Астық тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау
Жоспары:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
2 Астық дақылдарының түрлері
3 Астық дақылдары дәндерінің құрамы
4 Дәнді дақылдардың өсіп.дамуы
5 Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
6 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
2 Астық дақылдарының түрлері
3 Астық дақылдары дәндерінің құрамы
4 Дәнді дақылдардың өсіп.дамуы
5 Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
6 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялык бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің «Жаңа жұз жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі» атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлык-өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан халқын қоректік өнімдермен жәнс еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісі негізінен екі саланы өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Бұл салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-түліктің өзіндік құнын азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін анағұрлым арттыра отырып, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде тұрған мәселердің бірі [1].
Астық дакылдардың xaлық шаруашылыгындағы aca жоғары маңызы олардың өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады. Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі көзі, ауыл шаруашылық малдарына мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Дәндегі азотта қосылыстар мен көмірсуларының apa қатынасы 1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының қажетсінуін барынша толық канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-түліктің бірінен есептеледі.
Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крах¬мал, спирт ж.б. көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта пайдаланумен бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар қасиеттерімен ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ уақыт бойы сақталады және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи шығыны 2-3%-дан аспайды. Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры негізінен астық есебінен қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері аз мөлшерде болатындықтан астық кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл тасымалданады, оның үстіне жоғары және төмен температура әсерінен бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі өнімдерінің жоғары caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы қатарға шығарды, ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында дәнді дақылдардың егістік аумағы жыл сай¬ын бүкіл өңделетін жерлердің үштен бір (1/3) бөлігін алады [2].
Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы: курстық жұмыстың тақырыбына байланысты көптеген әдебиеттерді қарастыра отырып және тақырып аумағында зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерделей отырып зерттеу жұмысында астық тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау жолдарын айқындадық. Жұмыс нәтижелерін жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология сабағының негізгі тарауының бірі ретінде және агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері сабақтарында тақырыптырды кенңнен пайдалануға болады.
Зерттеу мақсаты: Ауыл шаруашылығы тәжрибелерінде астық дақылдары түрлері оның өсіп өнуі, түрлері және тұқым себу мөлшерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кәсіптік мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері.
Зерттеу міндеттері:
1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы анықтау.
2 Астық дақылдарының түрлері, құрамы, өсіп-дамуы қарастыру.
3 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау сапиттау.
Зерттеу әдісі: әдебиетті талдау; салыстыру, жалпылау, бақылау
Қурстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, бір тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялык бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің «Жаңа жұз жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі» атты халыққа жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету белгіленген. Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлык-өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан халқын қоректік өнімдермен жәнс еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісі негізінен екі саланы өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Бұл салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-түліктің өзіндік құнын азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін анағұрлым арттыра отырып, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде тұрған мәселердің бірі [1].
Астық дакылдардың xaлық шаруашылыгындағы aca жоғары маңызы олардың өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады. Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі көзі, ауыл шаруашылық малдарына мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Дәндегі азотта қосылыстар мен көмірсуларының apa қатынасы 1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының қажетсінуін барынша толық канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-түліктің бірінен есептеледі.
Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крах¬мал, спирт ж.б. көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта пайдаланумен бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар қасиеттерімен ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ уақыт бойы сақталады және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи шығыны 2-3%-дан аспайды. Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры негізінен астық есебінен қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері аз мөлшерде болатындықтан астық кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл тасымалданады, оның үстіне жоғары және төмен температура әсерінен бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі өнімдерінің жоғары caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы қатарға шығарды, ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында дәнді дақылдардың егістік аумағы жыл сай¬ын бүкіл өңделетін жерлердің үштен бір (1/3) бөлігін алады [2].
Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы: курстық жұмыстың тақырыбына байланысты көптеген әдебиеттерді қарастыра отырып және тақырып аумағында зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерделей отырып зерттеу жұмысында астық тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау жолдарын айқындадық. Жұмыс нәтижелерін жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология сабағының негізгі тарауының бірі ретінде және агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері сабақтарында тақырыптырды кенңнен пайдалануға болады.
Зерттеу мақсаты: Ауыл шаруашылығы тәжрибелерінде астық дақылдары түрлері оның өсіп өнуі, түрлері және тұқым себу мөлшерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кәсіптік мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері.
Зерттеу міндеттері:
1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы анықтау.
2 Астық дақылдарының түрлері, құрамы, өсіп-дамуы қарастыру.
3 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау сапиттау.
Зерттеу әдісі: әдебиетті талдау; салыстыру, жалпылау, бақылау
Қурстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, бір тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – 2014ж
2. Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов: «Өсімдік шаруашылығы» Оқу құралы. – Алматы: - 2011 – 320б.
3. Жаңабаев.Қ, Арыстанғұлов.С. Агрономия негіздері: Оқу құралы. - Астана: 2010 – 352б.
4. М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы: Оқу құралы. – Алматы: 2007 – 280б.
5. Қ.Әрінов,А.Нағымтаев Агрономия негіздері. Оқу құралы. - Астана: 2007 – 250б.
6. М.Ш.Анафин. «Топырықтану және егіншілік» пәнінен зертханалық және тәжрибелік сабақтарға арналған оқу құралы: - Тараз: 2002 - 137б
7. Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.- Ақмола: 1995 – 247б
8. Мухин А.А. Машина-трактор паркін пайдалануды ұйымдастыру және жұмыс жүргізу технологиясы. Оқу құралы. – Алматы: 1997 - 320 б.
9. Қ.Қоныспай, А.Қозыбай. Ауыл шаруашылығында мәшине агрегаттаудың теориялық негізі. Оқу құралы. – Алматы: 2000 -280б.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – 2014ж
2. Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов: «Өсімдік шаруашылығы» Оқу құралы. – Алматы: - 2011 – 320б.
3. Жаңабаев.Қ, Арыстанғұлов.С. Агрономия негіздері: Оқу құралы. - Астана: 2010 – 352б.
4. М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы: Оқу құралы. – Алматы: 2007 – 280б.
5. Қ.Әрінов,А.Нағымтаев Агрономия негіздері. Оқу құралы. - Астана: 2007 – 250б.
6. М.Ш.Анафин. «Топырықтану және егіншілік» пәнінен зертханалық және тәжрибелік сабақтарға арналған оқу құралы: - Тараз: 2002 - 137б
7. Қ.К.Әрінов. Тұқымтану негіздері.- Ақмола: 1995 – 247б
8. Мухин А.А. Машина-трактор паркін пайдалануды ұйымдастыру және жұмыс жүргізу технологиясы. Оқу құралы. – Алматы: 1997 - 320 б.
9. Қ.Қоныспай, А.Қозыбай. Ауыл шаруашылығында мәшине агрегаттаудың теориялық негізі. Оқу құралы. – Алматы: 2000 -280б.
Тақырыбы: Астық тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау
Жоспары:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
• 1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
• 2 Астық дақылдарының түрлері
• 3 Астық дақылдары дәндерінің құрамы
• 4 Дәнді дақылдардың өсіп-дамуы
• 5 Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
• 6 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді
стратегиялык бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің Жаңа
жұз жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі атты халыққа жолдауында
ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету белгіленген.
Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлык-
өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн өндіріске енгізу жөніндегі
ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан халқын қоректік өнімдермен жәнс
еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл
шаруашылығы өндірісі негізінен екі саланы өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығын біріктіреді. Бұл салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-
түліктің өзіндік құнын азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін
анағұрлым арттыра отырып, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде
тұрған мәселердің бірі [1].
Астық дакылдардың xaлық шаруашылыгындағы aca жоғары маңызы олардың
өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады.
Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі көзі, ауыл шаруашылық малдарына
мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Дәндегі азотта қосылыстар
мен көмірсуларының apa қатынасы 1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының
қажетсінуін барынша толық канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-
түліктің бірінен есептеледі.
Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крахмал, спирт ж.б.
көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта пайдаланумен
бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар қасиеттерімен
ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ уақыт бойы сақталады
және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи шығыны 2-3%-дан аспайды.
Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры негізінен астық есебінен
қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері аз мөлшерде болатындықтан астық
кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл тасымалданады, оның үстіне жоғары және
төмен температура әсерінен бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі
өнімдерінің жоғары caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы
қатарға шығарды, ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында
дәнді дақылдардың егістік аумағы жыл сайын бүкіл өңделетін жерлердің үштен
бір (13) бөлігін алады [2].
Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы: курстық жұмыстың тақырыбына
байланысты көптеген әдебиеттерді қарастыра отырып және тақырып аумағында
зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерделей отырып зерттеу жұмысында астық
тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау жолдарын айқындадық. Жұмыс
нәтижелерін жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология
сабағының негізгі тарауының бірі ретінде және агрономия және ауыл
шаруашылығы тәжрибелері сабақтарында тақырыптырды кенңнен пайдалануға
болады.
Зерттеу мақсаты: Ауыл шаруашылығы тәжрибелерінде астық дақылдары түрлері
оның өсіп өнуі, түрлері және тұқым себу мөлшерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кәсіптік мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері.
Зерттеу міндеттері:
• 1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы анықтау.
2 Астық дақылдарының түрлері, құрамы, өсіп-дамуы қарастыру.
• 3 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау сапиттау.
Зерттеу әдісі: әдебиетті талдау; салыстыру, жалпылау, бақылау
Қурстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, бір тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
•
• Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
• Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялык
бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің Жаңа жұз
жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі атты халыққа
жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету
белгіленген. Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді
пайдалану, аграрлык-өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн
өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан
халқын қоректік өнімдермен жәнс еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін
қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісі негізінен екі
саланы өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Бұл
салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-түліктің өзіндік құнын
азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін анағұрлым арттыра отырып,
бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде тұрған мәселердің
бірі. Біздін елімізде өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығының бір
саласы ретінде басымдыққа ие. Өсімдік шаруашылығының негізгі құралы -
жасыл өсімдіктер, оның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдары қоректік
заттардың негізгі көзі болып табылады [2].
• Астық дақылдардың xaлық шаруашылығындағы aca жоғары маңызы
олардың өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану
мүмкіндігімен анықталады. Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі
көзі, ауыл шаруашылық малдарына мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып
табылады. Дәндегі азотта қосылыстар мен көмірсуларының apa қатынасы
1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының қажетсінуін барынша толық
канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-түліктің бірінен
есептеледі. Басқа кең тараған азық-түліктік өнімдердегі ақуыз (белок)
пен көмірсуларының apa-қатынасы басқаша түрде. Мәселен, картопта -
1:10, дәнді бұршақ өнімдерінде - 1:2, тіпті 2:1 дейін өзгереді [3].
• Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крахмал,
спирт ж.б. көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта
пайдаланумен бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар
қасиеттерімен ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ
уақыт бойы сақталады және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи
шығыны 2-3%-дан аспайды. Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры
негізінен астық есебінен қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері
аз мөлшерде болатындықтан астық кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл
тасымалданады, оның үстіне жоғары және төмен температура әсерінен
бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі өнімдерінің жоғары
caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы қатарға шығарды,
ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында дәнді
дақылдардың егістік аумағы жыл сайын бүкіл өңделетін жерлердің үштен
бір (13) бөлігін алады. Қазақстанда 2014 жылы дәнді дақылдардың
егістік аумағы 17,2 млн. га. құрады. Адамның коректенуіндегі энергия
көздерінің арасында астық кұқылы түрде бірінші орынды иеленеді. Ол
ақуыздың, B тобы дәрумендерінің және минералды заттардың басты көзі
болып табылады. Көптеген тұрлерінің, жаздық және күздік түрі мен
сорттарының болуы дәнді дақылдарды әртүрлі топырақ-климат
жағдайларында өсіруге мүмкіндік береді. Сондықтан Қазақстанның
жыртынды жерлерінде астық дақылдарының үлесі үлкен және бұл ерекшелік
экономикалык жағдайлармен де тікелей байланысты [4].
• Астық дақылдарының түрлері
• Астық - азықтық дәнді дақылдар. Оған бидай, арпа, сұлы, тары тәрізд і
ақ егіс өнімдері мен бақшалық техникалық дақылдардың жекелеген
түрлерін құрайтын көк егіс өнімдері кіреді. Азық-түлік дегендегі азық
- егістік өнімдерінен, ал түлік - мал өнімдерінен алынатын тағамдық
заттар. Олар: күздік дәнді дақылдар және жаздық дәнді дақылдар болып
екі түрге бөлінеді
Күздік дәнді дақылдар
Күздік дәнді дақылдар - күздік бидай, қарабидай, күздік арпа.
Бұл дақылдардың биологиялық ерекшеліктері - алғашқы даму кезеңінде оларға 1
айдай 1-10°С-тай төмен температура қажет. Сондықтан оларды тұрақты суық
түскенге дейін 55-60 күн қалғанда себу қажет. Күздік дәнді дақылдар
жаздықтарға қарағанда өнімді артық береді. Оның себебі, олар күзгі және
көктемдегі жауын-шашынды тиімді пайдаланады, күзде жақсы түптенеді, ал ерте
көктемде тез өсіп-дамып, ерте піседі.
Күздік дәнді дақылдардың өнімділігі олардың қыстың қолайсыз жағдайынан
жақсы шығуына тікелей байланысты. Себебі, күзде, қыста және көктемде күздік
дәнді дақылдар әр түрлі қолайсыз жағдайларға ұшырайды (қатты суық, қардың
жұқа түсуі, ауа температурасының күрт өзгеруі және т.б.). Осы аталған
қолайсыз жағдайларға төзімді болу үшін, күздік дәнді дақылдар шынығу
сатысынан толық өтуі керек [5].
Күздік бидай- маңызды азық-түліктік дәнді дақыл. Оның дәнінде
толыққұнды белоктар, көмірсулар, майлар, өте бағалы айырбасқа жатпайтын
амин қышқылдары (лизин, валин, триптован), сонымен қатар А, В1,В2,Е,РР
дәрумендері және элементтер бар, олар адамзат тіршілігінде өте маңызды.
Қара бидай қоңырбастар тұқымдасына және Secale туыстығына жатады да 12
түрді біріктіреді. Дақылда негізінен күздік қара бидай өсіріледі, ал жаздық
қара бидай-төмен өнімді, Қазақстанда мүлде өсірілмейді десе де болады.
Қарабидай - дәнді дақылдың бір түрі және тағамдық дақыл.
Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік
қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында өсіріледі. Сабағы – қуыс сабан, биіктігі 110 – 180 см.
Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі – шашақты, топыраққа 2 м-дей
тереңдейді. Гүлшоғыры – күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі –
дәнек. 1000 түйір дәні 15 – 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады.
Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 – 2°С жылылықта
өніп, 9 – 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 – 16 күн өтісімен
түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып
өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 – 272 күн, солтүстікте 345 –
375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай
егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий
тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 – 1,0 ц
аммиакты селитра және 1,5 – 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың
солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 – 25-
інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 – 6 күн ішінде жинап
алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-
дан ортa есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан,
Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері – күздік
шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары – қастауыш, қатты
және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз [5].
Күздік арпа - дәнді дақылдың бір түрі және тағамдық дақыл.
Күздік арпаны негізінен мал азықтық және жармалық дақыл ретінде өсіреді.
Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнеркәсібінің құнды шикізаты
қатарына жатқызады. Дәннің құрамында 13,4% ақуыз, 2,0% -май, 54,0%
-крахмал, бар. Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік қара бидаймен
салыстырғанда қысқа төзімсіз. Ол үшін- 12°С-тан төмен аяздар қауіпті.
Күздік бидайға қарағанда ол ерте көктемгі қолайсыз жағдайлардан көбірек
зардап шегеді. Қазақстанда күздік арпаның мынадай сорттарын өсіруге болады.
