Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың мағыналық табиғаты

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың танымдық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

1.1. Итке қатысты атаулардың этномәдени табиғаты ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Итке қатысты атауларға типологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3. «Ит» семасының мифтік бейненің көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13

2 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың мағыналық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

2.1. Фразеологиялық тіркестердегі « ит» сөзінің мағынасы ... ... ... ... .. 18
2.2. Мақал.мәтелдердегі «ит» атауының мағыналық көрінісі ... ... ... ... 21
2.3. Компаративті киноморфизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.4. Метафораланған киноморфизм терминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35

Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36

Кіріспе

Адамзат өркениеті, оның тіршілік санасы жануарлар дүниесімен тығыз байланысты. Мифологияда жануарлардың поэтикалық бейне ретінде көрінуі-қоғамның алғашқы синкреттік ойлау сатысында адам мен жануар арасына ешқашан теңдік белгісі қойылмағандығының дәлелі. Өйткені жер бетінде адамға ең жақын тіршілік иелерінің бірі-жануарлар әлемі. Әр халықтың танымына, тіршілігіне,ойлау менталитетіне қарай жануарлар бейнесінің берілуі де әрқилы.
«Ит» семасына байланысты қазақ тіліндегі тілдік бірліктер мен бейнелі сөздер әр түрлі аспектіде зерттелуіне ғылыми мүмкіндіктер мол. Киноморфизм (гр. Куоn ( куnos) иттердің түрлері (породы) мен оларды бағу, күту тікелей сөз тізбегінен ажыратылатын бірыңғай тұлға) мағынасында қолданылады. Зерттеуде «ит» семасына байланысты туындаған тілдегі барлық бірліктер мен бейнелі сөздер жиынтығын киноморфизм деп алды. Өйткені қазақ тіліндегі киноморфизмдер негізінде жасалған фразема, паремия,ономатопея,теңеу, терминдер секілді түрлі бейнелі тіркестер халықтың мифологиясымен, дүниетанымымен тығыз байланысты. Себебі адамға қатысты туған тілдік бірліктерге сол жануарлардың бойына біткен ерекше қасиеттері мен қимыл-әрекеттері, түрі-түсі, дене-тұлғасы ,дауысы,мінез-құлқы т.б. әсер етеді. Ит сөзінің мағынасын ашуда біз осы жағын ескеруді жөн көрдік. Сол себепті осы дипломдық жұмысы қазақ тіліндегі киноморфизмдердің танымдық деректері мен кинологиялық атаулардың лексикографиялық деректердегі көрінісіне арналады.
Зерттеудің өзектілігі. Халықтың мәдени дүниесі тіл арқылы танылатыны белгілі. Тіліміздегі кез келген сөзде белгілі бір мағына бар. Мағына әрбір сөздің «жаны» болса «ит» семасымен байланысты туған бірліктердің мағынасын ашып, оларға талдау жасау киноморфизмдердің зерттелу аясын тереңдете түседі.
Ұлттық болмысты танытатын тілдік қолданыстағы киноморфизм атауларды жан-жақты зерттеп, танып білудің ,олардың мән-мағынасын ашуға бағытталған терең зерттеулердің өзектілігі даусыз.
Халқымыздың ұлттық дүниесін бейнелейтін қазіргі қазақ тіліндегі киноморфизмдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді ,жүйелі түрде жаңа бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Осымен байланысты тіл білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым салаларымен антропология, психология, философия,логика, мифология,этнография т.б. тығыз қарым-қатынастың нәтижесінде танылып,ашылып отырады. Өйткені ұлттық мәдениет,болмыс,дін сияқты ұғымдарды толықтыратын ұлттық тілдің табиғатын, тілдің өзінің ішкі заңдылықтары негізінде ғана зерттеу жеткіліксіз. Бүкіл рухани қазынасын жтнақтап сақтайтын ұлттық тілді халықтыңтарихымен,мәдениетімен,ой танымымен ,жан ілімімен бірлікте қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді.
Қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы зерттеулер кешенді сипатта антропоцентристік бағыт және когнитивтік лингвистиканың әлемнің тілдік бейнесі теориясының негізінде жүргізілуде. Тілді зерттеудің танымдық парадигмасы дүниені тіл әлеміне тану қағидасына сай бағытта жүргізілуі- тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты .Қазақ тіл біліміндегі киноморфизмдердің танымдық деректерін көрсету.
Жұмыста мақсатқа сай мынадай зерттеу міндеттері қойылды:
- Кинологиялық атаулардың лексикографиялық деректердегі көрінісін анықтау,кинологиялық атаулардың танымдық табиғатын ашу және олардың типтерін анықтау.
- «Ит» семасын адамзаттың алғашқы ойлау сатысының көрінісін мифтік тілдік бірліктер негізінде айқындау:
- Киноморфизмдермен байланысты мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді этнопсихомәдениеттанулық тұрғыдан талдап, олардың коннотациялық мағынасын ашу:
- «Ит» семасының туындаған тілдік бірліктер мен бейнелі сөздердің уәждерін айқындау.
Зерттеудің нысаны. Ұлттық мәдени ерекшеліктерді сақтаған киноморфизмдер.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы, «Ғылым» 1997.
2. Нұрмағамбетов Ә. Сөз төркіні // Ана тілі, 1994, 20 қаңтар.
3. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Алматы, 1995.
4. Авакова Р.Ә. Фразеолгиялық семантика. Алматы, Қазақ университеті, 2002.
5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1975.
6. Б.Қалиевтің «Өсімдік атаулары»

7. «Фразеологиялық сөздік»

8.Құмай тазының тегі. Мақала.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың танымдық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7

1.1. Итке қатысты атаулардың этномәдени табиғаты
... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Итке қатысты атауларға типологиялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... . 9
1.3. Ит семасының мифтік бейненің
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

2 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың мағыналық табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

2.1. Фразеологиялық тіркестердегі ит сөзінің мағынасы
... ... ... ... .. 18
2.2. Мақал-мәтелдердегі ит атауының мағыналық көрінісі
... ... ... ... 21
2.3. Компаративті киноморфизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
2.4. Метафораланған киноморфизм терминдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 35

Пайдалынылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе

Адамзат өркениеті, оның тіршілік санасы жануарлар дүниесімен тығыз
байланысты. Мифологияда жануарлардың поэтикалық бейне ретінде көрінуі-
қоғамның алғашқы синкреттік ойлау сатысында адам мен жануар арасына ешқашан
теңдік белгісі қойылмағандығының дәлелі. Өйткені жер бетінде адамға ең
жақын тіршілік иелерінің бірі-жануарлар әлемі. Әр халықтың танымына,
тіршілігіне,ойлау менталитетіне қарай жануарлар бейнесінің берілуі де
әрқилы.
Ит семасына байланысты қазақ тіліндегі тілдік бірліктер мен
бейнелі сөздер әр түрлі аспектіде зерттелуіне ғылыми мүмкіндіктер мол.
Киноморфизм (гр. Куоn ( куnos) иттердің түрлері (породы) мен оларды бағу,
күту тікелей сөз тізбегінен ажыратылатын бірыңғай тұлға) мағынасында
қолданылады. Зерттеуде ит семасына байланысты туындаған тілдегі барлық
бірліктер мен бейнелі сөздер жиынтығын киноморфизм деп алды. Өйткені қазақ
тіліндегі киноморфизмдер негізінде жасалған фразема,
паремия,ономатопея,теңеу, терминдер секілді түрлі бейнелі тіркестер
халықтың мифологиясымен, дүниетанымымен тығыз байланысты. Себебі адамға
қатысты туған тілдік бірліктерге сол жануарлардың бойына біткен ерекше
қасиеттері мен қимыл-әрекеттері, түрі-түсі, дене-тұлғасы ,дауысы,мінез-
құлқы т.б. әсер етеді. Ит сөзінің мағынасын ашуда біз осы жағын ескеруді
жөн көрдік. Сол себепті осы дипломдық жұмысы қазақ тіліндегі
киноморфизмдердің танымдық деректері мен кинологиялық атаулардың
лексикографиялық деректердегі көрінісіне арналады.
Зерттеудің өзектілігі. Халықтың мәдени дүниесі тіл арқылы
танылатыны белгілі. Тіліміздегі кез келген сөзде белгілі бір мағына бар.
Мағына әрбір сөздің жаны болса ит семасымен байланысты туған
бірліктердің мағынасын ашып, оларға талдау жасау киноморфизмдердің
зерттелу аясын тереңдете түседі.
Ұлттық болмысты танытатын тілдік қолданыстағы киноморфизм атауларды
жан-жақты зерттеп, танып білудің ,олардың мән-мағынасын ашуға бағытталған
терең зерттеулердің өзектілігі даусыз.
Халқымыздың ұлттық дүниесін бейнелейтін қазіргі қазақ
тіліндегі киноморфизмдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді ,жүйелі
түрде жаңа бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы
тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Осымен байланысты тіл
білімінің тылсым құпиясы басқа да ғылым салаларымен антропология,
психология, философия,логика, мифология,этнография т.б. тығыз қарым-
қатынастың нәтижесінде танылып,ашылып отырады. Өйткені ұлттық
мәдениет,болмыс,дін сияқты ұғымдарды толықтыратын ұлттық тілдің табиғатын,
тілдің өзінің ішкі заңдылықтары негізінде ғана зерттеу жеткіліксіз. Бүкіл
рухани қазынасын жтнақтап сақтайтын ұлттық тілді
халықтыңтарихымен,мәдениетімен,ой танымымен ,жан ілімімен бірлікте қарау
мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика,
психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвистикалық мәдениеттану,
лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл
ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің құрылымдық, функционалдық
жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді.
Қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы зерттеулер кешенді сипатта
антропоцентристік бағыт және когнитивтік лингвистиканың әлемнің тілдік
бейнесі теориясының негізінде жүргізілуде. Тілді зерттеудің танымдық
парадигмасы дүниені тіл әлеміне тану қағидасына сай бағытта жүргізілуі- тіл
біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты .Қазақ тіл біліміндегі киноморфизмдердің танымдық
деректерін көрсету.
Жұмыста мақсатқа сай мынадай зерттеу міндеттері қойылды:
- Кинологиялық атаулардың лексикографиялық деректердегі көрінісін
анықтау,кинологиялық атаулардың танымдық табиғатын ашу және олардың
типтерін анықтау.
- Ит семасын адамзаттың алғашқы ойлау сатысының көрінісін мифтік
тілдік бірліктер негізінде айқындау:
- Киноморфизмдермен байланысты мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді
этнопсихомәдениеттанулық тұрғыдан талдап, олардың коннотациялық
мағынасын ашу:
- Ит семасының туындаған тілдік бірліктер мен бейнелі сөздердің
уәждерін айқындау.
Зерттеудің нысаны. Ұлттық мәдени ерекшеліктерді сақтаған
киноморфизмдер.
Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі ит семасына байланысты
туындағантілдік бірліктер.
Жұмыстың зерттеу әдістері.Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды.Зерттеу барысында
лексика-семантикалық,құрылымдық-гра мматикалық,сипаттама-синхрондық,
салыстырмалы-диахрондық ,анализдік және компонеттік әдістер негізге алынды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
-Ит семасынан туындаған әр түрлі тілдік бірліктер тілді байытқан.
Ит семасының тарихи негіздері халықтың болмысымен тікелей байланысты
түрлі мәдени кодтарды жеткізуші,ұлттық сана-сезімді өз бойына сақтаушы
тілдік таңба болып табылады. Жеті қазынаның бірі ретінде танылған
киноморфизмдер негізінде туындаған тілдік бірліктер мен бейнелі сөздерде
халықтың ұлттық танымы, дүниеге көзқарасы,мәдениеті мен салт-санасы көрініс
тапқан.
- Адамның саналы ғұмырынан бергі кезеңде біте қайнасып келе жатқан
тілдік түпсаналыққатпарларында сақталған киноморфизмдер негізінде
түсініктержатыр. Яғни ит семасымен байланысты тілдік бірліктердің дамуына
мифологиялық түсініктер әсер еткен.
-Ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде сақталған, қазақ тілінің
фондық лексикасының негізін құрайтын, әлемнің тілдік бейнесінен мағлұматтар
беретін, бейнелі ойлаудың жемісі болып табылатын фразеологизмдер мен мақал-
мәтелдер қазақ тілінің лексикалық қорын байытады. Ит семасынан көптеген
фраземалар мен мақал-мәтелдер жасалып, тілдің көркемдік құралдарын
көбейткен.
- Тіл қоғамдық құбылыс бола тұра-ол эволюциялық жолмен дамитыны
белгілі. Осы тұрғыдан келгенде ит семасы негізінде туындаған тілдік
бірліктер менбейнелі сөздердің уәждерін қазіргі таңда анықтауға мүмкіндік
бар. Біріншіден ,синхрондық аспектіде қазақ тілінің сөздік қоры
киноморфизмдердің қатысуымен қалыптасқан авторлық теңеулермен толығып
отырса,екіншіден, ит семасы негізінде туындаған метафоралы атаулар қазақ
терминологиясын дамытуға септігін тигізеді. Ит семасының қатысуымен тілде
талай теңеулер мен туынды сөздер жасалып,сөздік қорды байытқан.

1 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың танымдық сипаты
1.1.Кинологиялық атаулардың этномәдени табиғаты

Тіл құдіретін,оның табиғатын түсіне білген жанның-рухани
дүниесіне бай, мәдениеті жоғары болмақ. Ғалым В. Фон Гумбольдттың : Тіл-
халық рухы, халық рухы тіл арқылы көрініс табады деген концепциясымен
ұштас 20 ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптпсқан шектес пәндердің пайда
болуы осының жемісі.
Мәдениет қоғамдық сананың бір бөлшегі,ал тіл-сол мәдениеттің
шындығы,әрі көрінісі. Халықтық мәдениеттің ең нәзік ұшқындары,өрнектері
тілде көрініс табады.
Адам танымындағы әр түрлі психикалық құбылыстар ( мінез-құлық,
сезім, түйсік, таным, қиял, қабілет, эмоция және т.б.) адамдар арасында
болатын қарым-қатынас,сөйлеу үрдісі кезінде ерекше маңызды рөл
атқарып,ұлттық тілдің бояуын арттыра түседі. Ғалым Ж.Манкеева Тіл-этносты
танушы құрал. Ол сол ұлт өкілінің ұлттық жан дүниесін,сезімін
сипаттайды.Адамның рухани қызметі тек қоғамда дамиды әрі рух арқылы
адамзатқа беріледі. Этнопсихология халықтардың ұлттық ерекшелігінің
негіздерін, себептерін, дамуын,я жоғалуын ашуға тырысады. Онда пайдалы
нәрселер жетерлік,-дейді.2,76.
Тіл-мәдениетті танутушы ғана емес, ол мәдениеттің негізін
салушы. Өйткені тіл рухы халықтың ой-санасында, дүниетанымында, мінез-
құлқында, әлеуметтік өмірінде, табиғатында сақталған. Осылар арқылы
тұтастай бір мәдениет өмірге келеді. Мәселен: ит басына іркіт төгілу
ішкені алдында, ішпегені артында болды, молшылық,ауқатты тұрмыс орнады
фраземасы тілімізде барлық жағдайда тұру ( мүмкіншіліктің болуы) жоғары
жетістікте, берекелік,молшылық,көл-көсірлікте өмір сүру деген мағыналарда
қолданылады. Қазақ халқы молшылықтың, берекеліктің бәрі ет пен сүтте деп
ұққан.Олар ішкеннен артылған сұүзіп іркіт жасаған. Осы сүзбеден құрт
жасаған.
Кейде ит басына іркіт төгілу тіркесінің орнына ақ түйенің қарны
жарылды деген тіркесті қолданамыз. Ол ішкені алдында ішпегені артында
болды, ағыл-тегіл болды, молшылық,ауқатты тұрмыс орнады дегенді білдіреді.
Әр халықтың мәдени тұрмысын әлемдік мәдениеттің, өркениеттің ауқымында,
дүниетанымын қоғамдық ғылымдардың аясында сөз ету мәселесі,тіл ғылымының
тамырын тереңге жайған этнолингвистика саласының жан-жақты зерттелуінен
туындап отыр. Көбінесе лингвистикалық мәдениеттану этнолингвистикамен
байланысты. Біраз мәселелерді шешуде,теориялық, ғылыми принциптері,зерттеу
нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екені дау туғызбайды. Екеуінің
арасын жалпы мен жалқының ,бүтін мен бөлшектің байланысы іспетті қарауға
болады.
Осыған байланысты этнолингвистика мен социология ғылымдарының
аралығынан туған (Б.Уорф), халықтың тілінен салт-дәстүр көрінісі
табылады (Ф.де Соссюр), этностың дүниені тіл арқылы тануы-оны салт-
дәстүр,этнография,мифология,т.б. символдық қызметімен байланысты
(Э.Сепир), тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі мүмкін емес (Ә.Қайдар),
этнолингвистика көне дүниені ,немесе ескілікті зерттеуші ғылым
(Е.Жанпейісов) , этнолингвистика пәнаралық ғылым (М. Копыленко) т.б.
этнолингвистика жайындағы сан алуан көзқарастардың кешенді сипатынан
туындайтын сан түрлі қырларын айқындайтын бағыттарын ұстана отырып,
ғалымдардың тұжырымдары бойынша ,киноморфизмдерді бірнеше аспектіде
зерттеуімізде болады. Осы тұжырымдарды сараласақ , төмендегідей байланыс
туындайды.
Жалпы тіл- мәдениеттің барлық салалысынң дамуына дәнекер. Адамзат
қоғамы тілдің осы қасиеті арқылы ілгерілеген.Тіл тек таза тіл ғылымының
немесе этнографияның үлгісі емес, сонымен қатар шектес ғылымдар негізінде
қалыптасқан (этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, когнитивтік
лингвистика және т.б.) ғылымдар жетістігі болып табылады. Ұлттық
мәдениетімізді зерттеу ,оның мәнін ашу- этнолингвистиканың үлесі. Өйткені
этнолингвистика тілді ұлттық мәдениетпен халықтық менталитетпен
байланысты зерттеуге бағдарлайды.

1.2. Итке қатысты атауларға типологиялық талдау

Ит - асыранды жануарлардың ең тұңғышы. Адам оны ерте қолға
үйреткен.Қолға үйретілген ит аңға шыққанда алғаш адамдарға жәрдемдесіп,
мекенін күзеткен. Қазір иттердің қызмет атқаратын, аңшы және мәдени
түрлері мәлім. Итті әр түрлі шаруашылық қажетіне қарай спорт,цирк, әскери
іс мақсатына, кеден, шекара,ізші ,күзетші ,бақташы,көлік ретінде шанаға
шегу,аңға салу, қолда ұстау т.б. үшін пайдаланады.
Кестеде ит атауларының ішіндегі ит, төбет, тазы, күшік сөздерімен
байланысқан тілдік бірліктер мен бейнелі сөздердің ең ауқымдысы фразема,
мақал-мәтел және теңеулердегі ең көп қолданысын байқадық. Соның ішінде ит
атауларымен байланысқан тілдік бірліктер мен бейнелі сөздердің ең
ауқымдысын теңеулер құрайды екен. Кесте бойынша жиналған материалдарды
сұрыптасақ, ит семасымен байланысқан 200-ге жуық фразема, 150-ге жуық
мақал-мәтел,250-ге жуық теңеу, 50-ге жуық термин,700 жуық тілдік бірліктер
мен бейнелі сөздер жиналды.
Тілімізде ит семасымен байланысқан тілдік бірліктердің негізгі
мағынасы мен қолданыстағы мағынасы кездеседі. Мысалы: ит семасы арқылы
жасалған негізгі мағынаға иттің тікелей өзіне қатысты айтылатын тілдік
бірліктер жатады. Мысалы,Осы кез жаға жақтан ит қыңсылы естілді.
(Ә.Сараев). Қанжынға таласқан иттердің ырылынан басқа сырттан дыбыс
естілмейді (Ә.Кекілбаев) деген мысалдардағы ит семасымен байланысқан
тілдік бірлікьердің негізгі мағынасынан гөрі, оның күнделікті қолданыстағы
мағынасының көп екендігіне көз жеткіздік. Өйткені тіліміздегі күнделікті
адамның жағымды,жағымсыз әрекеттерні,сезім жағдайы мен эмоциясына,
жағдайларына байланыстықолданыстағы мағынасына жоғарыдағы кестеде
көрсетілген фразема,теңеуғ мақал-мәтел,термин және иттің шығаратын дауысына
байланысты қалыптасқан тілдік бірліктерден көруімізге болады. Мысалы: сенен
аяғанды ит жесін саған бермегенім өзіме де бұйырмасын, аясам арам болсын
: иттісің,кісімісің деу адам ғұрлы көрмеу,елемеу, жақтырмау,менсінбеу :
ит рәсуасы шықты берекесі кетті: ит өмір қорлықпен өткен
тұрмыс,қорлық,итше ырылдасқан тірлік және т.б.
Кинологиялық атауларды типологиялық жағынан үш типке бөліп
қарастырдық:
-Ит семасы негізінде туындаған лексемалар.
-Ит семасы арқылы туындаған фраземалар.
Жұмыстың зерттеуде ғалымдар пікіпіне сүйене отырып, түркі тілдері
бойынша жазылған лексикографиялық деректерден,ғалым Ә. Нұрмағамбетовтың
еңбектері негізінде ит төбет атаулары мен ит арқасы қиян, итаршы болу
тіркестері талданылса ,ит сигек,құшала жеген иттей ,көп жотқан ит қүшалаға
жолығар тіркестері Ә.Т.Қайдар ,иттің құлы итақай тіркесі І.Кеңесбаев
еңбектері негізінде талданды. Сонымен бірге ел аузындағы аңыз-әңгімелерге
сүйене отырып, иттің ырысы тіркесіне типологиялық талдау жасалынды.
Түркі тілдерінің қайсысында болса да, ит сөзі дыбыстық құрамы
жағынан 1-кесте –Ит семасына байланысты тілдік бірліктер мен бейнелі
сөздерді топтастыру
Ит фразема Мақал-мәтел теңеу Термин ономатопея
атаулары

1 2 3 4 5 6
Арс еткен Абалау,
Төбет Көк (қара) төбетше, Төбеттөбе арсылдау,
төбет қараған қара қыңсылау,
төбеттей, шәңкілдеу,
қасқыр шабалау,
көрген шәуілдеу, үру,
төбеттей ұлу, ырылдау
тазы Тазы Иттің бәрі айт десе Абалау,
ашуын тазы болмас,ата арсылдау,
тырнадан еттің бәрі жөнелетін қыңсылау,
алады. қазы болмас.тазыдай: шәңкілдеу,шабала
тазы иттей у, шәуілдеу,
сүмеңдеу: үру, ұлу,
құмай тазыша ырылдау.
қағып алу.
қаншық Қаншық ит Қаншық Абалау,
иттей арсылдау,
ырылдау: қыңсылау,
қаншық иттей шәңкілдеу,
тақымдау шәуілдеу, үру,
ұлу, ырылдау
Кәндең Кәңдендей Абалау,
кішірею: қыңсылау,
кәңден итше шабалау,
үру шәуілдеу, үру
итақай Иттің Абалау,
итақайы: қыңсылау,
иттің құлы шабалау,
итақай шәуілдеу,
шәңкілдеу, үру
күшік Күшік Кішкене ит Ит тиген Кұшік жал Абалау,
асырап ит қартайғанша күшіктей: қыңсылдау,
ету: ит күшік: итті сүтке тиген шабалау,
пен қоса күшігім күшіктей: шәуілдеу,
таласып десең, ұялас шәңкілдеу, үру.
жатқан аузыңды күшіктердей
күшік: жалайды.
суықтың
күшігі
талау
ит Ит басна Аш иттің Аш иттей Абалау,
іркіт артын сұқ жалаңдады: Итбүлдіргенарсылдау,
төгілді: ит жалайды: бұралқы , итмұрын, қыңсылау,
иттің боранды күніитше, ит пениттабан, шәуілдеу,
етінен жекбала мысықтай итшомырт шәңкілдеу, үру,
көрді. құтырар: болу ұлу, ырылдау
желді күні
ит құтырар.
итаршы Итаршы 1) қыңсылау,
болу шәуілдеу,шәңкілд
еу
2) жарамсақ.

бір-бірімен сәйкес келеді. Көне түрікмен ,әзірбайжан,түрік,қырғыз, қазақ,
қарақалпақ, өзбек, алтай –ит, ұйғыр-ишт, тува, саха -ыт, башқұрт, татар
–эт,ноғай,ойрат-ийт,хақас-адай және т.б. Түркі тілдері ішінде сәл ерекше
көрінетіні-хакас тілі. Түркі тілдеріндегі дыбыстардың өзара сәйкестіктерін
ескерсек адай сөзінің түбірі ад-тың ит-ке өзгеруі тарихи заңдылық.
Алтай тілдер жүйесіне жататын монғол тобындағы тілдерде ит сөзі
монғол тілінде-нохой,қалмақ тілінде-ноха түрінде кездеседі,-деп
тұжырымдайды тіл тарихын зерттеуші Ә.Нұрмағанбетов.3.Осы деректердің өзі-
ақ ит сөзінің түркі тілдеріне ежелден тән екендігінің дәлелі бола алады.
Әрбір хайуан өзіне меншік атауларды түр-түсі ,тұлғасы, немесе
бойына біткен қасиеттері мен қимыл,әрекеттерінің біріне қарай иемденетінін
теріске шығару қиын. Ит сөзінің алғашқы мағынасын ашуда біз осы жағын
ескеруді жөн көрдік. Ит әр кез өзінің жауын ұнатпайтын жан иесін алдымен
ырылдап, одан әрі үріп қорқытатыны әркімге аян. Ал ырылдау етістігінің
алғашқы түбірі бір буынды –ыр болғандығын түркі тілдерінің деректері
мақұлдай түседі. Татар тілінде ырылдау,тува тілінде ырланыр, саха тілінде
ырдығынаа,өзбек тілінде ирилламоқ,түрікмен тілінде арламақ,қырғыз тілінде
ырылда, хакас тілінде ыыран және т.б. Көрсетілген сөздердегі бір буынды ыр
түбірінен иттің екінші бір қасиеті-үру пайда болуы да ықтимал. Мысалы:
чуваш тілінде үру мағынасы веер тұлғасында келеді. Келтірілген деректерден
ырылда сөзінің алғашқы түбірі ыр екендігі,одан барып үр туындағанын
байқаймыз. Осының салдарынан итке алғашқы тән қасиет-ыр р-т дыбыстық
сәйкестігі негізінде ит атауының пайда болуы ықтимал.
Демек ит атауы,сол үй хайуанының өз жауынан қорғану немесе өз жауын
қорытуға жұмсалатын басты іс-әрекетінің бірі, негізгі қасиеті-ырылдаудың
түбіріндегі р-дың т-мен алмасуының нәтижесі демекпіз.
Түркітану мен қазақ тіл біліміндегі лексиграфиялық деректерге
сүйене отырып,қанщық,төбет, күшік, кәнден, тазы, итақай,итаршы атауларына
салыстырмалы-типологиялық талдаулар жасалған.
Ит семасы арқылы туындаған мақал-мәтелдер: Мысалы :
ырылдарсың,қаппасың,менен жақсы таппассың.Тура мағынасы: ит кейде иесіне
ырылдаса да, ит ырғылжынға салыпғ ұрысып-талласаң да,менен жақсы адамды
таба алмассың, жақын туыстан безіп кете алмассың дегенді аңғартады.
Әр халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның ғасырлар бойы жасаған
тілінен көрінеді. Кейде сол ұлттың тілінде ұлттың әлдебір қасиеттерін
өзгелерден оқшау етіп бағалайтын,анықтайтын тіркестер қалыптасады.
Қолданылу аясы арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетеді.

1.3. Ит семасындағы мифтік бейненің көрінісі

Тілді ұлттық-психологиялық таныммен сабақтастықта қарастыру
барысында сөз мағыналарының мифологиялық төркініне зер салу- тіл
тарихындағы өзекті мәселелердің бірі. Оның себебі адамның саналы ғұмырынан
бергі кезеңде онымен бітн қайнасып келе жатқан тілдің түпсаналық
қатпарларында алуан түрлі мифтік дүниетаным қазыналары,тарихы жатқандығында
болса керек.
Тіл мен мифологияны сабақтастықта ерекше көңіл бөлген,өзіндік із
қалдырған орыстың көрнекті ғалымы-А.А. Потебня.Ол тілдік құбылыстардың
тарихи негіздерінде мифтік түсініктер мен бейнелердің трансформациясы
жатыр, яғни мифтік семантика сөздердің ішкі формасында деп есептейді.
Ғалымның пікірінше ,мифтік танымда сөздердегі бейне мен мағына әлі
бөлінбеген заттың қасиеттері одан бөлінгенде ғана мифтік бейне тілдік
метафораға айналады. Демек, А.А. Побебняның пікірінше,миф тілдің, барлық
рухани эволюцияның алғашқы нүктесі,бастауы.
Сол сияқты мифтің символдық табиғатын ашып,мифті тікелей тілмен
байланыстырып жан-жақты талдаулар жүргізген орыс ғалымы-А.Ф. Лосев болса,
этномәдениеттің өмір сүру дағдысы, архаикалық сананың дүниетанымдық негізі
ретіндегі деректердің іздері Қазақстан этнографтарының, тарихшылары мен
әдебиеттанушыларының, мәдениеттанушылар мен тілші ғалымдардың ғылыми
еңбектерінде жалғасып жатыр.
Астарында этнографиялық ұғымдар,дәстүрлі наным-сенімдер,мифтер,
әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл мәдениетімен
байланысты этникалық нормалар жатқан табу мен эвфемизм этнографиялық
лексиканың құрамдас бөлігі болып табылады.
Жануарлардың эмпирикалық қабылдауында иттің бейнесі мифологиялық
тұрғыдан жан-жақты ойлауды қажет етеді.Негізгі сөздің семантикалық
потенциалын кеңейтіп,мәдени коннотацияны байтып,әрі сөздің семантикалық
таңбасын ұғу үшін,мифтік ,архитиптік танымды қажет етеді. Мифологиялық
тұрғыдан ит хотикалық жануарға жатады. Көбінесе жер мен жерлеуге қатысты
рәсімдер мен мифтерде ит-төменгі әлемдегі қайтыс болған адамдарджың
жандарын шығарып салушы,әрі тозақ есігінің күзетшісі.
Үндіеуропалық жазба ескерткіштерде иттің діни рөлі хайуан
ретінде сақталған. Ит- өлім символы сонымен қатар хтоникалық ай тәңірі
және жер-су-ай үштігін бейнелейді. Итпен байланысты әлемдік бейне әр
халықта өз көрінісін тапқан. Ацтектер үшін ит қасиетті,иттің көмегімен
олардың жаны мәңгі, сондықтан өліп бара жатқан адамның алдында ит болуы
қажет болған. Ирандықтарда ит таза жануар ретінде есептеледі.
Зоорастрийстік әдет-ғұрыпта итке жақындау тазаланумен,яғнидәрет алумен
теңестіріледі. Якут,тува,звен, чукча,нивх аңыздарында ит көктен пайда
болған. Африка тайпасындағы бербер тілінде сөйлейтіндер итті лас деп
есептеп,итті өлтірген адамдардың өзін кінәлі деп санаған. Сол себепті қай
халықтың болмасын рухани даму сатыларына баршаға ортақ типологиялық
ұқсастықтар тән. Мысалы: қазақ және орыс тілдеріндегі ит семасымен
байланысты фраземалардің мағынасы ұқсас келеді: итшіленіп кетті-устал как
собака: иттің балалары- сукины дети: құйрығын бұлғаңдату- вилять хвостом:
ит өлген жер немесе ит арқасы қиян-где собака зарыт: ит сияқты-как собака
және т.б. жағымсыз бағаға ие.
Түркі тілдерін зерттеуші В.В. Радлов бала туылғаннан кейін
бірден шетінеп кете беретін болса, оған ит көті деген есім берген. Көне
түркілердің дәстүрі бойынша жаңадан туылған баланы жамандықтан қорғау үшін,
балаға қырық күннен кейін ит көйлек кигізген. Орта ғасыр ұйғырларында ит
төсеніші деген көне салтпен байланысты болған. Демек, балаға ит тимесе,
шайтандар да оған тиіспейді деп сенген. Якуттарда балалары шетінен
жанұяларда жаңа туған нәрестені күшік немесе иттің лақап атымен атаған.
Сондай-ақ ,иттерге де баланың есімдерін қойып отырған.
Тыйым сөздер қай халықтың болса да тілінде кездеседі: ит құтырса
жаман болады, иттің құйрығын тартпа,ит баласын үйде ұстама: итке ожаумен ас
құйма, итті теппе және –т.б.. Мысалы: ит аспанға қарап ұлыса, сол шаңыраұ
иесінің өліміне көрінеді-деп итті қарғайды. Қуып жүріп ұрып өлтіріп, жерді
терең қазып,көміп тастайды. Үстіне жеті адам қара тасты бастырады да
,түкіріп безінеді. Онысы,иттің пәлесі өзімен кетсін, дегені. Сонымен қатар
егер үйде мал өлсе,иттер қанға тойып құтырады деп иттерге қанды
жегізбеген.Ит құтырса жаман болады деген тыйым содан қалған болуы керек.
Түркі тілдеріне арналған қасқыр,бөрі деген табу сөздер мен олардың
орнына қолданылып жүрген қазақ тіліндегі : ит-құс,өзбек тіліндегі :
итқұш,тува тіліндегі ыт, чер ыъды (жер иті), түрікмен тіліндегі месден ит
(дала иті) деген сөздер мен сөз тіркестері бәрі де этнографиялық мәнге ие
болған лексика. Мысалы: бөрімен байланысты табу қазақ арасында да қатты
сақталған. Қазақ балаларына қасқырдың атын атауға болмайды, қасқыр малға
шабады деп сендірген.Өйткені олардың астарында дәстүрлі наным-сенімдерден
туындайтын атын атаса ит-құс малға шабады немесе адамға қастандық істейді
деген этнографиялық ұғымдар жатыр. Ит-құс атауымен бірге қара құлақ, ұлыма,
серек құлақ, теріс езу секілді жанама атауларының бәрі сөз магиясына деген
нанымның салдарынан туындаған эвфемизмдер,-дейді ғалым Ә.Ахметов.
Ғалым Ш.Ч. Саттың деректеріне қарағанда түркі тектес халықтардың
бірі тувалықтардың тілінде көптеген табу мен эвфемищмдер қалыптасқан.
Сондықтан тувалықтар үйіне келегн қонағымен ең әуелі сәлемдесіп алған соң
табу сөздерді ауызға алмай, оларды эвфемизмдерден алмастырып: Малмаганыңар
ыт,куштан сол-дур бе? (мал жандарын ит-құстан аман ба?) деп сұрайтын
болған. Тува тілінде табуға айналған бөрінің ыт атауынан басқа чер ыъды
(жер иті),алтайының ыъды ( алтайдың иті) деген эвфемистік атаулары да
кездеседі.
Қазақ және тува тіліндегі эвфемистік баламаларды салыстырғанда
қазақ тіліндегі ит-құс деген сөздің көмескі этимологиясы айқындала түседі.
Бұл күнде қазақ тілінде ит-құс сөзінің қос сөзге айналып,қасқыр деген бір
ұғымды білдіргенімен ,ит-құс о баста бөрі және бүркіт деген табу сөздерінің
орнына қолданылған ит және құс деген дара эвфемизмдер екеніне көз
жеткізуімізге болады. Тілде тура атауға тыйым салынып жанама атауға ие
болған атаулар бар. Аңға бірге алып шығатын иттің де атын аңшылар тура
атамаған. Мысалы: аңшы якуттар итті ыт деп тура атаудың орнына-сыс түкке
алғысызнемесе үнгәс күшік деп басқаша атаған. Шорлар да аңға шыққан
кезде үйде қалған итті-у арык кузрук лас құйрық деген жанама
эвфемизмдермен атайтын болған.
Фразалық тіркестердің ішінде эвфемистік мағынада жұмсалатындары
да болады. Мысалы: біреуді біреу балағаттады делік,Әрине ,балағаттау жақсы
сөздерден тұрмайтыны белгілі. МҰндай жағдайды екінші біреуге айтқымыз
келген балағат сөзді сөзбе-сөз қайталамай, оның орынына эвфемистік мағыналы
фраземалар мен мақал-мәтелдерді қолдануға болады: ит пен мысықтай:иттің
етінен жек көру; қатын көп болса,шөмішті ит жалайды: итті күшігім десе,
аузыңды жалайды: жаман иттің бөрібасар қояды т.б.

2 тарау. Қазақ тіліндегі итке қатысты атаулардың мағыналық
табиғаты
2.1. Фразеологиялық тіркестердегі ит сөзінің мағынасы

Қазіргі тіл білімі адаммен, оның ойлау қабілетімен, танымымен,
соның негізінде тілдік фактілерді тілдік тұлғамен, олар өмір сүрген
ұжыммен, сол тілде сөйлеуші халықтың тілдік құбылыстарының көріністерін
тілдің, тілдік бірліктердің ұлттық-мәдени нышандарымен тығыз байланыста
зерттеу тіл-этнос- мәдениет үштігінің негізін құрайтыны сөзсіз.
Бұдан дейін ғылыми еңбектер көлемді тақырыптар негізінде зерттеліп
келсе, кейінгі кездері бір ғана тілдік бірлік яғни бір сема арқылы жан-
жақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.