Олар анықталатын сөздердің қосымша заттық сапасы
болатындықтан анықтауыштардай олармен тығыз байланыста болмайды. Сондықтан
олар айқындайтын сөздерімен орын ауыстыра береді: Алпамыс батыр, Жамбыл
ақын, Әсет балуан, Жарас қарт, Баян бәйбіше, Хафиза келін, Қамбар батыр,
Оспан табельщик, Досбол бригадир, Әбен мырза, Тойбазар ақсақал, Қайырғали
жолдас.
Бұл сияқты анықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің
анықталатын сөзі көбінесе кісі аты, оны анықтайтын қосалқы айқындауыштар
батыр, балуан, ақын, етікші, машинашы, табельщик, бригадир, мерген, мырза,
қарт, ақсақал, бәйбіше, келін, құда, сұлу, жолдас, қалқам, шырағым, жаным
сияқты зат, кейде сын есімдер болады.
Қосалқы айқындауыш сөйлемде айқындайтын сөзімен ұласып, ол екеуі
сөйлемнің біртұтас күрделі мүшесі болып жұмсалады. Тиісті грамматикалық
қосымшалар айқындауыш сөздерге ғана жалғанады: Баян бәйбіше аң-таң
(Ә.Әбішев). Ағаш ұсталығы цехының мастері Вавилов пен Исай табельщик аяңдап
ананың қасына келді (М.Горький). Сейдахан болыс Құрбан ұстаны әулетімен осы
Шеңгелдіге асырып көшірген (А.Тоқмағанбетов). Жақия ақсақалмен дойбы
ойнайын деп едім (М.Иманжанов).
Қосарлы айқындауыш деп анықтайтын сөзімен қосақталып одан кейін
тұратын сөздерді айтамыз: телефон-автомат; инженер-технолог; батыр-ұшқыш;
хата-лаборатория; Қарағанды- сұрыптаушы; Алматы-бірінші.
Қосарланған айқындауыштар қазақ тілінде көп кездеспейді. Олар орыс
тілінен терминдер алу және орысшадан қазақшаға аудару процесінде тілімізге
соңғы кездерде ғана еніп, қазақ әдебиет тілінің де нормасына айналып
келеді.
Оңашаланған айқындауыш деп өзі қатысты сөзінен соң тұрып, ерекше
әуенмен айтылып, анықтайтын сөзінің заттық, шақтық, т.б. мағынасын дәлдеп
көрсететін айқындауышты айтамыз. Олар айқындайтын сөздерінен және
сөйлемдегі басқа мүшелерден дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, айтылады да,
жазуда көбінесе екі жағынан үтірмен бөлінеді. Оңашаланған айқындауыштар
арқылы ұғым екінші рет қайталанып айтылады; айқындалатын сөз жалпылық
ұғымда жұмсалып, айқындауыш оны нақты түрде саралап, дәлдеп айтқан сөз не
сөздер тіркесі болады. Ол айқындалатын сөзге ой екпінін түсіріп, оған
ерекше мән беріп, мәнерлі етіп айту керек болғанда, тыңдауыш мен оқушының
назарын соған аудару керек болғанда және сөйлемдегі сөз мағынасын дәлдеп
аша кету керек болғанда қолданылады:
Олар, чапаевшылар, Чапаевпен істес болғандығы үшін өздерін бақытты
деп санады (Д. Фурманов). Еліміздің шығысында, Орал мен Сибирьда, жаңа
көмір-металлургия базалары жасалды. Артынан, Абай ұғындырған соң, олар
үндемей қалысты (М.Әуезов). біз, балалар, Қымбатқа еліктейміз (С.Мұқанов).
Оңашаланған айқындауыштар айқындайтын сөздерімен тұлғалас, мағына
жағынан әуендес болады: айқындалушы бір грамматикалық тұлғада не
грамматикалық мағынада айтылса айқындауыш та сонымен қиысып, сондай тұлғада
не мағына жағынан онымен үндес келетін басқа тұлғада жұмсалады. Мысалы,
біздер дегеннің айқындауышы да, біз дегеннің айқындауышы да пионерлер,
оқушылар, колхоз мүшелері сияқты көптік жалғауда айтылады.
Айқындауыштардың айқындайтын сөздерімен тұлғалас болатынын мына
мысалдардан көруге болады:
Мен саған өзімше, кочегарша, айтайын (М.Горький). Өзім ұшырған
қыраныма, Нұрланыма, жұрт жапқан жалаға мен де сеніп жүр деп қалып па ең?
(Ә.Әбішев).
Айқындауыш дараланған зат есім болып, айқындалатын сөз көптік
жалғауындағы жалпылық ұғымды білдіретін зат болса және ол екеуі екі түрлі
сөздер тобына жататын болса, айқындауыш көптік тұлғада және атау тұлғада
қиыспауы мүмкін: Оқушылар, оның бірі Жартас, ... Кеше, майдың онында ...
Менің қарындасым, университетте оқып жүрген Рақия, т.б.
Оңашаланған айқындауыштың кейбір нұсқалары қазақ тілінде бұрын да
бар еді, бірақ оның сапаланып жетілуі, көп жұмсалып әдеби тілдің нормасына
айналуы соңғы 30-40 жылдар ішінде ғана болады. Әсіресе, осы процесте орыс
тілінің игілікті әсерінен анық көруге болады.
Айқындауыштар дауыс ырғағы арқылы оқшауланып айтылуына сәйкестеніп
жазуда үтірмен (сызықшамен де) бөлінуі оларды дұрыс оқып, дұрыс айтудың
таңбасы болады.
Сөйлемнің грамматикалық құрылымында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден
басқа, сол мүшелерді мағыналық жағынан айқындай, нақтылай, дәлдей түсетін
мүшелер де болады. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұларды айқындауыш мүшелер
деп атайды. Айқындауыш мүшелердің анықтауыш мүшеден елеулі йырмашылықтары,
өзіне тән ерекше сипаттары бар.
Біріншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөзінің алдында келсе, айқындауыш
соңынан келеді.
Екіншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөзімен синтаксистік қатынастағы
тіркес құраса, айқындауыш өзі айқындайтын сөзімен тіркес құрамайды, оны тек
мағыналық жағымен нақтылайды, айқындайды.
Үшіншіден, анықтауыш сөйлемнің бір тұрлаусыз мүшесі қызметін атқарса,
айқындауыш өзі айқындайтын мүшемен тұлғалас келіп, сол мүше тәрізді қызмет
атқарады.
Төртіншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөздерімен ұласпалы интонацияда
айтылатын болса, айқындауыш мүшелердің өзіне тән ерекше үні, екпіні болады,
соған сай жазуда арнайы тынысбелгілері қойылады.
Айқындауыш мүшелердің қазақ тілінде үш түрі белгілі: 1) қосалқы
айқындауыш, 2) қосарлы айқындауыш, 3) оңашаланған айқындауыш.
Қосалқы айқындауыш, әдетте, зат есімдерге қатысты болып, солардың
лексикалық мағыналарын заттық, сапалық жағынан қосымша айқындайды. Абай
ақын, Қамбар батыр, Біржан сал, Омар ақсақал, Ұлжан бәйбіше тағы осындай
тіркестердегі зат есімнен кейінгі сөздер олардың ерекше белгілерін атап
көрсету арқылы сөйлемнің жалпы мазмұнына қосымша мағына беріп, толықтырып
тұрғаны айқын. Осылай орналасуына сәйкес ол сөздер өздері айқындайтын
сөздерінің ажырамас бөлшегіне айналып кеткен. Сондықтан бұл екі сөз бір
ғана мүше қызметін атқарады, грамматикалық грамматтикалық тұлғалар осы
айқындауыш мүшеге жалғанады. Мұның өзі олардың тұтас күйінде сөйлемнің кез
келген мүшесі бола алатындығын көрсетеді. Салтанат бойжеткеннің Тыныбек
үйіне алғаш келгені – бұл емес (Әуезов) – анықтауыш; Кәрі әжесі Зере
бәйбіше, таяғына сүйеніп тұр екен (Әуезов) – бастауыш т.б.
Қосарлы айқындауыштар қазақ тілінде көп кездеспейді. Олар орыс тілінен
енген терминдер алу және орысшадан қазақшаға аудару процесінде тілімізге
соңғы кездерде ғана еніп, қазақ әдеби тілінің де нормасына айналып келеді.
Қазіргі тілімізде кездесетін телефон-автомат, инженер-технолог,
лексика-семантикалық, Алматы-бірінші, жазушы-ғалым, ақын-жазушы т.б.