Береке 54, Роман, Росова, Циклон және Южноказакстанский43.
Жаздық дәнді дақылдар
Жаздық дәнді дақылдар - жаздық бидай, арпа, сұлы, күріш,
жүгері, тары, т.б. Жаздық дәнді дақылдар өздерінің жылу сүйгіштігіне қарай
екі топқа бөлінеді:
Ерте себілетін - жаздық бидай, арпа, сұлы. Оларды ерте көктемде, топырақтың
тұқым сіңірілетін тереңдігі 5-7°С-қа жылыған кезде себеді.
Кеш себілетіндер - күріш, жүгері, тары. Бұл дақылдарды топырақтың тұқым
сіңірілетін тереңдігі 10-12°С-қа қызған кезден бастап себеді.
Жаздық бидай егіншілікте көп тараған, масағы борпылдаң,
қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары жан-жағына
шашыраңқы орналасқан жөне масақ ұзындығынан қысқа. Масақ қабықшасы ұзынша
әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай жойылып ңетеді. Масақтың
бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі қалыпты жағдайда
кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі болып келеді, ұнды
немесе жылтыр (шынылы). Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.
Жаздық бидай - салқынға айтарлықтай төзімді дөнді дақыл. Тұқымдары +1-2°С
жылылықтаөне бастайды. Алайда, тіршілікке қабілетті егін көгі +4-5°С пайда
болады. Топырақтың түқым сіңіру тереңдігінде темпера-тура +5°С болғанда
егін көгі 30 күнде, 8°С-та 13 күнде, +10°С-та 9 күнде, 15°С-та 7 күнде
пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімді -10°С дейінгі аязды
көтереді, бірақ гүлдену және дәннің нандану кезеңдерін-де -1-2°С
бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдай-ларда жаздық бидайдың түқымы 5
түп тамырлармен өне-ді. Себу-көктеу кезеңінің үзақтығы ең алдымен топырақ-
тың температурасы мен ылғалдылығына байланысты [6].
Арпа – дәнді-дақылдар тобына жататын біржылдық, екіжылдық және
көпжылдық шөптесін өсімдік. Арпа, бидай секілді ертеден өсіріліп келе
жатқан дәнді дақыл. Бидайға қарағанда, арпа ыстыққа да, суыққа да,
құрғақшылыққа да төзімді. Ол тропикалық аймақтарда да, ыстық араб елдерінде
де, суық солтүстік Норвегияда да, Тибетте 4700 м. биіктікте де өсе береді.
Еуразия, Америка, Африкада арпаның 30-ға жуық түрі тараған. Арпаны жем және
азықтық тағам үшін өсіреді. Бір гектардан 15-30 центнер өнім береді.
Нәрлілік тұрғысынан да бидайға қарағанда, арпада қаныққан майлар қышқылының
мөлшері едәуір артық, өзектер 40%-ға, тиамин 68%-ға, рибофлавин 250%-ға
және лизин 38%-ға көп. Бидай аллергия туғызса, арпа ешқашан аллергия
тудырмайды. Адамның денсаулығын жақсартуда арпаның пайдасы өте көп.
Біріншіден, арпа дәні 10% ақуыздан, 65% көмірсулардан тұрады, сондықтан
таңертең арпа ботқасын жесе, адам күні бойы сергек болып жүреді. Малдың
ақуызына қарағанда, өсімдік ақуызы адам ағзасына толық сіңімді болып
келеді. Құрамындағы 5-6% өзектер ас қорытуды жақсартады. Ал минералдар мен
дәрумендер жиынтығы адам таңқаларлық: кальций, калий, мырыш, марганец және
темір минералдарына өте бай болса, дәрумендерден А, Д, Е, РР, В тобының
бәрі бар. Сондықтан химиялық минералды дәрумендерді жегенше, құрамында
табиғи минералдар мен дәрумендері бар арпа жеудің пайдасы зор. Сонымен
қатар арпа ағзаны токсиндер мен шлактан тазартады. Арпаның тұндырылған суы
қышыма, қотыр (грибок) жарасынан айықтырады. Қазақстанда дақылдық Арпаның
дәні қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы
Арпаның дәні масағының ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға
пайдаланылады. Дәні көп қатарлы Арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-
түлік және мал жемі (4 қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан
басқа жаздық және күздік түрі бар. Жаздық Арпа Қазақстанның барлық
облыстарында егіледі. күздік Арпа Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс
аудандарында өсіріледі. Жаздық бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі
жоғары әрі 10 – 15 күн ерте піседі. Арпаның Қазақстанда Нутанс-970,
Бәйшешек, Сәуле, Қарағанды-4, Күздік, Оңтүстік Қазақстан-43, т.б.
сорттары өсіріледі. Арпа зиянкестері швед, қаракөз, егеу, гессен шыбындары.
Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны
екпестен бұрын формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан,
меркургексан препараттарымен дәрілеу қажет. Арпадан арпа ұнын, арпа
жармасын, арпа квасын жасайды. Арпа ұнынан кондитерлік тағамдар өндіріледі.
Сұлы - астық тұқымдас дәнді дақылдарға жататын бір жылдық және
көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Сұлының шаруашылықта алар орны
ерекше. Біріншіден, ол - құнарлы мал азығы. Сұлы дәні мал азығының
құндылығының халықаралық өлшем бірлігі болып саналады. Басқа дақылдардың
дәндерімен араластырылған сұлы жас төлдердің ағзасының тез және мықты болып
қалыптасуына жағдай жасайды. Сұлы қосылған концентрлі азық құс
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Сұлының сабаны басқа дақылдардың
сабанына қарағанда қоректік заттарға бай және малға жағымды болады. Сонымен
қатар, оның ылғал сіңіргіштік қасиетіде жоғары болғандықтан ірі қара және
шошқа шаруашылығында төсеніш ретінде пайдаланылады. Екіншіден - азық-
түліктік дақыл. Оның дәнінен жарма, тағы сол сияқты тағамға керек заттар
алады, яғни тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады. Үшіншіден, сұлының құрамында
валин, лизин және триптофан сияқты алмастырылмайтын амин қышқылдары көп
мөлшерде болғандықтан әр түрлі ауруларға қарсы ем үшін медицина саласында
және құнды диеталық тағам ретінде пайдаланады. АҚШ ғалымдары сұлы
өнімдерінің венерологиялық ауруларға қарсы емі бар екенін анықтады. Бұл
дәнді дақылдың емдік қасиеті – оның құрамындағы аргинин аминқышқылында.
Ғалымдардың мәліметінше, ағзаны мерез, соз, ұшық сияқты тері-венерологиялық
аурулардан қорғау үшін денедегі макрофаг жасушалардың қызметін күшейту
керек. Бұл жасушалар ауру қоздырғыштары мен басқа да бөгде жасушаларды жоя
алады. Ал макрофагтардың белсенді әрекет етуі үшін ағзада аргинин
аминқышқылы көп болуы қажет. Мұндай химиялық зат сұлы мен жүгерінің
құрамында бар. Зерттеушілердің айтуынша, күнжіт, мейіз, жаңғақ пен шоколад
құрамында да жыныстық жолмен жұғатын аурулардан қорғайтын аргинин
аминқышқылы көп болады.
Күріш – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық
өсімдік. Дүние жүзінде Күріштің 20-дан астам түрі негізінен Оңтүстік-Шығыс
Азия, Африка, Америка, Австралияның тропиктік және субтропиктік
аймақтарында өсіріледі. Оның биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық өсімдік.
Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңдікке дейін кетеді). Осы
тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды. Сабақтың
жоғарғы буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде
паренхималық ұлпалар бар. Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді,
бұл күріштің сорттық қасиетін көрсетеді. Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді,
масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат – жоғарғы жағында аналық, төменгі
жағында аталық гүл орналасады. Күріш өздігінен, кейде айқас тозаңданады.
Сортына байланысты вегетация кезеңі 90 – 130 күн, жылуды, суды көп қажет
етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы
суда жібітеді, тұқымды себу алдында кептіреді. Оңтүстік Қазақстан облысында
аса маңызды азық-түліктік дақыл – екпе күріш егіледі.
Жүгері - астық дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік
Американы ашқан кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын
кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл
данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш
орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім,
көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас
жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-
та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы
тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды
жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. Басқа да астық тұқымдастар
секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: углевод,
белок, май, калий, фосфор, магний, кальций т. б. минералдық тұздар,
витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әр түрлі жарма, ал жүгері
жармасынан — жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық таяқша алынады.
Тары - астық тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.
Оның дүние жүзінде 500-ге тарта түрі, Қазақстанда 1 түрі – кәдімгі не екпе
Тары өседі. Тары қазақ даласында 6 ғасырдан бастап егіле бастаған. 19
ғасырдада егістік жердің 75 – 80%-ына тек Тары ғана егілген. Қазақ халқының
ежелден егіп келе жатқан мәдени дақылдардың ішіндегі олардың алатыны да,
тұрмыстық ерекшеліктеріне ыңғайлысы да тары болған. Өзендер мен көлдерді
жағалай қоныс теуіп, жаз айларында қысқа мерзімде пісіп үлгеретін тарыны
егіп, өздеріне қыстық азық жинап алуды көшіп-қонып мал баққан қазақтар да
өте ерте үйренген. Қазақстан жерінде қоныс тепкен тайпалардың ежелгі
мекендері мен қола дәуірінде өмір сүрген сақ тайпалары көсемдерінің
обаларын, ерте және орта ғасырлық қалалар мен қорғандарды қазу кезінде тары
сабанының және дәндерінің табылуы осының айғағы болып табылады. Біздің
заманымызға дейінгі антикалық автор , "тарих атасы" Геродот Қосөзен бойында
болған Вавилония мемлекетінің жерінде басқа дәнді дақылдармен бірге тарының
да егілгенін атап кетеді. Осы Геродоттың айтуынша, сол замандарда Днепр мен
Буг өзендерінің бойын мекендеген скифтер де тарыны көп өсірген. Қазба
жұмыстары Франция мен Грекия жерінде қола дәуірінде, Австрия, ГДР, Польша,
Югославия, ФРГ мемлекеттері территориясында темір дәуірінде немесе бұдан он
мың жылдай бұрын-ақ адамдардың тары өсірумен шұғылдана бастағанын көрсетеді
[6].
Астық дақылдары дәндерінің құрамы
Астық дақылдары дәндерінің құрамында су, ақуыз, май, крахмал, жасұнық және
күл болады. Олар дәндерінің химиялық құрамы жағынан бір-бірінен
ерекшеленеді. Мысалы, дәндегі ақуыз мөлшері қатты бидайда 13,8-20,0% болса,
ал күріш дәнінде 6,7-7,6% ғана болады.
Астық дақылдарының дәндерінде майдың мөлшері 1,5-3,0%, ал көмірсутегі 67,8-
80,9% шамасында болады.
Дәннің химиялық құрамы аймақтың топырақ-климат жағдайына, қолданылатын
агротехникалық шараларға тікелей байланысты. Қазақстанның қуаң далалық
аймағында өсірілетін жаздық бидай дәніндегі ақуыздың мөлшері басқа
өңірлермен салыстырғанда біршама көбірек болады, сондықтан олар жақсы
бағаланады [6].
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық
маңызын анықтайтын барынша бағалы бөлігі. Калориялылығы жөнінен ақсылдар
крахмал мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық даңылдарының ішінде ақуызға байы -бидай, әсіресе қатты бидай.
Халықаралық үлгіқалып (стандарт) бойынша бидай дәніндегі ақуыз мөлшері
13,5% болуы қажет. Ал біздің елімізде өсірілетін бидай-дағы оның мөлшері
орта есеппен 13,9%, ал Солтүстік Қазақстан аймағындағы бидай дәндерінде 16-
20% аралығында өзгереді. Неғұрлым климат құрғақ және топырақта азот мөлшері
мол болса, соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады.
Көмірсулары (углеводтар) немесе азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) орта
есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және олардың негізгі бөлігін крахмал
алып жатыр.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында, негізінен үрықта жинаңталады. Оның
барынша көп мөлшері сүлы мен жүгері үрығында (тиісінше 6,0 және 5,3%).
Кулдің көп мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында. Дәнді дақылдардың күлі
фосфор қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей
(2,8%).
Дәнді дақылдардың өсіп-дамуы
Тұқымнан өніп, көктеп шыққанна дәннің пісіп детілуіне дейінгі мерзімді
өсімдіктердің вегетациялық кезеңі деп атайды.
Дәнді масақты дақылдар өсімдіктері вегетациялық кезеңде бірнеше
фенологиялық өсу және даму сатыларынан өтеді. Олар:
1. тұқымның бөртуі және өнуі
2. көктеу
3. түптену
4. түтік шығару
5. масақтану(шашақ бас шығару)
6. гүлдену
7. пісу(сүттеніп, қамырланып және толық пісуі)
Өсу және даму фенологиялық сатыларда өсімдіктерде сыртқы морфологиялық
өзгерістер байқалады [7].
Тұқымның бөртуі және өнуі - топыраққа сіңірілген тұқым өну үшін
алдымен бөртеді. Бөртуге негізінен ылғал, жылу және ауа қажет. Дәннің
құрамындағы ақуыз, май, көмірсутегінің мөлшеріне байланысты олардың
бөртуіне әр түрлі мөлшерде ылғал қажет. Мысалы, бидай тұқымының бөртуі үшін
оның құрғақ ауа салмағының 56%-ына тең ылғал қажет, ал асбұршақ тұқымының
бөртуіне 50% ылғал қажет, ал дәнінде ақуызы көп асбұршаққа бұдан екі-үш есе
артық ылғал керек. Дәннің өнуіне қажетті температура да екі топтағы астық
дақылдары үшін әр түрлі.
Тұқымның енуі үшін ылғал, жылу және оттегі қажет. Дөннің суды сіңіруі
оның бөртуі мен ұрықтың тыныс алуын күшейтеді. Ферменттердің әсерінен
ерімейтін қорлық заттар еритін түрге ауысады да, ұрықты қоректендіруге
жүмсалады. Түқымның бөртуі мен өнуіне оның абсолют қүрғақ зат массасын
есептегенде, төмендегідей мөлшерде су (ылғал) қажет: бидайға - 50%, қара
бидайға - 60-65%, арпаға - 50-60%, сүлыға - 60-76%, жүгеріге - 37-44% ,
тары мен шәй жүгеріге - 25-38%. Суды сіңіру жыл-дамдығына сыртқы ортаның
температурасы, топырақ ертіндісінің концентрациясы, дәннің ірілігі, қабықты-
лығы және құрамы айтарлықтай әсер етеді [7].
Ең төменгі өну температурасы дәнді дақылдардың бірінші тобында
+1-2°С, тары мен жүгеріде +8-10°С, кү-ріште +11-13°С. Мүндай жылылықта олар
үзақ уақыт бойы өніп-өседі, сондықтан саңырауқүлақ ауруларына тез
шалдығады. Бірінші топтың дақылдары үшін оңтайлы өну температурасы +6-12°С,
ал екінші топ үшін +18-22°С. Жаппай өнуге ауаның жетімсіздігі теріс әсерін
ти-гізеді. Ылғалдың шектен тыс молдығы тұқымның ауамен қамтамасыз етілуін
нашарлатады, оның өнуін күрт төмендетеді. Бүл кезеңде үрыңтың жапырақшалар
мен тамыршаларі,қарқынды өсе бастайды. Дәнді дақылдардың бірінші тобының
түп тамырлары бірнешеу (бидайда 3-5, ңара бидайда4-6, сүлыданегізінен 3,
арпада 5-8), ал екінші топтың дақылдары жалғыз түп тамырымен өнеді. Түп
тамырлардан бүршік дами бастайды да, сабақ өркені пайда болады (ұрыңтық
сабақ). Сабақ өркені сыртынан колеоптиле деп аталатын тыспен қапталған. Ол
өскіннің топырақты жарып, жоғарыға шығуына жеңілдік жасайды және оны
жараңаттанудан саңтайды.
Көктеу жеткілікті мөлшерде ылғал, қолайлы температура болса,
бөрткен дәннен алдымен тұқым тамыршалары, одан кейін ұрықтың сабағы өседі.
Ұрық сабағының ұшында оны бүлінуден сақтайтын жұқа мөлдір қынап
(колеоптиль) болады. Жер бетіне шыққаннан кейін, күн сәулесінен колеоптиль
жарылып, оның ішінен бірінші жасыл жапырақ пайда болады. Мұны өсімдіктің
көктеу сатысы дейді.
Түптену кезеңі - топырақтың 2-3 см тереңдігінде түптену түйіні
пайда болып, одан жанама сабақ пен екінші тамыр тараған шақ түптену сатысы
деп аталады. Түптену дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне, себілген тұқым
сапасына, топырақтағы ылғалдың мөлшеріне, себілу тереңдігне байланысты әр
түрлі болады. Түптену сатысы әр сорттың биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты 12-30 күнге созылады. Үшінші жапырақ пайда болысы мен өсімдіктің
биіктеп өсуі саябырлайды да, жер асты бөлігінің өсуі мен тамырлануы
жылдамдайды. Жер асты бұтақтануы жүреді, түптену түйінінде екінші (қосалқы)
тамырлар түзіледі және топырақ бетінде ңосымша өркендер (сабақ-тар) пайда
болады. Тәжірибеде бұл кезеңді түптену деп атайды. Түптенудің нәтижесінде
бір түңымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бүта қалыптасады. Жалпы және
өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық
сабақ санын атайды, ал өнімді түптену егін жинау қарсаңындағы піскен дәні
бар сабаң санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп үлгермеген
сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоң сабақтарды мамық шөп деп атайды.
Түптену дәрежесі дақыл мен оның биологиялың ерекшеліктеріне, топырақтың
құнарлылығы мен ылғалдылығына, температураға, өсіру технологиясының
ерекшеліктеріне (себу мерзімі, түқым сіңіру тереңдігіне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
• 1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
• 2 Астық дақылдарының түрлері
• 3 Астық дақылдары дәндерінің құрамы
• 4 Дәнді дақылдардың өсіп-дамуы
• 5 Қазақстандағы астық дақылдарының сорттары
• 6 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау
Қорытынды:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді
стратегиялык бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің Жаңа
жұз жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі атты халыққа жолдауында
ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету белгіленген.
Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, аграрлык-
өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн өндіріске енгізу жөніндегі
ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан халқын қоректік өнімдермен жәнс
еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл
шаруашылығы өндірісі негізінен екі саланы өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығын біріктіреді. Бұл салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-
түліктің өзіндік құнын азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін
анағұрлым арттыра отырып, бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде
тұрған мәселердің бірі [1].
Астық дакылдардың xaлық шаруашылыгындағы aca жоғары маңызы олардың
өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады.
Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі көзі, ауыл шаруашылық малдарына
мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Дәндегі азотта қосылыстар
мен көмірсуларының apa қатынасы 1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының
қажетсінуін барынша толық канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-
түліктің бірінен есептеледі.
Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крахмал, спирт ж.б.
көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта пайдаланумен
бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар қасиеттерімен
ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ уақыт бойы сақталады
және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи шығыны 2-3%-дан аспайды.
Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры негізінен астық есебінен
қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері аз мөлшерде болатындықтан астық
кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл тасымалданады, оның үстіне жоғары және
төмен температура әсерінен бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі
өнімдерінің жоғары caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы
қатарға шығарды, ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында
дәнді дақылдардың егістік аумағы жыл сайын бүкіл өңделетін жерлердің үштен
бір (13) бөлігін алады [2].
Жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы: курстық жұмыстың тақырыбына
байланысты көптеген әдебиеттерді қарастыра отырып және тақырып аумағында
зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерделей отырып зерттеу жұмысында астық
тұқымдастар және тұқым себу мөлшерін анықтау жолдарын айқындадық. Жұмыс
нәтижелерін жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін технология
сабағының негізгі тарауының бірі ретінде және агрономия және ауыл
шаруашылығы тәжрибелері сабақтарында тақырыптырды кенңнен пайдалануға
болады.
Зерттеу мақсаты: Ауыл шаруашылығы тәжрибелерінде астық дақылдары түрлері
оның өсіп өнуі, түрлері және тұқым себу мөлшерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Кәсіптік мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Агрономия және ауыл шаруашылығы тәжрибелері.
Зерттеу міндеттері:
• 1 Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы анықтау.
2 Астық дақылдарының түрлері, құрамы, өсіп-дамуы қарастыру.
• 3 Тұқым сепкіш және тұқым себу мөлшерін анықтау сапиттау.
Зерттеу әдісі: әдебиетті талдау; салыстыру, жалпылау, бақылау
Қурстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, бір тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
•
• Астықты дәнді дақылдардың шаруашылықтағы маңызы
• Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялык
бағдарламасында, Қазакстан Республикасы Президентінің Жаңа жұз
жылдықа еліміздің тұрақтылығы мен кауіпсіздігі атты халыққа
жолдауында ауыл шаруашылығы өндірісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету
белгіленген. Бағдарламаның мақсаты - табиғи ресурстарды тиімді
пайдалану, аграрлык-өндірістік кешенде жаңа технологиялар жасау мсн
өндіріске енгізу жөніндегі ғылыми кепілдемелер негізінде Қазакстан
халқын қоректік өнімдермен жәнс еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін
қамтамасыз ету. Еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісі негізінен екі
саланы өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын біріктіреді. Бұл
салаларды қарқынды дамытып қана қоймай, азық-түліктің өзіндік құнын
азайтып, аталған салаларда еңбек өнімділігін анағұрлым арттыра отырып,
бәсекеге қабілетті өнімдер өндіру күн тәртібінде тұрған мәселердің
бірі. Біздін елімізде өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығының бір
саласы ретінде басымдыққа ие. Өсімдік шаруашылығының негізгі құралы -
жасыл өсімдіктер, оның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдары қоректік
заттардың негізгі көзі болып табылады [2].
• Астық дақылдардың xaлық шаруашылығындағы aca жоғары маңызы
олардың өнімінің жоғары құндьшығы мен жан-жақты пайдалану
мүмкіндігімен анықталады. Астық (дән) адамзатқа азық-түліктің негізгі
көзі, ауыл шаруашылық малдарына мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып
табылады. Дәндегі азотта қосылыстар мен көмірсуларының apa қатынасы
1:5 - 1:6. Дәл осындай құрам адам ағзасының қажетсінуін барынша толық
канағаттандырады. Сондықдан нан негізгі азық-түліктің бірінен
есептеледі. Басқа кең тараған азық-түліктік өнімдердегі ақуыз (белок)
пен көмірсуларының apa-қатынасы басқаша түрде. Мәселен, картопта -
1:10, дәнді бұршақ өнімдерінде - 1:2, тіпті 2:1 дейін өзгереді [3].
• Астық өнеркәсіпке шикізат бола отырып сыра қайнату, крахмал,
спирт ж.б. көптеген өнеркәсіптік өңдеуде қолданылады. Әртүрлі бағытта
пайдаланумен бірге астық халық шаруашылығында маңызы бар біркатар
қасиеттерімен ерекшеленеді: астық ылғалдылығы 14%-дан аспағанда ұзақ
уақыт бойы сақталады және сапасы төмендемейді, жылдық орташа табиғи
шығыны 2-3%-дан аспайды. Сондықтан дүние жүзілік азық-түлік қоры
негізінен астық есебінен қанағаттандырылады. Құрамында судың мөлшері
аз мөлшерде болатындықтан астық кезкелген көлік қүралдарьшен жеңіл
тасымалданады, оның үстіне жоғары және төмен температура әсерінен
бұзылмайды. Астық пен оның өңдеуден кейінгі өнімдерінің жоғары
caпaлығы ауыл шаруашылығында астық өндірісін алдыңғы қатарға шығарды,
ауыл шаруашылығы өндірісінің негізі етті. Жер шарында дәнді
дақылдардың егістік аумағы жыл сайын бүкіл өңделетін жерлердің үштен
бір (13) бөлігін алады. Қазақстанда 2014 жылы дәнді дақылдардың
егістік аумағы 17,2 млн. га. құрады. Адамның коректенуіндегі энергия
көздерінің арасында астық кұқылы түрде бірінші орынды иеленеді. Ол
ақуыздың, B тобы дәрумендерінің және минералды заттардың басты көзі
болып табылады. Көптеген тұрлерінің, жаздық және күздік түрі мен
сорттарының болуы дәнді дақылдарды әртүрлі топырақ-климат
жағдайларында өсіруге мүмкіндік береді. Сондықтан Қазақстанның
жыртынды жерлерінде астық дақылдарының үлесі үлкен және бұл ерекшелік
экономикалык жағдайлармен де тікелей байланысты [4].
• Астық дақылдарының түрлері
• Астық - азықтық дәнді дақылдар. Оған бидай, арпа, сұлы, тары тәрізд і
ақ егіс өнімдері мен бақшалық техникалық дақылдардың жекелеген
түрлерін құрайтын көк егіс өнімдері кіреді. Азық-түлік дегендегі азық
- егістік өнімдерінен, ал түлік - мал өнімдерінен алынатын тағамдық
заттар. Олар: күздік дәнді дақылдар және жаздық дәнді дақылдар болып
екі түрге бөлінеді
Күздік дәнді дақылдар
Күздік дәнді дақылдар - күздік бидай, қарабидай, күздік арпа.
Бұл дақылдардың биологиялық ерекшеліктері - алғашқы даму кезеңінде оларға 1
айдай 1-10°С-тай төмен температура қажет. Сондықтан оларды тұрақты суық
түскенге дейін 55-60 күн қалғанда себу қажет. Күздік дәнді дақылдар
жаздықтарға қарағанда өнімді артық береді. Оның себебі, олар күзгі және
көктемдегі жауын-шашынды тиімді пайдаланады, күзде жақсы түптенеді, ал ерте
көктемде тез өсіп-дамып, ерте піседі.
Күздік дәнді дақылдардың өнімділігі олардың қыстың қолайсыз жағдайынан
жақсы шығуына тікелей байланысты. Себебі, күзде, қыста және көктемде күздік
дәнді дақылдар әр түрлі қолайсыз жағдайларға ұшырайды (қатты суық, қардың
жұқа түсуі, ауа температурасының күрт өзгеруі және т.б.). Осы аталған
қолайсыз жағдайларға төзімді болу үшін, күздік дәнді дақылдар шынығу
сатысынан толық өтуі керек [5].
Күздік бидай- маңызды азық-түліктік дәнді дақыл. Оның дәнінде
толыққұнды белоктар, көмірсулар, майлар, өте бағалы айырбасқа жатпайтын
амин қышқылдары (лизин, валин, триптован), сонымен қатар А, В1,В2,Е,РР
дәрумендері және элементтер бар, олар адамзат тіршілігінде өте маңызды.
Қара бидай қоңырбастар тұқымдасына және Secale туыстығына жатады да 12
түрді біріктіреді. Дақылда негізінен күздік қара бидай өсіріледі, ал жаздық
қара бидай-төмен өнімді, Қазақстанда мүлде өсірілмейді десе де болады.
Қарабидай - дәнді дақылдың бір түрі және тағамдық дақыл.
Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік
қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында өсіріледі. Сабағы – қуыс сабан, биіктігі 110 – 180 см.
Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі – шашақты, топыраққа 2 м-дей
тереңдейді. Гүлшоғыры – күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі –
дәнек. 1000 түйір дәні 15 – 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады.
Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 – 2°С жылылықта
өніп, 9 – 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 – 16 күн өтісімен
түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып
өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 – 272 күн, солтүстікте 345 –
375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай
егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий
тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 – 1,0 ц
аммиакты селитра және 1,5 – 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың
солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 – 25-
інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 – 6 күн ішінде жинап
алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-
дан ортa есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан,
Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері – күздік
шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары – қастауыш, қатты
және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз [5].
Күздік арпа - дәнді дақылдың бір түрі және тағамдық дақыл.
Күздік арпаны негізінен мал азықтық және жармалық дақыл ретінде өсіреді.
Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнеркәсібінің құнды шикізаты
қатарына жатқызады. Дәннің құрамында 13,4% ақуыз, 2,0% -май, 54,0%
-крахмал, бар. Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік қара бидаймен
салыстырғанда қысқа төзімсіз. Ол үшін- 12°С-тан төмен аяздар қауіпті.
Күздік бидайға қарағанда ол ерте көктемгі қолайсыз жағдайлардан көбірек
зардап шегеді. Қазақстанда күздік арпаның мынадай сорттарын өсіруге болады.
Береке 54, Роман, Росова, Циклон және Южноказакстанский43.
Жаздық дәнді дақылдар
Жаздық дәнді дақылдар - жаздық бидай, арпа, сұлы, күріш,
жүгері, тары, т.б. Жаздық дәнді дақылдар өздерінің жылу сүйгіштігіне қарай
екі топқа бөлінеді:
Ерте себілетін - жаздық бидай, арпа, сұлы. Оларды ерте көктемде, топырақтың
тұқым сіңірілетін тереңдігі 5-7°С-қа жылыған кезде себеді.
Кеш себілетіндер - күріш, жүгері, тары. Бұл дақылдарды топырақтың тұқым
сіңірілетін тереңдігі 10-12°С-қа қызған кезден бастап себеді.
Жаздық бидай егіншілікте көп тараған, масағы борпылдаң,
қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында қылтықтары жан-жағына
шашыраңқы орналасқан жөне масақ ұзындығынан қысқа. Масақ қабықшасы ұзынша
әжімді, оның қыры (киль) жіңішке, негізіне қарай жойылып ңетеді. Масақтың
бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі қалыпты жағдайда
кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі болып келеді, ұнды
немесе жылтыр (шынылы). Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.
Жаздық бидай - салқынға айтарлықтай төзімді дөнді дақыл. Тұқымдары +1-2°С
жылылықтаөне бастайды. Алайда, тіршілікке қабілетті егін көгі +4-5°С пайда
болады. Топырақтың түқым сіңіру тереңдігінде темпера-тура +5°С болғанда
егін көгі 30 күнде, 8°С-та 13 күнде, +10°С-та 9 күнде, 15°С-та 7 күнде
пайда болады. Жаздық бидайдың егін көгі қысқа мерзімді -10°С дейінгі аязды
көтереді, бірақ гүлдену және дәннің нандану кезеңдерін-де -1-2°С
бозқыраудан жарақаттанады. Қолайлы жағдай-ларда жаздық бидайдың түқымы 5
түп тамырлармен өне-ді. Себу-көктеу кезеңінің үзақтығы ең алдымен топырақ-
тың температурасы мен ылғалдылығына байланысты [6].
Арпа – дәнді-дақылдар тобына жататын біржылдық, екіжылдық және
көпжылдық шөптесін өсімдік. Арпа, бидай секілді ертеден өсіріліп келе
жатқан дәнді дақыл. Бидайға қарағанда, арпа ыстыққа да, суыққа да,
құрғақшылыққа да төзімді. Ол тропикалық аймақтарда да, ыстық араб елдерінде
де, суық солтүстік Норвегияда да, Тибетте 4700 м. биіктікте де өсе береді.
Еуразия, Америка, Африкада арпаның 30-ға жуық түрі тараған. Арпаны жем және
азықтық тағам үшін өсіреді. Бір гектардан 15-30 центнер өнім береді.
Нәрлілік тұрғысынан да бидайға қарағанда, арпада қаныққан майлар қышқылының
мөлшері едәуір артық, өзектер 40%-ға, тиамин 68%-ға, рибофлавин 250%-ға
және лизин 38%-ға көп. Бидай аллергия туғызса, арпа ешқашан аллергия
тудырмайды. Адамның денсаулығын жақсартуда арпаның пайдасы өте көп.
Біріншіден, арпа дәні 10% ақуыздан, 65% көмірсулардан тұрады, сондықтан
таңертең арпа ботқасын жесе, адам күні бойы сергек болып жүреді. Малдың
ақуызына қарағанда, өсімдік ақуызы адам ағзасына толық сіңімді болып
келеді. Құрамындағы 5-6% өзектер ас қорытуды жақсартады. Ал минералдар мен
дәрумендер жиынтығы адам таңқаларлық: кальций, калий, мырыш, марганец және
темір минералдарына өте бай болса, дәрумендерден А, Д, Е, РР, В тобының
бәрі бар. Сондықтан химиялық минералды дәрумендерді жегенше, құрамында
табиғи минералдар мен дәрумендері бар арпа жеудің пайдасы зор. Сонымен
қатар арпа ағзаны токсиндер мен шлактан тазартады. Арпаның тұндырылған суы
қышыма, қотыр (грибок) жарасынан айықтырады. Қазақстанда дақылдық Арпаның
дәні қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы
Арпаның дәні масағының ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға
пайдаланылады. Дәні көп қатарлы Арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-
түлік және мал жемі (4 қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан
басқа жаздық және күздік түрі бар. Жаздық Арпа Қазақстанның барлық
облыстарында егіледі. күздік Арпа Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс
аудандарында өсіріледі. Жаздық бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі
жоғары әрі 10 – 15 күн ерте піседі. Арпаның Қазақстанда Нутанс-970,
Бәйшешек, Сәуле, Қарағанды-4, Күздік, Оңтүстік Қазақстан-43, т.б.
сорттары өсіріледі. Арпа зиянкестері швед, қаракөз, егеу, гессен шыбындары.
Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны
екпестен бұрын формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан,
меркургексан препараттарымен дәрілеу қажет. Арпадан арпа ұнын, арпа
жармасын, арпа квасын жасайды. Арпа ұнынан кондитерлік тағамдар өндіріледі.
Сұлы - астық тұқымдас дәнді дақылдарға жататын бір жылдық және
көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Сұлының шаруашылықта алар орны
ерекше. Біріншіден, ол - құнарлы мал азығы. Сұлы дәні мал азығының
құндылығының халықаралық өлшем бірлігі болып саналады. Басқа дақылдардың
дәндерімен араластырылған сұлы жас төлдердің ағзасының тез және мықты болып
қалыптасуына жағдай жасайды. Сұлы қосылған концентрлі азық құс
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Сұлының сабаны басқа дақылдардың
сабанына қарағанда қоректік заттарға бай және малға жағымды болады. Сонымен
қатар, оның ылғал сіңіргіштік қасиетіде жоғары болғандықтан ірі қара және
шошқа шаруашылығында төсеніш ретінде пайдаланылады. Екіншіден - азық-
түліктік дақыл. Оның дәнінен жарма, тағы сол сияқты тағамға керек заттар
алады, яғни тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады. Үшіншіден, сұлының құрамында
валин, лизин және триптофан сияқты алмастырылмайтын амин қышқылдары көп
мөлшерде болғандықтан әр түрлі ауруларға қарсы ем үшін медицина саласында
және құнды диеталық тағам ретінде пайдаланады. АҚШ ғалымдары сұлы
өнімдерінің венерологиялық ауруларға қарсы емі бар екенін анықтады. Бұл
дәнді дақылдың емдік қасиеті – оның құрамындағы аргинин аминқышқылында.
Ғалымдардың мәліметінше, ағзаны мерез, соз, ұшық сияқты тері-венерологиялық
аурулардан қорғау үшін денедегі макрофаг жасушалардың қызметін күшейту
керек. Бұл жасушалар ауру қоздырғыштары мен басқа да бөгде жасушаларды жоя
алады. Ал макрофагтардың белсенді әрекет етуі үшін ағзада аргинин
аминқышқылы көп болуы қажет. Мұндай химиялық зат сұлы мен жүгерінің
құрамында бар. Зерттеушілердің айтуынша, күнжіт, мейіз, жаңғақ пен шоколад
құрамында да жыныстық жолмен жұғатын аурулардан қорғайтын аргинин
аминқышқылы көп болады.
Күріш – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық
өсімдік. Дүние жүзінде Күріштің 20-дан астам түрі негізінен Оңтүстік-Шығыс
Азия, Африка, Америка, Австралияның тропиктік және субтропиктік
аймақтарында өсіріледі. Оның биіктігі 60 – 150 см, бір жылдық өсімдік.
Шашақты тамыры болады (70 – 80 см тереңдікке дейін кетеді). Осы
тамырларында ауа жинап өткізуші ұлпалар – аэренхима дамиды. Сабақтың
жоғарғы буын аралығының іші қуыс, төменгі буын аралығының ішінде
паренхималық ұлпалар бар. Жапырақ саны сабақ буындары санына сәйкес келеді,
бұл күріштің сорттық қасиетін көрсетеді. Гүлшоғыры – сыпыртқы тәрізді,
масағы бір гүлді. Гүлдері екі қабат – жоғарғы жағында аналық, төменгі
жағында аталық гүл орналасады. Күріш өздігінен, кейде айқас тозаңданады.
Сортына байланысты вегетация кезеңі 90 – 130 күн, жылуды, суды көп қажет
етеді. Күрішті егуден 5 – 6 күн бұрын тұқымын күнге қыздырып, 2 тәулік жылы
суда жібітеді, тұқымды себу алдында кептіреді. Оңтүстік Қазақстан облысында
аса маңызды азық-түліктік дақыл – екпе күріш егіледі.
Жүгері - астық дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік
Американы ашқан кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын
кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл
данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш
орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім,
көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас
жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-
та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы
тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды
жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. Басқа да астық тұқымдастар
секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: углевод,
белок, май, калий, фосфор, магний, кальций т. б. минералдық тұздар,
витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әр түрлі жарма, ал жүгері
жармасынан — жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық таяқша алынады.
Тары - астық тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.
Оның дүние жүзінде 500-ге тарта түрі, Қазақстанда 1 түрі – кәдімгі не екпе
Тары өседі. Тары қазақ даласында 6 ғасырдан бастап егіле бастаған. 19
ғасырдада егістік жердің 75 – 80%-ына тек Тары ғана егілген. Қазақ халқының
ежелден егіп келе жатқан мәдени дақылдардың ішіндегі олардың алатыны да,
тұрмыстық ерекшеліктеріне ыңғайлысы да тары болған. Өзендер мен көлдерді
жағалай қоныс теуіп, жаз айларында қысқа мерзімде пісіп үлгеретін тарыны
егіп, өздеріне қыстық азық жинап алуды көшіп-қонып мал баққан қазақтар да
өте ерте үйренген. Қазақстан жерінде қоныс тепкен тайпалардың ежелгі
мекендері мен қола дәуірінде өмір сүрген сақ тайпалары көсемдерінің
обаларын, ерте және орта ғасырлық қалалар мен қорғандарды қазу кезінде тары
сабанының және дәндерінің табылуы осының айғағы болып табылады. Біздің
заманымызға дейінгі антикалық автор , "тарих атасы" Геродот Қосөзен бойында
болған Вавилония мемлекетінің жерінде басқа дәнді дақылдармен бірге тарының
да егілгенін атап кетеді. Осы Геродоттың айтуынша, сол замандарда Днепр мен
Буг өзендерінің бойын мекендеген скифтер де тарыны көп өсірген. Қазба
жұмыстары Франция мен Грекия жерінде қола дәуірінде, Австрия, ГДР, Польша,
Югославия, ФРГ мемлекеттері территориясында темір дәуірінде немесе бұдан он
мың жылдай бұрын-ақ адамдардың тары өсірумен шұғылдана бастағанын көрсетеді
[6].
Астық дақылдары дәндерінің құрамы
Астық дақылдары дәндерінің құрамында су, ақуыз, май, крахмал, жасұнық және
күл болады. Олар дәндерінің химиялық құрамы жағынан бір-бірінен
ерекшеленеді. Мысалы, дәндегі ақуыз мөлшері қатты бидайда 13,8-20,0% болса,
ал күріш дәнінде 6,7-7,6% ғана болады.
Астық дақылдарының дәндерінде майдың мөлшері 1,5-3,0%, ал көмірсутегі 67,8-
80,9% шамасында болады.
Дәннің химиялық құрамы аймақтың топырақ-климат жағдайына, қолданылатын
агротехникалық шараларға тікелей байланысты. Қазақстанның қуаң далалық
аймағында өсірілетін жаздық бидай дәніндегі ақуыздың мөлшері басқа
өңірлермен салыстырғанда біршама көбірек болады, сондықтан олар жақсы
бағаланады [6].
Ақуыздар - астық дақылдарының азық-түлік және мал азықтық
маңызын анықтайтын барынша бағалы бөлігі. Калориялылығы жөнінен ақсылдар
крахмал мен қанттан асып түседі, тек қана өсімдік майынан төмен.
Дәнді астық даңылдарының ішінде ақуызға байы -бидай, әсіресе қатты бидай.
Халықаралық үлгіқалып (стандарт) бойынша бидай дәніндегі ақуыз мөлшері
13,5% болуы қажет. Ал біздің елімізде өсірілетін бидай-дағы оның мөлшері
орта есеппен 13,9%, ал Солтүстік Қазақстан аймағындағы бидай дәндерінде 16-
20% аралығында өзгереді. Неғұрлым климат құрғақ және топырақта азот мөлшері
мол болса, соғұрлым дәндегі ақуыз жоғары болады.
Көмірсулары (углеводтар) немесе азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) орта
есеппен дән массасының 68-81 % құрайды және олардың негізгі бөлігін крахмал
алып жатыр.
Дәндегі майдың мөлшері 2-6% шамасында, негізінен үрықта жинаңталады. Оның
барынша көп мөлшері сүлы мен жүгері үрығында (тиісінше 6,0 және 5,3%).
Кулдің көп мөлшері қабық пен жеміс қабықшаларында. Дәнді дақылдардың күлі
фосфор қышқылына бай (күлдің 50% дейін) және кальцийге барынша кедей
(2,8%).
Дәнді дақылдардың өсіп-дамуы
Тұқымнан өніп, көктеп шыққанна дәннің пісіп детілуіне дейінгі мерзімді
өсімдіктердің вегетациялық кезеңі деп атайды.
Дәнді масақты дақылдар өсімдіктері вегетациялық кезеңде бірнеше
фенологиялық өсу және даму сатыларынан өтеді. Олар:
1. тұқымның бөртуі және өнуі
2. көктеу
3. түптену
4. түтік шығару
5. масақтану(шашақ бас шығару)
6. гүлдену
7. пісу(сүттеніп, қамырланып және толық пісуі)
Өсу және даму фенологиялық сатыларда өсімдіктерде сыртқы морфологиялық
өзгерістер байқалады [7].
Тұқымның бөртуі және өнуі - топыраққа сіңірілген тұқым өну үшін
алдымен бөртеді. Бөртуге негізінен ылғал, жылу және ауа қажет. Дәннің
құрамындағы ақуыз, май, көмірсутегінің мөлшеріне байланысты олардың
бөртуіне әр түрлі мөлшерде ылғал қажет. Мысалы, бидай тұқымының бөртуі үшін
оның құрғақ ауа салмағының 56%-ына тең ылғал қажет, ал асбұршақ тұқымының
бөртуіне 50% ылғал қажет, ал дәнінде ақуызы көп асбұршаққа бұдан екі-үш есе
артық ылғал керек. Дәннің өнуіне қажетті температура да екі топтағы астық
дақылдары үшін әр түрлі.
Тұқымның енуі үшін ылғал, жылу және оттегі қажет. Дөннің суды сіңіруі
оның бөртуі мен ұрықтың тыныс алуын күшейтеді. Ферменттердің әсерінен
ерімейтін қорлық заттар еритін түрге ауысады да, ұрықты қоректендіруге
жүмсалады. Түқымның бөртуі мен өнуіне оның абсолют қүрғақ зат массасын
есептегенде, төмендегідей мөлшерде су (ылғал) қажет: бидайға - 50%, қара
бидайға - 60-65%, арпаға - 50-60%, сүлыға - 60-76%, жүгеріге - 37-44% ,
тары мен шәй жүгеріге - 25-38%. Суды сіңіру жыл-дамдығына сыртқы ортаның
температурасы, топырақ ертіндісінің концентрациясы, дәннің ірілігі, қабықты-
лығы және құрамы айтарлықтай әсер етеді [7].
Ең төменгі өну температурасы дәнді дақылдардың бірінші тобында
+1-2°С, тары мен жүгеріде +8-10°С, кү-ріште +11-13°С. Мүндай жылылықта олар
үзақ уақыт бойы өніп-өседі, сондықтан саңырауқүлақ ауруларына тез
шалдығады. Бірінші топтың дақылдары үшін оңтайлы өну температурасы +6-12°С,
ал екінші топ үшін +18-22°С. Жаппай өнуге ауаның жетімсіздігі теріс әсерін
ти-гізеді. Ылғалдың шектен тыс молдығы тұқымның ауамен қамтамасыз етілуін
нашарлатады, оның өнуін күрт төмендетеді. Бүл кезеңде үрыңтың жапырақшалар
мен тамыршаларі,қарқынды өсе бастайды. Дәнді дақылдардың бірінші тобының
түп тамырлары бірнешеу (бидайда 3-5, ңара бидайда4-6, сүлыданегізінен 3,
арпада 5-8), ал екінші топтың дақылдары жалғыз түп тамырымен өнеді. Түп
тамырлардан бүршік дами бастайды да, сабақ өркені пайда болады (ұрыңтық
сабақ). Сабақ өркені сыртынан колеоптиле деп аталатын тыспен қапталған. Ол
өскіннің топырақты жарып, жоғарыға шығуына жеңілдік жасайды және оны
жараңаттанудан саңтайды.
Көктеу жеткілікті мөлшерде ылғал, қолайлы температура болса,
бөрткен дәннен алдымен тұқым тамыршалары, одан кейін ұрықтың сабағы өседі.
Ұрық сабағының ұшында оны бүлінуден сақтайтын жұқа мөлдір қынап
(колеоптиль) болады. Жер бетіне шыққаннан кейін, күн сәулесінен колеоптиль
жарылып, оның ішінен бірінші жасыл жапырақ пайда болады. Мұны өсімдіктің
көктеу сатысы дейді.
Түптену кезеңі - топырақтың 2-3 см тереңдігінде түптену түйіні
пайда болып, одан жанама сабақ пен екінші тамыр тараған шақ түптену сатысы
деп аталады. Түптену дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне, себілген тұқым
сапасына, топырақтағы ылғалдың мөлшеріне, себілу тереңдігне байланысты әр
түрлі болады. Түптену сатысы әр сорттың биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты 12-30 күнге созылады. Үшінші жапырақ пайда болысы мен өсімдіктің
биіктеп өсуі саябырлайды да, жер асты бөлігінің өсуі мен тамырлануы
жылдамдайды. Жер асты бұтақтануы жүреді, түптену түйінінде екінші (қосалқы)
тамырлар түзіледі және топырақ бетінде ңосымша өркендер (сабақ-тар) пайда
болады. Тәжірибеде бұл кезеңді түптену деп атайды. Түптенудің нәтижесінде
бір түңымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бүта қалыптасады. Жалпы және
өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық
сабақ санын атайды, ал өнімді түптену егін жинау қарсаңындағы піскен дәні
бар сабаң санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп үлгермеген
сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоң сабақтарды мамық шөп деп атайды.
Түптену дәрежесі дақыл мен оның биологиялың ерекшеліктеріне, топырақтың
құнарлылығы мен ылғалдылығына, температураға, өсіру технологиясының
ерекшеліктеріне (себу мерзімі, түқым сіңіру тереңдігіне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz