Қазіргі қазақ тіліндегі жанама толықтауыштар

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Қазіргі қазақ тіліндегі жанама толықтауыштардың

құрылымдық-мағыналық ерекшеліктері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 мамандығы - «Қазақ тілі мен әдебиеті»

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе . . .

І тарау. Толықтауыш туралы жалпы түсінік . . .

1. 1. Толықтауыш туралы түсінік және оның зерттелуі . . .

1. 2. Толықтауыштың мағыналық түрлері мен тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері . . .

ІІ тарау. Жанама толықтауыштың тұлғалық және мағыналық ерекшелігі . . .

2. 1. Жанама толықтауыштар туралы түсінік . . .

2. 2. Жанама толықтауыштардың семантикалық реңктері . . .

2. 3. Барыс септік жалғаулы жанама толықтауыштар . . .

2. 4. Жатыс септік жалғаулы жанама толықтауыштар . . .

2. 5. Шығыс септік жалғаулы жанама толықтауыштар . . .

2. 6. Көмектес септік жалғаулы жанама толықтауыштар . . .

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тұрлаусыз мүшелердің ішінде сөйлемнің семантика-грамматикалық құрылымында бас мүшелерден (бастауыш, баяндауыш) кейінгі орынды толықтауыш иеленеді. Себебі ол субъекті (бастауыш) қимылының жүзеге асуына себепші, оның әсеріне, ықпалына ұшырайтын, соған жанама да, тікелей де қатысты болып, субъект әрекетін толықтырып, нақтылай түсетін объектіні (затты, кісіні, сол мағынадағы басқа да сөздерді) білдіреді.

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің құрамына енетін толықтауыш өз ішінен тура және жанама толықтауыш болып бөлінеді. Барыс, шығыс, көмектес және жатыс септіктеріндегі толықтауыштар жанама толықтауыш деп аталатындығы белгілі. Олай аталуы - оның сөйлемдегі басқа сөздерге қатысы қалай болатынымен байланысты: жанама толықтауыштар тура толықтауыштардай, сабақты етістіктермен ғана тығыз байланысты айтылмай, негізінде, сабақты және салт етістіктермен алшақ байланыста тұрып, оларды жанама түрде толықтайды. Жанама толықтауыштардың мағыналары септік категориясының барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы түрлерімен келеді.

Септік жалғаулары арқылы жасалған жанама толықтауыштардың семантикалық реңктері тілімізде өте мол қабатты құрайды.

Қазақ тіл білімінде осы аталған жанама толықтауыш мәселесі бірді-екілі ғылыми мақалаларда сөз болғанымен, бүгінге дейін ғалымдар назарынан тыс қалып келеді. Бұл зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - қазіргі қазақ тіліндегі жанама толықтауыштардың құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерін айқындап беру, аталған мәселені тілдік материалдармен дәлелдеу.

Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

толықтауыш туралы жалпы түсінік беріп өту;
тіл біліміндегі толықтауыштың зерттелу жайына тоқталу;
толықтауыштың мағыналық түрлері мен тұлғалық, мағыналық ерекшеліктерін ашып көрсету;
жанама толықтауыш туралы сөз ету;
жанама толықтауыштардың семантикалық реңктерін ашып көрсету;
барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы жанама толықтауыштардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, мысалдармен дәлелдеу.

Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі, сипаттама әдісі қолданылды.

Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі жанама толықтауыштардың құрылымдық-мағыналық ерекшеліктері.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазу барысында қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымдары - А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев, Т. Сайрамбаев, т. б. ғылыми еңбектері негіз болды.

Теориялық ой-тұжырымдарды дәлелдеуе көркем туындылардан жинақталған тілдік материал пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ. ТОЛЫҚТАУЫШ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

1. 1. Толықтауыш туралы түсінік және оның зерттелуі

Қазақ тіл білімі жайындағы жеке еңбектер ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Қалыптасу деңгейіндегі алғашқы тұжырымдар, ең алдымен, орысғалымдарының еңбектерінде сөз болды. Осы кезде орыс ғалымдары түрлі ағымда, түрлі мақсатта Орта Азия мен Қазақстан, Сібір түркі тілдерін зерттеуді мақсат еткен-тін.

Қазақ тілінің грамматикасы үшін П. М. Мелиоранский елеулі еңбек қалдырды. Автордың қазақ тілі үшін «Қазақ қырғыздың қысқаша грамматикасы» жарық көрді. Зерттеушінің екінші кітабы қазақ тілінің синтаксисіне арналған. Әрине, сол уақыт шамасында қазақ тілі синтаксисі туралы жеке еңбек болған емес. Бұл еңбек - қазақ тілі синтаксисі туралы тұңғыш зерттеу. Ғалым жалпы сөйлем мүшелері, соның ішінде, бастауыш, баяндауыш туралы көп айтады, ал толықтауышқа арнайы тоқталмай, тек оларды атаумен шектеледі [1, 20] .

1912 жылы орыс миссионерлерінің бірі Н. Сазонтовтың «Записка по грамматике киргизского языка» деген еңбегі Ташкентте басылып шықты. Н. Сазонтов жай сөйлемде бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, олардың жасалуы туралы сөз еткенімен, толықтауышты атай отырып, бірақ оның жасалу жолына онша бара бермейді.

Қазақ тілін жан-жақты зерттеу, оның ішкі қыр-сырын білу, негізінен, ұлт қадіріне келіп тіреледі. Осы тұрғыдан алғанда, А. Байтұрсыновтың қазақ тілінің тілдік ерекшелігін нақтылауының маңызы орасан зор. Ғалымның синтаксис туралы арнайы ойлары «Тіл - құрал» еңбегінің ІІІ бөліміне арқау болады. еңбектің бірінші бөлімінде, ең алдымен, сөйлем мүшелері сөз болады. ғалым сөйлем мүшелерін түркі тілінде тұрлаулы, тұрлаусыз болып бөлінетіндігін алғаш болып айтқан. Автор «Толықтауыш деп нәрсе амалын, жайын, болмысын, толықтыру үшін айтылатын сөзді айтамыз» [2, 75] деген ереже береді. оның зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеулік, жалғаулық, одағай, бүтін сөйлемнен де жасалуын көрсетеді. Оның сауалдары да анық: кімге? неге? кімді? нені? кімді? неде? кімнен? неден? не қылуға? не істеуге? кім? не? Автор толықталатын сөздер баяндауыштарды толықтап тұрады дегенді де ескертеді. Ал толықтауыштың жанама түрін атамағанымен, «жалғаулықты және жалғаулықсыз толықтауыш тура толықтауыш деп аталады» деп, табыс септігінің түсіріліп айтылуы мен көмекші сөзсіз толықтауыштарды ерекше көрсетеді. Автор Жұман жүзу үшін қайғырмады сөйлеміндегі үшін шылауы қатысқан түйдекті тіркесті толықтауыш деуі ойландырады. Автордың ерекше бір өзіндік жаңалығы - «Бай бол» дегеннен адам байымайды сөйлемінен толықтауышты табуы. Жалпы автордың толықтауыш туралы тек үшін шылаулы түрі болмаса, былайша араласа қарау мәселесін таба алмайсыз. Мұның өзі автордың толықтауыш мәнін жетік түсінгендігін байқатады.

Қ. Жұбанов - қазақ тілінің ең көрнекті ғалымы. Автор тілдің барлық саласына өз үлесін қалдыра білді. Ғалымның синтаксис туралы негізгі ойлары «Қазақ тілі грамматикасы» деген еңбегінде. Автор ойынша, сөйлем бір сөзді де, бірнеше сөзді де болады. Бір сөзді сөйлем - басы, қол-аяғы жоқ тас-домалақ дене сияқты, яғни іштей талдауға болмайды. Ал көп сөзді сөйлем - басы, кеудесі, қолы, аяғы бар дене сияқты. «Көп сөзді сөйлемнің осындай түгел ойдың бір бөлшегін білдіретін әр сөзін сөйлем мүшесі» деген автор оларды баяндауыш, бастауыш жне айқындауыш деп үшке бөледі. Ғалымның тілімен айтсақ, айқындауыштар, тұрлаусыз мүшелер. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері анықтауыш пен толықтауыш арқылы тиянақталған. Ғалым жалғаулы болса, толықтауышқа, жалғаусыз болса анықтауышқа телиді [3, 401-402] .

Сөйлем мүшелерін мағынасына қарай бастауыш, баяндауыш, айқындаыш деп талдаған ғалым барлық уақытта бұл тұжырымды ұстай алмады. Қ. Жұбанов тұжырымдаы кейін өзгеріп, тура айқындауыш, бұрма айқындауыш, жалғаусыз түрлер анықтауыш деп берілді. Осы бағытпен жалғау түрі негізінде ілік жалғаулы сөзді де формасына қарай толықтауышқа қосты. Сол сияқты автор хат жаздым, қала мектебі және басқа да септіктердің түсірілуін толықтауышқа қосып қарады.

Академик Н. Сауранбаев негізінде тілдің барлық саласында еңбек еткен. Автордың алғашқы бағыты синтаксис, оның ішінде құрмалас сөйлем синтаксисі. Оның көрінісі - С. Аманжоловпен бірігіп жазған 1939 жылғы мектеп грамматикасы. 1953 жылы жеке өзі «Қазақ тілі» оқулығын жарыққа шығарды. «Қазақ тілі» оқулығы жазылғанға дейін автордың «Қазақ тілінің синтаксисінің мәселелері» (1941), «Жай сөйлемдердің негізгі байланысу тәсілдері» (1946), «Жанама толықтауыш пен пысықтауыш мүшелер» сияқты ғылыми мақалалар жариялады. Н. Сауранбаев синтаксис туралы ойларын, негізінен, 1953 жылғы «Қазақ тілінде» жүйелі түрде бере білген.

Сөйлем мүшелеріне келгенде, А. Байтұрсынов ұсынған пікір бойынша тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер деп бөліп, оны бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп беске ажыратқан.

Автор толықтауыштың көбіне етістікпен байланысатынын кең түрде ашады. Соның негізінде толықтауыш, өзін-өзі толықтайды дейді. Жабыла атқа мінген ел сыртқа қарай жөнкіді деген атқа толықтауышы мінген есімшелі анықтауышты да толықтап тұр деп оның аясын кеңейтіп жібереді. Толықтауыштың сұраулары ретінде берілген кімді? Неге? Қайда? кімді? Нені? кімде? неде? Неден? қайдан? кіммен? Немен? сұрауларына қатысты екі түрлі ойды байқауға болады. Біріншіден, автор кімге? неге? Кімнен? Неден? дегеннен кейін ол септіктердегі сөздердің себеп мағынасын толықтауышқа қоспайды. Ал қайда? қайдан? сұраулары арқылы мекенді білдіруді толықтауышқа қосуын сол кездің талас пікірінің бір көрінісі деу дұрыс.

Ғалым толықтауыш барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері арқылы көбіне зат есім, есімдік, онан кейін сын есім, сан есім, етістіктің тұйық райы, есімше түрлерінен болатынын кең түрде көрсеткен. Сол сияқты толықтауыш қызметіндегі туралы, жайында, дейін, шейін, таман, қарай, соң, бастап, гөрі шылауларын әр септік бойынша бөліп көрсеткен. Н. Сауранбаевтың гөрі, бастап, шылаулары туралы ойлары назар аударарлық. Ол гөрі шылауына менен гөрі бойшаңырақ дегендегі гөрі шылаулы түйдекті тіркесін толықтауыш деп таныған. Ал бастап шылауына (мектептің кластарынан бастап коридорына дейін бәрі тап-таза) күрделі мүше бастауыш қызметінде жұмсалған. Қазіргі кезде ғалым назар аударған шылаулардың мұндай қасиеті онша ескеріле бермейтіндей.

Еңбектегі толықтауыштың тура және жанама түрлері түсіндіріліп, тура толықтауыш жалғауының түсірілу-түсірілмеуін белгілілік-белгісіздікке саяды: «Тура толықтауыш жалпы түрде айтылғанда табыс жалғауы түсіріледі де, айқын түрде айтылғанда табыс жалғауы түсірілмейді» [4, 153] .

Тұрлаусыз мүшелердің ішінде сөйлемнің семантика-грамматикалық құрылымында бас мүшелерден (бастауыш, баяндауыш) кейінгі орынды толықтауыш иеленеді. Себебі ол субъекті (бастауыш) қимылының жүзеге асуына себепші, оның әсеріне, ықпалына ұшырайтын, соған жанама да, тікелей де қатысты болып, субъект әрекетін толықтырып, нақтылай түсетін объектіні (затты, кісіні, сол мағынадағы басқа да сөздерді) білдіреді [5, 651] . Құлыншақ Абайға қарай түсіп, үлкен сары шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып, бір кезде көк бұйра насыбайын екі танауына құшырлана тартып қойды (Әуезов) . Сөйлем ішіндегі толықтауыш қызметіндегі сөздер Абайға, шақшасын, тырнағымен, насыбайын, танауына болады да, олардың баяндауышқа қатысы, олармен байланысу тұлғалары әр түрлі екені көрінеді. Осыған сай олардың семантикалық мәнері де бірдей емес. Өйткені сөйлемдегі кей толықтауыштар Абайға, тырнағымен, танауына қимылға тікелей қатысты болмаса да, оны мағыналық жағынан толықтырып, жанамалай болса да байланысып тұрғаны аңғарылады, ал кейбіреулері шақшасын, насыбайын субъекті қимылын іске асыруға тікелей қатысты объектілер болып тұрғаны айқын.

Толықтауыш сөйлемде етістік баяндауышпен және етістіктен болған басқа мүшелермен де байланысты болады. Толықтауыш етістіктен болған баяндауыштағы және етістік болған өзге мүшелердегі айтылған амал-әрекетті, қимылдық процесті тиянақтап толықтырып тұрады.

Студент оқыды десек, оқушы не тыңдаушы адамдар істі істеуші адам мен оның істеген қимылын түсінеді. Грамматикалық жағынан керекті тұрлаулы мүшелері бар, дұрыс құрылған жай сөйлемді көреміз. Бірақ сөйлеушінің ойы өрістетілмей келең, жалаңтүрде айтылған. Студенттің оқығаны белгілі де, нені оқығаны белгісіз. Егер осы сөйлемге кітап (ты) деген сөзді қосып, студент кітап оқыды десек, сөйлемдегі айтылуға тиісті ой айқындала түседі. Бұл сөйлемдегі кітап деген сөз нені оқыды? деген сұраққа жауап болады. тұлғалық және мағыналық жағынан оқыды етістігіне бағынышты болып, сол етістік мағынасындағы қимылдық процестің әрекетіне ұшыраған затты көрсетіп, баяндауыштың қимылын толықтырып тұр.

Толықтауыш үнемі етістік баяндауыштарды толықтыра бермейді. Етістіктен болған өзге мүшелердің де мағынасын толықтырып тұрады. Жоғарыда келтірілген сөйлемдегі оқыды деген баяндауышты өзгертіп, анықтауышқа айналдырып: «Кітап оқыған студенттер түсінгендерін жазып алды», - десек, кітап сөзі оқыған деген есімшедегі болған анықтауыштың қимылдық мағынасын толықтырып тұр.

Сөйтіп, сөйлемдегі етістіктен болған баяндауыштың және етістіктен болған басқа мүшелердің қимылдық мағынасын толықтап, атау мен іліктен басқа септік жалғауларының бірінде келіп, солардың тікелей сұрағына жауап беретін тұрлаусыз мүшені т о л ы қ т а у ы ш дейді.

Толықтауыш кімді? Нені? Кімге? неге? Кімде? неде? Кімнен? Неден? кіммен? Немен? Кім туралы? Не туралы? Кім жөнінде? Не жөнінде? Деген сұраулардың біріне жауап береді [6, 259] . Мысалы: Біздің досымыз хат (нені?) жіберді. Мен сені (кімді?) өте қатты сағындым. Мен оны (нені?) кейін білдім. Өзеннен (неден?) өткелі он километр жүрдік. Жұманда (кімде?) үн жоқ. Осы кезек бір күні Алтынсарыға (кімге?) келді. Бізден (кімнен?) айып алмас. Жіңішке жолмен (немен?) бір пар атты келеді.

Бұл сөйлемдердегі хат(ты), сені, оны деген сөздер табыс жалғауының жасырын, ашық түрлерінде тұрып, нені? Кімді? Деген сұрауларға жауап беріп, жіберді, сағындым, білдім деген сабақты етістіктерге меңгеріліп, тура толықтауыш болып тұр. Өзеннен, бізден деген сөздер шығыс жалғауда келіп, Жұманда деген сөз жатыс жалғауда. Алтынсарыға деген сөз барыс жалғауда, жолмен деген сөз көмектес жалғауда келіп, неден? кімнен? Кімде? кімге? немен? Сұрауларына жауап беріп, өткелі, айып алмас, үн жоқ, келеді сөздеріне меңгеріліп, жанама толықтауыш болып тұр.

Толықтауыштар, көбінесе, етістік баяндауышты толықтап тұрады. Бірақ сөйлем ішінде етістіктен болған бастауышты да, анықтауыш пен пысықтауышты да, толықтауышты да толықтап келе береді.

Мұнда әкімшілік тарапынан да, кәсіподақ комитеті тарапынан да міндеттеменің орындалуын тексеру, бақылау соңғы кезге дейін жеткіліксіз болды. Бірақ қаз тобына айқасқан белгісі көрінбейді. Ал Байқошқарға келгелі жинақталып, жазылған жоқ-ты. Атаңнан мылтық атуды да үйрен.

Бұл сөйлемдердегі толықтауыштар сөйлемнің әр түрлі мүшесін толықтап тұр. Бірінші сөйлемде орындалуын деген табыс жалғаулық толықтауыш тексеру, бақылау деген атау тұлғалы тұйық райлы етістіктен болған бастауышты; екінші сөйлемде тобына деген барыс жалғаулы толықтауыш айқасқан деген өткен шақтық есімшеден болған анықтауышты; үшінші сөйлемде Байқошқарға деген барыс жалғаулы толықтауыш келгелі деген көсемшеден болған пысықтауышты; төртіншіден, сөйлемде мылтық(ты) деген табыс жалғауының жасырын түріндегі толықтауыш атуды деген табыс жалғаулы тұйық райлы етістіктен болған толықтауышты толықтап тұр.

Меңгеруші (баяндауыш) сөз бен толықтауыштар арасындағы мағыналық қатынас басқа тұрлаусыз мүшелер тіркесіне қарағанда біршама тығызырақ болады. Өйткені меңгеруші яки баяндауыш сөздің сөйлемдегі семантикалық мағынасы толықтауыш арқылы ғана толық ашылып, өзініңбар мүмкіндігімен айқын көрінеді. Мысалы, жоғарыдағы сөйлемнің үлкен сары шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып компонентіндегі толықтауыштардың бірін түсіріп, деген күйде айтсақ, онда баяндауыштың қағып отырып семантикасы толық ашылмап еді. Үлкен сары шақшасын сыртылдата қағып отырып , немесе тырнағымен сыртылдата қағып отырып деген күйде айтсақ, онда баяндауыштың қағып отырып семантикасы толық ашылмас еді.

Дәлірек айтсақ, алдыңғы тіркесте белгілі бір әрекеттің дыбыстық сипаты сыртылдау қандай зат тырнағымен арқылы жүзеге асқаны белгісіз болса, соңғы тіркесте қимылдың жүзеге асуына қағу қандай зат шақша тікелей қатысты болып отырғаны белгісіз болып қалар еді. Сөйтіп, толықтауыш пен меңгеретін сөздің арасында тығыз мағыналық байланыс болу себепті, толықтауыш іс-әрекеттің тікелей объектісі ғана емес, оның мағынасын түсіндіруші, саралаушы, нақтылаушы да болып табылады. Толықтауыштардың бұл қызметтері сөйлемде арнаулы тұлғалары арқылы көрініп отырады.

Бұрынғы грамматикалардағы бір сөзбен тұрлаусыз мүшелер делініп жүрген сөйлем мүшелері жаңа грамматикада айқындауыш деп аталған. Өйткені, бұл мүшелердің өзгешелігі тұрлаулы-тұрлаусыздығында емес, басқа жағында. Бұларды Ахмет Байтұрсыновтың «Тіл құралында» анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деген үш тапқа айырып, үш түрлі терминмен атайтын. Телжан Шонановтың кітаптарында олай үшке айырмай, екі ғана жікке айырып, бірін анықтауыш, екіншісін толықтауыш деп өте шыққан. А. Байтұрсыновтың толықтауыш, пысықтауыш деп екі жікке айырғанын Т. Шонанов айырмай, бір-ақ топқа иіріп, бір-ақ толықтауыш деген терминмен атайды.

Қай ғалым қалай атағанымен, мен осылардың ішіндегі толықтауышқа кеңірек тоқталуды мақсат тұттым. Толықтауыштың ішіндегі жанама толықтауыш және оның құрылымдық - мағыналық ерекшеліктерін қарастырмақпын.

Сонымен Т. Шонанов кітабының 60-бетінде толықтауыш жайын әңгіме етіп келіп, былай дейді: «Баяндауышты толықтыратын тұрлаусыз мүшені толықтауыш дейді. Толықтауыш септеу сұрауларына (неге? Кейде? Қайда? Неден? Кімнен? Қайдан? кіммен? қашан? Нені? Кімді? Кімде? Неде? Қай кезде?) жауап береді. Толықтауыш сөйлемде баяндауышпен байланысты».

Профессор Қ. Жұбановтың еңбектерінде сөйлем мүшелері жайындағы өзіндік айрықша ілімі анық байқалады. Сөйлемнің бастауышын ол бас мүше деп те атайды. Ал бастауыш пен баяндауышты негізгі мүшелер деп қарастырады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін айқындауыш деп жіктейді. Осы жерден келіп автор іліміндегі ерекшелік айқын байқалады. Ол тұрлаусыз мүшелерді өзара саралауда мағына мен форманың өзіндік қызметін басшылыққа алған. Осы ретпен тұрлаусыз мүшелер әуелі мағыналық белгісі жағынан айқындауыш деп аталады. Мұны автор былайша дәлелдейді: «Сөйлемде баяндауыш қызметін атқарып тұрғанына қарай баяндауыш деп атағанымыз сияқты, басқа мүшелерді айқындап тұрғанына қарай айқындауыш деп атағанымыз дұрыс болады». Енді осы айқындауыш мүшелер формасына қарай екі түрге сараланады. Жалғаусыз түрі анықтауыш болып аталады да, жалғаулы түрі толықтауыш делінеді. Байқайсыз ба, анықтауыш, толықтауыш мүшелер, бұрынғыдай, сұрау арқылы емес, тек формалық жағынан ажыратылады.

Автордың сөйлем мүшелерін өзара жіктеудегі үлгісін бір жерге жинақтасақ, былай болып шығар еді:

бастауыш

Негізгі мүшелер

Баяндауыш

Айқындауыш анықтауыш

(тұрлаусыз

мүшелер) толықтауыш

Бұл схемадан қазіргі тілімізде аталып жүрген пысықтауыш байқалмайды. Ол анықтауыштың қатарына (жалғаусыз түрі) қосылып кеткен. Қазірде мектеп практикасында толықтауыш пен пысықтауыштарды ажыратуда кездесіп қалатын қиындықтарды ескерсек, автордың жоғарыдағы методикалық әдісі ойлантпай қоймайды: «Сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштан басқа жалғаусыз сөздің бәрі де анықтауыш болады. Баяндауыштан басқа жалғаулы сөздің бәрі де толықтауыш болады» [7, 73-74] .

Анықтауыш пен толықтауыштың негізі бір, екеуі де объект, екеуін де анықтауыш деуге болар еді. Бірақ анықтауыш абстракт та, толықтауыштың объект екендігі анық көрініп тұрады. Толықтауыш объектінің объектілігін сақтаған, дегениен алғашқы табиғи объект пен мына объектінің айырмасы үлкен.

Мұндағы объект неше түрлі құбылысқа айналып кеткен. Бұл құбылыстың барлығы да қоғамдағы қарым-қатынастың сәулесі. Спиралдылық анықтауышта да, толықтауышта да бар. Мұның спиралдылығы объектердің біресе толықтауышқа, біресе анықтауышқа, біресе баяндауышқа байланысып, бір объект сөз сөйлем мүшелерінің барлығы да бола алатындығына байланысты (сөйлемдегі орнына қарай) . Толықтауыштың өзі қайшылықпен байланысты шығады. Толықтауыш анықтауыш сияқты, өзі толықтайтын сөздің алдында жүреді, тек поэзияда ғана ол орын ауыстырып отырады.

Толықтауыштың мағынасын, маңызын сұрауға қарай айырамыз. [8, 119] .

Сөйлемде атау мен іліктен басқа септік жалғауларының бірінде келіп, баяндауыштың не басқа сөйлем мүшелерінің қимылдық мағынасын толықтырып тұратын тұрлаусыз мүше толықтауыш деп аталады. Толықтауыш кімге? Неге? Кімді? Нені? кімде? неде? Кімнен? Неден? Кіммен? Немен? Кім туралы? Не туралы? деген сұрақтарға жауап береді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.