тәрізді қос сөздердің бірі екіншісін немесе керіснше айқындап тұрады. Бұлар
осы қалыптасқан қосарлы күйінде сөйлемнің кез келген мүшесі бола алады.
Әйел-ана барлық қиындықты жеңетін сарқылмайтын күш, көзді бұлақ емес пе?
(Мүсірепов). Біздің шахта – алыптың проектісін жасауға инженер Дәуірұлын
жібергенбіз (Ерубаев).
Қазақ тілінде ең көп қолданылатын айқындауыш түрі – оңашаланған
айқындауыштар. Айқындауыштың бұл түрі өзі айқындайтын сөзінен кейін тұрып,
сол сөзді, сөйлем мүшесін мағыналық жағынан нақтылай, саралай, дәлдей
түседі. Оңашаланған айқындауыштар өзі айқындайтын сөздерімен тұлғалас
болып, онымен мүшелік жағынан тең дәрежеде келеді де, айтылуда интонациялық
жағынан басқа мүшелерде ерекшеленіп, жазылуда үтір немесе сызықшамен
ажыратылады. Оңашаланған мүшелер құрамы жағынан жеке сөздер де, сөз
тіркестері де, тіпті, сөйлем де бола алады: Сол арманын Ербол апарып, әуелі
Тоғжанның жеңгесіне, Асылбектің келіншегіне, айтыпты (Әуезов). Мейрам мен
Щербаков әңгімелесіп отырғанда, келген – осы Орлов (Мұстафин). Отанымыздағы
бауырлас елдердің әрқайсысының әдебиет тілін, соның ішінде көркем әдебиет
тілін, сөз ету – аса қиын бағалы жайдың бірі (Әуезов).
Оңашаланған айқындауыштардың тілімізде көне дәуірден келе жатқаны –
дәлелденген құбылыс. Қазіргі кезде ол тілімізде өте жиі қолданылады.
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕН ЖАСАЛҒАН АНЫҚТАУЫШТАР
Есімшелерден болған анықтауыштар
Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай? деген сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады.
Етістіктен жасалған анықтауыштар туралы ғалым А.Байтұрсынов мынадай ой
айтады: ...Бесінші – анықтауыш болатын етістік (көбінесе есімше түрінде).
Мысалы: 1) Алушы адам алданды. 2) Барған кісі келмеді. 1) Кім алданды? –
адам. Алушы адам не қылды? – алданды. Қай адам алданды? – алушы (адам). 2)
Кім келмеді? – кісі. Барған кісі не қылды? – келмеді. Қай кісі келмеді? –
барған (кісі). Алушы дегенді айтпай, құр адам алданды деп қана қойса,
қай адам алданғаны белгісіз, әйтеуір адам алданған ғана болып табылады.
Алушы деген сөз қосылса, алданған қай адам екені ашылып, анықталады.
Алушы деген сөз қай? деген анықтауыш сұрауына жауап беріп тұр. Екінші
мысалда: Барған деген сөзді айтпай, кісі келмеді деп қана қойғанда,
келмеген қай кісі екені белгісіз, тек біреу келмеген болып шығады. Барған
деген сөзді қосқанда, келмеген қай кісі екені анық болады. Барған деген
сөз қай деген анықтауыш сұрауына да жауап беріп тұр. Алушы, барған
деген сөздер анықтауыш. Бұл сөздің екеуі де есімше етістік, бірі осы
шақтық, екіншісі өткен шақтық түрде айтылған.
Ескерту. Етістік жалғыз есімше түрінде ғана анықтауыш болмайды. Басқа
түрінде де болады. Мәселен: Алмақтың бермегі бар. Алмақтың несі бар? –
бермегі (бастауыш), алмақтың бермегі нешік? – бар (баяндауыш). Ненің
бермегі бар? – алмақтың (анықтауыш) [11, 278]. Қарап отырсақ, ғалым сол
кездің өзінде-ақ етістіктен жасалған анықтауыштар туралы дәл басып айтқан.
Әсіресе, бұл тұстағы есімше қызметіне ерекше назар аударта білген.
Есімшелерден анықтауыштардың жасалуына кіріспес бұрын, есімше туралы
тоқталып кеткенді жөн көрдік:
Есімше деп қимыл мағынасын сақтай отырып, сын есімнің анықтауыш
қызметінде қолданылып, сөйлемде заттанып, зат есімше түрленетін етістіктің
түрі аталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
І тарау. Анықтауыш туралы түсінік 6
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Анықтауыштың сипаттамасы 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2. Айқындауыш 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
.
2.1. Есімшелерден болған анықтауыштар 22
... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Анықтауыштық қатынастағы есімше+зат есім үлгісі .. 28
2.3. Есімшелі күрделі анықтауыштар 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.4. Басқа сөз таптарынан болған анықтауыштар ... ... ... ... .. 43
Қорытынды 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдегі ерекшеліктерді зерттеу, оның
заңдылықтарын ашып, жан-жақты қырларын көрсету тіл ғылымының объектілерінің
бірі. Тіліміздегі сөйлем мүшелерінің бойында болатын өзіндік табиғаты,
ерекшелігі, түрлері, жасалу жолдары, тіркесу қаілеттілігі, қалыптасуы
сияқты заңдылықтарды тереңдете зерттеу арқылы ғана белгілі ерекшеліктердің
беті ашылады. Бұл салада қазақ лингвистері келелі еңбек етті, әйтсе де,
тіліміздегі барлық грамматикалық құбылыстар зерттеліп, өзінің шешімін тапты
деуге болмайды.
Етістіктен жасалған анықтауыштардың табиғаты туралы пікірлердің,
айтылған ойлар мен тұжырымдардың бар болғанымен бұл тақырыпқа кеңінен
арналмағандығы білеміз. Бұл тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысының тақырыбы
өзекті болып табылады.
Бұл жұмыс қазіргі қазақ тіліндегі етістіктерден жасалған анықтауыштар
табиғатын зерттеп, жүйелеуге арналды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазіргі қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштар табиғатын кеңінен
сөз ету.
Бұл мәселені шешуде төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ тіліндегі етістіктен жасалған анықтауыштарға сипаттама
беру;
- есімшелерден болған анықтауыштарды тілдік материалдармен
дәлелдеу;
- есімшелі күрделі анықтауыштар туралы сөз ету;
- есімшелі оралымдарды жасауға қатысатын сөз таптарын байланысу
формалары мен тәсілдеріне қарай жеке-жеке қарастыру;
- басқа сөз таптарынан болған анықтауыштарға да тоқталу.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі,
сипаттама әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны қазақ тіліндегі
етістіктерден жасалған анықтауыштар.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің тілдік
материалдары көркем әдеби және публицистика стильдерінде жазылған
мәтіндерден жинақталды. Әдеби тілдің үлгісі ретінде А.Құнанбаев,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов
т.б. ақын-жазушылар шығармаларының материалдары алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Осыған дейін қолданылып
келе жатқан оқулықтар мен оқу құралдарындағы синтаксистік талдауларды
басшылыққа ала отырып, тіліміздің табиғатында бар, бірақ қолданылмай келе
жатқан, болмаса белгілі себептермен өз тұрғысында қарастырылмай жүрген
синтаксистік құбылыстарды практикада дұрыс пайдалана білетіндей деректермен
толықтыруды көздедік.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. АНЫҚТАУЫШ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1. Анықтауыштың сипаттамасы
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есімнің орнына жұмсалатын
басқа есім сөздерінен болған мүшелермен ғана байланысып, сол мүшелерді
түрлі бейнелері жағынан сипаттап тұрады.
Қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымдары анықтауышқа мынадай
сипаттамалар береді:
А.Байтұрсынов анықтауыштың сын есім, зат есім, сан есім, есімдік,
етістік (есімше) сөздерден жасалатындығын көрсетеді. Автор алушы сөзін де
есімшеге жатқызады. Ғалым ілік жалғаулы сөздің анықтауыштық қызметін,
жалғаулық, одағай, бүтін сөйлемнің де анықтауыш болуын сөз ете келе,
қандай? не? неше? нешінші? кімнің? не етуші? не еткен? сұрақтарын алға
тартады. Ғалым алтын жүзік жоғалды сөйлеміндегі алтын сөзіне не? сұрағына
жауап береді деуін қазір басқаша ойлау керек сияқты [1, 31].
Ғалым Қ.Жұбанов тілдің барлық саласына өз үлесін қалдыра білді.
Ғалымның синтаксис туралы негізгі ойлары Қазақ тілі грамматикасы деген
еңбегінде. Автор ойынша, сөйлем бір сөзді де, бірнеше сөзді де болады. Бір
сөзді сөйлем – басы, қол-аяғы жоқ тас-домалақ дене сияқты, яғни іштей
талдауға болмайды. Ал көп сөзді сөйлем – басы, кеудесі, қолы, аяғы бар дене
сияқты. Көп сөзді сөйлемнің осындай түгел ойдың бір бөлшегін білдіретін әр
сөзін сөйлем мүшесі деген автор оларды баяндауыш, бастауыш және айқындауыш
деп үшке бөледі. Ғалымның тілімен айтсақ, айқындауыштар, тұрлаусыз мүшелер.
Сөйлемнің айқындауыш мүшелері анықтауыш пен толықтауыш арқылы тиянақталған.
Ғалым жалғаулы болса, толықтауышқа, жалғаусыз болса анықтауышқа телиді [2,
401-402].
Н.Сауранбаевтың анықтауышты қабыспалы, матаулы деп топтауы және
қандай? қай? қанша? неше? кімнің? ненің? сұраулары негізінде жасалуы
қазіргі күні қолдауын тапты. Сын есім, сан есім, есімдіктен жасалуын
көрсеткен ғалым зат есім, сын еімдердің –дай, -дей, -тай, өтей түрі есіммен
тіркескенде ғана анықтауыш, ал етістікпен тіркескенде пысықтауыш болуын
дұрыс көрсетеді. Ғалым пікірінде, айқындауыш мүше де көбіне зат есім,
есімшеден, тұйық райдан, көсемшенің -ғалы және үстеуден болған мүшені
айқындайды. Сонымен қатар айқындауыштың өзі анықтайтын сөзімен тұлғалас
келеді деуі де дұрыс. Ғалым айқындауыштың бір-ақ түрін беріп, оның екі
түрлі тыныс белгісін көрсетеді. Біріншіден, айқындауыштар екі жағынан
үтірмен және айқындалушы мүше жалпы есімнен болса, жақшаға алынады:
Февральдің 7 күні (кеше) қалалық интеллигенцияның жиналысы болды [3, 153].
Сөйлемде әртүрлі синтаксистік қызметте жұмсалатын әр заттың өзіне
ғана тән не бір тектес көп затқа ортақ сапалары болады. Бір затты өзге
нәрселерден сол сапалық ерекше белгілеріне қарай айыруға болады. Заттардың
әртүрлі сындық, сапалық белгілерін білдіретін сөздер сөйлемде, көбінесе
анықтауыш қызметінде жұмсалады.
Алыс жол атты сынайды,
Ауыр жол ерді сынайды. (М. М.)
Сәлім қызық кітапқа оқыды.
Бұл сөйлемдердегі алыс жол, ауыр жол, қызық кітап деген тіркестерде
жол, кітап деген зат есім сөздерінің алдындағы алыс, ауыр, қызық деген сын
есім сөздері арқылы сол заттардың бойында болатын айрықша белгілерінің бір
түрі көрсетілген. Синтаксистік қызметі жағынан лыс, ауыр, қызық сөздері
сөйлемде анықтауыш болып тұр.
Заттың белгісін (сынын, түр, түсін, т.б.), заттық сапасын,
меншіктілігін, санын білдіретін тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейді.
Анықтауыштар қандай? Қай? Қайсы? (қайсысы?) қайдағы? Недегі? Кімнің?
Ненің? Қанша? Неше? Нешінші? Қайткен? Неткен? деген сұраулардың біріне
жауап береді [4, 266].
Аспазшы тәтті самсалар пісірді. 2) Боцманның жуан даусы бар болып
шықты. (Л.К.) 3. Ойдағы ел қырдағы елмен араласып. (А.Қ.) 4) Менің белгім
осы. 5) Ұлыған қасқырдың даусы жан-жақтан естілді. (С.М.) 6) Ойда он
сиырдың мүйізі сырқырайды. (М.М.).
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа
есімдерден болған мүшелерді түрлі жағынан сипаттап тұрады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш, т.б. қызметтерде жұмсалатын әр заттың
өзіне тән, кейде көп затқа ортақ сапалары болады. Бір затты басқа заттардан
сондай сапаларына қарай айырып танимыз. Сөйлемде заттардың әртүрлі сынын,
сапасын білдіретін сөздер көбінесе анықтауыш (атрибут) қызметінде
жұмсалады; олар заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны сияқты
сапаларын білдіреді де, анықтайтын сөзімен тығыз байланыста айтылады.
Мысалы, таяқ деген – жалпылауыш зат есім. Оның ұзын, қысқа, жуан, жіңішке,
ақ, қара, имек, қисық, қайқы бас тәрізді көптеген сыны болуы мүмкін.
Солардың бірі не бірнешеуі бір сөйлемде осы заттың анықтауышы болып,
сөйлемде айтайын деген ойымызды айқындай түседі. Қисық ағаш, қысқа жіп
дегендер – сын есім мен зат есімдерден құралған анықтауыштық тіркестер.
Бұйра толқын ойнақшып тұр. Жасыл жапырақ сыбдыр қағады деген сөйлемдердегі
анықтауыштар мен анықтауыш сөздер де сын есім мен зат есімдерден құралған.
Қазақ тілінде анықтауыштардың көпшілігі анықтайтын зат есімдерінен
оқшауланбай, қатар тұрып, қабыса байланысады, олар (анықтауыш пен
анықталатын сөздер, фразалық (ритмикалық) бір екпінге бағынып, екпін
жағынан бір түйдек (комплекс) болып тұрады. Мысалы, семіз қой, гүлденген
өмір сияқты анықтауыштық тіркестегі сөздер жұбын жазбай қабыса байланысады
да, тиісті грамматикалық тұлғалар тек анықталатын зат есімдерге жалғанады.
Анықтауыштар сөйлемде әр түрлі белгісі болып, бағыныңқы мүше ретінде
жұмсалғанмен, олар анықтайтын затына, сонымен қатар түгел сөйлемге көрік
беріп, әсерлі етіп тұрады. Сондықтан олар әдебиетте көрікті ойдың көркем
бояуы қызметінде де жұмсалады. Бұйра толқын, асау Терек (Абай), алтын күн,
жазық дала, жұмсақ жел, т.б.
Бұл сияқты эпитеттердің поэтикалық тілде көркемдік мәні зор.
Жалпы ереже бойынша анықтауыштар зат есімдерден болған мүшені
анықтайды. Кейде ол зат есім орнына жұмсалған есімді, сан есімді де
анықтауы мүмкін: Асқар мен Ержан далаға шықса... көзілдірікті, қылышты
біреу арбадан түсіп жатыр екен (С.Мұқанов). Есік алдында Олжабек мінген
торы қаңтарулы тұр екен (Ғ.Мұстафин).
Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді. сондай
құрылысына қарап, оларды дара анықтауыш, күрделі анықтауыш, үйірлі
анықтауыш деп үшке бөлеміз.
Түрлі сөз таптарынан жасалатын анықтауыштардың мағыналары да әртүрлі
болады. Оларды мағынасына қарай негізгі екі топқа бөлуге болады: 1) сапалық
анықтауыш, 2) меншікті анықтауыш.
Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше, атау
тұлғалы зат есімдерден болған анықтауыштар жатады; меншік анықтауышқа ілік
жалғауында айтылған анықтауыштар жатады.
Сапалық анықтауыштар анықтайтын сөздерімен қабыса байланысады,
меншікті анықтауыштар матаса байланысады [1, 160-161].
Анықтауыш мүшенің қызметі де өзі тіркесетін сөздің лексика-
семантикалық ерекшелігімен тығыз байланысты. Олар, негізінен, зат
есімдерден немесе заттанған басқа сөз таптарынан болған мүшелермен
атрибутивтік қатынаста болады да, өзі анықтайтын сөздермен интонациялық
жағынан ыңғайласып, бір ритмикалық топ құрайды. Анықтауыштар - өзіндік
лексикалық та, грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде тұрақталған
синтаксистік категория.
Анықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінен, сын есімдер
болғанымен, зат есім, есімдік, сан есім, етістіктің есімше, қимыл есімдерде
тұрған орны не арнаулы грамматикалық тұлғалар арқылы анықтауыштық қызметте
жұмсалады. Сондай-ақ анықталатын сөздердің де тек бастауыш қызметінде
жұмсалуы міндетті бола бермейді. Сөйлемнің кез келген мүшелері анықтауыш
бола алады, тек олардың түбірі заттық мағынада қолданылса болды.
Анықтауыштардың күрделі түрі интонациялық жағынан өзара бөліп-жаруға
келмейтін, лексикалық бірлік ретінде түсініледі. Олардың жасалуының бірнеше
жолдары бар:
1. Сапалық және қатыстық (туынды) сын есімдердің тіркесінен
болады: Түсі ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды, кесек мұрынды
Бөжей осы отырғанның бәрінен де сұлу (Әуезов).
2. Екі сапалық сын есім тіркесінен болады: Сақал-шашы бір реңдес,
қара бурыл Сүйіндік ... Құнанбайға тесіле қарамайды (Әуезов).
3. –ғы, -гі (-дағы, -дегі) тұлғасы арқылы жасалады:
- негізгі сөз бен көмекші есімнің тіркесінен: Игілік Ұлытаудан
бергі елдерді аралап қайтып еді (Мүсірепов). Үй ішіндегі
үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды (Әуезов).
- Есімдік пен зат есім немесе заттанған басқа сөз таптарының
тіркесінен: Сол күнгі ауаның райы да әлі күнгі есімнен
қалмайды (Сейфуллин).
- Есімше мен зат есім тіркесінен: Өткен түнгі оқиға қала халқын
теңселтіп жіберді.
- Күрделі сан есімдер, сан есімді анықтауышы бар зат есім сөздер
тіркесінен: Жұрттың он алтыдағы баласы кісіге жалданып, я
үйінде кәсіп етіп, әке-шешесін асырап отыр (Майлин). Жуырда
ауданнан 15 шақырым жердегі Есеншағым мекенінен орталық су
құбыры тартылды.
4. Қабыса байланысқан негізгі және туынды түбір есімдер, есімшелі
тіркестер басқа бір сөзді анықтайды: Сонау етекте жазыққа
беттеп екі қотан қой өріп барады (Мұстафин). Он екі қанат
үйдің әр керегесін төрт жігіт қолдасып, әрең жайды
(Мүсірепов). Асқақтаған таусыз, мұнартқан ормансыз ... шөл
даладан бұл жерге келген Асқар рақаттанып қалды (Мұқанов).
5. Жалқы есімдер мен сықылды, секілді, тәрізді, деген, дейтін
тәрізді көмекші сөздердің тіркесі: ...Шәкір бай... Кәдір
сияқты кісінің Айша сияқты қос өрімдей қызын мал-жанын сала
қадалып алғалы жатыр (Сейфуллин).
6. Өзара матасу, меңгеру, қабысу арқылы байланысқан предикаттық
мәніндегі есімшелі, есімді тіркестер өзінің субъектісі
болатындай сөздердің алдында келіп, соларды анықтайды:
Терезенің көзінен түскен күн сәулесі Бақыттың бетінен сүйіп,
еркелетіп ойнатқандай болады. Ана Қадірдің үлкен баласы
Сонабайдың үйінің сыртында жолдастарымен отырған төрт-бес кісі
- сол Боранбайдың баласы (Сейфуллин). Алдыңғы сөйлемде
Терезенің көзінен түскен тіркесі күн сәулесі сөзінің, екінші
сөйлемдегі Ана Қадірдің баласы тіркесі Сонабайдың сөзінің,
Сонабайдың үйінің сыртында отырған тіркесі төрт-бес кісі
тіркесінің алдарында келіп, сол сөздерді анықтап тұр. Ал сол
анықталатын сөздерде анықтауыш боп тұрған тіркестерді алдыңғы
жағына қойса, ол сөздер субъектілік қызмет атқарып, тіркес
сөйлемдік құрылымға түсер еді. Қалай болғанда да, күрделі
анықтауыштардың осындай құрылымда сөйлем ішінде көбірек
қолданылуы қазіргі әдеби тілде мол кездеседі. Бұл сөйлемдегі
ойдың кең, ауқымды боп берілуін қамтамасыз ететін тәсіл боп
отыр.
7. Тілімізде осындай құрылымға ұқсас, бірақ предикаттық
қатынастағы (бастауыш, баяндауышы бар) тіркестер тобы
тұтасымен бір сөзді немесе бір лексикалық бірлік ретіндегі
сөздер тобын анықтауы да жиі кездеседі. Бұлар, әдетте, үйірлі
анықтауыштар деп аталады. Жалпы алғанда үйірлі анықтауыштардың
соңғы сөзі зат есімге іші алтын, сырты күміс, сын есімге ажымы
мол, сан есімге, мөлшерлік сөздерге жасы 25 шамасындағы, саны
көп, модальдық сөздерге қалың қара қасы бар, тірлік белгісі
жоқ, есімшелерге құрағы жайқалған, иісі мұрын жаратын біткен
болады да, сол тобымен тұтаса отырып, зат есімді не заттық
мағынадағы сөздерді анықтайды. Бұл жердің адамдарында сіз
білмейтін тағы бір мінез бар (Сланов). Ұйқысы келмеген сқар
құлағын... әлсіз толқынға тікті (Мұқанов). ...Аласы аз қара
көз нұр жайнайды (Абай).
Анықтауыштарды, әдетте, мағыналық жағынан сапалық және меншікті деп
бөледі. Жасалу жолдары мен байланыс тәсілдеріне қарай қабыса байланысқан
және матаса байланысқан анықтауыштарға сәйкес келеді.
1. Сын есімдерден жасалған анықтауыштар. Сын есімдердің
лексикалық мағынасы зат есімдердің мағынасымен тікелей қатысты
болғандықтан, оның зат есімді сапалық, сандық жағынан анықтауы
– ең басты синтаксистік қызметі боып табылады. Сын есімдер зат
есім немесе заттық мағынадағы басқа сөз таптарымен қабыса
байланысып атрибуттық қатынас құрайды. Қонақ үйде дөңгелек
стол үстінде, қызғылт күңгірт сәулесі бар тас шам жанып тұр
(Әуезов).
2. Зат есімдер өзара қабыса байланысып бірі екіншісінің
анықтауышы болады: - Омбыдан келген карден шыны аяқтарды шығар
сандықтан! Бас қанттың қалғанын тұтасымен қоярсың!
(Мүсірепов).
3. Сан есімнен болған анықтауыштардың да мәні зат есімдерге
тікелей байланысты, себебі олар заттың мөлшерін, сандық
шамасын, ретін т.б. білдіреді. Сан есімдер өздері анықтайтын
сөздермен қабыса байланысады: Абай осы кезде арбаға отырайық
деп екі әйелге белгі берді (Әуезов).
4. Есімдіктерден қабыса байланысып, анықтауыш қызметінде
қолданылатындары – сілтеу, өздік және бірсыпыра белгісіздік,
сұрау, жалпылауыш есімдіктері.
5. Етістіктердің ішінде есімше және қимыл есімдері анықтауыш
қызметінде жұмсалады: Тығылған аң бары рас болса, ін түбінде
жатуға қанша шыдар дейсіз (Мұқанов).
6. Зат есімдер немесе басқа да заттанған сөз таптары ілік
жалғауында келіп, басқа зат есімдермен не заттанған сөз
таптарына матаса байланысып, анықтауыш қызметінде қолданылады.
Анықталатын сөздер әр уақытта тәуелдік жалғауында болады.
Кейде бір ілік жалғаулы сөз бірнеше бірыңғай сөздерді анықтап,
кейде бірнеше ілік жалғаулы сөз бір ғана сөзді анықтайды.
Тәуелдік жалғауының мәніне байланысты ілік жалғауының, тіпті
ілік жалғаулы анықтауыштың өзі (көбінесе, жіктеу есімдіктері)
түсіріліп айтылатын жағдайлары болады.
Анықтауыштар мынадай жағдайларда үнемі ілік септік жалғаулы болып
қолданылады:
1. Матаса байланысқан сөздер арасына басқа сөздер түскенде:
Құнанбаевтың мынау жауабын айрықша ескерулеріңді сұраймын
(Әуезов).
2. Есімдіктер (өз есімдігінен басқа), заттанған сын есім, сан
есім, есімшелер және тәуелдеулі есімдер меншікті анықтауыш
қызметінде үнемі жалғаулы болып келеді: Абай аға, мынау –
біздің үйлер. Жуынған сұлудың қос шынтағы шашын көтеріп
бүлкілдегендей (Әуезов). Мұндай мінезі біреуіміздің
қарабасымызға арнаулы сөзі болып келенде байқалатын еді
(Мүсірепов).
Ілік септігінің түсіріліп айтылуы көбінесе күрделі тіркестер құрамында
болады да, жасырын ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөз тіркесінің
бір ғана компоненті қызметін атқарады, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Түнде, ел орынға отыра, Көкшетау қаласына келді. Бетіне ай сәулесі нұрын
төгіп, төсектен жібек шашы салбырайды (Сейфуллин). [5, 654-656].
Анықтауыштар басқа сөйлем мүшелері сияқты әлденеше сөзден де құралады.
Олар өзара берік байланыста тұрған сөз тіркестері болады: ұзын бойлы жігіт,
ақ сақалды кісі, ши барқыт қамзолды келіншек, өңі сұп-сұр адам, жасы үлкен
кісі.
Бірінші топтағы күрделі анықтауыштар (ұзын бойлы жігіт, ақ сақалды
кісі, ши барқыт қамзолды келіншек) күрделі сын есімдерден (ұзын бойлы,, ақ
сақалды) және зат есімдер мен туынды сын есімнен (ши барқыт қамзолды)
құралған. Ол анықтауыштардың құрамындағы сөздердің алдыңғылары соңғыларын
анықтап барып, сол сөз тіркесі түйдекті тобымен басқа зат есімді анықтайды.
Сондықтан мұндай күрделі анықтауыштарды өзара атрибуттық қатынастағы
сөздерден құралған күрделі анықтауыштар деп қараймыз. Екінші топтағы
анықтауыштар (өңі сұп-сұр, жасы үлкен) зат есім мен сын есімнен құралған.
Бұлар өзара анықтауыштық ыңғайда айтылмаған, бірі бастауыш, екіншісі оның
баяндауышы ыңғайында айтылған. Сөйтіп тұрып олар сол тобымен басқа заттарға
тікелей қатысты болып тұр. Ондай анықтауыштарды предикаттық қатынастағы
сөздерден құралған үйірлі анықтауыштар деп қараймыз.
Атрибуттық қатынастағы күрделі анықтауыштар анықталатын заттардың
шоғырланған тіке сапасы ретінде жұмсалады: ұзын бойлы кісі, ат жақты жігіт,
т.б.
Предикаттық қатынастағы үйірлі анықтауыштар анықтайтын сөздерін басқа
заттардың сапалары арқылы анықтайды: бойы ұзын кісі, малы көп ауыл, сен
көрген бала, ұяты бар келіншек, т.б.
Күрделі анықтауыштар тобындағы сөздер өзара қабыса және матаса
байланысқан әртүрлі сөз таптарынан құралады: ақ орамалды, ұзын бойлы, майда
жалды, төрт қырлы, ат жақты, күміс қоңыраулы, мақпал қара шашты, қызыл
күрең, ақ күмістей, дөңгелек қара сақалды, қақтаған ақ күмістей, таудай
талапты, кер маралдай, кербез, семізше келген, қала халқының.
Осылар сияқты, күрделі анықтауыштар түрлі сөздерден құралғанда олардың
құрамы көбінесе екі-үш (кейде одан да көп) сөзді болып келеді. Әдебиеттен
мысалдар:
Ақ басты Алатаудың Жамбылымын (Жамбыл). Көкшенің кілемдей келбетті
даласындағы көп көл күміс теңіздей дөп-дөңгелек боп күнге шағылысуын қарашы
(С.Мұқанов). Көктемдегі қызғалдақтай қызық заман... (Жамбыл). Қақтаған ақ
күмістей кең маңдайлы, аласы аз қара көзі нұр жайнайды (Абай). Керілген кер
маралдай кербез сұлу, қиын ғой сұлулардың сырын білу (И.Байзақов). Асан...
семізше келген қырықпа қызыл тоқтыны алып келді (С.Мұқанов).
Үйірлі анықтауыштар тобының құрамындағы сөздердің бірінші сыңары зат
есім, жіктік, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік
жалғауының көбінесе ІІІ жағында айтылады. Ал олардың екінші сыңары сын
есім, есімше және бар, жоқ, көп, аз деген сөздер болады:
Бұрышта түсі суық таяқ тұр (Ғ.Сланов). Аласы аз қара көз нұр жайнайды
(Абай). Басы аппақ, денесі керген төстіктей... белгілі Иван келді
(Ғ.Мұстафин). Жүні көгілдір, маңдайы ақ қасқа, құйрығы шолақ бұл иттердің
үлкендігі арыстандай (С.Мұқанов). Бұл жердің адамдарында сіз білмейтін тағы
бір мінез бар (Ғ.Сланов). Есіркеп тұратын үйдің іші сіз көргендей емес.
Ұйқысы келмеген Асқар құлағын... әлсіз толқынға тікті (С.Мұқанов). Талабы
жоқ бала білімнен құр қалады.
Күрделі және үйірлі анықтауыштар дауыс ырғағы жағынан да бір
ритмикалық топ болып келеді. Бұл сөйлемде тізбектеліп айтылған бірнеше
анықтауыштардың жігі сол дауысталу тұтастығына қарай айрылады. Мысалы:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды (Абай).
Дегенде екі күрделі, екі үйірлі анықтауыш бар: 1) қақтаған ақ
күмістей; 2) кең маңдайлы; 3) аласы аз. Жоғары өлеңнің соңғы жолында қара
көзі деген анықтауыштық тіркес бар. Одан бұрынғы үйірлі анықтауыш солармен
ұласа айтылғанмен, қара деген анықтауыш үйірлі мүшеніңқұрамына енбейді.
Сондай-ақ Көктемдегі қызғалдақтай заман (Жамбыл) дегенде екі анықтауыш бар:
1) қызғалдақтай (заман); 2) қызық (заман).
Сөйтіп, үйірлі және күрделі анықтауыштар өзара байланысқан бірнеше
сөзден құралып, сол тұтас күйінде бір сөзді анықтайтын болады.
Сабақтасқан синтаксистiк тiзбектегi мүшелердiң құрамы, осылай, әртүрлi
болып түрленiп отыруы сол құрамға eнeтiн басыңқы компоненттң . өзi басқа
сөз тipкeciнiң бағыныңқы компонентi болумен жене олардың синтаксистiк
қызметiмен байланысты. Сондықтан анықтауыш негiзiнде бастауышты,
толықтауышты анықтаумен қатар,' анықтауышты да (iлiк септеудегi) анықтай
бередi, толықтауыш негiзiнде баяндауышты толықтауымен қатар толықтауышты да
пысықтауышты да толықтай бередi. Қазанның қақпағының..., қазанның
қақпағындай..., жолдасыма тапсыруыңа..., жолдасыма тапсыр [6].
Субстантив номинативтік фразеологизмдердің синтаксистік қызыметі
негізінен зат есім сөздердің синтаксистік қызметімен сәйкес. Анықтауыш
қызметін атқаруы: . Қу тақым қайным-ау, тізеңді құшып, тақымыңды қысып жата
бересің бе? – депті (ФС). Уа, қу таңдай жалайыр! Менен асқан еліңде Бар ма,
сірә, бір шайыр (Жамбыл). Талай ділмарлар суырылып шықты, талай қызыл өңеш,
бұлбұл тілдер сайрайды, бірақ еш шешімге келе алмаған (І.Е.). Бес ұлдың
буына піскен адуын, орақ ауыз әйел шалына соқтыға кірді (Ғ.Мұс.). Ағайын-
жекжаты жер-жерде бар, өрісі кең жігіт (ФС). Бірақ Жұматайдың өзін кім
дерсің? Сіз деуге бұл еңгезердей үлкен бойлы, әдемі қара мұртты, ашушаң,
бұлтиған пәлеқор көзді, кекірдей кісі (М.Ә).
Г.Ж.Өтегенова Орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің
жасалуы атты зерттеу жұмысында сол кезеңдегі анықтауыш сипатын баяндай
келе, төмендегіше ойларды айтады: Жалпы түркітанымдық зерттеу еңбектерінде
сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ, анықтауыштық есімдер тобы (именные
определительные группы) дегенге ерекше көңіл бөлініп келген еді. Себебі,
түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің синтаксистік құрылысында кездесетін
ерекше құбылыстарды айқындауды басты міндет етіп қойған болатын. Мәселен,
изафеттің бірінші түріне байланысты Н.К.Дмитриев зат есім мен зат есімнің
жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста
жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі ретінде саналады.
Түркі тілдері тарихи синтаксисінің даму заңдылықтары бойынша сөз
тіркестері бірте-бірте атау мәнді сөздерге айналады. Мәселен, Мұқаддимат
әл-Әдаб сөздігіндегі тази ит (292) – тазы ит, теве табан (277) – түйе
табан, сүт тиш (133) – сүт тіс сынды тіркестер мен қазіргі қазақ тіліндегі
боз торғай, қара торғай, ащы ішек, тоқ ішек сөз тіркестердегі боз, қара,
ащы, тоқ, тазы, түйе, сүт сөздері соңғы сыңарлардың анықтауышы емес,
олардың сынын да, сапасын да білдірмейді. Бұлардың тұтас атау ретінде
жұмсалатындығы нақты тілдік дәлелдер арқылы айқындалып тұр.
Мұқаддимат әл-Әдаб жазба ескерткішіндегі синтаксистiк сөз тiркесiнің
даяр тұрған тiркес еместігі, оның сөйлеу кезiнде дербес сөздердiң
грамматикалық заңдар бойынша еркiн тiркесуiнен жасалатындығы зерттеу
барысында анықталды. Сөз сыңарларының ыңғайына қарай ауыстырылуға
көнетiндiгi ескерiлiп, қарастырылды. Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде
сөздердің анықтауыштық қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының
қатарына жататыны секілді сөз тіркестерінің де заттардың, сапа-белгілердің,
қимыл – іс-әрекеттердің атауы ретінде қолданылатындығы, тілдің номинативті
құралдарының қатарына енетіндігі анықталды.
Ғалым сөз тіркестерін мынадай модельдерге жіктеп, олардың жасалуына
жеке-жеке тоқталып өткен:
1. Зат есім + сан есімді тіркестер;
2. Зат есім + есімдікті тіркестер;
3. Зат есім + сын есімді тіркестер;
4. Зат есім + есімшелі тіркестер;
5. Зат есім + -ырға, - арға инфинитивтері;
6. Екі есім сөзден құралған анықтауыштық тіркестер;
7. Зат есім + қос сөздер;
8. Анықтауыштық қатынастағы жайылма сөз тіркестері.
Матаса байланысатын сөздер – негiзiнде, зат есiмдер. Сөздік материалы
негізінде зат есiм мағынасында не зат есiм орнына жұмсалатын сөздердiң бәрi
сол тiркестiң бiрiншi не екiншi сыңары бола алатындығын байқаймыз. Мысалы:
евниң көкүси (92) – үйдің шатыры, евниң оки (92) – үйдің қарысы, өтүк
астари (193) – етіктің ұлтарағы, өтүк ипи (232) – етіктің бауы. Өзге орта
ғасыр жазба ескерткіштерінде дунийа иңи – дүниенiң заты (ҚБ), дунийа қуты –
дүниенiң бақыты (ҚБ), севүглүг нишаны – сүюшiнiң нышаны (3472), сөз түгүни
– сөздің түйіні (Мн), Қайдуның оғлы (Ж) – Қайдуның ұлы, пиазның түбі (ТШ) –
жуаның түбі болып келеді. Анықтауыштық қатынастағы iлiк жалғаулы сөздердiң
алуан түрлi құрамда айтылуына қарай матаса байланысқан сөз тiркестерi әр
түрлi қатынаста жұмсалатындығы анықталды.
Түркі тілдерінде сандық анықтауышты білдіруде сан есім және
нумеративті сөздер мен зат есімдер арасында ілік септік қатынасы болмағаны
белгілі. Сан есім + нумеративті сөз + зат есім құрылымды сан есімді
тіркестер өздерінен кейінгі қатарда тұрған өлшеу обьектісі күйіндегі зат
есіммен қабыса байланысады. Бұл құрылым қазақ тілінде нумеративті сөз
тіркестерінің зат есімдермен бірге құрайтын күрделі сөз тіркесі болады.
Сонымен бірге, бүкіл түркі тілдерінің ішінде нумеративті сөз бар
құрылымдардың толық және нормаға сай формасы болып табылады [7, 32-33]. Бұл
үлгіде сан есіммен бірге нумеративті сөз сандық анықтауыштық қызмет
атқарады. Мысалы, қазақ тілінде екі қап шөп, бір топ бала, бір уыс мақта,
бір қазан сүт сынды болып келсе, Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде бир тутам
от (54) – бір тұтам шөп, бир йаш оғлан (153) – бір жас бала болып келеді.
Бұдан шығатын қорытынды, зат есім тұлғасындағы тіркестер сөздік мәтінінде
қабыса байланысқан сөз тіркестері сан есім – нумеративті сөз үлгісіндегі
тіркестердің жасалуы жағынан бір-біріне ұқсас екендігі анықталды.
Қабыса байланысқан зат есімдердің алғашқы сыңары анықтауыш болып,
екінші сыңары анықталушы ретінде анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Есімді
тіркестерде тіркес құрамындағы сын есімдер мен зат есімдер қабыса
байланысады. Мұқаддимат әл-Әдаб сөздігінде бірінші компоненттегі сын есім
екінші компоненттегі зат есімді атаулық мәнге жеткізетін сындық белгі болып
келеді.
Қабыса байланысқан зат есімдердің сан есімді тіркестер сияқты
байланысып, анықтауыштық қатынаста жұмсалуы олардың өзара ұқсастық жақтарын
танытады. Мұнда бағыныңқы сыңардағы зат есім сын есімдер тәрізді басыңқы
сыңардағы зат есімнің сындық қасиетін білдірген.
Муқаддимат әл-Әдаб сөздігінің тілінде осындай тiркесте айтылатын зат
есiмдер тобы көбiнесе екi сөзден құралады. Олар өзара әр уақытта
анықтауыштық қатынаста тұрады. Мысалы: йахши балчик (29) – жақсы балшық,
түгәл қут (3414) – шын дәулет, сарик ат (908) – сары жылқы, көр хатун (712)
– соқыр әйел, сарик тикен (63) – сары тікен, йахши киши (168) – жақсы адам,
йорық тил (158) – жүйрік тіл, йахши үн (1003) – жақсы дауыс, ач хатун (756)
– аш әйел, сарик чүпчүк (301) – сары шымшық, йаңшады тер тилиг (171) – тіл
безер мылжың. Бұлар өзара анықтауыштық қатынаста айтылғанымен, сөйлемде бір
заттың күрделі анықтауыштары, кейде басқа да мүше болып жұмсалады. Осы
тәрiздi қатар тұру арқылы бiрiн-бiрi анықтайтын зат есiмдер тобы екi, үш,
кейде төрт сөзден құралуы мүмкiн.
Бiрқатар зат есiмдер анықтауыштық құрамда жұмсалу үшiн өз алдында
басқа анықтауыштардың болуын керек етедi. Мысалы: тегри неме (492) -
дөңгелек зат, келе базар (80) - мал базар, теве тирнак (277) - түйе табан,
ашлик каричан (44) - астық керуен, танг неме (686) - ғажайып зат, екки
күнлүг қонуқ - екі күндік қонақ (3482), йайығ дунийа - баянсыз дүние (3486)
деген сөз тіркестері дүние баянсыз, қонақ күндік деп айтылмайды, баянсыз
дүние дегенде ғана анықтауыштық құрамға енеді. Екки күнлүг қонуқ – екі
күндік қонақ (3482) күндік қонақ деп жалаң айтылмайды [8].
Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа
есімдерден болған мүшелерді түрлі жағынан сипаттап тұрады. Сөйлемде
заттардың әр түрлі сынын, сапасын білдіретін сөздер көбіне анықтауыш
қызметінде жұмсалады. Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала
береді. Сондай құрылысына қарап, оларды дара анықтауыш, күрделі анықтауыш,
үйірлі анықтауыш деп үшке бөлеміз. Түрлі сөз таптарынан жасалатын
анықтауыштардың мағыналары да әр түрлі болады. Оларды мағынасына қарай
негізгі екі топқа бөлуге болады: сапалық анықтауыш, меншікті анықтауыш.
Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше, атау тұлғалы
зат есімдерден болған анықтауыштар жатады; меншік анықтауышқа ілік
жалғауында айтылған анықтауыштаржатады. Сапалық анықтауыштар анықтайтын
сөздерімен қабыса байланысады, меншікті анықтауыштар матаса байланысады.
Анықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Анықтауышы
түсірілген сөйлемдерге тән бір ерекшелік – кей жағдайларда толымсыз сөйлем
контекстің қатысынсыз-ақ толық қабылданады [9, 10]. Жеке тұрғанда да мазмұн
олқылығы болмайды: 1. Ұлан қанжығаға бөктерген ауыр қоржынды шешіп алды. 2.
Салмақтағандай қос қарды селкілдетті. 3. Тағы қыбырсыз қалды. 4. Кешкі
күннің қиғаш сәулесі қарашығында дірілдеді (С.Сматаев). Контекстің соңғы
сөйлеміндегі анықтауыштың бос орнын қабылдану үдерісі кезінде алшақ тұрып
байланысқан бірінші сөйлемдегі ұлан зат есімі басады. Алайда сөйлем
толымсыз. Себебі жатыс формалы қарашық сөзі тәуелденіп, өзінің алдынан
келетін меншік иесін қажет етеді де, сөйлем Кешкі күннің қиғаш сәулесі
ұланның қарашығында дірілдеді түріне ауысады. Қара-шық сөзі ұланға
тәуелденіп тұрғанымен де, оның өн бойына емес, мекендік тұрғыдан алғанда,
көзіне немесе жанарына қатысты. Көз немесе жанар сөздерімен осылай
тұрақты түрде түркі тілдеріне тән изафеттік тіркес жасайтын болғандықтан,
олар арнайы айтылмайды да, қабылдануда ассоциация негізінде толықтырылады.
Сондықтан мұндай сөздер көп жағдайда сөйлеу контексінен арнайы орынды
иелене бер-мейді. Құрамы жағынан толымды және қабылдануда адресаттың білім
қорымен декодталады. Сонда, айтылуға жоспарланған сөйлем мынадай толымды
конструкция болып шығар еді: Кешкі күннің қиғаш сәулесі ұланның көзінің
қарашығында дірілдеді.
Өзге сөйлем мүшелері сияқты, анықтауыш мүшенің де сөйлем
құрылысынан түсірілуі сөйлеуге дейінгі кезеңдердің өзінде-ақ белгіленеді.
Осылармен қатар анықтауыштың бос орнын қатар тұрған сөйлемдегі бас-тауыш,
толықтауыш, баяндауыш мүшелер де ауыстыра алады. Біздің негізгі нысанға
алып отырған мен-шіктік анықтауыштың сөйлем құрылысынан түсірілуі
маңызсыздану құбылысына ғана байланысты емес, аталған анықтауышсыз
толымсыз сөйлемдердің кейінгі контекске де қатыстысы болады [10, 73-74-
б.].
1.2. Айқындауыш
Айқындауыш – анықтауыштың ерекше бір түрі. Ол анықтайтын сөзінің
заттық не пысықтауыштық сапасын қосымша, жанама қасиет ретінде айқындайды.
Бұл жағынан анықтауышқа ұқсас болғанмен, одан кейбір өзгешеліктері бар:
1) Анықтауыш анықтайтын сөзінің алдында тұрып, оның өзіне тән,
басқа заттан ерекше сынын, сапасын білдірсе, айқындауыш
анықтайтын сөзінен кейін тұрып, көбінесе оның лексикалық
мағынасын, мүшелік қызметін басқа сөздермен дәлелдеп
толықтырады немесе қосымша, көлденең сапасын көрсетеді.
Сонда айқындалатын сөз зат болса, айқындауыш оның, дәлдеп
айтқанда, қай зат, не оның қай тобына, қай бөлшегіне, қай
түріне жататын зат екенін, мезгілдік үстеу болса, дәлдеп
айтқанда, қай зат не оның қай тобына, қай бөлшегіне, қай
түріне жататын зат екенін, мезгілдік үстеу болса, дәлдеп
айтқанда, қай мезгіл екенін, есімдік болса, соның дәлдеп
айтқанда, кім, кімдер екенін білдіреді: инженер-
механизатор; кеше, майдың орнына; біз, оқушылар т.б.
Айқындауыштар құрылысына қарай үшке бөлінеді:
1. Қосалқы айқындауыш; 2. Қосарлы-айқындауыш; 3. Оңашаланған-
айқындауыш.
Қосалқы айқындауыш зат есімдердің қосымшасы ретінде жұмсалатын
сөздер болады. Олар анықталатын сөздердің қосымша заттық сапасы
болатындықтан анықтауыштардай олармен тығыз байланыста болмайды. Сондықтан
олар айқындайтын сөздерімен орын ауыстыра береді: Алпамыс батыр, Жамбыл
ақын, Әсет балуан, Жарас қарт, Баян бәйбіше, Хафиза келін, Қамбар батыр,
Оспан табельщик, Досбол бригадир, Әбен мырза, Тойбазар ақсақал, Қайырғали
жолдас.
Бұл сияқты анықтауыштық қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің
анықталатын сөзі көбінесе кісі аты, оны анықтайтын қосалқы айқындауыштар
батыр, балуан, ақын, етікші, машинашы, табельщик, бригадир, мерген, мырза,
қарт, ақсақал, бәйбіше, келін, құда, сұлу, жолдас, қалқам, шырағым, жаным
сияқты зат, кейде сын есімдер болады.
Қосалқы айқындауыш сөйлемде айқындайтын сөзімен ұласып, ол екеуі
сөйлемнің біртұтас күрделі мүшесі болып жұмсалады. Тиісті грамматикалық
қосымшалар айқындауыш сөздерге ғана жалғанады: Баян бәйбіше аң-таң
(Ә.Әбішев). Ағаш ұсталығы цехының мастері Вавилов пен Исай табельщик аяңдап
ананың қасына келді (М.Горький). Сейдахан болыс Құрбан ұстаны әулетімен осы
Шеңгелдіге асырып көшірген (А.Тоқмағанбетов). Жақия ақсақалмен дойбы
ойнайын деп едім (М.Иманжанов).
Қосарлы айқындауыш деп анықтайтын сөзімен қосақталып одан кейін
тұратын сөздерді айтамыз: телефон-автомат; инженер-технолог; батыр-ұшқыш;
хата-лаборатория; Қарағанды- сұрыптаушы; Алматы-бірінші.
Қосарланған айқындауыштар қазақ тілінде көп кездеспейді. Олар орыс
тілінен терминдер алу және орысшадан қазақшаға аудару процесінде тілімізге
соңғы кездерде ғана еніп, қазақ әдебиет тілінің де нормасына айналып
келеді.
Оңашаланған айқындауыш деп өзі қатысты сөзінен соң тұрып, ерекше
әуенмен айтылып, анықтайтын сөзінің заттық, шақтық, т.б. мағынасын дәлдеп
көрсететін айқындауышты айтамыз. Олар айқындайтын сөздерінен және
сөйлемдегі басқа мүшелерден дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, айтылады да,
жазуда көбінесе екі жағынан үтірмен бөлінеді. Оңашаланған айқындауыштар
арқылы ұғым екінші рет қайталанып айтылады; айқындалатын сөз жалпылық
ұғымда жұмсалып, айқындауыш оны нақты түрде саралап, дәлдеп айтқан сөз не
сөздер тіркесі болады. Ол айқындалатын сөзге ой екпінін түсіріп, оған
ерекше мән беріп, мәнерлі етіп айту керек болғанда, тыңдауыш мен оқушының
назарын соған аудару керек болғанда және сөйлемдегі сөз мағынасын дәлдеп
аша кету керек болғанда қолданылады:
Олар, чапаевшылар, Чапаевпен істес болғандығы үшін өздерін бақытты
деп санады (Д. Фурманов). Еліміздің шығысында, Орал мен Сибирьда, жаңа
көмір-металлургия базалары жасалды. Артынан, Абай ұғындырған соң, олар
үндемей қалысты (М.Әуезов). біз, балалар, Қымбатқа еліктейміз (С.Мұқанов).
Оңашаланған айқындауыштар айқындайтын сөздерімен тұлғалас, мағына
жағынан әуендес болады: айқындалушы бір грамматикалық тұлғада не
грамматикалық мағынада айтылса айқындауыш та сонымен қиысып, сондай тұлғада
не мағына жағынан онымен үндес келетін басқа тұлғада жұмсалады. Мысалы,
біздер дегеннің айқындауышы да, біз дегеннің айқындауышы да пионерлер,
оқушылар, колхоз мүшелері сияқты көптік жалғауда айтылады.
Айқындауыштардың айқындайтын сөздерімен тұлғалас болатынын мына
мысалдардан көруге болады:
Мен саған өзімше, кочегарша, айтайын (М.Горький). Өзім ұшырған
қыраныма, Нұрланыма, жұрт жапқан жалаға мен де сеніп жүр деп қалып па ең?
(Ә.Әбішев).
Айқындауыш дараланған зат есім болып, айқындалатын сөз көптік
жалғауындағы жалпылық ұғымды білдіретін зат болса және ол екеуі екі түрлі
сөздер тобына жататын болса, айқындауыш көптік тұлғада және атау тұлғада
қиыспауы мүмкін: Оқушылар, оның бірі Жартас, ... Кеше, майдың онында ...
Менің қарындасым, университетте оқып жүрген Рақия, т.б.
Оңашаланған айқындауыштың кейбір нұсқалары қазақ тілінде бұрын да
бар еді, бірақ оның сапаланып жетілуі, көп жұмсалып әдеби тілдің нормасына
айналуы соңғы 30-40 жылдар ішінде ғана болады. Әсіресе, осы процесте орыс
тілінің игілікті әсерінен анық көруге болады.
Айқындауыштар дауыс ырғағы арқылы оқшауланып айтылуына сәйкестеніп
жазуда үтірмен (сызықшамен де) бөлінуі оларды дұрыс оқып, дұрыс айтудың
таңбасы болады.
Сөйлемнің грамматикалық құрылымында тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерден
басқа, сол мүшелерді мағыналық жағынан айқындай, нақтылай, дәлдей түсетін
мүшелер де болады. Қалыптасқан дәстүр бойынша, бұларды айқындауыш мүшелер
деп атайды. Айқындауыш мүшелердің анықтауыш мүшеден елеулі йырмашылықтары,
өзіне тән ерекше сипаттары бар.
Біріншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөзінің алдында келсе, айқындауыш
соңынан келеді.
Екіншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөзімен синтаксистік қатынастағы
тіркес құраса, айқындауыш өзі айқындайтын сөзімен тіркес құрамайды, оны тек
мағыналық жағымен нақтылайды, айқындайды.
Үшіншіден, анықтауыш сөйлемнің бір тұрлаусыз мүшесі қызметін атқарса,
айқындауыш өзі айқындайтын мүшемен тұлғалас келіп, сол мүше тәрізді қызмет
атқарады.
Төртіншіден, анықтауыш өзі анықтайтын сөздерімен ұласпалы интонацияда
айтылатын болса, айқындауыш мүшелердің өзіне тән ерекше үні, екпіні болады,
соған сай жазуда арнайы тынысбелгілері қойылады.
Айқындауыш мүшелердің қазақ тілінде үш түрі белгілі: 1) қосалқы
айқындауыш, 2) қосарлы айқындауыш, 3) оңашаланған айқындауыш.
Қосалқы айқындауыш, әдетте, зат есімдерге қатысты болып, солардың
лексикалық мағыналарын заттық, сапалық жағынан қосымша айқындайды. Абай
ақын, Қамбар батыр, Біржан сал, Омар ақсақал, Ұлжан бәйбіше тағы осындай
тіркестердегі зат есімнен кейінгі сөздер олардың ерекше белгілерін атап
көрсету арқылы сөйлемнің жалпы мазмұнына қосымша мағына беріп, толықтырып
тұрғаны айқын. Осылай орналасуына сәйкес ол сөздер өздері айқындайтын
сөздерінің ажырамас бөлшегіне айналып кеткен. Сондықтан бұл екі сөз бір
ғана мүше қызметін атқарады, грамматикалық грамматтикалық тұлғалар осы
айқындауыш мүшеге жалғанады. Мұның өзі олардың тұтас күйінде сөйлемнің кез
келген мүшесі бола алатындығын көрсетеді. Салтанат бойжеткеннің Тыныбек
үйіне алғаш келгені – бұл емес (Әуезов) – анықтауыш; Кәрі әжесі Зере
бәйбіше, таяғына сүйеніп тұр екен (Әуезов) – бастауыш т.б.
Қосарлы айқындауыштар қазақ тілінде көп кездеспейді. Олар орыс тілінен
енген терминдер алу және орысшадан қазақшаға аудару процесінде тілімізге
соңғы кездерде ғана еніп, қазақ әдеби тілінің де нормасына айналып келеді.
Қазіргі тілімізде кездесетін телефон-автомат, инженер-технолог,
лексика-семантикалық, Алматы-бірінші, жазушы-ғалым, ақын-жазушы т.б.
тәрізді қос сөздердің бірі екіншісін немесе керіснше айқындап тұрады. Бұлар
осы қалыптасқан қосарлы күйінде сөйлемнің кез келген мүшесі бола алады.
Әйел-ана барлық қиындықты жеңетін сарқылмайтын күш, көзді бұлақ емес пе?
(Мүсірепов). Біздің шахта – алыптың проектісін жасауға инженер Дәуірұлын
жібергенбіз (Ерубаев).
Қазақ тілінде ең көп қолданылатын айқындауыш түрі – оңашаланған
айқындауыштар. Айқындауыштың бұл түрі өзі айқындайтын сөзінен кейін тұрып,
сол сөзді, сөйлем мүшесін мағыналық жағынан нақтылай, саралай, дәлдей
түседі. Оңашаланған айқындауыштар өзі айқындайтын сөздерімен тұлғалас
болып, онымен мүшелік жағынан тең дәрежеде келеді де, айтылуда интонациялық
жағынан басқа мүшелерде ерекшеленіп, жазылуда үтір немесе сызықшамен
ажыратылады. Оңашаланған мүшелер құрамы жағынан жеке сөздер де, сөз
тіркестері де, тіпті, сөйлем де бола алады: Сол арманын Ербол апарып, әуелі
Тоғжанның жеңгесіне, Асылбектің келіншегіне, айтыпты (Әуезов). Мейрам мен
Щербаков әңгімелесіп отырғанда, келген – осы Орлов (Мұстафин). Отанымыздағы
бауырлас елдердің әрқайсысының әдебиет тілін, соның ішінде көркем әдебиет
тілін, сөз ету – аса қиын бағалы жайдың бірі (Әуезов).
Оңашаланған айқындауыштардың тілімізде көне дәуірден келе жатқаны –
дәлелденген құбылыс. Қазіргі кезде ол тілімізде өте жиі қолданылады.
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕН ЖАСАЛҒАН АНЫҚТАУЫШТАР
Есімшелерден болған анықтауыштар
Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай? деген сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады.
Етістіктен жасалған анықтауыштар туралы ғалым А.Байтұрсынов мынадай ой
айтады: ...Бесінші – анықтауыш болатын етістік (көбінесе есімше түрінде).
Мысалы: 1) Алушы адам алданды. 2) Барған кісі келмеді. 1) Кім алданды? –
адам. Алушы адам не қылды? – алданды. Қай адам алданды? – алушы (адам). 2)
Кім келмеді? – кісі. Барған кісі не қылды? – келмеді. Қай кісі келмеді? –
барған (кісі). Алушы дегенді айтпай, құр адам алданды деп қана қойса,
қай адам алданғаны белгісіз, әйтеуір адам алданған ғана болып табылады.
Алушы деген сөз қосылса, алданған қай адам екені ашылып, анықталады.
Алушы деген сөз қай? деген анықтауыш сұрауына жауап беріп тұр. Екінші
мысалда: Барған деген сөзді айтпай, кісі келмеді деп қана қойғанда,
келмеген қай кісі екені белгісіз, тек біреу келмеген болып шығады. Барған
деген сөзді қосқанда, келмеген қай кісі екені анық болады. Барған деген
сөз қай деген анықтауыш сұрауына да жауап беріп тұр. Алушы, барған
деген сөздер анықтауыш. Бұл сөздің екеуі де есімше етістік, бірі осы
шақтық, екіншісі өткен шақтық түрде айтылған.
Ескерту. Етістік жалғыз есімше түрінде ғана анықтауыш болмайды. Басқа
түрінде де болады. Мәселен: Алмақтың бермегі бар. Алмақтың несі бар? –
бермегі (бастауыш), алмақтың бермегі нешік? – бар (баяндауыш). Ненің
бермегі бар? – алмақтың (анықтауыш) [11, 278]. Қарап отырсақ, ғалым сол
кездің өзінде-ақ етістіктен жасалған анықтауыштар туралы дәл басып айтқан.
Әсіресе, бұл тұстағы есімше қызметіне ерекше назар аударта білген.
Есімшелерден анықтауыштардың жасалуына кіріспес бұрын, есімше туралы
тоқталып кеткенді жөн көрдік:
Есімше деп қимыл мағынасын сақтай отырып, сын есімнің анықтауыш
қызметінде қолданылып, сөйлемде заттанып, зат есімше түрленетін етістіктің
түрі аталады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz