Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын үйретудің жолдары
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... ... 12
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын дамытудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын дамытудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.4 Үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... ... 12
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын дамытудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын дамытудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
2.4 Үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде қазақ тілі мамандарын, тілші ғалымдарды, мектеп мұғалімдерін, сол сияқты жалпы зиялы қауымды ойландырып отырған өткір мәселелердің бірі – ауызша сөйлеу мәдениеті, оның деңгейі, қазақ тілінің сөйлеу нормаларын бірыңғайландыру. Соңғы кезде қазақ тілінің ауызекі сөйлеуде қарадүрсіндене бастауы, радио, теледидардан айтылатын сөздің сәні кете бастағаны, әсіресе кейінгі жас буынның тіліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан сөйлеу мәнерінен тыс қалып бара жатқаны туралы аз айтылып жүрген жоқ. Байырғы сөздердің өзін жат тілдер ықпалымен айту да үйреншікті құбылысқа айнала бастады.
Мәселе жылдар бойына қазақ тілі оқулықтары мен әдістемесінде сөйлеу мәдениетінің негізі әрі тілдің тілден айырмашылық, ерекшеліктерін білдіретін бірден-бір құрылым – фонетикалық құрылымға, Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай «тілдің басты законы» болып табылатын дыбыстық заңдылықтарға жете көңіл бөлінбей келгендігінен туындап отыр. Дұрысжаз деген талап бар да, дұрыс сөйле деген талап болмай келгендігі баршамызға белгілі. Кез-келген тіл әдістемесінде тіл үйретудің бастапқы кезеңінде ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл, әсіресе, мектепке дейінгі мекемелердегі тіл үйретуге, бастауыш, орта мектептердегі тіл әдістемесіне ерекше қажет. Тілдегі сөйлеу нормалары сол тілдің басты фонетикалық заңдылығынан туындайтынын ескерсек, қазақ тілінің басты заңы үндесім (сингармонизм) тілді оқыту әдістемесінде негізгі тірек болуы керек. Бұл туралы кезінде А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедовтер айтып, өзге тілдің әсері мен ықпалынан тек тіліміздің ата заңын сақтау арқылы ғана аман қалуға болады деген болатын. Қазір де тілші ғалымдар – Р.Сыздықова, С.Мырзабеков, Ж.Әбуов, Б.Қалиұлы, басқа да тіл жанашырлары сингармонизмнің тілдегі орнын баса айтып, тілдің табиғи болмысын көрсететін нормаларды тіл теориясы мен әдістемесінің негізі деп тану қажеттілігі туралы айтып жүр.
Бұл тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда қазақ тілінің үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздеріне тоқталып өту;
- үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық негіздеріне шолу жасау;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын үйретудің әдістерін анықтап беру;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар жүйесін ұсыну;
- үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту әдістемесіне тоқталу;
- үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында салыстыру, баяндау, талдау және жинақтау, эксперимент жүргізу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныпта үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде қазақ тілі мамандарын, тілші ғалымдарды, мектеп мұғалімдерін, сол сияқты жалпы зиялы қауымды ойландырып отырған өткір мәселелердің бірі – ауызша сөйлеу мәдениеті, оның деңгейі, қазақ тілінің сөйлеу нормаларын бірыңғайландыру. Соңғы кезде қазақ тілінің ауызекі сөйлеуде қарадүрсіндене бастауы, радио, теледидардан айтылатын сөздің сәні кете бастағаны, әсіресе кейінгі жас буынның тіліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан сөйлеу мәнерінен тыс қалып бара жатқаны туралы аз айтылып жүрген жоқ. Байырғы сөздердің өзін жат тілдер ықпалымен айту да үйреншікті құбылысқа айнала бастады.
Мәселе жылдар бойына қазақ тілі оқулықтары мен әдістемесінде сөйлеу мәдениетінің негізі әрі тілдің тілден айырмашылық, ерекшеліктерін білдіретін бірден-бір құрылым – фонетикалық құрылымға, Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай «тілдің басты законы» болып табылатын дыбыстық заңдылықтарға жете көңіл бөлінбей келгендігінен туындап отыр. Дұрысжаз деген талап бар да, дұрыс сөйле деген талап болмай келгендігі баршамызға белгілі. Кез-келген тіл әдістемесінде тіл үйретудің бастапқы кезеңінде ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл, әсіресе, мектепке дейінгі мекемелердегі тіл үйретуге, бастауыш, орта мектептердегі тіл әдістемесіне ерекше қажет. Тілдегі сөйлеу нормалары сол тілдің басты фонетикалық заңдылығынан туындайтынын ескерсек, қазақ тілінің басты заңы үндесім (сингармонизм) тілді оқыту әдістемесінде негізгі тірек болуы керек. Бұл туралы кезінде А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедовтер айтып, өзге тілдің әсері мен ықпалынан тек тіліміздің ата заңын сақтау арқылы ғана аман қалуға болады деген болатын. Қазір де тілші ғалымдар – Р.Сыздықова, С.Мырзабеков, Ж.Әбуов, Б.Қалиұлы, басқа да тіл жанашырлары сингармонизмнің тілдегі орнын баса айтып, тілдің табиғи болмысын көрсететін нормаларды тіл теориясы мен әдістемесінің негізі деп тану қажеттілігі туралы айтып жүр.
Бұл тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда қазақ тілінің үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздеріне тоқталып өту;
- үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық негіздеріне шолу жасау;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын үйретудің әдістерін анықтап беру;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар жүйесін ұсыну;
- үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту әдістемесіне тоқталу;
- үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында салыстыру, баяндау, талдау және жинақтау, эксперимент жүргізу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныпта үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін ұсыну.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Құрманова Н.Ж. Сын есімді оқыту барысында тіл дамыту әдістемесі. Ақтөбе, 1999.
2. Байтұрсынов А. Шығармалар. Алматы: Жазушы, 1989.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966.
4. Рахметқызы С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы: Рауан, 1997.
5. Балақаев М. Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту. Алматы: Мектеп, 1989.
6. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы, 1989.
7. Кәтембаева Б. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы: Рауан, 1992.
8. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Санат, 1995.
9. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант, 2007.
10. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы, 2001.
11. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту, дамыту, интеграция. Алматы, 1998.
12. Қараев Ж.А. Педагогическая технология обучения. Алматы, 1999.
13. Өмірбаева К.О. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. Ақтөбе, 2001.
14. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. Алматы: Зият Пресс, 2006.
15. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002.
16. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
17. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. А., 1962.
18. Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. Алматы: Арыс, 2009.
19. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. Алма-Ата; Наука, 1981.
20. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. Алматы: Ана тілі, 1998.
21. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Алматы: ҚМОПБ, 1960.
22. Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы, 1988.
23. Абуов Ж. Перцептивная фонетика. Алматы, 1999.
24. Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы: Ғылым, 1998.
25. Жексенғалиев Б. Қазақ тілінің сингармо-орфоэпиялық нормалары. Орал: Ағартушы, 2005.
26. Ремов Р.С. Психология. Книга І. – М.: Просвещение, Владос, 1994.
27. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991.
28. Коростелев В.С. Основы функционального обучения иноязычной лексике. – Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1990.
29. Зинченко П.И. Непроизвольное запоминание. – М.: Издательство АН РСФСР, 1961.
30. Ревская Н.Е. Психология и педагогика. – Санкт-Петербург: Альфа, 2001.
31. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. – Санкт-Петербург: Питер, 2000.
32. Бабанский Ю.К., Ильина Т.А., Жантекеева З.У. Педагогика высшей школы. – Алма-Ата: Мектеп, 1989.
33. Вульфов Б.З., Иванов В.Д. Основы педагогики. – М., 2000.
34. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1990.
35. Лихачев Б.Т. Педагогика. – М.: Прометей, ЮРАЙТ, 1998.
36. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000.
37. Ильин М.С. Основы теории упражнения по иност. языку. - М., 1975.
38. Рахманов И.В. Обучение устной речи на ииостранном языке,- М., 1980.
39. Скалкин В.Л. Основы обучения устной иноязычной речи- М., 1981.
40. Изареиков Д.И Аппарат упражнений в системном описанмн/ Русский язык за рубежом, 1994, №1.
41. Рассудова О.П Употребление видов глаголов в совр.русс. яз. - М . 1982.
42. Пальмер Г. Устный метод обучения иностранным языкам - М., 1960.
43. Кулибина Н.В. Методика лннгвострановедческой работы над художественным текстом.- М, 1987.
44. Настольная книга преподавателя нностранного языка / Маслыко Г. А и др. - Минск, 1986.
1. Құрманова Н.Ж. Сын есімді оқыту барысында тіл дамыту әдістемесі. Ақтөбе, 1999.
2. Байтұрсынов А. Шығармалар. Алматы: Жазушы, 1989.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1966.
4. Рахметқызы С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы: Рауан, 1997.
5. Балақаев М. Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту. Алматы: Мектеп, 1989.
6. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы, 1989.
7. Кәтембаева Б. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы: Рауан, 1992.
8. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Санат, 1995.
9. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант, 2007.
10. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы, 2001.
11. Құрманбаева Г., Дүйсебаева С. Дарыту, дамыту, интеграция. Алматы, 1998.
12. Қараев Ж.А. Педагогическая технология обучения. Алматы, 1999.
13. Өмірбаева К.О. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. Ақтөбе, 2001.
14. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. Алматы: Зият Пресс, 2006.
15. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002.
16. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
17. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. А., 1962.
18. Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. Алматы: Арыс, 2009.
19. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. Алма-Ата; Наука, 1981.
20. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. Алматы: Ана тілі, 1998.
21. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Алматы: ҚМОПБ, 1960.
22. Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы, 1988.
23. Абуов Ж. Перцептивная фонетика. Алматы, 1999.
24. Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы: Ғылым, 1998.
25. Жексенғалиев Б. Қазақ тілінің сингармо-орфоэпиялық нормалары. Орал: Ағартушы, 2005.
26. Ремов Р.С. Психология. Книга І. – М.: Просвещение, Владос, 1994.
27. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991.
28. Коростелев В.С. Основы функционального обучения иноязычной лексике. – Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1990.
29. Зинченко П.И. Непроизвольное запоминание. – М.: Издательство АН РСФСР, 1961.
30. Ревская Н.Е. Психология и педагогика. – Санкт-Петербург: Альфа, 2001.
31. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. – Санкт-Петербург: Питер, 2000.
32. Бабанский Ю.К., Ильина Т.А., Жантекеева З.У. Педагогика высшей школы. – Алма-Ата: Мектеп, 1989.
33. Вульфов Б.З., Иванов В.Д. Основы педагогики. – М., 2000.
34. Занков Л.В. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1990.
35. Лихачев Б.Т. Педагогика. – М.: Прометей, ЮРАЙТ, 1998.
36. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000.
37. Ильин М.С. Основы теории упражнения по иност. языку. - М., 1975.
38. Рахманов И.В. Обучение устной речи на ииостранном языке,- М., 1980.
39. Скалкин В.Л. Основы обучения устной иноязычной речи- М., 1981.
40. Изареиков Д.И Аппарат упражнений в системном описанмн/ Русский язык за рубежом, 1994, №1.
41. Рассудова О.П Употребление видов глаголов в совр.русс. яз. - М . 1982.
42. Пальмер Г. Устный метод обучения иностранным языкам - М., 1960.
43. Кулибина Н.В. Методика лннгвострановедческой работы над художественным текстом.- М, 1987.
44. Настольная книга преподавателя нностранного языка / Маслыко Г. А и др. - Минск, 1986.
Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын үйретудің жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың ғылыми
негіздері 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері 12
... ... ...
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық
негіздері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын дамытудың 25
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын дамытудың 25
әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында28
жүргізілетін жаттығулар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде
дәлелдеу 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде қазақ тілі мамандарын,
тілші ғалымдарды, мектеп мұғалімдерін, сол сияқты жалпы зиялы қауымды
ойландырып отырған өткір мәселелердің бірі – ауызша сөйлеу мәдениеті, оның
деңгейі, қазақ тілінің сөйлеу нормаларын бірыңғайландыру. Соңғы кезде қазақ
тілінің ауызекі сөйлеуде қарадүрсіндене бастауы, радио, теледидардан
айтылатын сөздің сәні кете бастағаны, әсіресе кейінгі жас буынның
тіліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан сөйлеу мәнерінен тыс қалып бара
жатқаны туралы аз айтылып жүрген жоқ. Байырғы сөздердің өзін жат тілдер
ықпалымен айту да үйреншікті құбылысқа айнала бастады.
Мәселе жылдар бойына қазақ тілі оқулықтары мен әдістемесінде сөйлеу
мәдениетінің негізі әрі тілдің тілден айырмашылық, ерекшеліктерін
білдіретін бірден-бір құрылым – фонетикалық құрылымға, Ахмет Байтұрсынұлы
айтқандай тілдің басты законы болып табылатын дыбыстық заңдылықтарға жете
көңіл бөлінбей келгендігінен туындап отыр. Дұрысжаз деген талап бар да,
дұрыс сөйле деген талап болмай келгендігі баршамызға белгілі. Кез-келген
тіл әдістемесінде тіл үйретудің бастапқы кезеңінде ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл, әсіресе, мектепке дейінгі
мекемелердегі тіл үйретуге, бастауыш, орта мектептердегі тіл әдістемесіне
ерекше қажет. Тілдегі сөйлеу нормалары сол тілдің басты фонетикалық
заңдылығынан туындайтынын ескерсек, қазақ тілінің басты заңы үндесім
(сингармонизм) тілді оқыту әдістемесінде негізгі тірек болуы керек. Бұл
туралы кезінде А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедовтер айтып, өзге тілдің әсері
мен ықпалынан тек тіліміздің ата заңын сақтау арқылы ғана аман қалуға
болады деген болатын. Қазір де тілші ғалымдар – Р.Сыздықова, С.Мырзабеков,
Ж.Әбуов, Б.Қалиұлы, басқа да тіл жанашырлары сингармонизмнің тілдегі орнын
баса айтып, тілдің табиғи болмысын көрсететін нормаларды тіл теориясы мен
әдістемесінің негізі деп тану қажеттілігі туралы айтып жүр.
Бұл тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда қазақ тілінің үндестік
заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну бүгінгі күні өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
– бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп
ұсыну. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздеріне тоқталып
өту;
- үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық
негіздеріне шолу жасау;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын үйретудің әдістерін
анықтап беру;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында
жүргізілетін жаттығулар жүйесін ұсыну;
- үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту әдістемесіне тоқталу;
- үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында салыстыру,
баяндау, талдау және жинақтау, эксперимент жүргізу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныпта үндестік заңдылығын оқытудың
әдістемесін ұсыну.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік және лингвистикалық әдебиеттер
оқылып, талданып, зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
Екінші кезеңде бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында үндестік
заңдылығын оқытуға арналған жаттығулар жүйесі әзірленді. Ұсынылған
жаттығулардың тиімділігін анықтау негізінде сабақтар жүргізілді.
Үшінші кезеңде бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында үндестік
заңдылығын оқытуға байланысты тәжірибе жадығаты жинақталып, сұрыптаудан
өткізілді. Үндестік заңдылығын оқытуда қолданылатын негізгі әдіс-тәсілдер
мен жаттығулар жүйесі анықталды; эксперимент жасалды. Оқушылар арасында
жүргізілген тәжірибе нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ҮНДЕСТІК ЗАҢДЫЛЫҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу
Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл
игертудің әдістемесінің негізін қалады. Ол ... сондай бай, өткір ана тілін
елемеуді қою керек деп ақыл айтатын. Ол қазақ сөздерінің, мысалдарының,
жұмбақтары мен ертегілерінің өткірлігін, шеберлігін көрсете өрістетіп,
меңгеру керек дейтін [1, 7]. Ы.Алтынсарин қазақ тілін оқытуда тым
теориялық жағын ұстамауды, ауызекі сөйлесу әдісін көбірек қолдануды өз
мұғалімдеріне ескертіп отырған.
Бұл ойдың үндестігін біз қазақ тілі терминологиясының негізін қалаған
А.Байтұрсынов еңбектерінен де кездестіреміз: Тілдің міндеті – ақылдың
аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша
жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын, - дейді ғалым [2,
141]. А.Байтұрсыновтың балаға сөз өнерін тіл заңдылықтары мен әдебиет
заңдылықтарын қатар бірлікте үйрету керек деген пікірі өте құнды.
30-жылдарда қазақ тілінің теориясы мен оны әдістеме саласына
Құдайберген Жұбанов көш басы болған бір ғалымдар келген еді. Олардың
қатарында С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Бегалиев, К.Басымов,
С.Кеңесбаев, Ә,Садуақасов бар еді.
Қазақтың тұңғыш лингвист профессоры Қ.Жұбанов қазақ тілін теория
жағынан ғана емес, әдістемесі жағынан да негізін қалаған ғалым. Қазақ
тілінің грамматикасы оқулығында автордың әдіскерлік шеберлігі айқын
көрінеді. Қ.Жұбанов: Сөз бөлшектерінің жасалуы үйдің салынуы сияқты...
Қиынын тауып қаламасаң, байлауын тауып ұстатпасаң, сөз бөлшектері де
сөгіліп кетеді, - деген сөздерінде балаға тілді оқытқанда сөз бен оның
мағынасын үйретуде тиімді әдістерді қолдану қажеттігін айтады [4, 330].
Қ.Жұбанов оқулықты жазуда оқушылардың тек қана тіл заңдылықтарын біліп
қоймай, сонымен қатар сөз бен сөйлеудің, тіл мен ойлаудың байланыстарын да
танытып отыруына назар аударған. Ал бұл қазақ тілін оқытуда ескерер негізгі
шарттардың бірі.
Профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен шыққан Бастауыш мектептегі қазақ
тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп,
тіл ширату жұмысына мына сияқты талап қойылады: Бастауыш мектепті
бітіріп шыққан бала... оқығанын, есіткенін қысқаша, түсінікті етіп жаза
алатын болсын. Онан әрі тіл ширату жұмысының түрлері (сұрауға жауап беру,
оқығанды айту, тақырып қою, суретті пайдалана сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде
аталып өтеді.
Кітаптың тіл ширату бөлімінен гөрі Сауаттандыру, жазуға үйрету
бөлімдері жақсы жазылған.
Аманжолұлы Сәрсеннің Мектепте ана тілді оқытудың мақсаты, оның
маңызы деген мақаласында тіл сабағының мақсаты әңгімеленеді. Ана тілді
оқу тек оқу үшін керек. Балалар ана тілдің жобаларын, қағидаларын судай
жаттап алулары шарт емес, оны іс жүзінде, тәжірибеде пайдалана алса ғана,
толық білгенге саналады, - дейді автор [4].
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлары бар. Мысалы,
Ш.Х.Сарыбаев өзінің 3-кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқаулар
деп аталатын кітабында бастауыш сынып оқушыларына Түбірлес сөздер
тақырыбын түсіндірудің тиімді жолдарына тоқтала келіп, тіл дамыту үшін,
түбірлес сөздер мен омонимдердің бір-бірінен өзгешелігін аңғартуға ерекше
назар аудару қажеттігін айтады [4, 10-11].
Ш. Сарыбаев еңбектерінде тіл дамыту, жаңа сөздердің мағыналарын
оқушыларға меңгерту, сөздік жұмысын жүргізу мәселелеріне қатысты пікірлер
мол ұшырасады. Мысалы зерттеуші өзінің Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері деп аталатын еңбегінде оқушыларға емле ережелерін үйрету
жолдарын талдау барысында жаңа сөздерді меңгерту жолдарына да тоқталады.
Ол сөздердің жазылуын меңгерту үшін, - деп жазады автор, - төмендегідей
әдістерді қолданамыз:
1. Күнделікті оқыған газет, журналдарда кездесетін советтік-
интернационалистік сөздерді тергізіп, оны күн сайын тексеріп отырамыз.
2. Сол теріп келген сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп жазуды
тапсырамыз.
3. Кейін алфавит тәртібіне енген сөздерді сөздік ретінде алуды
тапсырамыз.
4. Сөздік ретінде алынғандардың мағыналарын сөздіктерден қарап,
олардың мағынасын біліп келуді тапсырамыз.
5. Ішіне сол сөздер енген сөйлемдерді толтырып жаздырамыз.
6. Оқытып жатқан грамматикалық тақырыпқа байланыстырып, мысалды
оқушылардың сөздіктерінен аламыз. Оқып отырған кітаптардағы емлесі қиын
терминдік сөздердің жазылуын байқата оқытамыз, азырақ байқата отырып, кейін
кітапты жапқызып, жаңа көрген терминдерін екінші бір оқушыға диктант
ретінде айтқызып, дәптерлеріне жаздырамыз, деген ғалым Ш.Сарыбаевтың
сөздерін әдіскер С.Рахметқызы Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін
ұстарту атты еңбегінде келтіреді [4].
Ғалымның бұл пікірінің тек термин сөздерді меңгертуге ғана емес,
жаңа сөздердің мағыналарын оқушылардың сөздік қорына берік орнықтыруға,
сөйтіп олардың тілін дамытуға да қатысы бар.
Ал Ш.Сарыбайұлының Жаздырып үйрету әдістері, Күнделікті керектер
деген еңбектерінің оқушылардың тілін дамытуға тікелей қатысы бар [4].
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С. Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы (ол кезде осылай алынған) кітабы. 31 беттік бұл
шағын еңбекте оқығанды балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін,
әсіресе, мәнерлеп оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау
(әңгімелесу, мазмұндама, қортынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай
келіп, Салалы сөз сөйлеуді үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін
айтады. Кітапта мазмұндама мен шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген:
... тіл дамыту жұмысы, оның ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте
зор орын алады. Жазба сөзге жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы –
мазмұндама, шығарма жаздыру. Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді
пайдалану, шығарманы талдау үлгілері, сөздік жүргізу сияқтылар да
әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың әрі
көлемі шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі
болғандықтан, тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз
етілген, оның өзі де толық қамтылған.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, бұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қолданудың мәнін көрсеткен
әдіскер.
Бастауыш мектепте тіл дамыту жұмысын жүргізуге едәуір үлес қосып,
бұл жұмыстың қадір-қасиетін мұғалімдер жұртшылығына танытуға тырысқан
әдіскер – Ғ.Бегалиев. Ол өзінің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері атты көлемді еңбегінде тіл дамыту жұмысының түрлерін, оған
қойылатын талаптарды, сөздік жұмысының маңызы мен оны жүргізу жолдарын әр
қырынан белгіледі.
Автор, ең алдымен, сауат ашу кезеңінде әр түрлі дыбыстарды меңгеру
үшін, оқушылардың сөздік қорындағы бұрыннан бар сөздерді оңтайлы
пайдаланудың маңыздылығын айта отырып, осы әдіс тиімді қолданылған бірнеше
сабақ үлгілерін келтіреді. Мысалы (сабақ үлгілері мұғалім атынан
баяндалады); ... Мен сөздің басқы дыбыстарын айтамын, сендер аяғына ш
дыбысын қосып айтыңдар, бірақ мағыналы сөз болып шықсын. А (ш), ша (ш), қа
(ш). Мен сөздің бірінші буынын айтамын, сендер соған ш дыбысынан
басталатын буын қосып айтыңдар, бірақ мағыналы сөз болып шықсын. Ар (ша) –
Ол қайда өседі? Ала (ша) – Оны неден тоқиды? Ал (ша) – Оны кісі жей ме?
Үлкендігі қандай? Оқушыларға ш дыбысын меңгертудің осындай тәсілін ұсына
отырып, бір жағынан, балалардың сөздік қорындағы сөздердің мағынасын
пысықтауды көздесе, екінші жағынан, осы пысықталған мағынаны дыбыс туралы
жаңа түсінікті меңгерту үшін, сөз үйрету, үйренген сөздерді бекіту үшін,
оңтайлы қолданған. Енді бұл тәсілді автордың Д дыбысын оқытуға қатысты
қалай қолданылатынына назар аударып көрейік: ... Кісі аты болсын, жай сөз
болсын, д дыбысынан бастап айтылған сөздер тауып айтыңдар (дала, доп,
дос, доға, Досан, Данаш, домбыра). Д дыбысы сөздің ортасында келетін сөздер
тауып айтыңдар (адам, адыр, орындық, сандық, ондық, жолдас, Қодар).
Бұдан әрі автор бірінші сыныптағы грамматика я емле материалының
түріне қарай ұйымдастырылатын сабақтың құрылысын екіге бөледі;
а) сөздерді мағына жағынан талдау жолымен жүргізілетін сабақ;
ә) мағыналақ талдауға және есту қабілетіне сүйене жүргізілетін
сабақ.
Бұл сабақтардың екеуінде де түсіндірілетін грамматикалық ұғым немесе
емлелік ереже сөз мағыналарын талдауға сүйенелінетіні айта келіп, ғалым өз
пікірін нақты мысалмен тұжырымдап отырады. Мысалы, ... О мен Ө дыбыстары
(1-класс). Бұл екі дыбысты бір-бірінен айыру үшін, олардың айтылу
өзгешелігін байқау керек. Әрине, оны есту арқылы және айтылуда бір-біріне
ұқсас болғанмен, олар сөз мағынасын өзгертетінін байқау арқылы айыруға
болады: тор-төр, жон-жөн, боз-бөз.
Ғ.Бегалиев Бастауыш класта қазақ тілі методикасының мәселелері
кітабында бастауыш сыныптарда жүргізілетін сөздік жұмысын 8 түрге бөледі:
заттың атын білдіретін сөздерді топтастыру (мектеп саймандары, оқу
құралдары, балалардың киімі, көшеде не болады, қырманда не болады, өзенде
не болады, т.б.); заттарды мезгілдік, кеңістік байланысына қарай айырту
(тоғайда не өседі, қыстыгүні не болады, жаздыгүні не болады? т.б.);
заттарды ұқсас белгілері мен амалдарына қарай топтастыру (Қай мақұлық
бауырымен жорғалайды? Не ұшады? Қандай заттар ақ, қара, жасыл, сары болады?
т.б.); бір заттың белгісін немесе амалын анықтау (алма – домалақ, қызыл,
тәтті, хош иісті; жылқы – жүреді, шабадығ кісінейді, т.б.); синоним
сөздерге байланысты сөздік жұмысы (құйғып жөнелді, оқтай зымырап келеді
деген мысалдар келтірілген); ауыспалы мағынадағы сөздермен байланысты
сөздік жұмысы (көз оттай жанады, жел ұлиды, жаңбыр сабалап құйып тұр, тау
қойнауында, күн нұры төгілді); терминдермен және түбірлес сөздермен
таныстыру (екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты таралған соғыс
терминдері: рота, пулемет, жауынгер, секунд, т.б. және су, сушы, суат,
сусын, сулық сияқты түбірлес сөздер мысалға келтірілген); баланың сөздігін
байыту сабағы (кітапта мұндай сабақтың үлгісі беріліп, жоғарыдағы жұмыс
түрлерін жинақтап қолданудың әдісі көрсетіледі).
Ғ.Бегалиев еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстартуға,
оларға сөз мағыналары туралы түсінік беруге қатысты ойлар Ана тіл пәнін
оқыту әдістемесіне байланысты да айтылады. Мәселен, автор жоғарыда аталған
еңбегінде Ана тілі пәнін оқу барысында кездесетін оқушыларға түсініксіз
сөздерді 5 түрге бөледі:
1. Затты, сынды, я амалды білдіретін кейбір сөздерді оқушылар мүлде
білмейді. Мысалы: маусым, сонар, бетегелі, маужырау.
2. Оқылатын текстіде кездескен кейбір затты, сынды, я амалды
көрсететін сөздерді оқушылар біледі, бірақ, сол затты, сынды, амалды әдеби
тілімізде қолданылатын жалпыға ортақ атаумен атауды білмейді, тек
төңірегіндегілер білетін атымен немесе жергілікті атымен атайды. Мәселен,
текстіде шалбар, дуал, алжапқыш, ықтық деген сөздер бар, бірақ оқушы сым,
белдемше, аптап деген аттарын ғана біледі, өйткені оларды төңірегіндегілер
солай деп атайды.
3. Оқушы кездескен сөздің негізгі мағынасын біледі, бірақ сол сөзге
жұрнақ жалғанғанда немесе сөз тізбегінде айтылғанда, мағынасында қандай
өзгешелігі болатынын айыра алмайды: құладым – құлап кете жаздадым, көл –
көлшік, жылы – жылылау, ат – атақ, оқылды – оқылған, оқимын – оқып отырмын
деген сөздердің арасындағы айырманы дәлдеп білмейді.
4. Кездескен сөздердің тура мағынасын (бірме-бір мағынасын) біледі,
бірақ сол сөздің бұрма мағынасын білмейді. Мысалы, құс ұшты – Сәрсен үкідей
ұшты, қолымды сермедім – қолымды кеш сермедім.
5. Текстіде кездескен кейбір сөздердің мағынасын білмеуі мүмкін.
Мысалы: көз тоймаушылық, күншілдік, әуестік, құмарлық, ұрыншақ, сосаны,
т.б.
Автор алғашқы кезде 1-2-сыныптарда жазбаша шығарма, мазмұндама
жұмыстарын жүргізуге болмайтынын айтып, яғни Бастауыш мектептің жазу
жұмыстарында оқушыларды ойдан шығарып жазуға және мазмұндамаға (оқып
шыққанды, ауызекі айтқанды оқушылардың өз сөзімен жазуы) үйрету жоқ десе
болғандай, - деген пікірде болып, Бастауыш мектепте тіл дамыту еңбегін 3-
4-сыныптарға ғана арнаған.
Балалардың тілін жетілдіру жұмысын оқытудың бірінші күнінен бастап
жүргізудің керектігін мойындап, 2-сыныпта жүргізілетін диктанттардың
түрлері мен оқыған мақаладан түсінгенін жазуға, мақаланың мазмұнына
еліктеп, шығарма жазуға үйрету жұмыстарын жүргізудің әдістерін көрсеткен
келесі бір әдіскер - Әлішер Сәдуақасов.
М.Балақаев Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту атты
еңбегінде: ... оқушы, ... грамматика-лексикалық тұлғаларды тек жаттап
алатын догмаға айналмай, олардың мағыналық мазмұнына қанық болуы тиіс.
Сонда ғана оқушы тілдегі заңдылықтар мен ережелерді біліп, оларды
күнделікті өмірінде дұрыс пайдаланумен қатар, олардың сөйлеудегі стильдік,
экспрессивтік, эмоциялық, көріктеу, көркемдеу қызметтерін де түсініп
пайдалануға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір мұқтаждығы деп білеміз, - дейді
[5]. Ғалымды алаңдатқан мәселелерді сөздікпен жұмыс жүргізу барысында
шешуге болады.
80-жылдарда қазақ тілін оқыту мәселесі көп ілгерілеу болды деп айта
аламыз. Бұл ретте 1989 жылы Б.Құлмағамбетованың авторлығымен шыққан Қазақ
тілі сабақтарында тіл дамыту атты методикалық нұсқау [6], Б.Катембаева
шығарған Тіл ұстарту методикасы атты методикалық [7] нұсқауын атап
кетеміз. Бұл еңбектерде сөздікпен жұмыс жүргізу әдістемесі тіл дамыту
мәселесінің төңірегінде қарастырылып кетеді.
Асхат Әбілқаев өзінің Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты еңбегінде
Тіл дамыту әдістемесі атты үлкен тақырыптың ішінде Қазақ тілі
сабақтарында сөздік жұмысын жүргізудің әдістемесі деген тақырыпшаны
қарастырады [8]. Ғалым өз еңбегінде сөздік жұмысына тек 3-4 бет қана
арнаған. Әрине, мұндай мөлшерге үлкен әдістемені сыйдыру мүмкін емес. Бірақ
та ғалым бастама болар негізгі ойларды айтады.
Соңғы жылдары бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарына жерлес
әдіскеріміз – Гүлнар Жәрдемқызы Тұрдалиева да көңіл аударып жүр. Әдіскердің
2007 жылы баспадан Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі атты
еңбегі жарық көрді. Еңбекте мәтінге байланысты ұйымдастырылатын сөздік
жұмыстары туралы айтылады [9, 73].
Сонымен қазақ бастауыш мектептерінде сауат ашу, ана тіл мен
грамматиканы оқыту әдістемесіне арналған еңбектердегі оқушылардың тілін
ұстарту мәселесінің, сөздік жұмысының қарастырылуына шолу жасай келіп,
мынадай қорытынды ой түйе аламыз: ең алдымен, жоғарыда айтылған ғалымдар
пікірлерін бір жүйеге салып, бастауыш сыныптардағы оқушылармен сөздік
жұмысын жүргізудің жалпы желісін – негізгі тірегін анықтап алу қажет. Сонда
ғана қазіргі мектептегі, ана тіліміздегі болып жатқан өзгерістерді есепке
ала отырып, сөздік жұмысын жүргізу әдістемесін жеке-жеке салалар бойынша
тереңдете зерттеуге болады деп ойлаймыз.
Қазақ тілі әдістемесінде дамыта оқыту мәселесі туралы кейінгі кездері
айтылып жүр. Ж.Нұржанова, Г.Серікбаева, С.Дүйсебаева, Г.Құрманбаева,
Б.Мешімбаева т.б. ғалымдар өздерінің еңбектерінде дамыта оқыту мәселесі
жөнінде аз да болса өз ойларын қосады [10-11].
Дамыта оқыту – жас мөлшері бірдей оқушының жеке басын жан-жақты
жетілдіру, оның болашағына пайдалы, терең білім беру, біліктілігін көтеру,
озық біліммен қамту.
Қазіргі кезде ана тілінен білім берудегі талап оқушылардың таным
мүшелерін (ақыл, ес, ойлау, қабілет, сөйлеу т.б.) дамыта отырып, олардың
тілін байыту, сөйлеу мәдениетін көтеру, сауаттылығын арттыру. Қазақ тілін
дамыта отырып оқыту арқылы оқушыға тиянақты, сапалы білім бере аламыз,
қазақ тілін оқытуда тақырыптың мазмұнына сәйкес білім, тәрбие беру мен жеке
тұлғаны ақыл-ой жағынан дамыту жағы көзделеді. Бұл кезде оқытушы әрбір
оқушының ақыл, ес, ойлау, қабілетіне тікелей әсер етіп, дамыта оқытуда
әртүрлі әдіс-тәсілді қолданады.
Оқытудың жаңа технологиясы бойынша деңгейлік жұмыстарды іске асыру
ғалым Ж.А.Қараевтың еңбегінде қарастырылып келді [12]. Ғалым Ж.А.Қараевтың
Педагогическая технология обучения атты еңбегі оқытудың деңгейлік жүйесі
туралы ой-пікірлерді тереңдете келіп, оқушылардың білігі мен білімін,
танымы мен белсенділігін дамытатын бірден-бір тиімді әдістеме – әр түрлі
деңгейдегі тапсырмалар жүйесі екенін дәлелдейді. Деңгейлік тапсырмалар
оқушылардың өз бетімен ізденіп жұмыс істеуіне жетелейді, тілдік
жағдайларды, тестік бақылауларды, мәтіндерді дұрыс сұрыптап, таңдап алуға
мүмкіндік береді.
К.Өмірбаева өзінің еңбегінде оқыту процесіндегі инновациялық
мәселелерге тоқталып, жаңаша оқыту технологиясы туралы айтып өтеді. Еңбекте
инновацияны төмендегіше түсндіреді: Инновация сөзі латын сөзінен
аударғанда жаңалықты ендіру деген ұғымды білдіреді. Ал инновациялық оқыту
дегеніміз – жаңалықты ашу, оны игеру және өмірге енгізу [13, 4].
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері
Қазақ тілін оқыту алдымен тіл білімінің жетістіктеріне сүйенетініне
байланысты зерттеуде фонетика саласындағы, оның ішіндегі үндестік заңына
байланысты ғылыми еңбектерге талдау жасалды.
Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың
аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық
жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы
дейміз [14, 44].
Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заң қазақ тілі фонологиясының ең
өзекті мәселелерінің біріне жатады. Дыбыстардың акустикалық-артикуляциялық
сипаттарын нақты білгенде ғана бұл заңдылықты жақсы аңғаруға және түсінуге
болады. Олай болса, тіліміздегі дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп
бөлу, сан, сапа жағын айқындау, әр дыбысқа тән белгі-қасиеттерді мұқият
оқып-үйрену – алдымен осы дыбыстардың үндесу заңдылықтарының сырын, сипатын
білуге, айқындауға қажетті бірден-бір тетік, кілт деп қараған жөн.
Сингармонизм (грек. sun – бірге, harmonia – байланыс, үндесу) – түркі
тілдеріне тән аса күшті заң. Сингармонизм тіл және ерін үндестігі түрінде
қарастырылады.
Дауыстылардың тілдің қызметіне орай бір сөз көлемінде не бірыңғай
жуан, не бірыңғай жіңішке ыңғайласып, үйлесіп келуін тіл үндестігі дейді
[15, 84]. Түркі тілдерінде, әсіресе қазақ тілінде сингармонизм заңы алдымен
тіл үндестігі түрінде танылып келді. Өйткені бұл заң тіліміздегі байырғы
сөздерді түгел қамтиды, ал ерін үндетігі жазудың негізінде елеусіз қалып
келді.
Қазіргі қазақ тіліндегі тіл үндестігін екіге бөліп қарау керек болады:
түбір тұрғысынан және түбір мен қосымшалардың ара қатысы тұрғысынан.
Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай жуан буынды немесе жіңішке буынды
болып келеді. Бұл бұлжымайтын заң – сингармонизм. Ертеректе енген араб-
парсы сөздерін айтпағанда, орыс тілінен енген сөздердің өзі де аралас буын
қалпынан ажырап, бірыңғай (жуан, жіңішке) буынды болып қалыптасты: бәтеңке
(ботинка), бәтес (батист), бөрене (бревно), кәмпит (конфет), нөмір (номер),
резеңке (резинка), сәтен (сатин), көшір (кучер).
Бұлай болатыны аралас буынды сөздер тілдің ілгерінді-кейінді қозғалуын
қажет етеді, ал тіл үндестігі сол тілдің неғұрлым аз, үнемді және
бірқалыпты қозғалысына негізделген. Жеке сөздер тұрмақ, қатар айтылып
қалыптасқан (біріккен) әр түрлі буынды сөздер де тілдің қызметі жағынан
үндесіп айтылуы қазақ тіліне тән үндестік. Мұндайда көбіне кейінгі сөз
алдыңғыға ықпал етіп, өзіне бейімдейді: бүгін (бұл күн), ышқыр (іш құр),
әкел (алып кел), әпер (алып бер), түрегел (тұра кел), өйтіп (олай етіп),
сөйтіп (солай етіп).
Орыс тілі арқылы енген түрлі термин сөздер орыс тіліндегі айтылу
қалпын толық сақтайды. Сондықтан олардың аралас буынды болып келуі заңды.
Сонымен тіліміздегі байырғы сөздер тіл үндестігіне толық бағынады да, кірме
сөздерге бұл заң жүрмейді, яғни тіліміздегі аралас буынды түбірлер
кездессе, оларды кірме сөздер деп түсіну керек. Сөздің соңғы буыны жуан
(жіңішке) болса, оған жалғанатын қосымша да жуан (жіңішке) болады дейтін
ереже осы сөздердің буын құрамын ескеруден туған.
Түбір мен қосымшалардың арақатынасы тұрғысынан қазіргі қазақ тіліндегі
қосымшалар түбірдің соңғы буынына тәуелді болады. Яғни түбірдің соңғы буыны
жуан болса, қосымшалар да жуан буынды болады: мал-шы-лар-ымыз-ға, қала-мыз-
дың, қанағат-тан-дыр-ыл-ды.
Соңы жіңішке буынды түбірге жалғанатын қосымша да жіңішке буынды болып
келеді: ес-іміз-де, дәптер-лер-ің-ді, көше-лер-ге.
Қосымшалардың ішінде түбірдің соңғы буынына тәуелді болмай, өз қалпын
әрқашан сақтап тұратын қосымшалар да кездеседі. Қазақ тіліндегі тіл
үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:
-бан: мейірбан; - гер: ардагер, қаламгер, майдангер; -дар: білімдар,
хабардар, гүлдар; -еке: ағеке, апеке, атеке, басеке; -жан: әкежан, көкежан,
балажан; -кент: Атакент, Құмкент; -кар: күнәкар; -кер, -гер: айлакер,
қаламгер, қызметкер, даугер; -кеш: арбакеш, түйекеш, кірекеш; -көй, -гөй:
ақылгөй, қаскөй, батагөй; -күнем: маскүнем, пайдакүнем, қаскүнем; -қой:
сәнқой, кәсіпқой, әзілқой; -қор: жемқор, бәлеқор, бейнетқор; -мар: тілмар,
ділмар; -маш: тілмаш; -нікі, -тікі, -дікі: баланікі, қаланікі, даланікі;
-паз: өнерпаз, әсемпаз, білімпаз; -пен, -бен, -мен: атпен, қағазбен,
дәптермен; -стан: гүлстан, Өзбекстан, Тәжікстан; -тал: сезімтал, төзімтал,
өсімтал; -уар: сөзуар; -хана: кітапхана, дәріхана, емхана.
Сөздің соңғы буынына бағынбайтын бұл қосымшалардың көбі басқа
тілдерден енген немесе әлі қосымшаға айналып болмаған тілдік элементтер.
Жоғарыдағы қосымшалар туралы А.Байтұрсынов: Үндестік заңына кемейтін
гер, дікі, паз сықылды жұрнақтар түбір сөзге қосылып жазылады деп
айта тұрса да, біріккен сөздердің сыңарларының ... бірі жуан, бірі жіңішке
сөз болып келсе, онда аралары сызықшамен айрылып жазылады: жел-бау, жүк-
аяқ, тілеу-бай, ес-құл, төре-тай, Жан-темір, Мұрат-бек, Мал-келді... деген
тұжырымды айтады [16, 183].
Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып
үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Бұл заң бойынша сөздің бірінші
буынында еріндік дауысты болса, қалған буындарында да еріндіктер тұруға
тиіс. Мысалы, түйөлөрүмүздүң (түйелеріміздің), көбөлөктөрдө (көбелектерді),
түлкүлөрдү (түлкілерді).
Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар болса, неше буынға жетеді
дейтін мәселе әлі күнге толық шешімін таба алмай келеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар
академик І.Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр. 1962 жылы жарық көрген
Қазіргі қазақ тілінің фонетика тарауында былай делінген: Әдеби тілде
ерін үндестігі еленбейді десе де болады. Осыған қарағанда ерін үндестігінің
қазақ әдеби тілі үшін айтарлықтай үлкен мәні бар деуге болмайды. Ал келесі
бетте мынадай жолдар жазылған: Қазақтың ауызекі тілінде аздап болса да,
ерін үндестігі байқалады. Ерін үндестігі қазақ тілінде... әсіресе екі
буынды сөзде ерін дауыстысымен келген алғашқы буынның еріндік ықпалы анық
сезіліп тұрады: үшінші буында солғындау сезіледі [17, 31-32].
Лингвист-мамандар түркі оның ішінде қазақ тіліндегі үндесім
(сингармонизм) құбылысына әрқашан көңіл бөліп отырған.
Осыдан бір ғасыр бұрын қазақ тілінде ерін үндестігі мықты болғанын ірі
түркологтар Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, т.б. ғалымдардың
еңбектерінен жақсы көруге болады.
Алғашқы қазақ грамматикасының авторы Н.И.Ильминский үндесім
(үндестік) заңы деген атпен оған арнайы тоқталған және үндесім заңдылығын
бүкіл түркі тілдеріне тән құбылыс ретінде атайды. Үндесім құбылысын тілдік
белгі ретінде алған ғалым қазақ тілін осы белгісіне сүйеніп, түркі
тілдерінің қатарына жатқызады. Қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтай
келіп, дауыстыларды екі топқа жұптап берген, өйткені олардың айтылымы
жоғарыда көрсетілген үндесім заңына сәйкес екіге жіктелетінін көрсетуге
тырысқан. Автор қолданған жуан-жіңішке атауларының да сол кезде қалыптаса
бастағанын көреміз [18, 200].
Академик В.В.Радлов Опыт словаря тюркских наречий деп аталатын
даңқты еңбегінде қазақ сөздерін мол қамтыған. Түркі сөздерінің дыбыстық
жүйесін дұрыс беруді мақсат еткен В.В.Радлов қазақ сөздерін: бөлтүрүк,
бөбөшүк, жұлдұздү, дөнөжүн, дүрүлдө, көңүлшүк, көрүмдүк, төртүншү түрінде
жазған. Түркологияның атасы аталған академик В.В.Радлов сөздерімізді
бұзып жазған деуге ешқандай хақымыз жоқ. В.В.Радлов түркі тілдеріндегі
сингармонизмнің артикуляциясын талдай келіп, оның негізгі артикуляциялық
көрінісі ретінде өзіндік белгілерді ұсынады, олар: ауыз қуысының толық
қалпы, яғни еріннен көмейге дейін; ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни
тістен көмейге дейін; ауыз қуысының жартылай қалпы, яғни еріннен тіл алдына
дейін; ауыз қуысынң жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына
дейін. В.В.Радлов ұсынған жіктелім ретінің артикуляциялық атауларында ғана
айырмашылық байқалады, ал оның ішкі мазмұны осы күнгі жіктелім белгілермен
толық сәйкес келеді [19, 73].
Қазақ тілінің грамматикасын жазған профессор П.М.Мелиоранский қазақ
сөздерін төрөлөр, төрөлөрдүң, төрөлөрдү, төрөлөрдө деп септеп, жүдөгөй,
жүдөгөйсөң, жүдөгөйсүз деп жіктейді. Оның айтуынша, ерін үндестігі қазақ,
қырғыз тілдерінде ұқсас, тек қазақ тілінде о дыбысы бірінші буында ғана
айтылады.
Ғалым Х.Досмұхамедұлы Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы атты
еңбегінде: Сингармонизм түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік
тілдерінің көбі түрік емес халықтардың сөзін көп алғандықтан, жат жұрттарға
көп араласқандықтан, осы айрықша қасиетінен айрылып қалып отыр. Осы
күндерде қазақ-қарғыз секілді шет жұрттармен жарытып араласпай, нағыз
түріктікті сақтаған елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы өзгерместен
қалып отыр.
Сингармонизм заңы дауыстылардың гәрмөндесу заңы я дауыстылардың
гәрмөние заңы деп те айтылады.
Біздің ойымызша, сөздегі дауысты я жарты дауысты дыбыстар үнсіз, мүлде
сақау емес, бұлардың дауысы дауыстылардікіндей ашық емес, саңыраулау
естіледі. Сөзді әнге, сөз ішіндегі дыбыстарды қосылып ән айтушы адамдарға
балауға болады. Мәселен: бес кісі қосылып, ән салса, бір-екеуінің ғана
дауысы анық естіледі де, өңгесінің дауыстары дүдәмәл байқалады. Сондықтан
біз дауыстылар гәрмөниесі дегеннің орнына дыбыстар гәрмөниесі деп
айтқанды дұрыс көреміз деген тұжырымды ой айтады [20, 140].
Ғалым Ғ.Әбуханов өзінің еңбегінде ерін үндестігі туралы былай дейді:
Қазақ тілінде, өзге түркі халықтарының тіліндегі сияқты, еріндік дауысты
дыбыстар үндестігі жоқ. Қазақ тілінде сөздің басқы буынында еріндік дауысты
дыбыс бола тұрса да, соңғы буындарда еріндік дауысты дыбыс жазылмайды.
Соңғы буындардағы дүдамал естілген еріндік дыбыстардың орнына езулік
дауысты дыбыс жазылады. Мысалы: құлұн, жұлұн, бұрұн, күнгүрт, орұн, тоғұз,
күрөк, жүрөк, бөлмө, төбө сияқтанып естіле тұрса да, қазақ тілінің емлелік
ережелері бойынша құлын, жұлын, бұрын, күңгірт, күндіз, орын, тоғыз, күрек,
жүрек, бөлме, төбе күйінде жазылады [21, 57].
Сингармонизм – тіліміздің тарихи дамуының нәтижесінде қалыптасқан
заңдылық, өзге тілден ерекше етіп тұратын өзіндік жарасым. Тіліміздің
табиғи жарасымдылығына ерін үндестігі де жатады. Ерін үндестігі өткен
ғасырлар ішінде күшті болған, енді әлсіреп құрып барады (академик
Н.Сауранбаев) десек, оған себеп, бірінші жазудың ықпалы, екіншіден,
артикуляциялық базамыздың дамуы, ерін үндестігі жоқ көрші тілдердің әсері
деп қарау керек.
Қазақ тілі, сондай-ақ өзге түркі тілдердің ең басты фонетикалық
ерекшелігі сингармонизм құбылысы. Сингармонизм қазақ тілінің морфологиялық
құрылысымен байланысты. Негізгі сөздің соңғы буыны дыбысына қарай бір
морфемадағы фонемалар комбинаторлық ретпен алмасып тұрады:
Ауыл + да
н (дт, ае).
Мектеп + те
Осындай сөздің соңғы буыны, соңғы дыбысына қарай қосымша дыбысының
үндесуін – комбинаторлық алмасуын сингармонизм деп танимыз. Сингармонизм –
дыбыс ассимиляциясының өзгеше бір түрі. Сингармонизм – түбір мен қосымша
арасындағы дәнекер - деген ойды ғалым Ж.Аралбаевтың еңбегінен көре аламыз
[22, 90].
Проф. Ж.Әбуовтың пікірінше, сингармонизмге деген жаңа және шын
мәніндегі шынайы көзқарас қазақ тіл білмінде толық қалыптасып болды деуге
болады [23].
Ал проф. М.Жүсіпұлы Тілдің дыбыс қорын сингармонизм фонологиясының
бағытында зерттеу үшін, біріншіден, ізденушінің алдында тұрған мәселелерге
функционалдық көзқарасты қалыптастыру керек; екіншіден, қазақша сөйлеу
процесінде дыбысталу дағдысының және қазақ артикуляциялық базасының
(дыбыстау мүшелерінің) сингармонизм заңына нық бейімделгенін анықтау керек
еді. Ал бұлардың ұйытқысы сингармонизм заңы екендігі, сондықтан ол
сингармониялық және бейсингармониялық дыбыстау дағдылары мен артикуляциялық
базаларды салыстырып, зерттегенде айқын байқалады деп, болашақ
зерттеушілердің алдына күрделі мәселе қояды [24, 7].
Жергілікті ғалым Б.Жексенғалиев: Қазақ тілі – буынды тіл, сондықтан
да тілдің орфоэпиялық нормаларының бастауы да буында. Буында айтылатын
дауысты, дауыссыз дыбыстардың айтылымдық нормалары да буында қалыптасады.
Қазақ тілінің төл сөзіндегі 9 дауысты, 19 дауыссыз дыбыстың буын құрамында
ғана сегменттік бірлік, яғни үндеспе (фонема) ретінде қызмет атқаратынын
таныту – үндесім әдістемесінің басты мақсаты дей отырып, қазақ тіліндегі
барлық сөздер үндестік заңдылығын, соның ішінде ерін үндестігін сақтап айту
қажет деп есептейді [25, 6].
Қазіргі қазақ тілінде бірінші буында еріндік дауыстылар (о, ө, ұ, ү)
келіп, екінші буында езулік ы, і, е әріптері жазылса, онда олар еріндік (ө,
ү, ұ) болып айтылады.
Фонетика үшін сөздің жазылуы емес, айтылуы, естілуі маңызды екені
даусыз. Еріндіктердің орнына езуліктерді жазу – орфографиялық норма,
бірізді жазу үшін қажет.
Ерін үндестігін дұрыс түсіну үшін еріндік дауыстылар мен езулік
дауыстылардың көрші буындарда қатар тұру мүмкіндіктерін ескеру керек. Сонда
екі буынды сөздерде тек ашық а езулігінің ғана о, ұ еріндіктерінен кейін
кездеседі: ора, орақ, отан, қола, қора, ұра, ұран, ұзақ, құрақ, құлақ,
бұта, т.б. Қалған жағдайда еріндіктер мен езуліктер бір сөз ішінде қатар
айтылмайды. Әсіресе, еріндіктерден кейін езуліктер кездеспейді. Тек мазмұн,
мақұл, мақұлық, марқұм, мәжнүн, куә, күнә, мәжбүр, дәстүр деген сияқты
санаулы сөздерде бұл заңдылық сақталмауы мүмкін.
Қазақ тіліндегі ерін үндестік кезеңін В.Богородицкийдің кестесімен
бергенде, төмендегіше болады:
ас ыі
о Оттан, отту (отты) т.б.
ө көлдө (көлде), көлдү (көлді) т.б.
ұ қолда, қолдұ (қолды) т.б.
ү көшө (көше), күндү (күнді) т.б.
Сингармонизмнің мәнін құрауға тіл және ерін үндестігі тең қатысады.
Ерін үндестігінің күші екі буынмен шектелмейді. Бірінші буында дөңгеленіп,
сүйірленіп алған ерін екінші буында тез жайылып, өз қалпына келмейді және
ол үшінші буында да аяқтала қоймайды. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды:
қазақ тілінде ерін үндестігі болған және оның күші санаулы буынмен
шектелмейді: алдыңғы буында дауысты о, ө, ү, ұ, сондай-ақ дауыссыз у
дыбыстары болса, келесі буындарда жазылған е, ы, і әріптері айтуда ө, ү, ұ
еріндіктеріне айналады: қорұтұндұсұ (қорытындысы), құлұнұмдұ (құлынымды),
өздөрүңүзгө (өздеріңізге), күлкүлөрүңүздү (күлкүлеріңізді), ауұлұмұздұң
(ауылымыздың).
Сонымен, ерін үндестігі де қазақ тілінің бірегей белгісі болып
табылады.
Қазақ тіліндегі дауыстылар үндестігін мына кестемен жинақтап көрсетуге
болады:
Сөздің соңғы Қосымшада Мысалдар
буынындағы
дауысты
а а, ы бала+лар, театр+да, бала+ны,
театр+ды.
ы ы, а қыз+ы, қыз+дар
е е, і кеме+ге, қызмет+ке, кеме+ні
ә е, і әже+ге, әлем+ді, бәрі+міз
о а, ы (ұ) қол+дан, қол+ды, (қол+дұ)
ұ а, ы (ұ) ұн+нан, ұн+ды, (ұн+дұ)
ө е (ө), і (ү) Көл+де (көл+дө), көл+ді
(көл+дү)
ү е (ө), і (ү) күн+де (күн+дө), түнді
(түн+дү)
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың педагогикалық және психологиялық
негіздері
Мұғалім оқушылармен жұмыс жасау барысында олардың жас ерекшеліктеріне
сай психологиялық белгілерін білгені дұрыс. Себебі оқушылар психологиясында
әрбір жас кезеңдерінде психикалық даму ерекше орын алады. Жас
ерекшеліктеріне орай олармен оқу, тәлім-тәрбиелік жұмыс жүргізу жемісті
еңбек етуге жетелейді, олармен жеңіл қарым-қатынас жасауға ықпал етеді.
Мұғалім алдына келген баламен қандай деңгейде жұмыс жасау қажеттігін,
қандай әңгіме айту керектігін білгені дұрыс.
Оқушылардың ойлау қабілетіне, еске сақтауына әсер ету, ең алдымен,
бірнеше психологиялық факторларға сүйенеді. Тілді оқыту әрекеті міндетті
түрде психология ғылымының негіздері мен жетістіктеріне сүйенуі қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеру мен
мұғалімнің психология аясынан хабардар болуы – оқытылып жатқан тақырыптың
табысты игерілуін қамтамасыз етеді.
Тілдік жадығатты тиімді игертуде, яғни жаттығулармен жұмыс жасауда
негізгі рөлді ес заңдылықтары атқарады. Өйткені, оқытудың негізі ес болып
табылады. Ес – шындығында, адам миының ерекше қасиеті. Оның ерекшелігі
мынада: ес арқылы адам өзіне көп мөлшерде ақпарат қабылдауға, білім алуға,
өткеннен жинақталған тәжірибені игеруге және жинақталған қорды қажетті
практикалық мақсатқа сай қолдануға қабілетті болады.
Ес дегеніміз, ең алдымен, қажет жағдайда қолданылып отыратын бүкіл
ақпарат жүйесін сақтаушы. Психологияда ұзақтығы мен мықтылығына байланысты
қысқа уақыттық, оперативтік және ұзақ уақыттық ес деп бөлінеді. Р.С.Ремов
бұлардан өзге естің шапшаң (мгновенная) және генетикалық түрлері де бар деп
көрсетеді. Шапшаң немесе кескінді ес (Р.С.Ремовта) “сол мезетте сезім
мүшелері арқылы қабылданған ақпаратты еш өзгеріссіз, нақты және толық сурет
күйінде ұстап қалу” [26, 186]. Р.С.Ремов оның ұзақтығы 0,1 секундтан 0,5-ке
дейін созылатындығын айтады. Берілген ақпарат егер жеке тұлға үшін қажет
болмаса не түгелдей жойылып кетеді, не шапшаң естен қысқа уақыттық еске
ауысады. Бірақ ақпарат қысқа уақыттық есте таза күйінде бейнеленбейді;
сақталған жадығаттың көптеген қосымша бөліктері жоғалады, есте тек мақсатқа
жетуде қажетті деген басты бөліктер ғана қалады. Қысқа уақыттық ес
ақпаратты тез есте сақтаумен және қайта жаңғыртумен ерекшеленеді, бірақ тез
жойылатындығымен айрықшаланады. Қысқа уақыттық естің басты қасиеті – ол тез
өзгеріп отыратын жағдайларға шапшаң реакцияны қажет ететін тұстарда адамның
іс-әрекетіне өте қажеттігі. Ол адамға шешімді тез шешуге, берілген жағдайға
сай шапшаң әрекет етуге көмектеседі.
Оперативтік еске психологтар бірдей анықтама ұсынады. Оперативтік есте
белгілі мақсаттарға сәйкес қолданылатын ақпараттар сақталады, бірақ соған
жеткеннен кейін олар жоғалып отырады. Сондықтан да оперативтік немесе
жұмысшы есте ақпараттың сақталу мерзімі олардың қажеттілігіне қарай болып
келеді. Өйткені бұл қойылған мақсатқа және оның орындалу мерзіміне тәуелді
болып келеді.
Ұзақ уақыттық ес, оны тағы да тұрақты, өмірлік деп те атайды,
ақпаратты өлшеусіз мерзімге дейін сақтай алатындығымен ерекшеленеді.
Сондықтан естің бұл түрі өте маңызды болып табылады. Кез-келген ақпаратты
қайта жаңғырту сол ұзақ уақыттық еске байланысты жүреді. Ұзақ уақыттық
естің ерекшелігі – қарым-қатынас, оқу және тәрбие әрекеттеріндегі адам
белсенділігімен тығыз байланыстағы шынайы берік жүйесі арқылы көрінеді.
Сондықтан да, қазақ тілі сабақтарында ең негізгі күш ұзақ уақыттық еске
түсіріледі. Өйткені оқушы қазақ тілін қысқа мерзімге емес, ұзақ мерзімге
жететіндей етіп үйренуі қажет. Бастауыш сынып оқушысы қазақ тілі бойынша
негізгі білімді осы кезеңде жүргізілетін сабақ барысында бойларына
қалыптастыруы керек. Мұғалім психология ғылымының негізгі қағидаларына
сүйене отырып, оқушыға қазақ тілінен ұзаққа сақталатын мықты білім беруі
қажет.
Естің соңғы түрі – генетикалық. Естің бұл түрі, Р.С.Ремовтың
түсіндіруінше, тек тұқымқуалау арқылы ғана беріледі, “генотипте сақталады”
және сырттан келген өзгерістер мен әсерлерге ұшырамайды [26].
Жаңа лексиканың берік игерілуін қамтамасыз ету үшін ол міндетті түрде
ұзақ уақыттық еске түсуін қадағалау қажет, бірақ бұл үшін естің барлық
кезеңдерімен өту керек.
Жаңа лексиканы нәтижелі игерудің алғы шарттарының бірі – қызығушылық.
Бұл жаңа сөздерді игерумен тікелей байланысты емес, тек жанама түрде ғана
қатысы бар. Бірақ жаңа ақпаратты игеру қызығушылықпен байланысты
жүргізілсе, тиімді де нәтижелі болары сөзсіз.
Л.С.Выготский бұл мәселе төңірегінде бірнеше құнды пікірлер айтады.
Ғалым тілді оқыту барысында қызығушылық пен эмоцияналдық бояу қатар жүріп
отырса, есті күшті жұмыс жасауға мәжбүр ететіндігін көрсетеді. Осының
негізінде қызығушылықпен байланысты ұсынылған жадығат тез игеріліп, есте
берік сақталады. Л.С.Выготский былай дейді: “Қызығушылық еске жинақтаудың
тұрақты бағытын қалыптастырады және ақыр соңында іріктеу органына айналып,
әсер алуды таңдаумен олардың бір бүтінге бірігуін қамтамасыз етеді” [27,
176]. Психологтың пікірінше, бұл тұста “меңгерудің мақсатқа сай бағдары
қызығушылыққа тәуелді” аз рөл атқармайды. Оқушы, ең бастысы, қандай
мақсатта, нені игеру керектігін және нені еске сақтау қажет екендігін білуі
шарт. Бұл үшін қажетті жадығатты еске сақтау әрекеті міндетті түрде белгілі
мақсатқа бағытталған болуы керек. Оқушы еске сақтау барысында оның алдына
қойлатын негізгі мақсаттар мен мәселелерді білуі қажет. “...осыған
байланысты бағыт сілтейтін реакциялар қатары пайда болады, бұлар игеру
мақсатындағы еске сақтауға бейімделу кезінде көрінеді” [27, 176].
Ақпараттарды еске сақтау ұзақтығына негізгі бағдар әсер етеді.
Ғалымның ойынша, керекті жадығатты еске сақтауда сақталушының
эмоцияналдық бояуы да белгілі бір орынды алады. Бұл кезең оқыту барысында
да қажетті орнын иемденуі керек. Өйткені оқушылардың белгілі бір
эмоцияларын тудырып, оларды ойландыруға мәжбүр етуші жадығат ұзақ уақытқа
еске еш қиындықсыз ауысады. “Бұдан бүкіл оқу жадығаты белгілі эмоцианалдық
толқуды талап ететін педагогикалық талаптарға сай жүруі қажет дегенді
шығарамыз”, – дейді Л.С.Выготский [27,177].
Тілді оқыту естің мынадай әрекеттерімен қатар жүріп отырады, атап
айтсақ: еске сақтау, сақтау және қайта жаңғырту. Бұлар ес үшін ең
қажеттілер болып табылады.
Ең негізгі әрекет ретінде еске сақтау әрекеті саналады. Оған лексикалық
жадығаттың дұрыс және берік сақталуы мен әрі қарайғы қайта жаңғыруы тәуелді
болып келеді.
Сөздерді еске сақтауда жаңа сөздің басқа, есте бұрыннан бар, лексикалық
бірліктермен сансыз көп байланыстарын орнатудың маңызы зор.
Еске сақталушы сөздердің басқа сөздермен мағыналық байланысын
қалыптастыру негізінде түрлі сөздер тобы пайда болады. “Сөздің түрлі сөз
топтарына кіру қабілеті оның есте берік сақталуының және түрлі жағдайда
жеңіл қайта жаңғыруының бір шарты болып табылады”, – дейді В.С.Коростелев
[28, 21].
Ғалымның пікірінше, сөздерді еске сақтаудың бұдан өзге “оқушылардың
ойлағыштық іс-әрекетінің белсенділігі” әсер етеді, ол жаңа жадығатты
сабақтан тыс уақытта қайта жаңғырта алуға да әсер етеді. Еріксіз есте
қалдыруда маңызды орындардың бірін өз бетінше жұмыс алады. Дербестік
берілген тақырыпқа сай өзіндік ойларын дербес айта білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың ғылыми
негіздері 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері 12
... ... ...
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық
негіздері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын дамытудың 25
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын дамытудың 25
әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында28
жүргізілетін жаттығулар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде
дәлелдеу 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезде қазақ тілі мамандарын,
тілші ғалымдарды, мектеп мұғалімдерін, сол сияқты жалпы зиялы қауымды
ойландырып отырған өткір мәселелердің бірі – ауызша сөйлеу мәдениеті, оның
деңгейі, қазақ тілінің сөйлеу нормаларын бірыңғайландыру. Соңғы кезде қазақ
тілінің ауызекі сөйлеуде қарадүрсіндене бастауы, радио, теледидардан
айтылатын сөздің сәні кете бастағаны, әсіресе кейінгі жас буынның
тіліміздің ғасырлар бойы қалыптасқан сөйлеу мәнерінен тыс қалып бара
жатқаны туралы аз айтылып жүрген жоқ. Байырғы сөздердің өзін жат тілдер
ықпалымен айту да үйреншікті құбылысқа айнала бастады.
Мәселе жылдар бойына қазақ тілі оқулықтары мен әдістемесінде сөйлеу
мәдениетінің негізі әрі тілдің тілден айырмашылық, ерекшеліктерін
білдіретін бірден-бір құрылым – фонетикалық құрылымға, Ахмет Байтұрсынұлы
айтқандай тілдің басты законы болып табылатын дыбыстық заңдылықтарға жете
көңіл бөлінбей келгендігінен туындап отыр. Дұрысжаз деген талап бар да,
дұрыс сөйле деген талап болмай келгендігі баршамызға белгілі. Кез-келген
тіл әдістемесінде тіл үйретудің бастапқы кезеңінде ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл, әсіресе, мектепке дейінгі
мекемелердегі тіл үйретуге, бастауыш, орта мектептердегі тіл әдістемесіне
ерекше қажет. Тілдегі сөйлеу нормалары сол тілдің басты фонетикалық
заңдылығынан туындайтынын ескерсек, қазақ тілінің басты заңы үндесім
(сингармонизм) тілді оқыту әдістемесінде негізгі тірек болуы керек. Бұл
туралы кезінде А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедовтер айтып, өзге тілдің әсері
мен ықпалынан тек тіліміздің ата заңын сақтау арқылы ғана аман қалуға
болады деген болатын. Қазір де тілші ғалымдар – Р.Сыздықова, С.Мырзабеков,
Ж.Әбуов, Б.Қалиұлы, басқа да тіл жанашырлары сингармонизмнің тілдегі орнын
баса айтып, тілдің табиғи болмысын көрсететін нормаларды тіл теориясы мен
әдістемесінің негізі деп тану қажеттілігі туралы айтып жүр.
Бұл тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда қазақ тілінің үндестік
заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп ұсыну бүгінгі күні өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
– бастауыш сыныптарда үндестік заңдылығын оқытудың әдістемесін жүйелеп
ұсыну. Осы мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздеріне тоқталып
өту;
- үндестік заңдылығын оқытудың психологиялық және педагогикалық
негіздеріне шолу жасау;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын үйретудің әдістерін
анықтап беру;
- бастауыш сынып оқушыларына үндестік заңдылығын оқыту барысында
жүргізілетін жаттығулар жүйесін ұсыну;
- үндестік заңдылығын ойындар арқылы игерту әдістемесіне тоқталу;
- үндестік заңдылығын меңгерту әдістемесін эксперимент жүзінде
дәлелдеу.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында салыстыру,
баяндау, талдау және жинақтау, эксперимент жүргізу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныпта үндестік заңдылығын оқытудың
әдістемесін ұсыну.
Зерттеу кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты
педагогикалық, психологиялық, әдістемелік және лингвистикалық әдебиеттер
оқылып, талданып, зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
Екінші кезеңде бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында үндестік
заңдылығын оқытуға арналған жаттығулар жүйесі әзірленді. Ұсынылған
жаттығулардың тиімділігін анықтау негізінде сабақтар жүргізілді.
Үшінші кезеңде бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында үндестік
заңдылығын оқытуға байланысты тәжірибе жадығаты жинақталып, сұрыптаудан
өткізілді. Үндестік заңдылығын оқытуда қолданылатын негізгі әдіс-тәсілдер
мен жаттығулар жүйесі анықталды; эксперимент жасалды. Оқушылар арасында
жүргізілген тәжірибе нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ҮНДЕСТІК ЗАҢДЫЛЫҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тілді оқыту мәселесінің зерттелуіне шолу
Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл
игертудің әдістемесінің негізін қалады. Ол ... сондай бай, өткір ана тілін
елемеуді қою керек деп ақыл айтатын. Ол қазақ сөздерінің, мысалдарының,
жұмбақтары мен ертегілерінің өткірлігін, шеберлігін көрсете өрістетіп,
меңгеру керек дейтін [1, 7]. Ы.Алтынсарин қазақ тілін оқытуда тым
теориялық жағын ұстамауды, ауызекі сөйлесу әдісін көбірек қолдануды өз
мұғалімдеріне ескертіп отырған.
Бұл ойдың үндестігін біз қазақ тілі терминологиясының негізін қалаған
А.Байтұрсынов еңбектерінен де кездестіреміз: Тілдің міндеті – ақылдың
аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша
жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын, - дейді ғалым [2,
141]. А.Байтұрсыновтың балаға сөз өнерін тіл заңдылықтары мен әдебиет
заңдылықтарын қатар бірлікте үйрету керек деген пікірі өте құнды.
30-жылдарда қазақ тілінің теориясы мен оны әдістеме саласына
Құдайберген Жұбанов көш басы болған бір ғалымдар келген еді. Олардың
қатарында С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, Ғ.Бегалиев, К.Басымов,
С.Кеңесбаев, Ә,Садуақасов бар еді.
Қазақтың тұңғыш лингвист профессоры Қ.Жұбанов қазақ тілін теория
жағынан ғана емес, әдістемесі жағынан да негізін қалаған ғалым. Қазақ
тілінің грамматикасы оқулығында автордың әдіскерлік шеберлігі айқын
көрінеді. Қ.Жұбанов: Сөз бөлшектерінің жасалуы үйдің салынуы сияқты...
Қиынын тауып қаламасаң, байлауын тауып ұстатпасаң, сөз бөлшектері де
сөгіліп кетеді, - деген сөздерінде балаға тілді оқытқанда сөз бен оның
мағынасын үйретуде тиімді әдістерді қолдану қажеттігін айтады [4, 330].
Қ.Жұбанов оқулықты жазуда оқушылардың тек қана тіл заңдылықтарын біліп
қоймай, сонымен қатар сөз бен сөйлеудің, тіл мен ойлаудың байланыстарын да
танытып отыруына назар аударған. Ал бұл қазақ тілін оқытуда ескерер негізгі
шарттардың бірі.
Профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен шыққан Бастауыш мектептегі қазақ
тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп,
тіл ширату жұмысына мына сияқты талап қойылады: Бастауыш мектепті
бітіріп шыққан бала... оқығанын, есіткенін қысқаша, түсінікті етіп жаза
алатын болсын. Онан әрі тіл ширату жұмысының түрлері (сұрауға жауап беру,
оқығанды айту, тақырып қою, суретті пайдалана сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде
аталып өтеді.
Кітаптың тіл ширату бөлімінен гөрі Сауаттандыру, жазуға үйрету
бөлімдері жақсы жазылған.
Аманжолұлы Сәрсеннің Мектепте ана тілді оқытудың мақсаты, оның
маңызы деген мақаласында тіл сабағының мақсаты әңгімеленеді. Ана тілді
оқу тек оқу үшін керек. Балалар ана тілдің жобаларын, қағидаларын судай
жаттап алулары шарт емес, оны іс жүзінде, тәжірибеде пайдалана алса ғана,
толық білгенге саналады, - дейді автор [4].
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлары бар. Мысалы,
Ш.Х.Сарыбаев өзінің 3-кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқаулар
деп аталатын кітабында бастауыш сынып оқушыларына Түбірлес сөздер
тақырыбын түсіндірудің тиімді жолдарына тоқтала келіп, тіл дамыту үшін,
түбірлес сөздер мен омонимдердің бір-бірінен өзгешелігін аңғартуға ерекше
назар аудару қажеттігін айтады [4, 10-11].
Ш. Сарыбаев еңбектерінде тіл дамыту, жаңа сөздердің мағыналарын
оқушыларға меңгерту, сөздік жұмысын жүргізу мәселелеріне қатысты пікірлер
мол ұшырасады. Мысалы зерттеуші өзінің Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері деп аталатын еңбегінде оқушыларға емле ережелерін үйрету
жолдарын талдау барысында жаңа сөздерді меңгерту жолдарына да тоқталады.
Ол сөздердің жазылуын меңгерту үшін, - деп жазады автор, - төмендегідей
әдістерді қолданамыз:
1. Күнделікті оқыған газет, журналдарда кездесетін советтік-
интернационалистік сөздерді тергізіп, оны күн сайын тексеріп отырамыз.
2. Сол теріп келген сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп жазуды
тапсырамыз.
3. Кейін алфавит тәртібіне енген сөздерді сөздік ретінде алуды
тапсырамыз.
4. Сөздік ретінде алынғандардың мағыналарын сөздіктерден қарап,
олардың мағынасын біліп келуді тапсырамыз.
5. Ішіне сол сөздер енген сөйлемдерді толтырып жаздырамыз.
6. Оқытып жатқан грамматикалық тақырыпқа байланыстырып, мысалды
оқушылардың сөздіктерінен аламыз. Оқып отырған кітаптардағы емлесі қиын
терминдік сөздердің жазылуын байқата оқытамыз, азырақ байқата отырып, кейін
кітапты жапқызып, жаңа көрген терминдерін екінші бір оқушыға диктант
ретінде айтқызып, дәптерлеріне жаздырамыз, деген ғалым Ш.Сарыбаевтың
сөздерін әдіскер С.Рахметқызы Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін
ұстарту атты еңбегінде келтіреді [4].
Ғалымның бұл пікірінің тек термин сөздерді меңгертуге ғана емес,
жаңа сөздердің мағыналарын оқушылардың сөздік қорына берік орнықтыруға,
сөйтіп олардың тілін дамытуға да қатысы бар.
Ал Ш.Сарыбайұлының Жаздырып үйрету әдістері, Күнделікті керектер
деген еңбектерінің оқушылардың тілін дамытуға тікелей қатысы бар [4].
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С. Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы (ол кезде осылай алынған) кітабы. 31 беттік бұл
шағын еңбекте оқығанды балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін,
әсіресе, мәнерлеп оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау
(әңгімелесу, мазмұндама, қортынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай
келіп, Салалы сөз сөйлеуді үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін
айтады. Кітапта мазмұндама мен шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген:
... тіл дамыту жұмысы, оның ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте
зор орын алады. Жазба сөзге жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы –
мазмұндама, шығарма жаздыру. Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді
пайдалану, шығарманы талдау үлгілері, сөздік жүргізу сияқтылар да
әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың әрі
көлемі шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі
болғандықтан, тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз
етілген, оның өзі де толық қамтылған.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, бұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қолданудың мәнін көрсеткен
әдіскер.
Бастауыш мектепте тіл дамыту жұмысын жүргізуге едәуір үлес қосып,
бұл жұмыстың қадір-қасиетін мұғалімдер жұртшылығына танытуға тырысқан
әдіскер – Ғ.Бегалиев. Ол өзінің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері атты көлемді еңбегінде тіл дамыту жұмысының түрлерін, оған
қойылатын талаптарды, сөздік жұмысының маңызы мен оны жүргізу жолдарын әр
қырынан белгіледі.
Автор, ең алдымен, сауат ашу кезеңінде әр түрлі дыбыстарды меңгеру
үшін, оқушылардың сөздік қорындағы бұрыннан бар сөздерді оңтайлы
пайдаланудың маңыздылығын айта отырып, осы әдіс тиімді қолданылған бірнеше
сабақ үлгілерін келтіреді. Мысалы (сабақ үлгілері мұғалім атынан
баяндалады); ... Мен сөздің басқы дыбыстарын айтамын, сендер аяғына ш
дыбысын қосып айтыңдар, бірақ мағыналы сөз болып шықсын. А (ш), ша (ш), қа
(ш). Мен сөздің бірінші буынын айтамын, сендер соған ш дыбысынан
басталатын буын қосып айтыңдар, бірақ мағыналы сөз болып шықсын. Ар (ша) –
Ол қайда өседі? Ала (ша) – Оны неден тоқиды? Ал (ша) – Оны кісі жей ме?
Үлкендігі қандай? Оқушыларға ш дыбысын меңгертудің осындай тәсілін ұсына
отырып, бір жағынан, балалардың сөздік қорындағы сөздердің мағынасын
пысықтауды көздесе, екінші жағынан, осы пысықталған мағынаны дыбыс туралы
жаңа түсінікті меңгерту үшін, сөз үйрету, үйренген сөздерді бекіту үшін,
оңтайлы қолданған. Енді бұл тәсілді автордың Д дыбысын оқытуға қатысты
қалай қолданылатынына назар аударып көрейік: ... Кісі аты болсын, жай сөз
болсын, д дыбысынан бастап айтылған сөздер тауып айтыңдар (дала, доп,
дос, доға, Досан, Данаш, домбыра). Д дыбысы сөздің ортасында келетін сөздер
тауып айтыңдар (адам, адыр, орындық, сандық, ондық, жолдас, Қодар).
Бұдан әрі автор бірінші сыныптағы грамматика я емле материалының
түріне қарай ұйымдастырылатын сабақтың құрылысын екіге бөледі;
а) сөздерді мағына жағынан талдау жолымен жүргізілетін сабақ;
ә) мағыналақ талдауға және есту қабілетіне сүйене жүргізілетін
сабақ.
Бұл сабақтардың екеуінде де түсіндірілетін грамматикалық ұғым немесе
емлелік ереже сөз мағыналарын талдауға сүйенелінетіні айта келіп, ғалым өз
пікірін нақты мысалмен тұжырымдап отырады. Мысалы, ... О мен Ө дыбыстары
(1-класс). Бұл екі дыбысты бір-бірінен айыру үшін, олардың айтылу
өзгешелігін байқау керек. Әрине, оны есту арқылы және айтылуда бір-біріне
ұқсас болғанмен, олар сөз мағынасын өзгертетінін байқау арқылы айыруға
болады: тор-төр, жон-жөн, боз-бөз.
Ғ.Бегалиев Бастауыш класта қазақ тілі методикасының мәселелері
кітабында бастауыш сыныптарда жүргізілетін сөздік жұмысын 8 түрге бөледі:
заттың атын білдіретін сөздерді топтастыру (мектеп саймандары, оқу
құралдары, балалардың киімі, көшеде не болады, қырманда не болады, өзенде
не болады, т.б.); заттарды мезгілдік, кеңістік байланысына қарай айырту
(тоғайда не өседі, қыстыгүні не болады, жаздыгүні не болады? т.б.);
заттарды ұқсас белгілері мен амалдарына қарай топтастыру (Қай мақұлық
бауырымен жорғалайды? Не ұшады? Қандай заттар ақ, қара, жасыл, сары болады?
т.б.); бір заттың белгісін немесе амалын анықтау (алма – домалақ, қызыл,
тәтті, хош иісті; жылқы – жүреді, шабадығ кісінейді, т.б.); синоним
сөздерге байланысты сөздік жұмысы (құйғып жөнелді, оқтай зымырап келеді
деген мысалдар келтірілген); ауыспалы мағынадағы сөздермен байланысты
сөздік жұмысы (көз оттай жанады, жел ұлиды, жаңбыр сабалап құйып тұр, тау
қойнауында, күн нұры төгілді); терминдермен және түбірлес сөздермен
таныстыру (екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты таралған соғыс
терминдері: рота, пулемет, жауынгер, секунд, т.б. және су, сушы, суат,
сусын, сулық сияқты түбірлес сөздер мысалға келтірілген); баланың сөздігін
байыту сабағы (кітапта мұндай сабақтың үлгісі беріліп, жоғарыдағы жұмыс
түрлерін жинақтап қолданудың әдісі көрсетіледі).
Ғ.Бегалиев еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстартуға,
оларға сөз мағыналары туралы түсінік беруге қатысты ойлар Ана тіл пәнін
оқыту әдістемесіне байланысты да айтылады. Мәселен, автор жоғарыда аталған
еңбегінде Ана тілі пәнін оқу барысында кездесетін оқушыларға түсініксіз
сөздерді 5 түрге бөледі:
1. Затты, сынды, я амалды білдіретін кейбір сөздерді оқушылар мүлде
білмейді. Мысалы: маусым, сонар, бетегелі, маужырау.
2. Оқылатын текстіде кездескен кейбір затты, сынды, я амалды
көрсететін сөздерді оқушылар біледі, бірақ, сол затты, сынды, амалды әдеби
тілімізде қолданылатын жалпыға ортақ атаумен атауды білмейді, тек
төңірегіндегілер білетін атымен немесе жергілікті атымен атайды. Мәселен,
текстіде шалбар, дуал, алжапқыш, ықтық деген сөздер бар, бірақ оқушы сым,
белдемше, аптап деген аттарын ғана біледі, өйткені оларды төңірегіндегілер
солай деп атайды.
3. Оқушы кездескен сөздің негізгі мағынасын біледі, бірақ сол сөзге
жұрнақ жалғанғанда немесе сөз тізбегінде айтылғанда, мағынасында қандай
өзгешелігі болатынын айыра алмайды: құладым – құлап кете жаздадым, көл –
көлшік, жылы – жылылау, ат – атақ, оқылды – оқылған, оқимын – оқып отырмын
деген сөздердің арасындағы айырманы дәлдеп білмейді.
4. Кездескен сөздердің тура мағынасын (бірме-бір мағынасын) біледі,
бірақ сол сөздің бұрма мағынасын білмейді. Мысалы, құс ұшты – Сәрсен үкідей
ұшты, қолымды сермедім – қолымды кеш сермедім.
5. Текстіде кездескен кейбір сөздердің мағынасын білмеуі мүмкін.
Мысалы: көз тоймаушылық, күншілдік, әуестік, құмарлық, ұрыншақ, сосаны,
т.б.
Автор алғашқы кезде 1-2-сыныптарда жазбаша шығарма, мазмұндама
жұмыстарын жүргізуге болмайтынын айтып, яғни Бастауыш мектептің жазу
жұмыстарында оқушыларды ойдан шығарып жазуға және мазмұндамаға (оқып
шыққанды, ауызекі айтқанды оқушылардың өз сөзімен жазуы) үйрету жоқ десе
болғандай, - деген пікірде болып, Бастауыш мектепте тіл дамыту еңбегін 3-
4-сыныптарға ғана арнаған.
Балалардың тілін жетілдіру жұмысын оқытудың бірінші күнінен бастап
жүргізудің керектігін мойындап, 2-сыныпта жүргізілетін диктанттардың
түрлері мен оқыған мақаладан түсінгенін жазуға, мақаланың мазмұнына
еліктеп, шығарма жазуға үйрету жұмыстарын жүргізудің әдістерін көрсеткен
келесі бір әдіскер - Әлішер Сәдуақасов.
М.Балақаев Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту атты
еңбегінде: ... оқушы, ... грамматика-лексикалық тұлғаларды тек жаттап
алатын догмаға айналмай, олардың мағыналық мазмұнына қанық болуы тиіс.
Сонда ғана оқушы тілдегі заңдылықтар мен ережелерді біліп, оларды
күнделікті өмірінде дұрыс пайдаланумен қатар, олардың сөйлеудегі стильдік,
экспрессивтік, эмоциялық, көріктеу, көркемдеу қызметтерін де түсініп
пайдалануға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір мұқтаждығы деп білеміз, - дейді
[5]. Ғалымды алаңдатқан мәселелерді сөздікпен жұмыс жүргізу барысында
шешуге болады.
80-жылдарда қазақ тілін оқыту мәселесі көп ілгерілеу болды деп айта
аламыз. Бұл ретте 1989 жылы Б.Құлмағамбетованың авторлығымен шыққан Қазақ
тілі сабақтарында тіл дамыту атты методикалық нұсқау [6], Б.Катембаева
шығарған Тіл ұстарту методикасы атты методикалық [7] нұсқауын атап
кетеміз. Бұл еңбектерде сөздікпен жұмыс жүргізу әдістемесі тіл дамыту
мәселесінің төңірегінде қарастырылып кетеді.
Асхат Әбілқаев өзінің Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты еңбегінде
Тіл дамыту әдістемесі атты үлкен тақырыптың ішінде Қазақ тілі
сабақтарында сөздік жұмысын жүргізудің әдістемесі деген тақырыпшаны
қарастырады [8]. Ғалым өз еңбегінде сөздік жұмысына тек 3-4 бет қана
арнаған. Әрине, мұндай мөлшерге үлкен әдістемені сыйдыру мүмкін емес. Бірақ
та ғалым бастама болар негізгі ойларды айтады.
Соңғы жылдары бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарына жерлес
әдіскеріміз – Гүлнар Жәрдемқызы Тұрдалиева да көңіл аударып жүр. Әдіскердің
2007 жылы баспадан Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі атты
еңбегі жарық көрді. Еңбекте мәтінге байланысты ұйымдастырылатын сөздік
жұмыстары туралы айтылады [9, 73].
Сонымен қазақ бастауыш мектептерінде сауат ашу, ана тіл мен
грамматиканы оқыту әдістемесіне арналған еңбектердегі оқушылардың тілін
ұстарту мәселесінің, сөздік жұмысының қарастырылуына шолу жасай келіп,
мынадай қорытынды ой түйе аламыз: ең алдымен, жоғарыда айтылған ғалымдар
пікірлерін бір жүйеге салып, бастауыш сыныптардағы оқушылармен сөздік
жұмысын жүргізудің жалпы желісін – негізгі тірегін анықтап алу қажет. Сонда
ғана қазіргі мектептегі, ана тіліміздегі болып жатқан өзгерістерді есепке
ала отырып, сөздік жұмысын жүргізу әдістемесін жеке-жеке салалар бойынша
тереңдете зерттеуге болады деп ойлаймыз.
Қазақ тілі әдістемесінде дамыта оқыту мәселесі туралы кейінгі кездері
айтылып жүр. Ж.Нұржанова, Г.Серікбаева, С.Дүйсебаева, Г.Құрманбаева,
Б.Мешімбаева т.б. ғалымдар өздерінің еңбектерінде дамыта оқыту мәселесі
жөнінде аз да болса өз ойларын қосады [10-11].
Дамыта оқыту – жас мөлшері бірдей оқушының жеке басын жан-жақты
жетілдіру, оның болашағына пайдалы, терең білім беру, біліктілігін көтеру,
озық біліммен қамту.
Қазіргі кезде ана тілінен білім берудегі талап оқушылардың таным
мүшелерін (ақыл, ес, ойлау, қабілет, сөйлеу т.б.) дамыта отырып, олардың
тілін байыту, сөйлеу мәдениетін көтеру, сауаттылығын арттыру. Қазақ тілін
дамыта отырып оқыту арқылы оқушыға тиянақты, сапалы білім бере аламыз,
қазақ тілін оқытуда тақырыптың мазмұнына сәйкес білім, тәрбие беру мен жеке
тұлғаны ақыл-ой жағынан дамыту жағы көзделеді. Бұл кезде оқытушы әрбір
оқушының ақыл, ес, ойлау, қабілетіне тікелей әсер етіп, дамыта оқытуда
әртүрлі әдіс-тәсілді қолданады.
Оқытудың жаңа технологиясы бойынша деңгейлік жұмыстарды іске асыру
ғалым Ж.А.Қараевтың еңбегінде қарастырылып келді [12]. Ғалым Ж.А.Қараевтың
Педагогическая технология обучения атты еңбегі оқытудың деңгейлік жүйесі
туралы ой-пікірлерді тереңдете келіп, оқушылардың білігі мен білімін,
танымы мен белсенділігін дамытатын бірден-бір тиімді әдістеме – әр түрлі
деңгейдегі тапсырмалар жүйесі екенін дәлелдейді. Деңгейлік тапсырмалар
оқушылардың өз бетімен ізденіп жұмыс істеуіне жетелейді, тілдік
жағдайларды, тестік бақылауларды, мәтіндерді дұрыс сұрыптап, таңдап алуға
мүмкіндік береді.
К.Өмірбаева өзінің еңбегінде оқыту процесіндегі инновациялық
мәселелерге тоқталып, жаңаша оқыту технологиясы туралы айтып өтеді. Еңбекте
инновацияны төмендегіше түсндіреді: Инновация сөзі латын сөзінен
аударғанда жаңалықты ендіру деген ұғымды білдіреді. Ал инновациялық оқыту
дегеніміз – жаңалықты ашу, оны игеру және өмірге енгізу [13, 4].
1.2. Үндестік заңдылығын оқытудың лингвистикалық негіздері
Қазақ тілін оқыту алдымен тіл білімінің жетістіктеріне сүйенетініне
байланысты зерттеуде фонетика саласындағы, оның ішіндегі үндестік заңына
байланысты ғылыми еңбектерге талдау жасалды.
Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың
аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық
жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы
дейміз [14, 44].
Дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заң қазақ тілі фонологиясының ең
өзекті мәселелерінің біріне жатады. Дыбыстардың акустикалық-артикуляциялық
сипаттарын нақты білгенде ғана бұл заңдылықты жақсы аңғаруға және түсінуге
болады. Олай болса, тіліміздегі дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп
бөлу, сан, сапа жағын айқындау, әр дыбысқа тән белгі-қасиеттерді мұқият
оқып-үйрену – алдымен осы дыбыстардың үндесу заңдылықтарының сырын, сипатын
білуге, айқындауға қажетті бірден-бір тетік, кілт деп қараған жөн.
Сингармонизм (грек. sun – бірге, harmonia – байланыс, үндесу) – түркі
тілдеріне тән аса күшті заң. Сингармонизм тіл және ерін үндестігі түрінде
қарастырылады.
Дауыстылардың тілдің қызметіне орай бір сөз көлемінде не бірыңғай
жуан, не бірыңғай жіңішке ыңғайласып, үйлесіп келуін тіл үндестігі дейді
[15, 84]. Түркі тілдерінде, әсіресе қазақ тілінде сингармонизм заңы алдымен
тіл үндестігі түрінде танылып келді. Өйткені бұл заң тіліміздегі байырғы
сөздерді түгел қамтиды, ал ерін үндетігі жазудың негізінде елеусіз қалып
келді.
Қазіргі қазақ тіліндегі тіл үндестігін екіге бөліп қарау керек болады:
түбір тұрғысынан және түбір мен қосымшалардың ара қатысы тұрғысынан.
Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай жуан буынды немесе жіңішке буынды
болып келеді. Бұл бұлжымайтын заң – сингармонизм. Ертеректе енген араб-
парсы сөздерін айтпағанда, орыс тілінен енген сөздердің өзі де аралас буын
қалпынан ажырап, бірыңғай (жуан, жіңішке) буынды болып қалыптасты: бәтеңке
(ботинка), бәтес (батист), бөрене (бревно), кәмпит (конфет), нөмір (номер),
резеңке (резинка), сәтен (сатин), көшір (кучер).
Бұлай болатыны аралас буынды сөздер тілдің ілгерінді-кейінді қозғалуын
қажет етеді, ал тіл үндестігі сол тілдің неғұрлым аз, үнемді және
бірқалыпты қозғалысына негізделген. Жеке сөздер тұрмақ, қатар айтылып
қалыптасқан (біріккен) әр түрлі буынды сөздер де тілдің қызметі жағынан
үндесіп айтылуы қазақ тіліне тән үндестік. Мұндайда көбіне кейінгі сөз
алдыңғыға ықпал етіп, өзіне бейімдейді: бүгін (бұл күн), ышқыр (іш құр),
әкел (алып кел), әпер (алып бер), түрегел (тұра кел), өйтіп (олай етіп),
сөйтіп (солай етіп).
Орыс тілі арқылы енген түрлі термин сөздер орыс тіліндегі айтылу
қалпын толық сақтайды. Сондықтан олардың аралас буынды болып келуі заңды.
Сонымен тіліміздегі байырғы сөздер тіл үндестігіне толық бағынады да, кірме
сөздерге бұл заң жүрмейді, яғни тіліміздегі аралас буынды түбірлер
кездессе, оларды кірме сөздер деп түсіну керек. Сөздің соңғы буыны жуан
(жіңішке) болса, оған жалғанатын қосымша да жуан (жіңішке) болады дейтін
ереже осы сөздердің буын құрамын ескеруден туған.
Түбір мен қосымшалардың арақатынасы тұрғысынан қазіргі қазақ тіліндегі
қосымшалар түбірдің соңғы буынына тәуелді болады. Яғни түбірдің соңғы буыны
жуан болса, қосымшалар да жуан буынды болады: мал-шы-лар-ымыз-ға, қала-мыз-
дың, қанағат-тан-дыр-ыл-ды.
Соңы жіңішке буынды түбірге жалғанатын қосымша да жіңішке буынды болып
келеді: ес-іміз-де, дәптер-лер-ің-ді, көше-лер-ге.
Қосымшалардың ішінде түбірдің соңғы буынына тәуелді болмай, өз қалпын
әрқашан сақтап тұратын қосымшалар да кездеседі. Қазақ тіліндегі тіл
үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:
-бан: мейірбан; - гер: ардагер, қаламгер, майдангер; -дар: білімдар,
хабардар, гүлдар; -еке: ағеке, апеке, атеке, басеке; -жан: әкежан, көкежан,
балажан; -кент: Атакент, Құмкент; -кар: күнәкар; -кер, -гер: айлакер,
қаламгер, қызметкер, даугер; -кеш: арбакеш, түйекеш, кірекеш; -көй, -гөй:
ақылгөй, қаскөй, батагөй; -күнем: маскүнем, пайдакүнем, қаскүнем; -қой:
сәнқой, кәсіпқой, әзілқой; -қор: жемқор, бәлеқор, бейнетқор; -мар: тілмар,
ділмар; -маш: тілмаш; -нікі, -тікі, -дікі: баланікі, қаланікі, даланікі;
-паз: өнерпаз, әсемпаз, білімпаз; -пен, -бен, -мен: атпен, қағазбен,
дәптермен; -стан: гүлстан, Өзбекстан, Тәжікстан; -тал: сезімтал, төзімтал,
өсімтал; -уар: сөзуар; -хана: кітапхана, дәріхана, емхана.
Сөздің соңғы буынына бағынбайтын бұл қосымшалардың көбі басқа
тілдерден енген немесе әлі қосымшаға айналып болмаған тілдік элементтер.
Жоғарыдағы қосымшалар туралы А.Байтұрсынов: Үндестік заңына кемейтін
гер, дікі, паз сықылды жұрнақтар түбір сөзге қосылып жазылады деп
айта тұрса да, біріккен сөздердің сыңарларының ... бірі жуан, бірі жіңішке
сөз болып келсе, онда аралары сызықшамен айрылып жазылады: жел-бау, жүк-
аяқ, тілеу-бай, ес-құл, төре-тай, Жан-темір, Мұрат-бек, Мал-келді... деген
тұжырымды айтады [16, 183].
Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып
үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Бұл заң бойынша сөздің бірінші
буынында еріндік дауысты болса, қалған буындарында да еріндіктер тұруға
тиіс. Мысалы, түйөлөрүмүздүң (түйелеріміздің), көбөлөктөрдө (көбелектерді),
түлкүлөрдү (түлкілерді).
Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар болса, неше буынға жетеді
дейтін мәселе әлі күнге толық шешімін таба алмай келеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар
академик І.Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр. 1962 жылы жарық көрген
Қазіргі қазақ тілінің фонетика тарауында былай делінген: Әдеби тілде
ерін үндестігі еленбейді десе де болады. Осыған қарағанда ерін үндестігінің
қазақ әдеби тілі үшін айтарлықтай үлкен мәні бар деуге болмайды. Ал келесі
бетте мынадай жолдар жазылған: Қазақтың ауызекі тілінде аздап болса да,
ерін үндестігі байқалады. Ерін үндестігі қазақ тілінде... әсіресе екі
буынды сөзде ерін дауыстысымен келген алғашқы буынның еріндік ықпалы анық
сезіліп тұрады: үшінші буында солғындау сезіледі [17, 31-32].
Лингвист-мамандар түркі оның ішінде қазақ тіліндегі үндесім
(сингармонизм) құбылысына әрқашан көңіл бөліп отырған.
Осыдан бір ғасыр бұрын қазақ тілінде ерін үндестігі мықты болғанын ірі
түркологтар Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, т.б. ғалымдардың
еңбектерінен жақсы көруге болады.
Алғашқы қазақ грамматикасының авторы Н.И.Ильминский үндесім
(үндестік) заңы деген атпен оған арнайы тоқталған және үндесім заңдылығын
бүкіл түркі тілдеріне тән құбылыс ретінде атайды. Үндесім құбылысын тілдік
белгі ретінде алған ғалым қазақ тілін осы белгісіне сүйеніп, түркі
тілдерінің қатарына жатқызады. Қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтай
келіп, дауыстыларды екі топқа жұптап берген, өйткені олардың айтылымы
жоғарыда көрсетілген үндесім заңына сәйкес екіге жіктелетінін көрсетуге
тырысқан. Автор қолданған жуан-жіңішке атауларының да сол кезде қалыптаса
бастағанын көреміз [18, 200].
Академик В.В.Радлов Опыт словаря тюркских наречий деп аталатын
даңқты еңбегінде қазақ сөздерін мол қамтыған. Түркі сөздерінің дыбыстық
жүйесін дұрыс беруді мақсат еткен В.В.Радлов қазақ сөздерін: бөлтүрүк,
бөбөшүк, жұлдұздү, дөнөжүн, дүрүлдө, көңүлшүк, көрүмдүк, төртүншү түрінде
жазған. Түркологияның атасы аталған академик В.В.Радлов сөздерімізді
бұзып жазған деуге ешқандай хақымыз жоқ. В.В.Радлов түркі тілдеріндегі
сингармонизмнің артикуляциясын талдай келіп, оның негізгі артикуляциялық
көрінісі ретінде өзіндік белгілерді ұсынады, олар: ауыз қуысының толық
қалпы, яғни еріннен көмейге дейін; ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни
тістен көмейге дейін; ауыз қуысының жартылай қалпы, яғни еріннен тіл алдына
дейін; ауыз қуысынң жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына
дейін. В.В.Радлов ұсынған жіктелім ретінің артикуляциялық атауларында ғана
айырмашылық байқалады, ал оның ішкі мазмұны осы күнгі жіктелім белгілермен
толық сәйкес келеді [19, 73].
Қазақ тілінің грамматикасын жазған профессор П.М.Мелиоранский қазақ
сөздерін төрөлөр, төрөлөрдүң, төрөлөрдү, төрөлөрдө деп септеп, жүдөгөй,
жүдөгөйсөң, жүдөгөйсүз деп жіктейді. Оның айтуынша, ерін үндестігі қазақ,
қырғыз тілдерінде ұқсас, тек қазақ тілінде о дыбысы бірінші буында ғана
айтылады.
Ғалым Х.Досмұхамедұлы Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы атты
еңбегінде: Сингармонизм түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Түрік
тілдерінің көбі түрік емес халықтардың сөзін көп алғандықтан, жат жұрттарға
көп араласқандықтан, осы айрықша қасиетінен айрылып қалып отыр. Осы
күндерде қазақ-қарғыз секілді шет жұрттармен жарытып араласпай, нағыз
түріктікті сақтаған елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы өзгерместен
қалып отыр.
Сингармонизм заңы дауыстылардың гәрмөндесу заңы я дауыстылардың
гәрмөние заңы деп те айтылады.
Біздің ойымызша, сөздегі дауысты я жарты дауысты дыбыстар үнсіз, мүлде
сақау емес, бұлардың дауысы дауыстылардікіндей ашық емес, саңыраулау
естіледі. Сөзді әнге, сөз ішіндегі дыбыстарды қосылып ән айтушы адамдарға
балауға болады. Мәселен: бес кісі қосылып, ән салса, бір-екеуінің ғана
дауысы анық естіледі де, өңгесінің дауыстары дүдәмәл байқалады. Сондықтан
біз дауыстылар гәрмөниесі дегеннің орнына дыбыстар гәрмөниесі деп
айтқанды дұрыс көреміз деген тұжырымды ой айтады [20, 140].
Ғалым Ғ.Әбуханов өзінің еңбегінде ерін үндестігі туралы былай дейді:
Қазақ тілінде, өзге түркі халықтарының тіліндегі сияқты, еріндік дауысты
дыбыстар үндестігі жоқ. Қазақ тілінде сөздің басқы буынында еріндік дауысты
дыбыс бола тұрса да, соңғы буындарда еріндік дауысты дыбыс жазылмайды.
Соңғы буындардағы дүдамал естілген еріндік дыбыстардың орнына езулік
дауысты дыбыс жазылады. Мысалы: құлұн, жұлұн, бұрұн, күнгүрт, орұн, тоғұз,
күрөк, жүрөк, бөлмө, төбө сияқтанып естіле тұрса да, қазақ тілінің емлелік
ережелері бойынша құлын, жұлын, бұрын, күңгірт, күндіз, орын, тоғыз, күрек,
жүрек, бөлме, төбе күйінде жазылады [21, 57].
Сингармонизм – тіліміздің тарихи дамуының нәтижесінде қалыптасқан
заңдылық, өзге тілден ерекше етіп тұратын өзіндік жарасым. Тіліміздің
табиғи жарасымдылығына ерін үндестігі де жатады. Ерін үндестігі өткен
ғасырлар ішінде күшті болған, енді әлсіреп құрып барады (академик
Н.Сауранбаев) десек, оған себеп, бірінші жазудың ықпалы, екіншіден,
артикуляциялық базамыздың дамуы, ерін үндестігі жоқ көрші тілдердің әсері
деп қарау керек.
Қазақ тілі, сондай-ақ өзге түркі тілдердің ең басты фонетикалық
ерекшелігі сингармонизм құбылысы. Сингармонизм қазақ тілінің морфологиялық
құрылысымен байланысты. Негізгі сөздің соңғы буыны дыбысына қарай бір
морфемадағы фонемалар комбинаторлық ретпен алмасып тұрады:
Ауыл + да
н (дт, ае).
Мектеп + те
Осындай сөздің соңғы буыны, соңғы дыбысына қарай қосымша дыбысының
үндесуін – комбинаторлық алмасуын сингармонизм деп танимыз. Сингармонизм –
дыбыс ассимиляциясының өзгеше бір түрі. Сингармонизм – түбір мен қосымша
арасындағы дәнекер - деген ойды ғалым Ж.Аралбаевтың еңбегінен көре аламыз
[22, 90].
Проф. Ж.Әбуовтың пікірінше, сингармонизмге деген жаңа және шын
мәніндегі шынайы көзқарас қазақ тіл білмінде толық қалыптасып болды деуге
болады [23].
Ал проф. М.Жүсіпұлы Тілдің дыбыс қорын сингармонизм фонологиясының
бағытында зерттеу үшін, біріншіден, ізденушінің алдында тұрған мәселелерге
функционалдық көзқарасты қалыптастыру керек; екіншіден, қазақша сөйлеу
процесінде дыбысталу дағдысының және қазақ артикуляциялық базасының
(дыбыстау мүшелерінің) сингармонизм заңына нық бейімделгенін анықтау керек
еді. Ал бұлардың ұйытқысы сингармонизм заңы екендігі, сондықтан ол
сингармониялық және бейсингармониялық дыбыстау дағдылары мен артикуляциялық
базаларды салыстырып, зерттегенде айқын байқалады деп, болашақ
зерттеушілердің алдына күрделі мәселе қояды [24, 7].
Жергілікті ғалым Б.Жексенғалиев: Қазақ тілі – буынды тіл, сондықтан
да тілдің орфоэпиялық нормаларының бастауы да буында. Буында айтылатын
дауысты, дауыссыз дыбыстардың айтылымдық нормалары да буында қалыптасады.
Қазақ тілінің төл сөзіндегі 9 дауысты, 19 дауыссыз дыбыстың буын құрамында
ғана сегменттік бірлік, яғни үндеспе (фонема) ретінде қызмет атқаратынын
таныту – үндесім әдістемесінің басты мақсаты дей отырып, қазақ тіліндегі
барлық сөздер үндестік заңдылығын, соның ішінде ерін үндестігін сақтап айту
қажет деп есептейді [25, 6].
Қазіргі қазақ тілінде бірінші буында еріндік дауыстылар (о, ө, ұ, ү)
келіп, екінші буында езулік ы, і, е әріптері жазылса, онда олар еріндік (ө,
ү, ұ) болып айтылады.
Фонетика үшін сөздің жазылуы емес, айтылуы, естілуі маңызды екені
даусыз. Еріндіктердің орнына езуліктерді жазу – орфографиялық норма,
бірізді жазу үшін қажет.
Ерін үндестігін дұрыс түсіну үшін еріндік дауыстылар мен езулік
дауыстылардың көрші буындарда қатар тұру мүмкіндіктерін ескеру керек. Сонда
екі буынды сөздерде тек ашық а езулігінің ғана о, ұ еріндіктерінен кейін
кездеседі: ора, орақ, отан, қола, қора, ұра, ұран, ұзақ, құрақ, құлақ,
бұта, т.б. Қалған жағдайда еріндіктер мен езуліктер бір сөз ішінде қатар
айтылмайды. Әсіресе, еріндіктерден кейін езуліктер кездеспейді. Тек мазмұн,
мақұл, мақұлық, марқұм, мәжнүн, куә, күнә, мәжбүр, дәстүр деген сияқты
санаулы сөздерде бұл заңдылық сақталмауы мүмкін.
Қазақ тіліндегі ерін үндестік кезеңін В.Богородицкийдің кестесімен
бергенде, төмендегіше болады:
ас ыі
о Оттан, отту (отты) т.б.
ө көлдө (көлде), көлдү (көлді) т.б.
ұ қолда, қолдұ (қолды) т.б.
ү көшө (көше), күндү (күнді) т.б.
Сингармонизмнің мәнін құрауға тіл және ерін үндестігі тең қатысады.
Ерін үндестігінің күші екі буынмен шектелмейді. Бірінші буында дөңгеленіп,
сүйірленіп алған ерін екінші буында тез жайылып, өз қалпына келмейді және
ол үшінші буында да аяқтала қоймайды. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды:
қазақ тілінде ерін үндестігі болған және оның күші санаулы буынмен
шектелмейді: алдыңғы буында дауысты о, ө, ү, ұ, сондай-ақ дауыссыз у
дыбыстары болса, келесі буындарда жазылған е, ы, і әріптері айтуда ө, ү, ұ
еріндіктеріне айналады: қорұтұндұсұ (қорытындысы), құлұнұмдұ (құлынымды),
өздөрүңүзгө (өздеріңізге), күлкүлөрүңүздү (күлкүлеріңізді), ауұлұмұздұң
(ауылымыздың).
Сонымен, ерін үндестігі де қазақ тілінің бірегей белгісі болып
табылады.
Қазақ тіліндегі дауыстылар үндестігін мына кестемен жинақтап көрсетуге
болады:
Сөздің соңғы Қосымшада Мысалдар
буынындағы
дауысты
а а, ы бала+лар, театр+да, бала+ны,
театр+ды.
ы ы, а қыз+ы, қыз+дар
е е, і кеме+ге, қызмет+ке, кеме+ні
ә е, і әже+ге, әлем+ді, бәрі+міз
о а, ы (ұ) қол+дан, қол+ды, (қол+дұ)
ұ а, ы (ұ) ұн+нан, ұн+ды, (ұн+дұ)
ө е (ө), і (ү) Көл+де (көл+дө), көл+ді
(көл+дү)
ү е (ө), і (ү) күн+де (күн+дө), түнді
(түн+дү)
1.3. Үндестік заңдылығын оқытудың педагогикалық және психологиялық
негіздері
Мұғалім оқушылармен жұмыс жасау барысында олардың жас ерекшеліктеріне
сай психологиялық белгілерін білгені дұрыс. Себебі оқушылар психологиясында
әрбір жас кезеңдерінде психикалық даму ерекше орын алады. Жас
ерекшеліктеріне орай олармен оқу, тәлім-тәрбиелік жұмыс жүргізу жемісті
еңбек етуге жетелейді, олармен жеңіл қарым-қатынас жасауға ықпал етеді.
Мұғалім алдына келген баламен қандай деңгейде жұмыс жасау қажеттігін,
қандай әңгіме айту керектігін білгені дұрыс.
Оқушылардың ойлау қабілетіне, еске сақтауына әсер ету, ең алдымен,
бірнеше психологиялық факторларға сүйенеді. Тілді оқыту әрекеті міндетті
түрде психология ғылымының негіздері мен жетістіктеріне сүйенуі қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеру мен
мұғалімнің психология аясынан хабардар болуы – оқытылып жатқан тақырыптың
табысты игерілуін қамтамасыз етеді.
Тілдік жадығатты тиімді игертуде, яғни жаттығулармен жұмыс жасауда
негізгі рөлді ес заңдылықтары атқарады. Өйткені, оқытудың негізі ес болып
табылады. Ес – шындығында, адам миының ерекше қасиеті. Оның ерекшелігі
мынада: ес арқылы адам өзіне көп мөлшерде ақпарат қабылдауға, білім алуға,
өткеннен жинақталған тәжірибені игеруге және жинақталған қорды қажетті
практикалық мақсатқа сай қолдануға қабілетті болады.
Ес дегеніміз, ең алдымен, қажет жағдайда қолданылып отыратын бүкіл
ақпарат жүйесін сақтаушы. Психологияда ұзақтығы мен мықтылығына байланысты
қысқа уақыттық, оперативтік және ұзақ уақыттық ес деп бөлінеді. Р.С.Ремов
бұлардан өзге естің шапшаң (мгновенная) және генетикалық түрлері де бар деп
көрсетеді. Шапшаң немесе кескінді ес (Р.С.Ремовта) “сол мезетте сезім
мүшелері арқылы қабылданған ақпаратты еш өзгеріссіз, нақты және толық сурет
күйінде ұстап қалу” [26, 186]. Р.С.Ремов оның ұзақтығы 0,1 секундтан 0,5-ке
дейін созылатындығын айтады. Берілген ақпарат егер жеке тұлға үшін қажет
болмаса не түгелдей жойылып кетеді, не шапшаң естен қысқа уақыттық еске
ауысады. Бірақ ақпарат қысқа уақыттық есте таза күйінде бейнеленбейді;
сақталған жадығаттың көптеген қосымша бөліктері жоғалады, есте тек мақсатқа
жетуде қажетті деген басты бөліктер ғана қалады. Қысқа уақыттық ес
ақпаратты тез есте сақтаумен және қайта жаңғыртумен ерекшеленеді, бірақ тез
жойылатындығымен айрықшаланады. Қысқа уақыттық естің басты қасиеті – ол тез
өзгеріп отыратын жағдайларға шапшаң реакцияны қажет ететін тұстарда адамның
іс-әрекетіне өте қажеттігі. Ол адамға шешімді тез шешуге, берілген жағдайға
сай шапшаң әрекет етуге көмектеседі.
Оперативтік еске психологтар бірдей анықтама ұсынады. Оперативтік есте
белгілі мақсаттарға сәйкес қолданылатын ақпараттар сақталады, бірақ соған
жеткеннен кейін олар жоғалып отырады. Сондықтан да оперативтік немесе
жұмысшы есте ақпараттың сақталу мерзімі олардың қажеттілігіне қарай болып
келеді. Өйткені бұл қойылған мақсатқа және оның орындалу мерзіміне тәуелді
болып келеді.
Ұзақ уақыттық ес, оны тағы да тұрақты, өмірлік деп те атайды,
ақпаратты өлшеусіз мерзімге дейін сақтай алатындығымен ерекшеленеді.
Сондықтан естің бұл түрі өте маңызды болып табылады. Кез-келген ақпаратты
қайта жаңғырту сол ұзақ уақыттық еске байланысты жүреді. Ұзақ уақыттық
естің ерекшелігі – қарым-қатынас, оқу және тәрбие әрекеттеріндегі адам
белсенділігімен тығыз байланыстағы шынайы берік жүйесі арқылы көрінеді.
Сондықтан да, қазақ тілі сабақтарында ең негізгі күш ұзақ уақыттық еске
түсіріледі. Өйткені оқушы қазақ тілін қысқа мерзімге емес, ұзақ мерзімге
жететіндей етіп үйренуі қажет. Бастауыш сынып оқушысы қазақ тілі бойынша
негізгі білімді осы кезеңде жүргізілетін сабақ барысында бойларына
қалыптастыруы керек. Мұғалім психология ғылымының негізгі қағидаларына
сүйене отырып, оқушыға қазақ тілінен ұзаққа сақталатын мықты білім беруі
қажет.
Естің соңғы түрі – генетикалық. Естің бұл түрі, Р.С.Ремовтың
түсіндіруінше, тек тұқымқуалау арқылы ғана беріледі, “генотипте сақталады”
және сырттан келген өзгерістер мен әсерлерге ұшырамайды [26].
Жаңа лексиканың берік игерілуін қамтамасыз ету үшін ол міндетті түрде
ұзақ уақыттық еске түсуін қадағалау қажет, бірақ бұл үшін естің барлық
кезеңдерімен өту керек.
Жаңа лексиканы нәтижелі игерудің алғы шарттарының бірі – қызығушылық.
Бұл жаңа сөздерді игерумен тікелей байланысты емес, тек жанама түрде ғана
қатысы бар. Бірақ жаңа ақпаратты игеру қызығушылықпен байланысты
жүргізілсе, тиімді де нәтижелі болары сөзсіз.
Л.С.Выготский бұл мәселе төңірегінде бірнеше құнды пікірлер айтады.
Ғалым тілді оқыту барысында қызығушылық пен эмоцияналдық бояу қатар жүріп
отырса, есті күшті жұмыс жасауға мәжбүр ететіндігін көрсетеді. Осының
негізінде қызығушылықпен байланысты ұсынылған жадығат тез игеріліп, есте
берік сақталады. Л.С.Выготский былай дейді: “Қызығушылық еске жинақтаудың
тұрақты бағытын қалыптастырады және ақыр соңында іріктеу органына айналып,
әсер алуды таңдаумен олардың бір бүтінге бірігуін қамтамасыз етеді” [27,
176]. Психологтың пікірінше, бұл тұста “меңгерудің мақсатқа сай бағдары
қызығушылыққа тәуелді” аз рөл атқармайды. Оқушы, ең бастысы, қандай
мақсатта, нені игеру керектігін және нені еске сақтау қажет екендігін білуі
шарт. Бұл үшін қажетті жадығатты еске сақтау әрекеті міндетті түрде белгілі
мақсатқа бағытталған болуы керек. Оқушы еске сақтау барысында оның алдына
қойлатын негізгі мақсаттар мен мәселелерді білуі қажет. “...осыған
байланысты бағыт сілтейтін реакциялар қатары пайда болады, бұлар игеру
мақсатындағы еске сақтауға бейімделу кезінде көрінеді” [27, 176].
Ақпараттарды еске сақтау ұзақтығына негізгі бағдар әсер етеді.
Ғалымның ойынша, керекті жадығатты еске сақтауда сақталушының
эмоцияналдық бояуы да белгілі бір орынды алады. Бұл кезең оқыту барысында
да қажетті орнын иемденуі керек. Өйткені оқушылардың белгілі бір
эмоцияларын тудырып, оларды ойландыруға мәжбүр етуші жадығат ұзақ уақытқа
еске еш қиындықсыз ауысады. “Бұдан бүкіл оқу жадығаты белгілі эмоцианалдық
толқуды талап ететін педагогикалық талаптарға сай жүруі қажет дегенді
шығарамыз”, – дейді Л.С.Выготский [27,177].
Тілді оқыту естің мынадай әрекеттерімен қатар жүріп отырады, атап
айтсақ: еске сақтау, сақтау және қайта жаңғырту. Бұлар ес үшін ең
қажеттілер болып табылады.
Ең негізгі әрекет ретінде еске сақтау әрекеті саналады. Оған лексикалық
жадығаттың дұрыс және берік сақталуы мен әрі қарайғы қайта жаңғыруы тәуелді
болып келеді.
Сөздерді еске сақтауда жаңа сөздің басқа, есте бұрыннан бар, лексикалық
бірліктермен сансыз көп байланыстарын орнатудың маңызы зор.
Еске сақталушы сөздердің басқа сөздермен мағыналық байланысын
қалыптастыру негізінде түрлі сөздер тобы пайда болады. “Сөздің түрлі сөз
топтарына кіру қабілеті оның есте берік сақталуының және түрлі жағдайда
жеңіл қайта жаңғыруының бір шарты болып табылады”, – дейді В.С.Коростелев
[28, 21].
Ғалымның пікірінше, сөздерді еске сақтаудың бұдан өзге “оқушылардың
ойлағыштық іс-әрекетінің белсенділігі” әсер етеді, ол жаңа жадығатты
сабақтан тыс уақытта қайта жаңғырта алуға да әсер етеді. Еріксіз есте
қалдыруда маңызды орындардың бірін өз бетінше жұмыс алады. Дербестік
берілген тақырыпқа сай өзіндік ойларын дербес айта білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz