Ертегі кейіпкерлерінің есімдеріне тілдік талдау

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1- тарау Антропонимдер туралы теориялық түсінік . . . 5

1. 1. Антропонимдердің зерттелу жайы . . . 5

1. 2. Антропонимдердің жасалу жолдары . . . 11

1. 3. Антропонимдердің мағыналық түрлері . . . 19

1. 4. Тілімізге басқа тілдерден енген кісі аттары . . . 25

2- тарау Ертегі кейіпкерлерінің есімдеріне тілдік талдау . . . 32

2. 1. Қиял-ғажайып ертегілерде кездесетін антропонимдер . . . 32

2. 2. Хайуанаттар жайлы ертегілерде кездесетін антропонимдер . . . 40

2. 3. Шыншыл ертегілерде кездесетін антропонимдер . . . 43.

Қорытынды . . . 51

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 52

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Фольклордың халық тарихындағы рөлі үлкен екені баршамызға мәлім.

Ол - халық ойынан туған қауымдық шығарма. Фольклордың қара сөзбен айтылатын ауыз әдебиетінің ең көне жанрының бірі - ертегі.

Зерттеу жұмысының өзектілігі - осы ертегілердегі жалқы есімдерді (антропонимдерді ) семантикалық және этимологиялық тұрғысынан зерттелмегендігімен болып отыр.

Тіліміздегі жалқы есімдер атауларынан халықтың таным - түсінігін, қоршаған ортаны, дүниені танып-білудегі ұлттық ерекшеліктерді көруге болады. Ұлттың тіліндегі сол тілдің иесі болып табылатын халықтың рухани, әлеуметтік және материалдық мәдениетіне қатысты

ақпараттарға толы болады. Сол себепті де жалқы есімдердің этимологиясын ( тарихи тұрғыдан ), семантикасын ( мағыналарындағы ақпараттарды анықтаудың ) маңызы айрықша.

Антропонимдердің мағынасына терең үңіліп, оларды зерттеу арқылы біз халқымыздың тарихына, дүниетанымдық ерекшеліктеріне қатысты түрлі мәліметтерді білеміз.

Фольклорлық антропонимдердің ең басты ерекшелігі - олардың айқын көрініс табатын идиоэтникалық семантикасы, өйткені фольклордың өзі этностың тұрмыс - тіршілігі мен санасының ежелгі түрлерімен, оның рухани материалдық мәдениетімен тығыз байланыста болған.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақ ертегілерінде кездесетін жалқы есімдердің этимологиясын, семантикасын (атаулардың мағынасын анықтап, айқындау) ; логика- стилистикалық (ертегілердегі кейіпкерлер есімдерін ) талдау;

Зерттеудің мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешуді қарастырамыз:

- қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлеміз: а) қиял-ғажайып ертегілерде кездесетін антропонимдер, ә) хайуанаттар жайындағы ертегілерде кездесетін антропонимдер, б) шыншыл ертегілерде кездесетін антропонимдер.

- осыған байланысты ертегілерде кездесетін (жалқы есімдерді ) антропонимдерді тауып, мысалдармен дәлелдейміз.

Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында талдау, салыстыру, ой-қорыту сияқты әдістер пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1- тарау. Антропонимдер туралы теориялық түсінік

1 . 1. Антропонимдердің зерттелу жайы

Тілдердің қай-қайсысында болмасын сөздер екі топқа бөлінеді. Олар - жалпы және жалқы есім сөздер. Жалқы есімдер тілдегі жалпы есімдердей құрылысы мен қолдану жүйесіне және мағыналық ерекшелігіне қарай әр түрлі.

Ономастиканың адамзат қоғамында маңызы зор, үлкен рөл атқарады. Ономастика - түркітануда жаңадан қолға алына бастаған, келешегі мол, жас ғылым.

Ғылымның бұл саласының өзіндік зерттелу тарихы, ғылым ретінде даму жолы, негізі бар. Қазақ тіліндегі, жалпы түркі тілдеріндегі ономастиканың зерттелу жайын сөз еткенде, ең алдымен, орыс тіл біліміндегі ономастиканың зерттелу тарихы түркі тілдерімен салыстырғанда тым әріден басталады. Оның түркі тілдеріндегі ономастиканың зерттелуіне жо жол ашып, әсер еткені шүбәсіз. 18- ғасырда орыс есімдерін зерттеумен тек тарихшы, этнографтар шұғылданса, 19- ғасырдың басынан бері филологтар зер салуда. Ұлы орыс ғалымы М. В. Ломоносов жалқы есімдер мен жалпы есімдердің байланысын байқап, поэтикалық-көркем тілдегі жалқы есімдердің кейбір ерекшеліктерін көрсетті. Орыс тіліндегі жалқы есімдерді зерттеу осы кезден бастап қолға алынған еді.

1813 жылы Россияда орыс есімдері бойынша Е. В. Болховитинов жазған тұңғыш еңбек жарық көрді. Автор бұл еңбегінде орыс тіліндегі төл есімдердің қойылу заңын, ондағы әдет-ғұрыптарға ерекше назар аударды. Осымен қатар басқа елдерден енген есімдер, есімдердің құрылысы мен типі тәрізді мәселелер де бар.

Орыс антропонимиясын алғаш рет зерттегендердің бірі, тұңғыш орыс есімдері сөздігінің авторы - М. Морошкин. Ол өз сөздігінде аса бай материалдар бере отырып, орыс есімдерінің құрылысына, әлеуметтік сипатына, тілдік материал екендігіне көбірек көңіл бөлді. Өте құнды пікірлер А. Балов, М. Харузин, Н. П. Лихачев мақалаларында және Е. П. Карнович кітабында жарияланып отырады.

Л. М. Щетинин кітаптарының алғашқысы - жалқы есімдерге арналған очерк. Екіншісінде кісі аттарының тарихына тоқтап, кейбіреуіне жеке талдау жасаған. Автор кісі аттары мен жалпы есім сөздердің байланысына ерекше тоқталады. Осымен қатар, әке аттарының, фамилиялардың қалыптасу, шығу жолын баяндаған. Бұл екі кітапта көптеген нақты материалдармен қатар тұжырымды ойлар, әрқилы болжаулар, орыс есімдерінің тарихынан көптеген мағлұматтар бар.

Қазақ тіліндегі кісі аттары ( антропонимдер) жөнінде Октябрь революциясынан бұрын бірлі-жарым мақалалар жазылғаны мәлім. Қазіргі кезде ол жөнінде монографиялық еңбектер мен мақалалар, сөздіктер жарыққа шықты. Әлбетте мұның бәрі орыс ғылымының игі әсерінің, озық үлгісінің жемісі екені даусыз. Одақтас республика ғалымдары қаламынан шыққан еңбектерден ономастика ғылымы тіл білімінің үлкен бір саласы ретінде өркендеп, дамып келе жатқанын көреміз.

А. И. Самойлович қырғыз, алтай ертегілері мен аңыздарындағы жалқы есімдердің, А. Бразин, И. Беляев түркі тайпаларының этникалық құрамы туралы көрсеткіштер жазды.

Советтік дәуірде көптеген түркі тілдеріндегі ономастика жөніндегі жеке ғылыми мақалалар шығып, сөздіктер соңында кісі аттарының тізбелері беріліп отырды. Ономастика саласында өнімді еңбек беріп, белсене ат салысып жүрген ғалымдар саны көбейіп отыр. Түркологияда аты белгілі ғалымдар С. Е. Малов, Н. А. Баскаков, А. Н. Кононов т. б. ономастика мәселелеріне де көңіл бөліп, күрделі еңбектер берді.

Туыстас түркі тілдеріндегі ономастиканың зерттеу жайы мен жағдайы соңғы жылдары тіл мамандарының назарынан тыс қалмай отыр. Бұл жөнінде татар тілшілерінің бастамасын ерекше атап айтуға болады. Э. Р. Тенишов өзінің кең көлемде жазған рецензиясында татар ономастикасының зерттелу тархы туралы жазылған Г. Ф. Саттаров еңбегіне әділ де орынды баға берді.

Г. Ф. Саттаров татар ономастикасын зерттеу жолында айтарлықтай еңбек сіңіріп көзге түсіп жүрген жемісті ғалым. Соңғы жылдар оның қаламынан туған бірнеше еңбек жарық көріп отыр. Бұл еңбектерде татар ономастикасының ( антропонимия, топонимия ) лексика-семантикалық құрамы, этимологиясы мен жасалу жолдары, жазылу мәселелері жан-жақты сөз болды.

Ономастиканың антропоним, топоним, этноним мәселелері жөніндегі зерттеулер Өзбекстан, Түркменстан, Әзірбайжан, Қырғызстан, Қарақалпақ, Башқұрт республикаларында да кеңінен жүріп жатыр.

Өзбекстанда 60 жылдардан бері антропонимика бойынша зерттеулер жүргізіліп, салиқалы өзбектермен көзге түсіп жүрген ғалымның бірі- Э. Бегматов. Ол 1965 жылы « Өзбек тілінің антропонимикасы » деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Ал кейінгі жылдары бірнеше мақала, кітапшалар шығарды.

Түркімен ономастикасын зерттеуде белсене ат салысып жүрген З. Б. Мухамедова, С. Атаниязов соңғы жылдар одақтық конференцияларға жиі қатысып, баяндамалар жасап, мақалалар жариялауда.

Ономастика мәселесін зерттеу барысында Қырғызстан ғалымдары да іске қосылды. Көрнекті ғалым И. А. Батманов ономастиканың мән-жайына, оның келешекте зерттелу проблемасына ерекше назар аударып, шынайы көңіл бөлді. Әсіресе көне түркі жазбаларындағы жалқы есімдерді талдау арқылы ономасологтарға бас болып, тәлім үлгі көрсетті.

Қырғыз антропонимдері жайлы тұңғыш рет А. Идрисов кітапша жазып, 1971 жылы жарыққа шығарды.

Қазақ есімдері туралы мақалалар 19 - ғасырдың екінші жартысынан шыға бастаған. Ондай алғашқы мақалаларға А. Е. Алекторовтың, А. Диваевтың мақалалары жатады. Бұның екеуі де көлемі жағынан тым шағын. Бірақ алғашқы бастама ретінде олардың маңызы зор, аса жоғары бағаланады.

Белгілі ономаст ғалым Телғожа Жанұзақов 1965 жылы жарық көрген « Қазақ тіліндегі жалқы есімдер » атты еңбегінде Шымкент, Жетісу қазақтарының тілінде Құдайқұл, Сәрсенқұл, Ырысқұл, Тәңірқұл, Рахманқұл сияқты «құл» сөзімен келетін кісі аттары көп қойылса, батыс аймағындағы қазақтар тілінде «ғали», «қали» және «олла» сөзімен келетін Жұмағали, Молдағали, Жексенғали, Байғали, Шамғали, Бисенғали, Сапарғали, Мұқамбетқали, Серікқали, Айтқали және Қатимолла, Ғарифолла, Сағидолла, Сейфолла, Абдолла тәрізді есімдер жиі ұшырасатынын айтса, кейінгі 1989 жылы жарық көрген « Есіміңіз кім ?» деп аталатын қазақша-орысша түсіндірме сөздігінің алғы сөзінде « ақын, бек, бай, хан » сөздері арқылы жасалған есімдер мен фамилиялар көбінесе оңтүстікте, оның ішінде, Жетісу аймағында басымырақ » - деп жазады.

Батыс қазақтарының этнографиясын зерттеген ғалымдар Р. Карутц, Р. Н. Харузин, А. Аристов еңбектерінен де кісі аттарына, ру, тайпа, жер-су аттарына байланысты материалдар барын көреміз. Қазақ ономастикасы туралы кейбір пікірлер, азды-кем этимологиялық талдаулар В. В. Бартольд, Ш. Ш. Уәлиханов, В. И. Даль, А. И. Самойлович еңбектерінде де кездесіп отырады. Бірақ оны ғылым ретінде тереңірек зерттеу, жолға қою жұмысы қолға алынбаған еді. Қазақ ономастикасы Советтік дәуірде, қазақ тіл білімінің қауырт дамуымен байланысты ұдайы зерттеліп келеді.

Профессор Қ. Жұбанов «Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихынан» деген тамаша еңбегінде біріккен тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасайды. Автор біріккен тұлғалы кісі аттары компоненттерінің орын тәртібін, синтаксистік құрылысын тексере отырып, олардың тілдік, грамматикалық құрылысының даму жайын, өзгеру сатысын, сонымен қатар бұл жөнінде бірден-бір құнды материал болатындығын көрсеткен. Тіліміздегі Қойлыбай, Майлыбай тәрізді есімдер мен Жылқыбай, Сиырбай, Түйебай секілді есімдердің мағыналық әрі құрылымдық жағынан бірдей еместігін аса көрегендікпен байқаған. Мұндағы лингвистикалық заңдылықтың сөз тәртібіне, олардың орналасу принципіне сай болатыны еңбекте терең талданады. Жоғарыдағы біріккен тұлғалы есімдердің компоненттеріндегі бай сөзінің, біріншіден, мағынасына байланысты, екіншіден зат есім не сын есім ретінде қолданылуына орай, бірінші не екінші компонентте тұратынын көреміз.

Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимика тарихында мәні зор тұңғыш еңбек санатына қосылады. Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі профессор І. Кеңесбаев қаламынан туған еді. Бұл мақалада қазақ есімдерінің дара, біріккен тұлғалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы, орфографиясы сөз болады. Кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке зерттеу обьектісі болатыны және оларды шығу, қойылу ретіне қарай топтастыру, жіктеу мәселелерін профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров өз еңбектерінде көптеген материалдар берген. Тілдегі сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш, еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаттары бар. Тілдегі осы өзекті мәселеге профессор Ғ. Мұсабаевтың «Қазақ тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар» атты мақаласы арналған. Автор кісі аттарындағы еркелеткіш қан, жан, тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы мен функциясын саралайды. Кішірейтуіш, сыйлау, құрметтеу қосымшаларының кісі аттарына қосылып, оны өзгертіп, түрлентіп, тұрудағы рөлі тым орасан. Бұлар тілде жиі кездесетін өнімді қосымшалар. С. Е. Малов онамастиканы зерттеуге ерекше назар аударған мейлінше қолдаған ғалым. Түркі тілдерін, әсіресе ұйғыр, қарақалпақ, өзбек, қазақ тілдерін жетік білетін Сергей Ефимович Малов 1954 жылы Ленинград қаласында « Қазақ тіліндегі кісі есімдері » деген кандидаттық дисертациясының тақырыбын ұсынған. Түркі халықтары тіліндегі ономастиканы жан-жақты зерттеуді батыл насихаттап, өзі де күрделі еңбек жазып жүрген белгілі түрколог Н. А. Баскаков болатын. Ғалымның этнонимия, антропонимия саласындағы еңбектерінде ономастиканы зерттеудің мән-маңызы жан-жақты сөз болады. Антропонимдерді лингвистикалық тұрғыдан кеңірек зерттеу елеуінші жылдардан бастап қызу қолға алынды. Антропонимдердің тарихи лексика, этнография, қоғам тарихымен тығыз байланысы ескеріліп, одан әрі тереңірек зерттей беруге бет қойылды. Бұдан кейін қазақ тіліндегі кісі аттары жөніндегі кандидаттық диссертация қорғалып, маңызды ғылыми мақалалар да жарық көрді.

Бұл мақалаларда кісі аттарының құрылысы, грамматикалық формалары

лексикалық табиғаты, фонетикалық өзгерістерді, тілімізге ену жайлары өз шешімін тапты. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер жоғары оқу орындарындағы филолог студенттерге арналған оқулықтарда тым үстірт, өте кедей баяндалған. Жалқы есімдердің жалпы есімдермен және география, тарих, этнография сияқты ғылымның басқа салаларымен байланысын көрсету, лексика-грамматикалық мағыналарын, стильдік функциясын жан-жақты ашу- студенттердің сондай-ақ, тілші мамандардың білімін арттырып, байыта түсуі сөзсіз. Осындай кемістіктердің орнын толтырарлық жәрдемші құралдың бірі ретінде « Қазақ тіліндегі жалқы есімдер » атты кітапша жарыққа шыққан.

Елімізде ономастика мәселесі бойынша соңғы жылдары одақтық, аймақтық, республикалық конференциялар мен мәжілістер, семинарлар жиі өтіп жүр. СССР Ғылым академиясының Тіл білімі, Этнография институттары, СССР Географиялық қоғамы, Томск университеттерінде өткізілген конференцияларда қазақ ономастикасы жайлы ондаған баяндамалар жасалды. Бұл баяндамалардың бірі антропоним, топоним, гидроним, этноантропоним жайлы болса, екіншісі жалпы ономастика туралы болды. Бұл конференциялардың көтерген мәселелері және олардың ономастика ғылымын зерттеудегі пайдасы мен маңызы туралы арнайы ронимкалық мақалалар жазылды. ( 1, 56)

1. 2. Антропонимдердің жасалу жолдары

Жалқы есімдерде, оның ішінде антропонимдерде қазақ тілінің сөздік құрамы мен граматтикалық құрылысының сөз жасау, өзгерту тәсілінің ізі бар екені көрінеді. Сөз жасау, өзгерту тәсілдері, сөз жоқ тілдің грамматикалық құрылысының ерекшелігіне байланысты.

Қазақ антропонимдерінің жасалуы негізінен тілдік заңдылыққа, оның нормасына сай бағынады. Антропонимдер бірнеше жолмен жасалады. Олардың ішінде дара тұлғадан жасалу амалдары бар. Бұл ежелден белгілі, қалыптасқан тәсіл. Дара тұлғаға қосымшалар қосу арқылы жаңа мағыналы есім жасалады. Оны тума ат деп атаймыз. Мыс: Тілек деген антропонимге қосымша қосу арқылы жаңа тұлғалы антропоним жасалады. Антропонимдердің жасалуындағы жолдың бірі - екі сөзден біріктіріп жасалған кісі аттары. Мұндай антропонимдік типке тән арқау сөздер көбіне ақ, сары, бай, бек, хан, болат, тас, жан сияқты компоненттер. Антропонимдердің түрленіп, тұлғаларының өзгеріп отыруында аффикстердің ролі зор.

Кішірейткіш яки еркелету жұрнақтары арқылы абревиатуралық немесе деминутивтік есімдер жасалады. Осы антропонимдік аффикстер арқылы шет елден енген есімдердің өзі жаңа өң, келбет алып жасалып отырады. Аффикстік тәсіл арқылы үстеу, сын есімдік антрополексемалар жасалады. Мысалы: Асаншылап, Асандай, Асанша, Асансынды т. б.

Дара тұлғалы антропонимдер

Жасалу жағына және тұлғасына қарай, қазақ тіліндегі кісі аттары өте ерте заманнан-ақ түбір және күрделі тұлғалы болып келеді. Қазақ тіліндегі басқа сөздер тәрізді жеке тұрып түпкі мағынаны бере алатын да, бере алмайтын да кісі аттары бар. Ондай кісі аттарын бөлуге, яки бөлшектеп айтуға болмайды. Өйткені, олар тұтасқан дара түбірден болады. Ондай кісі аттары, негізінде, жалпы есімдерден жасалады. Мысалы: Дос, Нұр, Сая, Сәт, Тана, Өмір, Ырыс т. б.

Егерде осы айтылған кісі аттарын буынға бөліп немесе бөлшектеп қарасақ: (Са-я, Д-о-с, С-ә-т, т. б. ) бұлардан ешнәрсе түсінбес едік те, мән де шықпас еді. Олай болса, түбір тұлғалы кісі аттары, көбіне, төл сөзден жасалып, орнықты болып келеді. Ана тіліміздің байырғы сөздерінен жасалған түбір тұлғалы кісі аттары өте көп. Мысалы: Асыл, Алма, Асқар, Асау, Бақыт, Серік, Есет, Күміс, Сәуле т. б.

Осылармен қатар, басқа да тілдерден енген түбір тұлғалы аттар бар. Олар қазақ тіліне сіңісіп, оның заңына бағынып, төл атауымызға айналып отыр. Мысалы: Асан ( иран. жеңіл, оңай ), Дидар ( ир. түр, өң, жүз), Жомарт ( ир. ақкөңіл, кең пейіл, мырза, өолы ашық), Қырмызы ( ир. ашық қызыл түс), Маржан (ир. өмір, жан ), Назар ( ар. көз, көзқарас, көру), Нақыш (ар. көркем), Раушан ( ир. айқын, жарық, жалтыраған), Захар ( ев. ақыл, ес) т. б.

Солармен бірге тілімізде : Момбек, Момыш, Мұқыш, Батай, Қабай, Мәншүк сияқты да кісі есімдері кездеседі. Олардың негізгі түбірлерінен мағыналық жағына қарап ажыратуға болады. Мысалы: Момбек деген кісі атының бөлшектеуге келмейтін морфемасы мом « балауыз ». Ал Момыш, Мұқыш, Қабай, Мәншүк сияқты кісі аттары әрі еркелету, әрі қысқарту формасында тұр. Бұлардың толық формалары: Момынәл, Мұқырбек, Батырхан, Қабдолла, Мәнсия.

Жоғарыда айтылған кісі аттарындағы мом, біж морфемаларының өзіне тән жеке мағыналары ұмыт болғандықтан, қазіргі қазақ тілінде қолданылмайды.

Туынды тұлғалы антропонимдер

Тіліміздегі басқа сөздер сияқты антропонимдер де қосымшалар қосылу арқылы туынды тұлғалы болып келеді. Ондай жолмен жасалған есімдер өте көп. Сондықтан бұндай тәсілдермен жасалғандарды тума ат деп атауға болады. Бір түбірден болмаса бір негізден өрбіген антропонимдерді көрсету үшін мынадай схема жасаймыз. Тіленші-Тіленді-Тілеген-Тілеулі-Тілеулес-Тілеукес-Тілеуке-Тілеміс-Тілеке т. б. Ер компонентінің қосылуы арқылы жасалған антропонимдер: Еркін-Ерлен-Ерлан-Ерден-Ерлік-Ерміш т. б. Антропонимдік қосымшаларды екі жікке ( өлі және тірі деп ) бөлуге болады. Мысалы: Ерміш, Жармыш, Тілеміс, Жасамыс, Өтеміс, Малсақ сияқты антропонимдегілер көне жұрнақтар. Бұлар қазіргі тіліміздегі сөздерге жалғана бермейді. Тірі жұрнақтар бір сөз табына тән сөздерден, екінші сөз табына жататын сөздерді және антропонимдерді жасайды.

Ол жұрнақтардың атқаратын қызметі, өзіне тән мағыналары бар. Мысалы: - лан жұрнағы зат есімнен етістік тудырады да, зат есімге айналады. Мысалы: Нұрлан, Ерлан, Ерболсын т. б. -лы, - лі, - ды, -ті жұрнақтары зат есімнен сын есім туғызып, қайтадан субстантивтенеді. - Лық жұрнағы есім сөзге жалғасып, зат есім тұлғалы сөз тудырады. Мысалы: игілік, жақсылық, аталық, сағындық, сүйіндік т. б. Бұл сөздерден қайтадан антропонимдер жасалады.

Сонымен, туынды тұлғалы антропонимдер негізінен аффикстік жол арқылы жасалатыны байқалады. (2, 454-745б. )

Біріккен тұлғалы антропонимдер

Қазақ тілінде сөз тудырудың, жаңа сөз жасаудың бір амалы екі түбірді біріктіріп айту. Бір сөзді екінші сөзге біріктіріп жаңа сөз тудыру тек кейінгі кезде ғана шыққан тісіл емес, арғы заманнан келе жатқан, әбден орнығып қалыптасқан, үйреншікті тәсіл.

Тіліміздегі кісі аттарының басым көпшілігі екі сөзден біріккен, яғни біріккен тұлғалы болып келеді. Олар, әдетте, сын есім мен зат есім, етістік пен зат есімдердің бірігуі арқылы кісі атына айналып отырады.

Біріккен тұлғалы кісі аттарына үш түрлі қасиет тән.

Олар:

1) Аффикстік тәсіл. Бұл тәсіл бойынша, түбір сөзге қосымша жалғану арқылы жасалады. Мысалы: Қойшыбай, Қойлыбай, Малдыбай, Аналық, Аталық, Жақсылық, Игілік, Сағындық т. б.

2) Дербес мағыналы сөздердің бірігуі арқылы жасалатын есімдер. Мысалы : Бекайдар, Базарбай, Нұрсұлу, Айсұлу, Күлімхан, Сағынғали, Қозыбай, Асанхан, Ақжолтай, Қаракөзайым, Бәдігүлжамал т. б.

3) Эпитеті алды-артында келіп бірге айтылатын кісі аттары. Бұлардың екі сыңары да бірдей айтылып, бір адамның есімін білдіреді. Бірақ бөлек жазылады. Мысалы: Қозы Көрпеш, Баян сұлу, Қыз Жібек, Ер Төлеген, Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Қобыланды батыр, Ақан сері, Біржан сал, Жиренше шешен, Асан қайғы т. б.

Кейбір кісі аттарының екі сыңары немесе бір сыңары басқа тілдерден енген болып келеді. Мысалы: Ахметқали, Мұхаметқали, Сейітқазы, Сұлтанәлі, Аббас, Жамалхан, Гүлзира, Қожабек, Әбдірахман, Рахметолла, Құдыретолла, Нұролла т. б.

Бұл есімдердің әрбір компонентінің шығу тарихы, түпкі мағынасы бар. Абд. ( ар. құл - раб ) сөзімен тіркес келеді де: Абд-оль-керим, Абд-оль-рахман, Абд-оль-кадер формасында айтылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.