Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары...6.7
1.1. Адамға қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Қоғамға қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері. ... ... ... ... .8
2.1 Жұмбақ обьектілері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2. Жұмбақ баламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.3. Жұмбақ мотиві ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.4. Жұмбақтың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.5. Жұмбақ айтыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.6. Қосымша жұмбақтардың тақырыптық топтары ... ... ... ...18
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары...6.7
1.1. Адамға қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Қоғамға қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері. ... ... ... ... .8
2.1 Жұмбақ обьектілері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2. Жұмбақ баламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.3. Жұмбақ мотиві ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.4. Жұмбақтың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.5. Жұмбақ айтыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.6. Қосымша жұмбақтардың тақырыптық топтары ... ... ... ...18
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің бай ауыз жанрының бірі- жұмбақтар. Жұмбақ та, мақал- мәтел, сықақ, өлең, өтірік өлең, нақыл сөз, бәдік т.б. салттық, дәстүрге байланысты дүниеге келген кіші жанрдың ең көне әрі байырғы түріне жататын рухани мұраларымыздың бірі. Ұрпақтан- ұрпаққа ауысып, жалғасып келе жатқан жұмбақтар түркі халықтары, соның бірі қазақтар үшін көне мұра екендігін дәлелдейтін деректер, ең алдымен, сол жұмбақтардың өз табиғатынан табылады. Мәселен, ұлы ғұлама ғалым- филолог Махмуд Қашғаридың «Дивану луғат- ит түрік» атты еңбегінде қыпшақ тілінің сөздігі- «Кодекс куманикс» т.б. көне жазба ескеркіштерде де жұүмбақтар көптеп кездеседі. Мәселен, «Кодекс куманикус» сөздігіндегі «отырғаны- оба жер, басқаны- бақыр шанақ» (ер мен үзеңгі), «Көк лағым көгенде жатып семіреді» («қарбыз), «жол үстінде үйлі қайыс» (жылан), «аузын ашсаң өкпесі көрінеді» (есік және үй ішіндегі жанған от) т.б. жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ және басқа түркі тілдеріндегі жұмбақтардан еш айырмашылығы жоқ.
Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы сөз болғанда, олардың алғашқы үлгілерін жүйелі түрде жинау, түзеу, баспасөзде жариялау ісіне көп еңбек сіңірген орыстың тамаша ғалымдары: В.В.Радловты, А.Люшты, П.М.Мелиоранскийді, Э.А.Диваевты т.б. атауға болады. 1940 жылы белгілі ғалым С.Аманжоловтың тақырыптық топтарға жіктелген жұмбақтары жарық көрді. Бұл жинақ 1959 жылы Т.Жанұзақтың көмегімен толықтырыылып, қайта басылды. Оған үш мыңнан астам халық жұмбақтары енді. Жұмбақ табиғатына дәйекті ғылыми пікір айтқан ғалым- жазушылар М.Әуезов пен М.Ғабдуллин, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан болды.
Жұмбақтардың зерттеу тарихын жүйелі түрде қарастырған профессор Т.Жанұзақов.
Қазақ халқының жұмбақтарын арнайы зерттеуші әдебиетшілердің бірі- М.Әбжанов. бұл жанрдың шығу тарихын, даму бұлақтарын, дәстүрлі өзгерістерін, басқа әдеби жанрларға қатыстығын тақырыптық, мазмұн- мағыналық топтарын т.б. ерекшеліктерін сөз еткен. Жұмбақтардың көркемдігі бұл еңбекте сөз болғанмен, олардың тіл ерекшелігі қаралмайды. Жұмбақтар тілші ғалымдар тарапынан әлі де жан- жақты зерттелмей келеді. Бұл салада қазақ жұмбақтарының әдеби- стильдік және тілдік қолданыстарын бағышталған. Ж.Адамбаеваның диссертациясын ғана атай аламыз. Халық жұмбақтары туысқан түркі халықтары ауыз әдебиетінде біршама зерттелген. Бірақ таза тіл тоғысынан зерттеулер өте аз. Тақырыптың өзектілігі, біріншіден, қазақ жұмбақтарының ауыз әдебиетінің кіші жанры ретінде әдебиетші ғалымдар тарапынан қарастырылғанымен, тіл обьектісі ретінде, тілдің күрделі мағыналық бірлігі (единицасы) ретінде күні бүгінге дейін тіл мамандарының зерттеу обьектісі болмай келуінде, екіншіден, жұмбақтар қара сөз не өлең түріндегі қысқа да нұсқа кіші жанр этюдтері ретінде сол жанрдың басқа түрлерінен (қара өлең, бәдік, мысал, нақыл сөз т.б.) өзіндік композициялық, модельдік және мотивтік ерекшеліктері мен оқшау тұратын көркем сөз көріністеріне жататындығы, үшіншіден, жұмбақтар шығармашылықтардың нәтижесінде ғана дүниеге келген, ұлттық болмыстың барлық саласына қатысты, ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді. Көркем сөз санатына жататын фразеологизм, мақал- мәтел, нақыл сөз, теңеу салыстыру т.б. тұрақты тіркестер сияқты жұмбақтардың да өзіне тән жасалу модельдері, даму заңдылықтары бар. Диссертацияның актуалдығын арттыра түсетін тағы бір фактор қазақ жұмбақтарының жасалуындағы мотивтік негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ жұмбақтарының тілдік табиғатын айқындау, атап айтқанда олардың кіші жанр ретінде қалыптасып, жұмбақ болса да, мағынасы айқын міндетті түрде жұмбақ обьектісінен оның мотивті баламасынан тұратын, белгілі бір композицияға құрылатын, құрамы жағынан күрделі мағыналық бірлік ретінде өмір салтымыздың барлық саласынан табиғатқа қатысты табиғатпен тығыз байланысты құбылыс екендігін дәлелдеу. Ол үшін диссертацияда мына мәселелердің шешімін табуға тырыстық:
- Қазақ жұмбақтарының жанрлық, сюжеттік, тұлғалық, тақырыптық, мағыналық түрлерін айқындау; Жұмбақ түрлерінің ішінде зертеу обьектісі ретінде тек 1-2 жолдық қара сөз түріндегі және 2-4-6 жолдық өлең сөз түріндегі негізінен көне де байырғы халықтық жұмбақтарды таңдап алып, олардың жасалу заңдылығын сөз ету;
- Жалпы жұмбақ негізін құрушы төрт фактордың (жұмбақ обьектісі, жұмбақ баламасы, мотивтік негізі және мәтін- тексі) өзіндік ерекшеліктері мен өзара байланысын айқындау;
- Жұмбақ жасаудың демек, сол жұмбақты шешудің де көркем сөзбен бейнеленген, логикалық бірлікке сүйенген мотивация процесінің ұлттық негізін, яғни этонолигвистикалық жүйесін айқындау т.б.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Зерттеу обьктісі етіп, тіліміздегі ұлан ғайыр жұмбақ байлығын бірден алу мүмкін емес. Сондықтан да, негізінен байырғы да көне халықтық жұмбақтар мен кейбір авторы белгілі жаңа жұмбақтарды ғана алуға тырыстық. Бұл жұмбақтардың бәрі арнайы жұмбақ жинақтаында топталып, әр кезде жарық көргендер.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің бай ауыз жанрының бірі- жұмбақтар. Жұмбақ та, мақал- мәтел, сықақ, өлең, өтірік өлең, нақыл сөз, бәдік т.б. салттық, дәстүрге байланысты дүниеге келген кіші жанрдың ең көне әрі байырғы түріне жататын рухани мұраларымыздың бірі. Ұрпақтан- ұрпаққа ауысып, жалғасып келе жатқан жұмбақтар түркі халықтары, соның бірі қазақтар үшін көне мұра екендігін дәлелдейтін деректер, ең алдымен, сол жұмбақтардың өз табиғатынан табылады. Мәселен, ұлы ғұлама ғалым- филолог Махмуд Қашғаридың «Дивану луғат- ит түрік» атты еңбегінде қыпшақ тілінің сөздігі- «Кодекс куманикс» т.б. көне жазба ескеркіштерде де жұүмбақтар көптеп кездеседі. Мәселен, «Кодекс куманикус» сөздігіндегі «отырғаны- оба жер, басқаны- бақыр шанақ» (ер мен үзеңгі), «Көк лағым көгенде жатып семіреді» («қарбыз), «жол үстінде үйлі қайыс» (жылан), «аузын ашсаң өкпесі көрінеді» (есік және үй ішіндегі жанған от) т.б. жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ және басқа түркі тілдеріндегі жұмбақтардан еш айырмашылығы жоқ.
Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы сөз болғанда, олардың алғашқы үлгілерін жүйелі түрде жинау, түзеу, баспасөзде жариялау ісіне көп еңбек сіңірген орыстың тамаша ғалымдары: В.В.Радловты, А.Люшты, П.М.Мелиоранскийді, Э.А.Диваевты т.б. атауға болады. 1940 жылы белгілі ғалым С.Аманжоловтың тақырыптық топтарға жіктелген жұмбақтары жарық көрді. Бұл жинақ 1959 жылы Т.Жанұзақтың көмегімен толықтырыылып, қайта басылды. Оған үш мыңнан астам халық жұмбақтары енді. Жұмбақ табиғатына дәйекті ғылыми пікір айтқан ғалым- жазушылар М.Әуезов пен М.Ғабдуллин, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан болды.
Жұмбақтардың зерттеу тарихын жүйелі түрде қарастырған профессор Т.Жанұзақов.
Қазақ халқының жұмбақтарын арнайы зерттеуші әдебиетшілердің бірі- М.Әбжанов. бұл жанрдың шығу тарихын, даму бұлақтарын, дәстүрлі өзгерістерін, басқа әдеби жанрларға қатыстығын тақырыптық, мазмұн- мағыналық топтарын т.б. ерекшеліктерін сөз еткен. Жұмбақтардың көркемдігі бұл еңбекте сөз болғанмен, олардың тіл ерекшелігі қаралмайды. Жұмбақтар тілші ғалымдар тарапынан әлі де жан- жақты зерттелмей келеді. Бұл салада қазақ жұмбақтарының әдеби- стильдік және тілдік қолданыстарын бағышталған. Ж.Адамбаеваның диссертациясын ғана атай аламыз. Халық жұмбақтары туысқан түркі халықтары ауыз әдебиетінде біршама зерттелген. Бірақ таза тіл тоғысынан зерттеулер өте аз. Тақырыптың өзектілігі, біріншіден, қазақ жұмбақтарының ауыз әдебиетінің кіші жанры ретінде әдебиетші ғалымдар тарапынан қарастырылғанымен, тіл обьектісі ретінде, тілдің күрделі мағыналық бірлігі (единицасы) ретінде күні бүгінге дейін тіл мамандарының зерттеу обьектісі болмай келуінде, екіншіден, жұмбақтар қара сөз не өлең түріндегі қысқа да нұсқа кіші жанр этюдтері ретінде сол жанрдың басқа түрлерінен (қара өлең, бәдік, мысал, нақыл сөз т.б.) өзіндік композициялық, модельдік және мотивтік ерекшеліктері мен оқшау тұратын көркем сөз көріністеріне жататындығы, үшіншіден, жұмбақтар шығармашылықтардың нәтижесінде ғана дүниеге келген, ұлттық болмыстың барлық саласына қатысты, ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді. Көркем сөз санатына жататын фразеологизм, мақал- мәтел, нақыл сөз, теңеу салыстыру т.б. тұрақты тіркестер сияқты жұмбақтардың да өзіне тән жасалу модельдері, даму заңдылықтары бар. Диссертацияның актуалдығын арттыра түсетін тағы бір фактор қазақ жұмбақтарының жасалуындағы мотивтік негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ жұмбақтарының тілдік табиғатын айқындау, атап айтқанда олардың кіші жанр ретінде қалыптасып, жұмбақ болса да, мағынасы айқын міндетті түрде жұмбақ обьектісінен оның мотивті баламасынан тұратын, белгілі бір композицияға құрылатын, құрамы жағынан күрделі мағыналық бірлік ретінде өмір салтымыздың барлық саласынан табиғатқа қатысты табиғатпен тығыз байланысты құбылыс екендігін дәлелдеу. Ол үшін диссертацияда мына мәселелердің шешімін табуға тырыстық:
- Қазақ жұмбақтарының жанрлық, сюжеттік, тұлғалық, тақырыптық, мағыналық түрлерін айқындау; Жұмбақ түрлерінің ішінде зертеу обьектісі ретінде тек 1-2 жолдық қара сөз түріндегі және 2-4-6 жолдық өлең сөз түріндегі негізінен көне де байырғы халықтық жұмбақтарды таңдап алып, олардың жасалу заңдылығын сөз ету;
- Жалпы жұмбақ негізін құрушы төрт фактордың (жұмбақ обьектісі, жұмбақ баламасы, мотивтік негізі және мәтін- тексі) өзіндік ерекшеліктері мен өзара байланысын айқындау;
- Жұмбақ жасаудың демек, сол жұмбақты шешудің де көркем сөзбен бейнеленген, логикалық бірлікке сүйенген мотивация процесінің ұлттық негізін, яғни этонолигвистикалық жүйесін айқындау т.б.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Зерттеу обьктісі етіп, тіліміздегі ұлан ғайыр жұмбақ байлығын бірден алу мүмкін емес. Сондықтан да, негізінен байырғы да көне халықтық жұмбақтар мен кейбір авторы белгілі жаңа жұмбақтарды ғана алуға тырыстық. Бұл жұмбақтардың бәрі арнайы жұмбақ жинақтаында топталып, әр кезде жарық көргендер.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Оңғарбаева Н.Б. «Қазақ жұмбақтарының тілі»
Алматы 1997ж.
2. Қазақ жұмбақтары Алматы, 2006 «Ана тілі»
3. Әлем балалар әдебиеті Жұмбақтар Қадыр
Мырза Әли. Алматы «Балауса» баспасы 2004ж.
4. Қазақ жұмбақтары. Алматы, 1993ж «Ана тілі»
5. Қазақ жұмбақтары. Алматы, 2003ж. «Ана тілі»
ЖШС
6. Қазақ тілі лексикологиясы Ә. Болғанбаев
7. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық
«Аруна» баспасы Алматы, 2005ж.
8. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959;
9. Қазақ жұмбақтары Алматы,1993;
10. Әбжанов М. Қазақ халқының жұмбақтары, Алматы,1966.
11. Ә.Табылдиев «700 жұмбақ» Алматы, 1985
12. Қазақ жұмбақтары Алматы,1993
13. «777 жұмбақ» Алматы,1994
14. Қазақ халқының жұмбақтары Алматы, 1966 Мектеп 15. Т.Қоңыров Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. Алматы, 1990 Ғылым
16. Т.Жанузаков Загадки/ История казахской литературы Алма- ата,1968
17. Қазақ тілі энциклопедиясы Алматы,1998
18. қазақ әдебиеті энциклопедиясы «Аруна» баспасы, Алматы,2005
1. Оңғарбаева Н.Б. «Қазақ жұмбақтарының тілі»
Алматы 1997ж.
2. Қазақ жұмбақтары Алматы, 2006 «Ана тілі»
3. Әлем балалар әдебиеті Жұмбақтар Қадыр
Мырза Әли. Алматы «Балауса» баспасы 2004ж.
4. Қазақ жұмбақтары. Алматы, 1993ж «Ана тілі»
5. Қазақ жұмбақтары. Алматы, 2003ж. «Ана тілі»
ЖШС
6. Қазақ тілі лексикологиясы Ә. Болғанбаев
7. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық
«Аруна» баспасы Алматы, 2005ж.
8. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959;
9. Қазақ жұмбақтары Алматы,1993;
10. Әбжанов М. Қазақ халқының жұмбақтары, Алматы,1966.
11. Ә.Табылдиев «700 жұмбақ» Алматы, 1985
12. Қазақ жұмбақтары Алматы,1993
13. «777 жұмбақ» Алматы,1994
14. Қазақ халқының жұмбақтары Алматы, 1966 Мектеп 15. Т.Қоңыров Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. Алматы, 1990 Ғылым
16. Т.Жанузаков Загадки/ История казахской литературы Алма- ата,1968
17. Қазақ тілі энциклопедиясы Алматы,1998
18. қазақ әдебиеті энциклопедиясы «Аруна» баспасы, Алматы,2005
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----3
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары.--6-7
1.1. Адамға қатысты жұмбақтар.------------------------- ----------------
--7
1.2. Қоғамға қатысты жұмбақтар-------------------------- ---------------
--7
1.3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар-------------------------- -------------
-7
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері. -----------------8
2.1 Жұмбақ обьектілері. ----------------------------------- ------------
-------8
2.2. Жұмбақ баламасы----------------------------------- ----------------
------8
2.3. Жұмбақ мотиві----------------------------------- ------------------
--------9
2.4. Жұмбақтың тәрбиелік мәні.------------------------------ -----------
--12
2.5. Жұмбақ айтыс----------------------------------- -------------------
------12
Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
---16
2.6. Қосымша жұмбақтардың тақырыптық топтары---------------18
Пайдаланылған әдебиеттер----------------------------------- --------------39
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің бай ауыз жанрының бірі-
жұмбақтар. Жұмбақ та, мақал- мәтел, сықақ, өлең, өтірік өлең, нақыл сөз,
бәдік т.б. салттық, дәстүрге байланысты дүниеге келген кіші жанрдың ең көне
әрі байырғы түріне жататын рухани мұраларымыздың бірі. Ұрпақтан- ұрпаққа
ауысып, жалғасып келе жатқан жұмбақтар түркі халықтары, соның бірі қазақтар
үшін көне мұра екендігін дәлелдейтін деректер, ең алдымен, сол жұмбақтардың
өз табиғатынан табылады. Мәселен, ұлы ғұлама ғалым- филолог Махмуд
Қашғаридың Дивану луғат- ит түрік атты еңбегінде қыпшақ тілінің сөздігі-
Кодекс куманикс т.б. көне жазба ескеркіштерде де жұүмбақтар көптеп
кездеседі. Мәселен, Кодекс куманикус сөздігіндегі отырғаны- оба жер,
басқаны- бақыр шанақ (ер мен үзеңгі), Көк лағым көгенде жатып семіреді
(қарбыз), жол үстінде үйлі қайыс (жылан), аузын ашсаң өкпесі көрінеді
(есік және үй ішіндегі жанған от) т.б. жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ
және басқа түркі тілдеріндегі жұмбақтардан еш айырмашылығы жоқ.
Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы сөз болғанда, олардың алғашқы
үлгілерін жүйелі түрде жинау, түзеу, баспасөзде жариялау ісіне көп еңбек
сіңірген орыстың тамаша ғалымдары: В.В.Радловты, А.Люшты,
П.М.Мелиоранскийді, Э.А.Диваевты т.б. атауға болады. 1940 жылы белгілі
ғалым С.Аманжоловтың тақырыптық топтарға жіктелген жұмбақтары жарық көрді.
Бұл жинақ 1959 жылы Т.Жанұзақтың көмегімен толықтырыылып, қайта басылды.
Оған үш мыңнан астам халық жұмбақтары енді. Жұмбақ табиғатына дәйекті
ғылыми пікір айтқан ғалым- жазушылар М.Әуезов пен М.Ғабдуллин, С.Мұқанов,
Ә.Марғұлан болды.
Жұмбақтардың зерттеу тарихын жүйелі түрде қарастырған профессор
Т.Жанұзақов.
Қазақ халқының жұмбақтарын арнайы зерттеуші әдебиетшілердің бірі-
М.Әбжанов. бұл жанрдың шығу тарихын, даму бұлақтарын, дәстүрлі
өзгерістерін, басқа әдеби жанрларға қатыстығын тақырыптық, мазмұн-
мағыналық топтарын т.б. ерекшеліктерін сөз еткен. Жұмбақтардың
көркемдігі бұл еңбекте сөз болғанмен, олардың тіл ерекшелігі қаралмайды.
Жұмбақтар тілші ғалымдар тарапынан әлі де жан- жақты зерттелмей келеді. Бұл
салада қазақ жұмбақтарының әдеби- стильдік және тілдік қолданыстарын
бағышталған. Ж.Адамбаеваның диссертациясын ғана атай аламыз. Халық
жұмбақтары туысқан түркі халықтары ауыз әдебиетінде біршама зерттелген.
Бірақ таза тіл тоғысынан зерттеулер өте аз. Тақырыптың өзектілігі,
біріншіден, қазақ жұмбақтарының ауыз әдебиетінің кіші жанры ретінде
әдебиетші ғалымдар тарапынан қарастырылғанымен, тіл обьектісі ретінде,
тілдің күрделі мағыналық бірлігі (единицасы) ретінде күні бүгінге дейін тіл
мамандарының зерттеу обьектісі болмай келуінде, екіншіден, жұмбақтар қара
сөз не өлең түріндегі қысқа да нұсқа кіші жанр этюдтері ретінде сол
жанрдың басқа түрлерінен (қара өлең, бәдік, мысал, нақыл сөз т.б.) өзіндік
композициялық, модельдік және мотивтік ерекшеліктері мен оқшау тұратын
көркем сөз көріністеріне жататындығы, үшіншіден, жұмбақтар
шығармашылықтардың нәтижесінде ғана дүниеге келген, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты, ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Көркем сөз санатына жататын фразеологизм, мақал- мәтел, нақыл сөз, теңеу
салыстыру т.б. тұрақты тіркестер сияқты жұмбақтардың да өзіне тән жасалу
модельдері, даму заңдылықтары бар. Диссертацияның актуалдығын арттыра
түсетін тағы бір фактор қазақ жұмбақтарының жасалуындағы мотивтік
негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ жұмбақтарының тілдік
табиғатын айқындау, атап айтқанда олардың кіші жанр ретінде қалыптасып,
жұмбақ болса да, мағынасы айқын міндетті түрде жұмбақ обьектісінен оның
мотивті баламасынан тұратын, белгілі бір композицияға құрылатын, құрамы
жағынан күрделі мағыналық бірлік ретінде өмір салтымыздың барлық саласынан
табиғатқа қатысты табиғатпен тығыз байланысты құбылыс екендігін дәлелдеу.
Ол үшін диссертацияда мына мәселелердің шешімін табуға тырыстық:
- Қазақ жұмбақтарының жанрлық, сюжеттік, тұлғалық, тақырыптық, мағыналық
түрлерін айқындау; Жұмбақ түрлерінің ішінде зертеу обьектісі ретінде
тек 1-2 жолдық қара сөз түріндегі және 2-4-6 жолдық өлең сөз түріндегі
негізінен көне де байырғы халықтық жұмбақтарды таңдап алып, олардың
жасалу заңдылығын сөз ету;
- Жалпы жұмбақ негізін құрушы төрт фактордың (жұмбақ обьектісі, жұмбақ
баламасы, мотивтік негізі және мәтін- тексі) өзіндік ерекшеліктері мен
өзара байланысын айқындау;
- Жұмбақ жасаудың демек, сол жұмбақты шешудің де көркем сөзбен
бейнеленген, логикалық бірлікке сүйенген мотивация процесінің ұлттық
негізін, яғни этонолигвистикалық жүйесін айқындау т.б.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Зерттеу обьктісі етіп, тіліміздегі
ұлан ғайыр жұмбақ байлығын бірден алу мүмкін емес. Сондықтан да, негізінен
байырғы да көне халықтық жұмбақтар мен кейбір авторы белгілі жаңа
жұмбақтарды ғана алуға тырыстық. Бұл жұмбақтардың бәрі арнайы жұмбақ
жинақтаында топталып, әр кезде жарық көргендер.
Зерттеу методологиясы мен тәсілдері. Жұмбақ тілін, құрылымын, жеке
сөздердің тілдік мәнін, ұлттық қасиетін түсіндіру мақсатымен біз
жұмысымызда бірнеше тәсілді: аналиткалық талдау, басқа тілдермен шендестіре
қарастыратын тарихи- салыстырма тәсілін, жұмбақ құрамындағы күңгіртенген
сөздердің, сондай-ақ әр түрлі сөз табынан қатысып, ауыс мағынада
қолданылатын сөздердің табиғатын ашу үшін этимологиялық семасиологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістерін де жиі қолдануға тура келді.
1. Жұмбақтар күрделі мағыналық бірлік ретінде, көркем сөз өнерінің
көрнекті үлгілерінің бірі ретінде де тіл білімі зерттейтін обьект екендігін
дәлелдеу.
2. Жұмбақ табиғатының міндетті түрде төрт түрлі құрамдық элементтен:
- Жұмбақ объектісі, ол өзінің шешімімен сәйкес келеді.
- Жұмбақ баламасы- ол образ, бейне арқылы суреттелген эфвемизм мен
перифразаға ұқсас тілдік құбылыс;
- Жұмбақ объектісінің мотивтік негізі;
- Жұмбақ тексі- тұратындығын дәлелдеу:
1. Жұмбақтардың жасалуында сөз таптарының (зат есім, сын есім, сан
есім, етістік, еліктеуіш сөз т.б.) әр түрлі жиіліктің қатысуымен қатар,
көркем сөз арсеналындағы метафора, метонимия, синекдоха, әсірлеу,
жандандыру, бейнелеу, салыстыру, т.б. осы тәрізді тәсілдердің де көптеп
қолданылуын айқындау.
Жұмбақтар тілдік бірлік ретінде алғаш рет этнолингвистикалық тұрғыдан
арнайы сипатталды. Қазақ жұмбақтарын құрауға ұйытқы болатын 4 компоненттен
тұратындығын дәлелденді. Олардың өзара байланысын көрсетіп, бай фактілік
материал негізінде өзіндік ерекшелігі бар тілдік құбылыс екендігі
айқындалды.
Жұмбақ жанрын жалпы филологиялық тұрғыдан да, таза тіл тұрғысынан да
зерттеудің ең басты мақсаты қалың жұртшылыққа, әсіресе жас ұрпаққа рухани
қазына, эстетикалық тәлім- тәрбие беру. Жұмбақ тіліне тән ерекшеліктерді
терең білу деген сөз- тек көркем сөз өнерімен ғана емес, сонымен қатар
олардың ұлттық, дүниетанымын кеңейту үшін де аса қажет.
Жұмбақтың жасалу негіздерін мотивтік негіздерін қазақ мектептеріндегі
жұмбақ сабағы етіп өткізу, теледидар, радио арқылы берілетін балалар
бағдарламаларында викторина, сөзжұмбақ т.б. түрлі қызықты ойын- шоу
түріндегі хабарларға арқау ету- балалардың тіл байлығын, ой- өрісін кеңейту
үшін, тапқырлығын арттыру үшін өте тиімді тәсілдің бірі болады деп
ойлаймыз.
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары.
1) Қазақ жұмбақтарының жанрлық топтары және жұмбақ объектілері және
олардың тақырыптық топтары деп екі салаға бөліп қарастыруға болады.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың жанрлық тұрғыдан үш топқа бөліп, оларды
өз ретінде бірнеше түрге жіктеуге болады:
1) Қара сөз сөз түріндегі жұмбақтар;
2) Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтар;
3) Жеке сөз түріндегі жұмбақтар;
1. Қара сөз түріндегі жұмбақтар.
Қара сөз (проза) түріндегі жұмбақтарды жанрлық, сюжеттік, құрамдық,
сондай- ақ мотивтік ерекшеліктеріне қарай іштей жүйелеп, төмендегіше
топтастыруды жөн көрдік:
1) Қара сөз түріндегі сұрақ- жауап жұмбақтар;
2) Қара сөз түріндегі сюжетті жұмбақтар;
3) Қара сөз түріндегі есеп жұмбақтар;
4) Әзіл- ойын жұмбақтар;
5) Қара сөз түріндегі ең қысқа жұмбақтар.
2. Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтар.
Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтарды іштей төмендегіше топтастыруға
болады:
1. Өлең түріндегі жай жұмбақтар.
2. Айтыс жұмбақтар.
3. Өлең түріндегі сұрақ- жауап жұмбақтар.
4. Өлең түріндегі есеп- шешім жұмбақтар.
3. Сөзжұмбақтар.
Бүгінгі таңда қазақ тілінде жеке дара сөздің мағынасын, тұлғасын,
қолданыс аясын айқындау принципіне негізделген жұмбақ жанрының бірнеше жаңа
түрлері пайда болып отыр. Олар: а! Сөжжұмбақ (Кроссворд), ә) Ұқсас
сөздер жұмбағы (омонимдер), б) Ұйқас сөздер жұмбағы, б) Метеграммалар,
г) Шарадалар д) Ребус, е) Чанворд, ж) Монограмма т.б.
Жұмбақ объектілері және оның тақырыптық топтары. Жұмбақ түрлерін
тақырыптық тұрғыдан мынадай үлкен үш салаға бөліп қарауға болады деп
есептейміз: Адам, Қоғам, Табиғат. Бұл салалар өзара тығыз байланысты.
Адам болмаған жерде Қоғам да жоқ. Біз зерттеп отырған жай өлең сөз
түріндегі жұмбақтардың объектісі осы үш саланың үшеуіне бірдей қатысты.
Міне, сондықтан да Адамға, өмір сүретін Қоғамға, оны қоршаған
Табиғатқа қатысты барлық дүниені этнолингвистикалық дәстүр бойынша табиғи
бірлікте қарастыра отырып, оларды өз ретінде толып жатқан микро және макро
топтарға бөліп, жіктеп, зерттеуді тиімді деп есептедік.
1. Адамға қатысты жұмбақтар. Адамға қатысты жұмбақтарды
объектілеріне байланысты іштей алдымен үлкен екі топқа бөліп
алып, оларды тақырыптық кіші топтарға бөліп қарастырамыз:
1. Жұмбақ объектісі- адамның дене мүшелері мен ағзалары;
Қарағай басына қатық ұйыттым.
(
Адамның миы)
Қалың қамыс, қалың қамыс,
Астында қия қамыс,
Пысылдауық, пысылдауық
Астында сақылдауық
( Қалың қамыс- шаш, қия қамыс-
қас, пысылдауық-
мұрын, сақылдауық- ауыз)
Асқар тауда қара орман
( Шаш)
2. Жұмбақ объектісі- адамға тән қасиеттер
3. Жұмбақ объектісі- адамның жасерекшелігі
4. Жұмбақ объектісі- адамның кәсібі, мамандығы
5. Жұмбақ объектісі- азық- түлік, тағам- тамақ
6. Жұмбақ объктісі- киім- кешек.
7. Жұмбақ объектісі- үй- жай
8. Жұмбақ объектісі- үй- тұрмыс заттары, құрал- саймандар.
2. Қоғамға қатысты жұмбақтар. Бұл саланың өзі де іштей жіктеліп, әр
алуан топтардан тұрады.
1) Шаруашылыққа қатысты құрал- саймандар;
2) Әскери қарру- жарақтар
3) Қарым- қатынас құралдары
4) Құрылыс жабдықтары.
3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар. Табиғат саласындағы мыңдаған қазақ
жұмбақтарын біз 5 топқа бөліп қарастырдық. Айта кету керек, бұл
принцип қазақ жұмбақтарының көбінде- ақ қолданылып келеді. Олар:
1. Аспан денелері;
2. Табиғат құбылыстары;
3. Жан- жануарлар дүниесі,
4. Өсімдік дүниесі;
5. Жер –су
Қорыта келе айтарымыз: қазақ жұмбақтарын жанрлық жағынан 18 кішігірім
топтардан тұратын үш үлкен топқа бөліп, жұмбақ обьектілеріне қатысты
кішігірім 17 топтан тұратын үлкен- үлкен үш тақырыптық, топқа бөліп,
диссертациямызда нақтылы деректер келтіре отыра, бұларды жүйелі түрде
толығырақ қарастырдық.
Бұлардың бәрі сакйып келгенде, жұмбақ табиғатын жан- жақты тани
білудің тілдік және этнолингвистикалық тәсілдері болып саналады.
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері.
Жұмбақ табиғаты- өте күрделі құбылыс. Оның күрделі болатын себебі- ол
тек тілге, көркем сөз өнеріне ғана емес, сонымен қатар ол этностың
дүниетанымына, өзі жасап отырған қоғамдық қарым- қатынастардың, табиғи
ортаның даму заңдылықтарын терең де, жан- жақты білуге ұлттық менталитеттің
өзіндік ерекшеліктері мен мәдениет, өркениет деңгейіне тікелей байланысты.
Кез- келген жұмбақтың дүниеге келуі, халық санасына сіңіп, жадында
жатталып, қалыптасуы ең алдымен жұмбақ түзушілер мен оны қабылдаушы
қарапайым халық арасында ортақ ұғым, ортақ түсінік, ортақ дүниетанымда
болса керек.
Жұмбақтың шын мәнісіндегі жұмбақ болып қалыптасуы төрт бірдей негізге
сүйенуіне байланысты. Оларға:
1. Жұмбақ обьектісі;
2. Жұмбақ баламасы;
3. Жұмбақ мотиві
4. Жұмбақ тексі жатады. Олар өзара тығыз байланысты және бірінен-
бірі туындап отырады.
Енді жұмбақ негізін құрайтын осы 4 тағанның әрқайсысына жеке- жеке
тоқталып өтеміз.
2.1. Жұмбақ обьектілері. Жұмбақ обьектісі деп отырғанымыз-
жұмбақталған заттар мен құбылыстардың атауы не атаулары, басқаша айтқанда:
ЖО- сол жұмбақтың басқалар үшін құпия болып тұрған шешімі не шешуі. Демек,
Жұмбақ обьектісі, Жұмбақ обьектісінің атауы және Жұмбақтың шешуі
дегендеріміздің бәрі- бір- ақ ұғым, жұмбақ негізі болып отырған сөздер мен
сөз тіркестері.
Олай болса, жұмбақ обьектісін- атауын- шешуін лексика- семантикалық
единица деп қарауымызға әбден болады.
Кез- келген атауды жұмбақ етуге болады. Жұмбақ обьектісін тұрмыстағы
мән- маңызына, нақтылығы мен бейнелілігіне, табиғи ерекшелігіне, тәрбиелік
қажеттілігіне байланысты таңдап ала білу талап етіледі.
2.2. Жұмбақ баламасы. Кез- келген жұмбақтың жұмбақ болып дүниеге
келуіне, қалыптасуына қажетті төрт тіректің бірі- жұмбақ баламасы. Жұмбақ
балакмасы дегеніміз жұмбақталған обьект атакуының мағынасын бейнелеу,
бүркемелеу, астарлау, әсірелеу, теңеу т.б. тәсілдер арқылы екінші сөзбен
беру. Өзара тығыз байланысты, біріне бірі туындап отыратын осы төрт
фактордың ішінде жұмбақ тіліне байланысты әсіресе екінші фактор- жұмбақ
баламасының мәнісі аса зор. Өйткені жұмбақ баламасын сайлау автордың
шығармашылық қабілетіне, яғни жұмбақталып отырған зат пен құбылыстың
бойына тән барша қаксиетін тап басып, дәл сипаттау шеберлігіне,
тапқырлығына байланысты. ЖБ атауға тыйым салынған табу сөздерінің орнына
қолдану үшін ойлап табылған лексикалық эвфемизмдерге өте ұқсас. Егер
эвфемизмдер мен перифраздар үшін негізгі принцип- бірде ат тергеуге наным-
сенімге, бірде этностық салт- дәстүрге байланысты тыйым салынған, өз атымен
атауға болмайтын заттар мен құбылыстардың міндетті түрде екінші баламасымен
атау болып саналса, енді сол сияқты жұмбақталған заттар мен құбылыстардың
атын атамай, жұмбақтап, орағытып, тұспалдап, бейнелеп таныстыру тәсілдері-
әсіресе жасөспірімдердің тапқырлығы мен танымдық қабілетін арттыруға өзара
ұқсас. Қалай болғанда да бұл екі түрлі тілдік құбылыс өзара ұқсас. Ол
ұқсастық- олардың шығармашылық табиғатында, логикалық жүйесінде, тәрбие-
тағлым мәнінде.
Балама сайлау проблемасын кеңірек алып қарасақ, ол тіл байытудың ең
бір өнімді лексика- семантикалық тәсілдеріне жатады. Балама сйлау тілімізде
бар сөздер мен ұғымдарды екінші рет түлетіп, еселей түсудің, эвфемистік
сөзжасам, перифраз, салытырма- теңеу, метафора, метонимия т.б. тәсілдерінің
бір көрінісі болып саналады.
Жұмбақ текстеріне қарай отыра, біз мына төмендегі жұмбақ
обьектілерінің ең қысқа баламаларын ұсынамыз:
Жеті қарақшы- Жеті үйрек ( ҚЖ,13), Үркер- Алты қаз(ҚЖ,13), Шолпан-
Бір бөдене ( ҚЖ,13), Ұршық- Жалғыз аяқты кемпір ( ҚХЖ,35).
Бұл тізімдің соза беруге болады. Қызығушыларды дссертацияның қосымша
материалына сілтеп, баламалар тізімін ұсынып отырмыз.
Кейде жұмбақ обьектісіне бірнешеЖБ бағышиалады. Демек, бір обьектінің
бірнеше баламасы бола береді. Оның екі түрлі себебі бар. Біріншісі-
табиғаттағы әрбір зат пен құбылыс сан алуан қасиеттерге ие болса, екіншісі-
оны көретін көзде, субьект тарапынан оған берілетін баға да сан алуан.
Мәселен, түтін объектісінің жұмбақ қазақшасында көптеген түрлі баламасы
бар. Шығармашылықтың шарықтауын осы түтіннің баламасынан көруге болады.
Шудасы желпілдеген бура, Көлбеңдеген көк көйлекті жеңешем, Айдап
салған көк сиыр, Ұзыннан ұзақ,көкке тұзақ, Мүйізі көк тіреген көк
өгіз, Көкке қарап үрген көк итт.б.
Жұмбақ баламаларын сайлап,қалыптастырудың тетігі мотивация
проблемасында жатыр.
2.3.Жұмбақ мотиві. Кез келген жұмбақтың дүниеге келуіне, қалыптасуына
негіз болатың төрт құбылыстың бірі-жұмбақ, мотивтері. Жұмбақтар мотиві
жұмбақ объектісі ретінде аланған заттар мен құбылыстарға тән сан алуан
қасиеттері мен ерекшеліктері ішінен ең бастыларын айқындап,оларға балама
сайлауға негіз болатын тілдік фактор. Басқаша айтқанда,мотивация процесі ЖО
мен ЖБ арасындағы сәйкестікті айқындайтын көпір іспеттес құбылыс.Мотивация
бұл көп жағдайда этнолингвистика талабына ұлттық менталитетке,яғни этностың
салт-дәстүрі мен дүниетанымын, әрбір жұмбақ объектісіне деген көзқарасына
байланысты. Мысалы: Қоянжұмбақ объектісі болса, ОРӘН бағышталған бірнеше
жұмбақта мына төмендегі жұмбақ, баламалары келтіріледі:1) Жылқыны
қарнына,Түйені ерніне, Есекті құлағына қыстырған (777,29); 2)Жол үстінде қу
құдық, Мергеншіге жол азық (ҚЖ,22); 3) Түйені тістеген, Итті мінген, Ешкіні
жетектеген, Есекті басына көтерген (ҚСЖ); 4)Жусаннан аласа, бөтегеден биік
(ҚХЖ);
5)Ит мініп,есек тіркеп,түйе аулаған.Осы келтірілген бес жұмбақ
баламаларынада бір Қоянныңбейнесін суреттеу үшін оның жылқының
қарнына,түйенің ерніне,есектің құлағына,иттің аяғына,ешкінің құйрығына,қу
қазыққа теңеу,әрине,олардың қоян мүшелеріне ұқсастығына байланысты.Бұл-
мәселенің бір жағы ғана,ол автордыңшығармашылық қабілеті мен тапқырлығына
байланысты десек,екінші жағы-ұлттық дүниетанымға байланысты және бұл екі
жаққа-жұмбақтаушы мен жұмбақты шешушіге бірдей ортақ түсінік болуы
шарт.Әйтпесе қазақтан өзге ұлт өкілдеріне бұл аталған ұқсастықтарды-түйенің
жарық ернін,есектің ұзын құлағын,ешкінің қайқы құйрығын,т.б.бәрін бір
қоянның бойынан іздеп табу оңайға түспеген болар еді.Міне,ЖО мен ЖБ
арасындағы мотивация процессін ұлттық дүниетанымға,яғни этнолингвистикаға
байланысты қарастыруымыздың қажеттігіосында.
Сөзжасамша,яғни кез келген сөздің дүниеге келуіне ұйытқы болатың
мотивтік фактор ЖБ сайлауда да ерекше орын алады.Бірақ,сөзжасам жүйесіңдегі
мотивация кдраганда жұмбақ жүйесіндегі мотивация әлдеқайда күрделі.
Мәселен,байырғы қазақ,жұмбақтарының біразы Қазан деген объектіге
бағышталған: Қара сиырым қарап тұр,Қызыл сиырым жалап тұр(700.15)Мұндағы
қара сиырымыз-қара қазан, қызыл сиыр-қазан астын тілімен жалап тұрған
от.Сонда жұмбақ объектісі қазан мен оның баламасы кара сиырды
жақындастырып,шендестіріп тұрған қандай себеп?Осыларды анықтасақ біз
баламаның мотивін де анықтаған болар едік.
Байқап қарасақ,біреуі жанды,біреуі жансыз болса да,бұларды шендестіріп
тұрған белгі,мотив- қазанменен қарасиырдыңтүр-түсінің қаралығы.Енді,дәл
осы кдзандыобъект етіп алған: Қарны жуан қампиған,Қос құлағы қалқиған-
деген(700,15)жұмбақта мотив болып саналатын ұқсастық екеу:біреуі-малдың
қампиған қарнымен қазанның дөңгелеген аумағыда,екіншісі-малдың қалқиған
екі құлағы мен кдзанның да қалқиған екі құлағы.
Қазанның бітім-тұлғасына,түр-түсіне,қызметін е,т.б.ерекшеліктеріне
қарай шешдестірілген баламалар аз емес.Мәселен,тағы бір жұмбақта Қазанның
баламасы етіп Қабақға шөгіп жатқан қара бура деген бейнесі,екіншісінде-
шалқиған құдық,үшінсісіңде –төңкерілген күнбезт.т.беріледі.Осы баламалы
таңеулердің астарында қалыптасқан ұлттық ұғымдар бар.Мәселен,жар сияқты
етін жерден қазылған ошақтың үстінде тұратың қара қазанның Қабақға шөгіп
жатқан қара бурағаұқсауы,қазанның кейде төңкеріліп жатуы-күмбезге
ұқсауы,шалқайып жатуы-ішінде суы бар аузы ашық құдықты көзге елестетуі
т.т.Міне,осының бәрі балама сайлауға ұйытқы болып отырған мотивтер.
Бұлардың бәрі мотивация факторының жұмбақ табиратына тән негізгі төрт
іргетастың бірі екендігін дәлелдей түседі,мотивация факторы жұмбақ жанрын
зерттеуші едебиегшілер тарапынан да,тілдік ерекшелігін қарастырушы тілші
мамандар тарапынан да әлі күнге дейін арнайы зерттеліп,ішкі тетігі
айқындалған емес.Сондықтан да біз диссертациялық жұмысымызда осы мәселеге
арнайы тоқтап,жұмбақ табиғатын айқындауда мотиватция факторыныңерекше мәні
бар екендігін шама-шартымызша дәлелдегіміз келеді және осы мақсатпен балама
сайлаудың мотивтік тетігін айқындаудың бірден-бір тиімді де нақтылы жолы
ретінде төмендегі үлгі-кестені (тесті)ұсынып отырмыз.
Үлгі-кестенің құрылымы мен мазмұны.Ол төрт бөлімнен
(компоненттен)тұрады:1)Объект атауы;2)Объект туралы мәліметтер мен
түсініктемелер;3)Жұмбақ текстері (мәтіндері);4)Мотив негіздері.
Бірінші деп отырғанымыз жалпы үлгі-кестені тақырыбы-жұмбақ
объектісінің атауы.
Екінші бөлім –басты тақырып етіп объект туралы мәлімет
түсініктемелердеген сөз жазылған сол жақтағы бірінші бағана.
Бағананың ішіне жұмбақ объектісі туралы өзіміздің
мәлімет,дерек,түсініктемелеріміз тізілід беріледі.Олар,әрине,жалпыхалықтық
таным деңгейінде болғаны жөн.Ал кітап оқулықтардан оқып білген терең де жан-
жақты ғылыми деректерді берудің қажеті жоқ,өйткені жұмбақтың барлығы
халықтық үғымға,дүниетанымға негізделеді де, орта қолоқушыларға
бағышталады.
Үшінші бөлім –басына жұмбақ,текстерідеп тақырып жазылған оң жақтары
екінші бағанаға орналасады.Ол бағанада үлгі –кесте тақырыбында көрсетілген
объектіге бағышталған тіліміздегі жұмбақ текстерінен бірнешеуі(3
-5)келтіріледі.
Төртінші бөлім –Мотив негіздері.Онда жоғарда (1 және 2
бағанада)келтірілген мәлімет –деректерге этнолингвистикалық талдау
жасалынып,келтірілген жұмбақ,баламаларының мотивтік негізі айқындалады.Мұны
үлгі –кестеніңқортынды бөлімі десе де болады.
Сонымен, үлгі –кестенің жалпы мақсаты –кез –келген жұмбақтың
объектісі етіп алатың заттар мен құбылыстардың жұмбақтағы баламалары,сай
келгенде,солар жайында білетін деректер негізінде,ұлттық танымға байланысты
қалыптасатындығын көрнекі түрде дәлелдеп шығу.
Үлгі –кестеге байланысты екі нәрсені ескерте келгіміз
келеді:біріншіден,жұмбақ объектілері жөнінде өз түсінігіміз бен
білетіндігімізді (оң бағанадағы) біз тіліміздегі сол объектіге қатысы бар
жұмбақтардың текстерімен таныс болмай тұрғанда тізіп шығуымыз керек.Мектеп
оқушыларына бұл текс ретінде біз әрбір тақырыпты топтап (І тарау қаралсын)3
-4 атаудан ғана алып отырмыз.Ал принципінде бұл тестіні кез –келген объект
атауға қолдануға болады.
Мотив негіздері. Киіз үй объектісіне сайланған баламаларға негіз
болушы мотивтер көп және әр түрлі.Солардың ішінен жоғарыдағы 6 жұмбақа
түрлі мотив көрсетілген:1)Киіз үй сүйегінің тор шабакзган тұратындығы
–керегесідеген сөз(1), бакдіа –бақша болатындығы уық кереге шаңырақтан
тұрады деген сөз(6). Терісін сындырып,бұзса да шаңы шықпауы, сойса да
қаны шықпауы - үйді жығып, қайтадантігуді айтып тұр(4), оның қазша
қанатын жаюы - үзік,туырлық,түндіктерінің жабылуы, үйрекше мойнын
созуы -шаңырақтың көтерілуін, қусша қонуы -жаңа орынға көшіп келіп
тігілуін(5)сипаттап тұр.Жұмбақтарда киіз үйді бірде өзі жүкті,сырты
түкті(2)деп,жандыға баласа,енді бірде жаны жоқ қимылдауға
денесіңде(6)деп,жансыз етіп көрсетеді.Қысқасы,балама мотивіне негіз болған
киіз үй сипаты қазақ өміріне етене таныс заттар мен бейнелер негізінде
беріліп,ұлттық дүниетанымымызбен тығыз байланысып тұр.
Диссертациямызда дәл осы үлгідегі көлемі жағынан қайсыбірі
көлемді,қайсыбірі шағындау 46 жұмбақтың кесте тесті берілген.
2.4.Жұмбақ тексі.Жұмбақ табиғатын тануға қажетті төрт тағанның бірі
-жүлябақ текстері. Жұмбақ тексідегеніміз кең мағынадағы жұмбақтың
өзі,яғни белгілі бір жұмбақ объектісіне бағытталған және оның жұмбақ
болып,басқаша бір тілдік тәсілдер арқылы баяндалып,суреттеліп,бейнеленіп
тұрған баламасы (баламалары),оның зат пен құбылыс арасындағы
мағыналық,логикалық,көркемдік т.б.мотивтері –бәрі түгел бас қосып тұратың
жинақы да бір тұтас мағыналық единицаны біз жұмбақ,текс(мәтші)деп атадық.
Жұмбақтардың бір ғана жолдан тұратың өзара сөз түріндегі және көп
жолды(шумақты)талдау,шұбыртпа жыр түрінен тұратындары да бар.
Диссертациялық жұмысымызда біз жұмбақ тексін
құрамдық,құрылымдық,тұлралық жағынан қарастырдық,осы жерге дейін.Ескерте
кететін бір жайт,біз жұмбақ тексіне байланысты жұмысымызда тек өлең өрнегін
ғана сөз еттік.
2.5.Жұмбақтың тәрбиелік мәні. Адамның ой -өрісін,алғырлығын,білімін
сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылыс түспалдап сипатталатын шағын
әдеби жанр.Жұмбақ.жанры дүние жүзі халықтары әдебиетінің көпшілігінде
бар.Жұмбақ.әдебиеттің ежелгі үлгілерінде,ауыз әдебиетінде жиі
кездесетіндіктен ғылымда Фольклорлық жанр, халықтық поэзияның шағын
түрі деп саналады.Алайда,казіргі заман әдебиеті
өкілдерінің,әсіресе,балалар әдебиеті.
Авторлардың шығармашылығында Жұмбақтар топтамасы жие кездеседі.
Сондықтан оны тек фольклорлық жанр аясында шектеуге болмайды. Қазақ
жұмбақтары ежелгі дәуірде туып, қазіргі кезеңге дейін ұзақ даму жолдарынан
өтті. 13 ғасырдың ІІ-жартысы мен 14 ғ-дың басында құрастырылған қыпшақ
тілінің сөздігі Кодекс Ку-маникусте көптеген Жұмбақтар берілген. Ондағы
Жұмбақтардың құрылымы, табиғаты қазіргі қазақтарының алғашқы үлгілері болып
кездеседі. Қазақ халқы жұмбақты адамдардың білім деңгейін, парасатын
аңғартатын үлкен өнер деп есептеген, сондықтан жар таңдаған жастар,
ақындар, ел ішіндегі шешен, би, т.б. данағой, қадірменді адамдар бір-біріне
Жұмбақтарды жолдап, ақыл-ой санасып, таным салыстырған. Жұмбақтар қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, ақындық айтыс түрінде де кездеседі. Жұмбақтар
бейнелі суретпен айтылады. Мыс: Айдала ақ отау, Аузы мұрны жоқ отау
(жұмыртқа), Отқа жанбас, суға батпас (мұз). Қазақ әдебиетінде ақындардың
жұмбақ айтыстары көп кездеседі (мыс: Жігіт пен қыздың жұмбақ айтыстары,
Сапарғали мен Нұржанның, Тұрмағанбет пен Шәді Төренің айтысы)Жұмбақ тың
композициялық құрылымы,әдетте,екі бөлікті болып келеді,бірінші бөлікті
Жұмбақтың байлау,екінші бөлікті Жұмбақ тың шешімі деп атайды.Жұмбақ та
заттың түр –түсі,көлемі,қасиетімен қатар,оның атқаратын қызметі немесе
қимыл –әрекеті де айтылады.Жұмбақ та белгілі бір өлендік қалып
сақталмайды.Оның ырғақтық –ұйқастық құрылымы сан алуан жолдармен
өрнектеледі.. Жұмбақ жанрына тән басты ерекшелік –көлемі шағын,құрылымы жұп
–жүмыр,шымыр болып,аз сөзбен көп нәрсені айта білуге бейімділік.
Жұмбақ.сөйлемдері көбінесе қысқа,жинақы келеді,кейде образбен өрілген
кішкене ғана ұғымды білдіретін сөйлем, не сөз тіркесі түрінде кездеседі.
Жұмбақтың ең басты поэтикалық құрлы –метафоралық тәсіл. Жұмбақ нысанасына
айналған байламдар, өмірдің барша құблыстарын тақырып ете алады. Мысалы,
аспан әлемі, табиғат құбылыстары, жер, хайуанаттар, құстар, жәндіктер,
адам, үй жабдықтары киім –кешек, тамақ –сусын, ыдыс –аяқ, әнер, шаруашылық,
іс –құралдары, жол, қатынас, техника, оқу –білім, ойын –сауық, ән –күй,
уақыт, дін, т.б. Cонымен қатар кейінгі кезде Жұмбақ тар тақырыбы оқу
–білім, ғылым мен техника дамуына байланысты толыға түсті.Қазақ
жұмбақтарын жинау 19 ғ –дың 2-жартысына да басталып, 20 ғ –да одан ары
жалғасты. Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин өз шығармашылығында. Жұмбақтарға арнайы
тоқталған.Ауыз әдебиетін зерттеуші орыс ғалымы А.В.Василъев, сондай–ақ
қазақ ғалымдары С.Аманжолып, Т.Жаңұзақов, Қ.Саттаровтардың құрастыруымен
қазақ. Жұмбақтар жинағы бірнеше рет кітап болып шықты.Өзінің бастау көзін
фолъклор қойнауынан алатын. Жұмбақ қазақ жазба әдебиетінде жалғасын
тапты.Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдері: Абай, Шәкерім, С.Торайгыров,
т.б.Жұмбақ –жанрына қалам тартты.Қазақ әдебиеті жұмбағының өсіп
қалыптасуына М.Жаманбалинов, Ж.Смакрв, М.Әімбаев, К.Мырза Әлі,
К.Баянбаев, І.Шүғаев, Ә.Ыскабаев, т.б.ақындар қомақты үлес қосты. Қазіргі
уақытта .қазақ әдебиеттану ғалымының арнаулы нысаны ретінде зерттеліп
келеді.
Жұмбақ айтыс –айтыс жанрының бір түрі. Онда табиғат құбылыстары, адам,
жан –жануар, қоғам тіршілігіндегі көрністерді жұмбақтау арқылы өнер
бәсекесіне түскен әріптестер бір –біріне тосынан сұрақ қойып,оған қолма
–қол жауап қайтаруды,өзара мақсат еткендіктен, көбінесе олардың
жауаптасулары барынша жинақы, терең мағыналы болып келеді. Қайым
айтыстарының бір топ үлгілерінде (аты –жөні белгісіз көптеген қыз бен жігіт
қайымдасулары, Ұлбике мен Күдері қожа айтысы,т.б.) қойылатын бір –екі
ауыз жұмбақ айтыс тағдырын үзілді - кесілді ше –ше
алмайды,көбінесе,қарсыласын оқыстан тосып тоқтатудың көп тәсілдерінің бірі
ғана. Қыз бен жігіт қайымдасуларының енді бір тобында Қыз Болық пен
Елентай айтысы, Есенбике мен жылқышы айтысы, Ақдама мен Асан айтысы,
Айқын қыз бен Жарылқасын қожа айтысы, Жүсіпбек қожа мен Шөкей қыз
айтысы,т.б.) айтыстын тоқтамды түйіні жұмбақ шешімдеріне келіп тіреледі.
Мұнда жұмбақты қыз жағы бастап, жігіт шешуімен шектеледі де, ақыры қыздың
дәстүрлі жол беруімен (жүзік,сақина, түйме,орамал-бір
тоғыз)аяқталады.Жұмбақ арқылы айтысу ақындар айтысында кемелденіп, өзінің
шырқау шыңына жеткен. Бұлардың бір сыпырасы (Рахметжан мен Ыбырайдың ай-
тысы,т.б.) ғылым білім, өнердің пайдасын паш етсе, енді бір тобы (Нұржан
мен Сапарғалидың айтысы, Тұрмағамбет пен Шәдінің жұмбақ айтысы,т.б.)
деректі заттар мен өмірді, өмірдегі жаңалықтарды жұмбақ етеді.
Жұмбақ-ауыз әдебиетінің ең байыргы шағын жанрларының бірі. Сонымен
бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп, өсуде. Жұмбақ
оқырманнын ой өрісін кенітеді. Алғырлығын арттырады, (Байқағыштыққа
баулиды. Жұмбақты щығарушыға табиғы талантпен қоса мол өмір тәжірибесі, жан
–жақты білім қажет. Әркелкі шамада болса да бұл қасиеттер жұмбақты
шешушілерге де ортақ.
Жұмбаққа халық атамзаманнан ерекше мән берген, ұрпақтан ұрпаққа жеткен
айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі хандар өздеріне мұрагер таңдауда не
бір құрылысы күрделі, мән мағынасы терең, жұмыр да ұтымды жұмбақтарды
ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше білуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----3
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары.--6-7
1.1. Адамға қатысты жұмбақтар.------------------------- ----------------
--7
1.2. Қоғамға қатысты жұмбақтар-------------------------- ---------------
--7
1.3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар-------------------------- -------------
-7
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері. -----------------8
2.1 Жұмбақ обьектілері. ----------------------------------- ------------
-------8
2.2. Жұмбақ баламасы----------------------------------- ----------------
------8
2.3. Жұмбақ мотиві----------------------------------- ------------------
--------9
2.4. Жұмбақтың тәрбиелік мәні.------------------------------ -----------
--12
2.5. Жұмбақ айтыс----------------------------------- -------------------
------12
Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
---16
2.6. Қосымша жұмбақтардың тақырыптық топтары---------------18
Пайдаланылған әдебиеттер----------------------------------- --------------39
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінің бай ауыз жанрының бірі-
жұмбақтар. Жұмбақ та, мақал- мәтел, сықақ, өлең, өтірік өлең, нақыл сөз,
бәдік т.б. салттық, дәстүрге байланысты дүниеге келген кіші жанрдың ең көне
әрі байырғы түріне жататын рухани мұраларымыздың бірі. Ұрпақтан- ұрпаққа
ауысып, жалғасып келе жатқан жұмбақтар түркі халықтары, соның бірі қазақтар
үшін көне мұра екендігін дәлелдейтін деректер, ең алдымен, сол жұмбақтардың
өз табиғатынан табылады. Мәселен, ұлы ғұлама ғалым- филолог Махмуд
Қашғаридың Дивану луғат- ит түрік атты еңбегінде қыпшақ тілінің сөздігі-
Кодекс куманикс т.б. көне жазба ескеркіштерде де жұүмбақтар көптеп
кездеседі. Мәселен, Кодекс куманикус сөздігіндегі отырғаны- оба жер,
басқаны- бақыр шанақ (ер мен үзеңгі), Көк лағым көгенде жатып семіреді
(қарбыз), жол үстінде үйлі қайыс (жылан), аузын ашсаң өкпесі көрінеді
(есік және үй ішіндегі жанған от) т.б. жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ
және басқа түркі тілдеріндегі жұмбақтардан еш айырмашылығы жоқ.
Қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихы сөз болғанда, олардың алғашқы
үлгілерін жүйелі түрде жинау, түзеу, баспасөзде жариялау ісіне көп еңбек
сіңірген орыстың тамаша ғалымдары: В.В.Радловты, А.Люшты,
П.М.Мелиоранскийді, Э.А.Диваевты т.б. атауға болады. 1940 жылы белгілі
ғалым С.Аманжоловтың тақырыптық топтарға жіктелген жұмбақтары жарық көрді.
Бұл жинақ 1959 жылы Т.Жанұзақтың көмегімен толықтырыылып, қайта басылды.
Оған үш мыңнан астам халық жұмбақтары енді. Жұмбақ табиғатына дәйекті
ғылыми пікір айтқан ғалым- жазушылар М.Әуезов пен М.Ғабдуллин, С.Мұқанов,
Ә.Марғұлан болды.
Жұмбақтардың зерттеу тарихын жүйелі түрде қарастырған профессор
Т.Жанұзақов.
Қазақ халқының жұмбақтарын арнайы зерттеуші әдебиетшілердің бірі-
М.Әбжанов. бұл жанрдың шығу тарихын, даму бұлақтарын, дәстүрлі
өзгерістерін, басқа әдеби жанрларға қатыстығын тақырыптық, мазмұн-
мағыналық топтарын т.б. ерекшеліктерін сөз еткен. Жұмбақтардың
көркемдігі бұл еңбекте сөз болғанмен, олардың тіл ерекшелігі қаралмайды.
Жұмбақтар тілші ғалымдар тарапынан әлі де жан- жақты зерттелмей келеді. Бұл
салада қазақ жұмбақтарының әдеби- стильдік және тілдік қолданыстарын
бағышталған. Ж.Адамбаеваның диссертациясын ғана атай аламыз. Халық
жұмбақтары туысқан түркі халықтары ауыз әдебиетінде біршама зерттелген.
Бірақ таза тіл тоғысынан зерттеулер өте аз. Тақырыптың өзектілігі,
біріншіден, қазақ жұмбақтарының ауыз әдебиетінің кіші жанры ретінде
әдебиетші ғалымдар тарапынан қарастырылғанымен, тіл обьектісі ретінде,
тілдің күрделі мағыналық бірлігі (единицасы) ретінде күні бүгінге дейін тіл
мамандарының зерттеу обьектісі болмай келуінде, екіншіден, жұмбақтар қара
сөз не өлең түріндегі қысқа да нұсқа кіші жанр этюдтері ретінде сол
жанрдың басқа түрлерінен (қара өлең, бәдік, мысал, нақыл сөз т.б.) өзіндік
композициялық, модельдік және мотивтік ерекшеліктері мен оқшау тұратын
көркем сөз көріністеріне жататындығы, үшіншіден, жұмбақтар
шығармашылықтардың нәтижесінде ғана дүниеге келген, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты, ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Көркем сөз санатына жататын фразеологизм, мақал- мәтел, нақыл сөз, теңеу
салыстыру т.б. тұрақты тіркестер сияқты жұмбақтардың да өзіне тән жасалу
модельдері, даму заңдылықтары бар. Диссертацияның актуалдығын арттыра
түсетін тағы бір фактор қазақ жұмбақтарының жасалуындағы мотивтік
негіздердің этнолингвистикалық бағытта зерттелуі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ жұмбақтарының тілдік
табиғатын айқындау, атап айтқанда олардың кіші жанр ретінде қалыптасып,
жұмбақ болса да, мағынасы айқын міндетті түрде жұмбақ обьектісінен оның
мотивті баламасынан тұратын, белгілі бір композицияға құрылатын, құрамы
жағынан күрделі мағыналық бірлік ретінде өмір салтымыздың барлық саласынан
табиғатқа қатысты табиғатпен тығыз байланысты құбылыс екендігін дәлелдеу.
Ол үшін диссертацияда мына мәселелердің шешімін табуға тырыстық:
- Қазақ жұмбақтарының жанрлық, сюжеттік, тұлғалық, тақырыптық, мағыналық
түрлерін айқындау; Жұмбақ түрлерінің ішінде зертеу обьектісі ретінде
тек 1-2 жолдық қара сөз түріндегі және 2-4-6 жолдық өлең сөз түріндегі
негізінен көне де байырғы халықтық жұмбақтарды таңдап алып, олардың
жасалу заңдылығын сөз ету;
- Жалпы жұмбақ негізін құрушы төрт фактордың (жұмбақ обьектісі, жұмбақ
баламасы, мотивтік негізі және мәтін- тексі) өзіндік ерекшеліктері мен
өзара байланысын айқындау;
- Жұмбақ жасаудың демек, сол жұмбақты шешудің де көркем сөзбен
бейнеленген, логикалық бірлікке сүйенген мотивация процесінің ұлттық
негізін, яғни этонолигвистикалық жүйесін айқындау т.б.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Зерттеу обьктісі етіп, тіліміздегі
ұлан ғайыр жұмбақ байлығын бірден алу мүмкін емес. Сондықтан да, негізінен
байырғы да көне халықтық жұмбақтар мен кейбір авторы белгілі жаңа
жұмбақтарды ғана алуға тырыстық. Бұл жұмбақтардың бәрі арнайы жұмбақ
жинақтаында топталып, әр кезде жарық көргендер.
Зерттеу методологиясы мен тәсілдері. Жұмбақ тілін, құрылымын, жеке
сөздердің тілдік мәнін, ұлттық қасиетін түсіндіру мақсатымен біз
жұмысымызда бірнеше тәсілді: аналиткалық талдау, басқа тілдермен шендестіре
қарастыратын тарихи- салыстырма тәсілін, жұмбақ құрамындағы күңгіртенген
сөздердің, сондай-ақ әр түрлі сөз табынан қатысып, ауыс мағынада
қолданылатын сөздердің табиғатын ашу үшін этимологиялық семасиологиялық,
этнолингвистикалық талдау әдістерін де жиі қолдануға тура келді.
1. Жұмбақтар күрделі мағыналық бірлік ретінде, көркем сөз өнерінің
көрнекті үлгілерінің бірі ретінде де тіл білімі зерттейтін обьект екендігін
дәлелдеу.
2. Жұмбақ табиғатының міндетті түрде төрт түрлі құрамдық элементтен:
- Жұмбақ объектісі, ол өзінің шешімімен сәйкес келеді.
- Жұмбақ баламасы- ол образ, бейне арқылы суреттелген эфвемизм мен
перифразаға ұқсас тілдік құбылыс;
- Жұмбақ объектісінің мотивтік негізі;
- Жұмбақ тексі- тұратындығын дәлелдеу:
1. Жұмбақтардың жасалуында сөз таптарының (зат есім, сын есім, сан
есім, етістік, еліктеуіш сөз т.б.) әр түрлі жиіліктің қатысуымен қатар,
көркем сөз арсеналындағы метафора, метонимия, синекдоха, әсірлеу,
жандандыру, бейнелеу, салыстыру, т.б. осы тәрізді тәсілдердің де көптеп
қолданылуын айқындау.
Жұмбақтар тілдік бірлік ретінде алғаш рет этнолингвистикалық тұрғыдан
арнайы сипатталды. Қазақ жұмбақтарын құрауға ұйытқы болатын 4 компоненттен
тұратындығын дәлелденді. Олардың өзара байланысын көрсетіп, бай фактілік
материал негізінде өзіндік ерекшелігі бар тілдік құбылыс екендігі
айқындалды.
Жұмбақ жанрын жалпы филологиялық тұрғыдан да, таза тіл тұрғысынан да
зерттеудің ең басты мақсаты қалың жұртшылыққа, әсіресе жас ұрпаққа рухани
қазына, эстетикалық тәлім- тәрбие беру. Жұмбақ тіліне тән ерекшеліктерді
терең білу деген сөз- тек көркем сөз өнерімен ғана емес, сонымен қатар
олардың ұлттық, дүниетанымын кеңейту үшін де аса қажет.
Жұмбақтың жасалу негіздерін мотивтік негіздерін қазақ мектептеріндегі
жұмбақ сабағы етіп өткізу, теледидар, радио арқылы берілетін балалар
бағдарламаларында викторина, сөзжұмбақ т.б. түрлі қызықты ойын- шоу
түріндегі хабарларға арқау ету- балалардың тіл байлығын, ой- өрісін кеңейту
үшін, тапқырлығын арттыру үшін өте тиімді тәсілдің бірі болады деп
ойлаймыз.
І тарау. Қазақ жұмбақтарының жанрлық және тақырыптық топтары.
1) Қазақ жұмбақтарының жанрлық топтары және жұмбақ объектілері және
олардың тақырыптық топтары деп екі салаға бөліп қарастыруға болады.
Қазақ тіліндегі жұмбақтардың жанрлық тұрғыдан үш топқа бөліп, оларды
өз ретінде бірнеше түрге жіктеуге болады:
1) Қара сөз сөз түріндегі жұмбақтар;
2) Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтар;
3) Жеке сөз түріндегі жұмбақтар;
1. Қара сөз түріндегі жұмбақтар.
Қара сөз (проза) түріндегі жұмбақтарды жанрлық, сюжеттік, құрамдық,
сондай- ақ мотивтік ерекшеліктеріне қарай іштей жүйелеп, төмендегіше
топтастыруды жөн көрдік:
1) Қара сөз түріндегі сұрақ- жауап жұмбақтар;
2) Қара сөз түріндегі сюжетті жұмбақтар;
3) Қара сөз түріндегі есеп жұмбақтар;
4) Әзіл- ойын жұмбақтар;
5) Қара сөз түріндегі ең қысқа жұмбақтар.
2. Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтар.
Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтарды іштей төмендегіше топтастыруға
болады:
1. Өлең түріндегі жай жұмбақтар.
2. Айтыс жұмбақтар.
3. Өлең түріндегі сұрақ- жауап жұмбақтар.
4. Өлең түріндегі есеп- шешім жұмбақтар.
3. Сөзжұмбақтар.
Бүгінгі таңда қазақ тілінде жеке дара сөздің мағынасын, тұлғасын,
қолданыс аясын айқындау принципіне негізделген жұмбақ жанрының бірнеше жаңа
түрлері пайда болып отыр. Олар: а! Сөжжұмбақ (Кроссворд), ә) Ұқсас
сөздер жұмбағы (омонимдер), б) Ұйқас сөздер жұмбағы, б) Метеграммалар,
г) Шарадалар д) Ребус, е) Чанворд, ж) Монограмма т.б.
Жұмбақ объектілері және оның тақырыптық топтары. Жұмбақ түрлерін
тақырыптық тұрғыдан мынадай үлкен үш салаға бөліп қарауға болады деп
есептейміз: Адам, Қоғам, Табиғат. Бұл салалар өзара тығыз байланысты.
Адам болмаған жерде Қоғам да жоқ. Біз зерттеп отырған жай өлең сөз
түріндегі жұмбақтардың объектісі осы үш саланың үшеуіне бірдей қатысты.
Міне, сондықтан да Адамға, өмір сүретін Қоғамға, оны қоршаған
Табиғатқа қатысты барлық дүниені этнолингвистикалық дәстүр бойынша табиғи
бірлікте қарастыра отырып, оларды өз ретінде толып жатқан микро және макро
топтарға бөліп, жіктеп, зерттеуді тиімді деп есептедік.
1. Адамға қатысты жұмбақтар. Адамға қатысты жұмбақтарды
объектілеріне байланысты іштей алдымен үлкен екі топқа бөліп
алып, оларды тақырыптық кіші топтарға бөліп қарастырамыз:
1. Жұмбақ объектісі- адамның дене мүшелері мен ағзалары;
Қарағай басына қатық ұйыттым.
(
Адамның миы)
Қалың қамыс, қалың қамыс,
Астында қия қамыс,
Пысылдауық, пысылдауық
Астында сақылдауық
( Қалың қамыс- шаш, қия қамыс-
қас, пысылдауық-
мұрын, сақылдауық- ауыз)
Асқар тауда қара орман
( Шаш)
2. Жұмбақ объектісі- адамға тән қасиеттер
3. Жұмбақ объектісі- адамның жасерекшелігі
4. Жұмбақ объектісі- адамның кәсібі, мамандығы
5. Жұмбақ объектісі- азық- түлік, тағам- тамақ
6. Жұмбақ объктісі- киім- кешек.
7. Жұмбақ объектісі- үй- жай
8. Жұмбақ объектісі- үй- тұрмыс заттары, құрал- саймандар.
2. Қоғамға қатысты жұмбақтар. Бұл саланың өзі де іштей жіктеліп, әр
алуан топтардан тұрады.
1) Шаруашылыққа қатысты құрал- саймандар;
2) Әскери қарру- жарақтар
3) Қарым- қатынас құралдары
4) Құрылыс жабдықтары.
3. Табиғатқа қатысты жұмбақтар. Табиғат саласындағы мыңдаған қазақ
жұмбақтарын біз 5 топқа бөліп қарастырдық. Айта кету керек, бұл
принцип қазақ жұмбақтарының көбінде- ақ қолданылып келеді. Олар:
1. Аспан денелері;
2. Табиғат құбылыстары;
3. Жан- жануарлар дүниесі,
4. Өсімдік дүниесі;
5. Жер –су
Қорыта келе айтарымыз: қазақ жұмбақтарын жанрлық жағынан 18 кішігірім
топтардан тұратын үш үлкен топқа бөліп, жұмбақ обьектілеріне қатысты
кішігірім 17 топтан тұратын үлкен- үлкен үш тақырыптық, топқа бөліп,
диссертациямызда нақтылы деректер келтіре отыра, бұларды жүйелі түрде
толығырақ қарастырдық.
Бұлардың бәрі сакйып келгенде, жұмбақ табиғатын жан- жақты тани
білудің тілдік және этнолингвистикалық тәсілдері болып саналады.
ІІ тарау. Қазақ жұмбақтарының жасалу негіздері.
Жұмбақ табиғаты- өте күрделі құбылыс. Оның күрделі болатын себебі- ол
тек тілге, көркем сөз өнеріне ғана емес, сонымен қатар ол этностың
дүниетанымына, өзі жасап отырған қоғамдық қарым- қатынастардың, табиғи
ортаның даму заңдылықтарын терең де, жан- жақты білуге ұлттық менталитеттің
өзіндік ерекшеліктері мен мәдениет, өркениет деңгейіне тікелей байланысты.
Кез- келген жұмбақтың дүниеге келуі, халық санасына сіңіп, жадында
жатталып, қалыптасуы ең алдымен жұмбақ түзушілер мен оны қабылдаушы
қарапайым халық арасында ортақ ұғым, ортақ түсінік, ортақ дүниетанымда
болса керек.
Жұмбақтың шын мәнісіндегі жұмбақ болып қалыптасуы төрт бірдей негізге
сүйенуіне байланысты. Оларға:
1. Жұмбақ обьектісі;
2. Жұмбақ баламасы;
3. Жұмбақ мотиві
4. Жұмбақ тексі жатады. Олар өзара тығыз байланысты және бірінен-
бірі туындап отырады.
Енді жұмбақ негізін құрайтын осы 4 тағанның әрқайсысына жеке- жеке
тоқталып өтеміз.
2.1. Жұмбақ обьектілері. Жұмбақ обьектісі деп отырғанымыз-
жұмбақталған заттар мен құбылыстардың атауы не атаулары, басқаша айтқанда:
ЖО- сол жұмбақтың басқалар үшін құпия болып тұрған шешімі не шешуі. Демек,
Жұмбақ обьектісі, Жұмбақ обьектісінің атауы және Жұмбақтың шешуі
дегендеріміздің бәрі- бір- ақ ұғым, жұмбақ негізі болып отырған сөздер мен
сөз тіркестері.
Олай болса, жұмбақ обьектісін- атауын- шешуін лексика- семантикалық
единица деп қарауымызға әбден болады.
Кез- келген атауды жұмбақ етуге болады. Жұмбақ обьектісін тұрмыстағы
мән- маңызына, нақтылығы мен бейнелілігіне, табиғи ерекшелігіне, тәрбиелік
қажеттілігіне байланысты таңдап ала білу талап етіледі.
2.2. Жұмбақ баламасы. Кез- келген жұмбақтың жұмбақ болып дүниеге
келуіне, қалыптасуына қажетті төрт тіректің бірі- жұмбақ баламасы. Жұмбақ
балакмасы дегеніміз жұмбақталған обьект атакуының мағынасын бейнелеу,
бүркемелеу, астарлау, әсірелеу, теңеу т.б. тәсілдер арқылы екінші сөзбен
беру. Өзара тығыз байланысты, біріне бірі туындап отыратын осы төрт
фактордың ішінде жұмбақ тіліне байланысты әсіресе екінші фактор- жұмбақ
баламасының мәнісі аса зор. Өйткені жұмбақ баламасын сайлау автордың
шығармашылық қабілетіне, яғни жұмбақталып отырған зат пен құбылыстың
бойына тән барша қаксиетін тап басып, дәл сипаттау шеберлігіне,
тапқырлығына байланысты. ЖБ атауға тыйым салынған табу сөздерінің орнына
қолдану үшін ойлап табылған лексикалық эвфемизмдерге өте ұқсас. Егер
эвфемизмдер мен перифраздар үшін негізгі принцип- бірде ат тергеуге наным-
сенімге, бірде этностық салт- дәстүрге байланысты тыйым салынған, өз атымен
атауға болмайтын заттар мен құбылыстардың міндетті түрде екінші баламасымен
атау болып саналса, енді сол сияқты жұмбақталған заттар мен құбылыстардың
атын атамай, жұмбақтап, орағытып, тұспалдап, бейнелеп таныстыру тәсілдері-
әсіресе жасөспірімдердің тапқырлығы мен танымдық қабілетін арттыруға өзара
ұқсас. Қалай болғанда да бұл екі түрлі тілдік құбылыс өзара ұқсас. Ол
ұқсастық- олардың шығармашылық табиғатында, логикалық жүйесінде, тәрбие-
тағлым мәнінде.
Балама сайлау проблемасын кеңірек алып қарасақ, ол тіл байытудың ең
бір өнімді лексика- семантикалық тәсілдеріне жатады. Балама сйлау тілімізде
бар сөздер мен ұғымдарды екінші рет түлетіп, еселей түсудің, эвфемистік
сөзжасам, перифраз, салытырма- теңеу, метафора, метонимия т.б. тәсілдерінің
бір көрінісі болып саналады.
Жұмбақ текстеріне қарай отыра, біз мына төмендегі жұмбақ
обьектілерінің ең қысқа баламаларын ұсынамыз:
Жеті қарақшы- Жеті үйрек ( ҚЖ,13), Үркер- Алты қаз(ҚЖ,13), Шолпан-
Бір бөдене ( ҚЖ,13), Ұршық- Жалғыз аяқты кемпір ( ҚХЖ,35).
Бұл тізімдің соза беруге болады. Қызығушыларды дссертацияның қосымша
материалына сілтеп, баламалар тізімін ұсынып отырмыз.
Кейде жұмбақ обьектісіне бірнешеЖБ бағышиалады. Демек, бір обьектінің
бірнеше баламасы бола береді. Оның екі түрлі себебі бар. Біріншісі-
табиғаттағы әрбір зат пен құбылыс сан алуан қасиеттерге ие болса, екіншісі-
оны көретін көзде, субьект тарапынан оған берілетін баға да сан алуан.
Мәселен, түтін объектісінің жұмбақ қазақшасында көптеген түрлі баламасы
бар. Шығармашылықтың шарықтауын осы түтіннің баламасынан көруге болады.
Шудасы желпілдеген бура, Көлбеңдеген көк көйлекті жеңешем, Айдап
салған көк сиыр, Ұзыннан ұзақ,көкке тұзақ, Мүйізі көк тіреген көк
өгіз, Көкке қарап үрген көк итт.б.
Жұмбақ баламаларын сайлап,қалыптастырудың тетігі мотивация
проблемасында жатыр.
2.3.Жұмбақ мотиві. Кез келген жұмбақтың дүниеге келуіне, қалыптасуына
негіз болатың төрт құбылыстың бірі-жұмбақ, мотивтері. Жұмбақтар мотиві
жұмбақ объектісі ретінде аланған заттар мен құбылыстарға тән сан алуан
қасиеттері мен ерекшеліктері ішінен ең бастыларын айқындап,оларға балама
сайлауға негіз болатын тілдік фактор. Басқаша айтқанда,мотивация процесі ЖО
мен ЖБ арасындағы сәйкестікті айқындайтын көпір іспеттес құбылыс.Мотивация
бұл көп жағдайда этнолингвистика талабына ұлттық менталитетке,яғни этностың
салт-дәстүрі мен дүниетанымын, әрбір жұмбақ объектісіне деген көзқарасына
байланысты. Мысалы: Қоянжұмбақ объектісі болса, ОРӘН бағышталған бірнеше
жұмбақта мына төмендегі жұмбақ, баламалары келтіріледі:1) Жылқыны
қарнына,Түйені ерніне, Есекті құлағына қыстырған (777,29); 2)Жол үстінде қу
құдық, Мергеншіге жол азық (ҚЖ,22); 3) Түйені тістеген, Итті мінген, Ешкіні
жетектеген, Есекті басына көтерген (ҚСЖ); 4)Жусаннан аласа, бөтегеден биік
(ҚХЖ);
5)Ит мініп,есек тіркеп,түйе аулаған.Осы келтірілген бес жұмбақ
баламаларынада бір Қоянныңбейнесін суреттеу үшін оның жылқының
қарнына,түйенің ерніне,есектің құлағына,иттің аяғына,ешкінің құйрығына,қу
қазыққа теңеу,әрине,олардың қоян мүшелеріне ұқсастығына байланысты.Бұл-
мәселенің бір жағы ғана,ол автордыңшығармашылық қабілеті мен тапқырлығына
байланысты десек,екінші жағы-ұлттық дүниетанымға байланысты және бұл екі
жаққа-жұмбақтаушы мен жұмбақты шешушіге бірдей ортақ түсінік болуы
шарт.Әйтпесе қазақтан өзге ұлт өкілдеріне бұл аталған ұқсастықтарды-түйенің
жарық ернін,есектің ұзын құлағын,ешкінің қайқы құйрығын,т.б.бәрін бір
қоянның бойынан іздеп табу оңайға түспеген болар еді.Міне,ЖО мен ЖБ
арасындағы мотивация процессін ұлттық дүниетанымға,яғни этнолингвистикаға
байланысты қарастыруымыздың қажеттігіосында.
Сөзжасамша,яғни кез келген сөздің дүниеге келуіне ұйытқы болатың
мотивтік фактор ЖБ сайлауда да ерекше орын алады.Бірақ,сөзжасам жүйесіңдегі
мотивация кдраганда жұмбақ жүйесіндегі мотивация әлдеқайда күрделі.
Мәселен,байырғы қазақ,жұмбақтарының біразы Қазан деген объектіге
бағышталған: Қара сиырым қарап тұр,Қызыл сиырым жалап тұр(700.15)Мұндағы
қара сиырымыз-қара қазан, қызыл сиыр-қазан астын тілімен жалап тұрған
от.Сонда жұмбақ объектісі қазан мен оның баламасы кара сиырды
жақындастырып,шендестіріп тұрған қандай себеп?Осыларды анықтасақ біз
баламаның мотивін де анықтаған болар едік.
Байқап қарасақ,біреуі жанды,біреуі жансыз болса да,бұларды шендестіріп
тұрған белгі,мотив- қазанменен қарасиырдыңтүр-түсінің қаралығы.Енді,дәл
осы кдзандыобъект етіп алған: Қарны жуан қампиған,Қос құлағы қалқиған-
деген(700,15)жұмбақта мотив болып саналатын ұқсастық екеу:біреуі-малдың
қампиған қарнымен қазанның дөңгелеген аумағыда,екіншісі-малдың қалқиған
екі құлағы мен кдзанның да қалқиған екі құлағы.
Қазанның бітім-тұлғасына,түр-түсіне,қызметін е,т.б.ерекшеліктеріне
қарай шешдестірілген баламалар аз емес.Мәселен,тағы бір жұмбақта Қазанның
баламасы етіп Қабақға шөгіп жатқан қара бура деген бейнесі,екіншісінде-
шалқиған құдық,үшінсісіңде –төңкерілген күнбезт.т.беріледі.Осы баламалы
таңеулердің астарында қалыптасқан ұлттық ұғымдар бар.Мәселен,жар сияқты
етін жерден қазылған ошақтың үстінде тұратың қара қазанның Қабақға шөгіп
жатқан қара бурағаұқсауы,қазанның кейде төңкеріліп жатуы-күмбезге
ұқсауы,шалқайып жатуы-ішінде суы бар аузы ашық құдықты көзге елестетуі
т.т.Міне,осының бәрі балама сайлауға ұйытқы болып отырған мотивтер.
Бұлардың бәрі мотивация факторының жұмбақ табиратына тән негізгі төрт
іргетастың бірі екендігін дәлелдей түседі,мотивация факторы жұмбақ жанрын
зерттеуші едебиегшілер тарапынан да,тілдік ерекшелігін қарастырушы тілші
мамандар тарапынан да әлі күнге дейін арнайы зерттеліп,ішкі тетігі
айқындалған емес.Сондықтан да біз диссертациялық жұмысымызда осы мәселеге
арнайы тоқтап,жұмбақ табиғатын айқындауда мотиватция факторыныңерекше мәні
бар екендігін шама-шартымызша дәлелдегіміз келеді және осы мақсатпен балама
сайлаудың мотивтік тетігін айқындаудың бірден-бір тиімді де нақтылы жолы
ретінде төмендегі үлгі-кестені (тесті)ұсынып отырмыз.
Үлгі-кестенің құрылымы мен мазмұны.Ол төрт бөлімнен
(компоненттен)тұрады:1)Объект атауы;2)Объект туралы мәліметтер мен
түсініктемелер;3)Жұмбақ текстері (мәтіндері);4)Мотив негіздері.
Бірінші деп отырғанымыз жалпы үлгі-кестені тақырыбы-жұмбақ
объектісінің атауы.
Екінші бөлім –басты тақырып етіп объект туралы мәлімет
түсініктемелердеген сөз жазылған сол жақтағы бірінші бағана.
Бағананың ішіне жұмбақ объектісі туралы өзіміздің
мәлімет,дерек,түсініктемелеріміз тізілід беріледі.Олар,әрине,жалпыхалықтық
таным деңгейінде болғаны жөн.Ал кітап оқулықтардан оқып білген терең де жан-
жақты ғылыми деректерді берудің қажеті жоқ,өйткені жұмбақтың барлығы
халықтық үғымға,дүниетанымға негізделеді де, орта қолоқушыларға
бағышталады.
Үшінші бөлім –басына жұмбақ,текстерідеп тақырып жазылған оң жақтары
екінші бағанаға орналасады.Ол бағанада үлгі –кесте тақырыбында көрсетілген
объектіге бағышталған тіліміздегі жұмбақ текстерінен бірнешеуі(3
-5)келтіріледі.
Төртінші бөлім –Мотив негіздері.Онда жоғарда (1 және 2
бағанада)келтірілген мәлімет –деректерге этнолингвистикалық талдау
жасалынып,келтірілген жұмбақ,баламаларының мотивтік негізі айқындалады.Мұны
үлгі –кестеніңқортынды бөлімі десе де болады.
Сонымен, үлгі –кестенің жалпы мақсаты –кез –келген жұмбақтың
объектісі етіп алатың заттар мен құбылыстардың жұмбақтағы баламалары,сай
келгенде,солар жайында білетін деректер негізінде,ұлттық танымға байланысты
қалыптасатындығын көрнекі түрде дәлелдеп шығу.
Үлгі –кестеге байланысты екі нәрсені ескерте келгіміз
келеді:біріншіден,жұмбақ объектілері жөнінде өз түсінігіміз бен
білетіндігімізді (оң бағанадағы) біз тіліміздегі сол объектіге қатысы бар
жұмбақтардың текстерімен таныс болмай тұрғанда тізіп шығуымыз керек.Мектеп
оқушыларына бұл текс ретінде біз әрбір тақырыпты топтап (І тарау қаралсын)3
-4 атаудан ғана алып отырмыз.Ал принципінде бұл тестіні кез –келген объект
атауға қолдануға болады.
Мотив негіздері. Киіз үй объектісіне сайланған баламаларға негіз
болушы мотивтер көп және әр түрлі.Солардың ішінен жоғарыдағы 6 жұмбақа
түрлі мотив көрсетілген:1)Киіз үй сүйегінің тор шабакзган тұратындығы
–керегесідеген сөз(1), бакдіа –бақша болатындығы уық кереге шаңырақтан
тұрады деген сөз(6). Терісін сындырып,бұзса да шаңы шықпауы, сойса да
қаны шықпауы - үйді жығып, қайтадантігуді айтып тұр(4), оның қазша
қанатын жаюы - үзік,туырлық,түндіктерінің жабылуы, үйрекше мойнын
созуы -шаңырақтың көтерілуін, қусша қонуы -жаңа орынға көшіп келіп
тігілуін(5)сипаттап тұр.Жұмбақтарда киіз үйді бірде өзі жүкті,сырты
түкті(2)деп,жандыға баласа,енді бірде жаны жоқ қимылдауға
денесіңде(6)деп,жансыз етіп көрсетеді.Қысқасы,балама мотивіне негіз болған
киіз үй сипаты қазақ өміріне етене таныс заттар мен бейнелер негізінде
беріліп,ұлттық дүниетанымымызбен тығыз байланысып тұр.
Диссертациямызда дәл осы үлгідегі көлемі жағынан қайсыбірі
көлемді,қайсыбірі шағындау 46 жұмбақтың кесте тесті берілген.
2.4.Жұмбақ тексі.Жұмбақ табиғатын тануға қажетті төрт тағанның бірі
-жүлябақ текстері. Жұмбақ тексідегеніміз кең мағынадағы жұмбақтың
өзі,яғни белгілі бір жұмбақ объектісіне бағытталған және оның жұмбақ
болып,басқаша бір тілдік тәсілдер арқылы баяндалып,суреттеліп,бейнеленіп
тұрған баламасы (баламалары),оның зат пен құбылыс арасындағы
мағыналық,логикалық,көркемдік т.б.мотивтері –бәрі түгел бас қосып тұратың
жинақы да бір тұтас мағыналық единицаны біз жұмбақ,текс(мәтші)деп атадық.
Жұмбақтардың бір ғана жолдан тұратың өзара сөз түріндегі және көп
жолды(шумақты)талдау,шұбыртпа жыр түрінен тұратындары да бар.
Диссертациялық жұмысымызда біз жұмбақ тексін
құрамдық,құрылымдық,тұлралық жағынан қарастырдық,осы жерге дейін.Ескерте
кететін бір жайт,біз жұмбақ тексіне байланысты жұмысымызда тек өлең өрнегін
ғана сөз еттік.
2.5.Жұмбақтың тәрбиелік мәні. Адамның ой -өрісін,алғырлығын,білімін
сынау мақсатында нақты бір зат немесе құбылыс түспалдап сипатталатын шағын
әдеби жанр.Жұмбақ.жанры дүние жүзі халықтары әдебиетінің көпшілігінде
бар.Жұмбақ.әдебиеттің ежелгі үлгілерінде,ауыз әдебиетінде жиі
кездесетіндіктен ғылымда Фольклорлық жанр, халықтық поэзияның шағын
түрі деп саналады.Алайда,казіргі заман әдебиеті
өкілдерінің,әсіресе,балалар әдебиеті.
Авторлардың шығармашылығында Жұмбақтар топтамасы жие кездеседі.
Сондықтан оны тек фольклорлық жанр аясында шектеуге болмайды. Қазақ
жұмбақтары ежелгі дәуірде туып, қазіргі кезеңге дейін ұзақ даму жолдарынан
өтті. 13 ғасырдың ІІ-жартысы мен 14 ғ-дың басында құрастырылған қыпшақ
тілінің сөздігі Кодекс Ку-маникусте көптеген Жұмбақтар берілген. Ондағы
Жұмбақтардың құрылымы, табиғаты қазіргі қазақтарының алғашқы үлгілері болып
кездеседі. Қазақ халқы жұмбақты адамдардың білім деңгейін, парасатын
аңғартатын үлкен өнер деп есептеген, сондықтан жар таңдаған жастар,
ақындар, ел ішіндегі шешен, би, т.б. данағой, қадірменді адамдар бір-біріне
Жұмбақтарды жолдап, ақыл-ой санасып, таным салыстырған. Жұмбақтар қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, ақындық айтыс түрінде де кездеседі. Жұмбақтар
бейнелі суретпен айтылады. Мыс: Айдала ақ отау, Аузы мұрны жоқ отау
(жұмыртқа), Отқа жанбас, суға батпас (мұз). Қазақ әдебиетінде ақындардың
жұмбақ айтыстары көп кездеседі (мыс: Жігіт пен қыздың жұмбақ айтыстары,
Сапарғали мен Нұржанның, Тұрмағанбет пен Шәді Төренің айтысы)Жұмбақ тың
композициялық құрылымы,әдетте,екі бөлікті болып келеді,бірінші бөлікті
Жұмбақтың байлау,екінші бөлікті Жұмбақ тың шешімі деп атайды.Жұмбақ та
заттың түр –түсі,көлемі,қасиетімен қатар,оның атқаратын қызметі немесе
қимыл –әрекеті де айтылады.Жұмбақ та белгілі бір өлендік қалып
сақталмайды.Оның ырғақтық –ұйқастық құрылымы сан алуан жолдармен
өрнектеледі.. Жұмбақ жанрына тән басты ерекшелік –көлемі шағын,құрылымы жұп
–жүмыр,шымыр болып,аз сөзбен көп нәрсені айта білуге бейімділік.
Жұмбақ.сөйлемдері көбінесе қысқа,жинақы келеді,кейде образбен өрілген
кішкене ғана ұғымды білдіретін сөйлем, не сөз тіркесі түрінде кездеседі.
Жұмбақтың ең басты поэтикалық құрлы –метафоралық тәсіл. Жұмбақ нысанасына
айналған байламдар, өмірдің барша құблыстарын тақырып ете алады. Мысалы,
аспан әлемі, табиғат құбылыстары, жер, хайуанаттар, құстар, жәндіктер,
адам, үй жабдықтары киім –кешек, тамақ –сусын, ыдыс –аяқ, әнер, шаруашылық,
іс –құралдары, жол, қатынас, техника, оқу –білім, ойын –сауық, ән –күй,
уақыт, дін, т.б. Cонымен қатар кейінгі кезде Жұмбақ тар тақырыбы оқу
–білім, ғылым мен техника дамуына байланысты толыға түсті.Қазақ
жұмбақтарын жинау 19 ғ –дың 2-жартысына да басталып, 20 ғ –да одан ары
жалғасты. Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин өз шығармашылығында. Жұмбақтарға арнайы
тоқталған.Ауыз әдебиетін зерттеуші орыс ғалымы А.В.Василъев, сондай–ақ
қазақ ғалымдары С.Аманжолып, Т.Жаңұзақов, Қ.Саттаровтардың құрастыруымен
қазақ. Жұмбақтар жинағы бірнеше рет кітап болып шықты.Өзінің бастау көзін
фолъклор қойнауынан алатын. Жұмбақ қазақ жазба әдебиетінде жалғасын
тапты.Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдері: Абай, Шәкерім, С.Торайгыров,
т.б.Жұмбақ –жанрына қалам тартты.Қазақ әдебиеті жұмбағының өсіп
қалыптасуына М.Жаманбалинов, Ж.Смакрв, М.Әімбаев, К.Мырза Әлі,
К.Баянбаев, І.Шүғаев, Ә.Ыскабаев, т.б.ақындар қомақты үлес қосты. Қазіргі
уақытта .қазақ әдебиеттану ғалымының арнаулы нысаны ретінде зерттеліп
келеді.
Жұмбақ айтыс –айтыс жанрының бір түрі. Онда табиғат құбылыстары, адам,
жан –жануар, қоғам тіршілігіндегі көрністерді жұмбақтау арқылы өнер
бәсекесіне түскен әріптестер бір –біріне тосынан сұрақ қойып,оған қолма
–қол жауап қайтаруды,өзара мақсат еткендіктен, көбінесе олардың
жауаптасулары барынша жинақы, терең мағыналы болып келеді. Қайым
айтыстарының бір топ үлгілерінде (аты –жөні белгісіз көптеген қыз бен жігіт
қайымдасулары, Ұлбике мен Күдері қожа айтысы,т.б.) қойылатын бір –екі
ауыз жұмбақ айтыс тағдырын үзілді - кесілді ше –ше
алмайды,көбінесе,қарсыласын оқыстан тосып тоқтатудың көп тәсілдерінің бірі
ғана. Қыз бен жігіт қайымдасуларының енді бір тобында Қыз Болық пен
Елентай айтысы, Есенбике мен жылқышы айтысы, Ақдама мен Асан айтысы,
Айқын қыз бен Жарылқасын қожа айтысы, Жүсіпбек қожа мен Шөкей қыз
айтысы,т.б.) айтыстын тоқтамды түйіні жұмбақ шешімдеріне келіп тіреледі.
Мұнда жұмбақты қыз жағы бастап, жігіт шешуімен шектеледі де, ақыры қыздың
дәстүрлі жол беруімен (жүзік,сақина, түйме,орамал-бір
тоғыз)аяқталады.Жұмбақ арқылы айтысу ақындар айтысында кемелденіп, өзінің
шырқау шыңына жеткен. Бұлардың бір сыпырасы (Рахметжан мен Ыбырайдың ай-
тысы,т.б.) ғылым білім, өнердің пайдасын паш етсе, енді бір тобы (Нұржан
мен Сапарғалидың айтысы, Тұрмағамбет пен Шәдінің жұмбақ айтысы,т.б.)
деректі заттар мен өмірді, өмірдегі жаңалықтарды жұмбақ етеді.
Жұмбақ-ауыз әдебиетінің ең байыргы шағын жанрларының бірі. Сонымен
бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп, өсуде. Жұмбақ
оқырманнын ой өрісін кенітеді. Алғырлығын арттырады, (Байқағыштыққа
баулиды. Жұмбақты щығарушыға табиғы талантпен қоса мол өмір тәжірибесі, жан
–жақты білім қажет. Әркелкі шамада болса да бұл қасиеттер жұмбақты
шешушілерге де ортақ.
Жұмбаққа халық атамзаманнан ерекше мән берген, ұрпақтан ұрпаққа жеткен
айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі хандар өздеріне мұрагер таңдауда не
бір құрылысы күрделі, мән мағынасы терең, жұмыр да ұтымды жұмбақтарды
ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше білуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz