Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының психологиялық, педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 . 8
І тарау. Жасөспірімдердік кезең . әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер ... ... ... .9 . 15
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .16.22
1.3.Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым . қатынасының психологиялық . педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.37
ІІ тарау. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым . қатынасының психологиялық . педагогикалық жұмыс бағыттары
2.1. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым . қатынасының психоло.гиялық, педагогикалық дамыту жұмыстарының әдіс. тәсілдері ... ... ... .38.46
2.2. Тәжірибелік зерттеу жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... 47.54
III тарау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 . 8
І тарау. Жасөспірімдердік кезең . әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер ... ... ... .9 . 15
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .16.22
1.3.Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым . қатынасының психологиялық . педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.37
ІІ тарау. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым . қатынасының психологиялық . педагогикалық жұмыс бағыттары
2.1. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым . қатынасының психоло.гиялық, педагогикалық дамыту жұмыстарының әдіс. тәсілдері ... ... ... .38.46
2.2. Тәжірибелік зерттеу жұмысының қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... 47.54
III тарау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55.56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.60
Кіріспе
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2015 – жылға дейін дамыту тұжырымдамасында «әлемдік білім беру кеңітігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» деп атап көрсетілген болатын. Бүгінгі азаматтың білімділік шығармашылық ізденіске қабілеттілігі, кәсіпкерлігі сияқты жеке тұлғалық сапалары елдегі нарықтық экономиканың, саясаттың, мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде, барлық білім беру мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасы тұрмақшы.
Әлеуметтену процесі арқылы ғана адам жеке тұлғаға айналады, рухани, әлеуметтік, психологиялық даму адам қоғамынан тыс болуы мүмкін емес. Адам дамуы жүзеге асатын нақты болмыс орта деп аталады. Жеке тұлғаның дамуына алуан түрлі сыртқы жағдайлар, оның ішінде географиялық орны, әлеуметтік ортасы, мектеп, отбасы әсер етеді. Қарым – қатынасты интенсивтілігіне орай алыс және жақын деп бөледі. Қоршаған ортаның әсері деген ұғымды қолдануда ғалымдар әлеуметтік және отбасылық ортаны меңзейді. «Әлеуметтік орта» түсінігіне жалпы қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің ағымының сипаттамалары да кіреді. Жақын ортаға отбасы, тума – туыс, достар жатады. Ең жоғары даму деңгейіне адам оның жақын және алыс ортасы оңтайлы жағдай жасағанда жететіні заңды құбылыс.
Адамның дамуына ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың қайсысы көбірек әсер етеді? Мамандар көзқарасы екіге бөлінеді: биогенді бағытты ұстанушылар тұқымқуалаушылық десе, социогенді бағытты ұстанушылар орта дейді.
Гуманистік психологияның неғұрлым айқын өкілдері Карл Роджерс, Абрахам Маслоу жеке тұлға мәселесін әр қырынан қарастырады.
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2015 – жылға дейін дамыту тұжырымдамасында «әлемдік білім беру кеңітігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» деп атап көрсетілген болатын. Бүгінгі азаматтың білімділік шығармашылық ізденіске қабілеттілігі, кәсіпкерлігі сияқты жеке тұлғалық сапалары елдегі нарықтық экономиканың, саясаттың, мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде, барлық білім беру мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасы тұрмақшы.
Әлеуметтену процесі арқылы ғана адам жеке тұлғаға айналады, рухани, әлеуметтік, психологиялық даму адам қоғамынан тыс болуы мүмкін емес. Адам дамуы жүзеге асатын нақты болмыс орта деп аталады. Жеке тұлғаның дамуына алуан түрлі сыртқы жағдайлар, оның ішінде географиялық орны, әлеуметтік ортасы, мектеп, отбасы әсер етеді. Қарым – қатынасты интенсивтілігіне орай алыс және жақын деп бөледі. Қоршаған ортаның әсері деген ұғымды қолдануда ғалымдар әлеуметтік және отбасылық ортаны меңзейді. «Әлеуметтік орта» түсінігіне жалпы қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің ағымының сипаттамалары да кіреді. Жақын ортаға отбасы, тума – туыс, достар жатады. Ең жоғары даму деңгейіне адам оның жақын және алыс ортасы оңтайлы жағдай жасағанда жететіні заңды құбылыс.
Адамның дамуына ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың қайсысы көбірек әсер етеді? Мамандар көзқарасы екіге бөлінеді: биогенді бағытты ұстанушылар тұқымқуалаушылық десе, социогенді бағытты ұстанушылар орта дейді.
Гуманистік психологияның неғұрлым айқын өкілдері Карл Роджерс, Абрахам Маслоу жеке тұлға мәселесін әр қырынан қарастырады.
Әдебиеттер:
1.С. Елеусізова. Қарым – қатынас психологиясы. А: Рауан, 1995ж
2. Л.А.Венгер, А.С.Мухина. Психология: Учеб. Пособие для учащихся пед. Училищ по спец. –М: Просвещение, 1988.-336с.
3. Л.С.Выготский. Мышление и речь. (любое издания).
4. Л.С.Выготский. Собрание сочинений. Т.1, Т.2, Т3, Т.4.-М.,1983
5. Б.Я.Гальперин. К исследованию интеллектуального развития ребенка. Вопросы психолоии. 1969.№1.
6. В.Н.Гуров. Социальная работа школы с семьей.-М: педагогическое общество Росси, 2003.-192с.
7. В.В.Давыдов. Виды общения в обучении.-М., 1972.
8. В.В.Давыдов. Проблемы развивающего обучения.-М., 1986.
9. Қ. Жарықбаев., Ә.Табылдиев. Әдеп және жантану. Алматы: Атамұра-қазақстан, 1994.-144б.
10. В.А.Запарожец., Избранные психологические труды в двух томах.-М.,1986.
11.Ілешова Р. Медициналық психология.- А: «Санат»., 1994.
12. Ковалев В. Мотивы поведения и деятельности. М., 1991.
13. Ковалева А.И. Социализация личности: норма и отклонения. М., 1996
14. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М.,1989.
15. Кон И.С. Социология личности. М., 1967.
16. Кон И.С. В поисках себя: личность и ее самосознание. М., 1984.
17.Кондаков И.М. Психология. Иллюстрированный словарь.- СПб.: «прайм - ЕВРОЗНАК», 200з.
18.Кондратьева О.В., Кондратьев С.В. Социальная психология. Для студентов ВУЗов. – Волгоград, 2003.
19. Локалова Н.П. Как помочь слабоуспевающему школьнику.- М., 2002.
20.Немов Р.С. Психология: Учеб. для студ. высш. пед.учеб. заведений: В 3 кн .- М.: «Владос», 2002.
1.С. Елеусізова. Қарым – қатынас психологиясы. А: Рауан, 1995ж
2. Л.А.Венгер, А.С.Мухина. Психология: Учеб. Пособие для учащихся пед. Училищ по спец. –М: Просвещение, 1988.-336с.
3. Л.С.Выготский. Мышление и речь. (любое издания).
4. Л.С.Выготский. Собрание сочинений. Т.1, Т.2, Т3, Т.4.-М.,1983
5. Б.Я.Гальперин. К исследованию интеллектуального развития ребенка. Вопросы психолоии. 1969.№1.
6. В.Н.Гуров. Социальная работа школы с семьей.-М: педагогическое общество Росси, 2003.-192с.
7. В.В.Давыдов. Виды общения в обучении.-М., 1972.
8. В.В.Давыдов. Проблемы развивающего обучения.-М., 1986.
9. Қ. Жарықбаев., Ә.Табылдиев. Әдеп және жантану. Алматы: Атамұра-қазақстан, 1994.-144б.
10. В.А.Запарожец., Избранные психологические труды в двух томах.-М.,1986.
11.Ілешова Р. Медициналық психология.- А: «Санат»., 1994.
12. Ковалев В. Мотивы поведения и деятельности. М., 1991.
13. Ковалева А.И. Социализация личности: норма и отклонения. М., 1996
14. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М.,1989.
15. Кон И.С. Социология личности. М., 1967.
16. Кон И.С. В поисках себя: личность и ее самосознание. М., 1984.
17.Кондаков И.М. Психология. Иллюстрированный словарь.- СПб.: «прайм - ЕВРОЗНАК», 200з.
18.Кондратьева О.В., Кондратьев С.В. Социальная психология. Для студентов ВУЗов. – Волгоград, 2003.
19. Локалова Н.П. Как помочь слабоуспевающему школьнику.- М., 2002.
20.Немов Р.С. Психология: Учеб. для студ. высш. пед.учеб. заведений: В 3 кн .- М.: «Владос», 2002.
Тақырыбы: Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының
психологиялық, педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 8
І тарау. Жасөспірімдердік кезең - әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер ... ... ... .9 -
15
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ...16-22
1.3.Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым - қатынасының психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-37
ІІ тарау. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының
психологиялық - педагогикалық жұмыс бағыттары
2.1. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының психоло-гиялық,
педагогикалық дамыту жұмыстарының әдіс- тәсілдері ... ... ... .38-46
2.2. Тәжірибелік зерттеу жұмысының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... 47-54
III тарау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55 -56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-58
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59-60
Кіріспе
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2015 – жылға дейін дамыту
тұжырымдамасында әлемдік білім беру кеңітігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы
стратегиялық басымдықтарды белгілеу деп атап көрсетілген болатын. Бүгінгі
азаматтың білімділік шығармашылық ізденіске қабілеттілігі, кәсіпкерлігі
сияқты жеке тұлғалық сапалары елдегі нарықтық экономиканың, саясаттың,
мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде, барлық білім беру
мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасы тұрмақшы.
Әлеуметтену процесі арқылы ғана адам жеке тұлғаға айналады, рухани,
әлеуметтік, психологиялық даму адам қоғамынан тыс болуы мүмкін емес. Адам
дамуы жүзеге асатын нақты болмыс орта деп аталады. Жеке тұлғаның дамуына
алуан түрлі сыртқы жағдайлар, оның ішінде географиялық орны, әлеуметтік
ортасы, мектеп, отбасы әсер етеді. Қарым – қатынасты интенсивтілігіне орай
алыс және жақын деп бөледі. Қоршаған ортаның әсері деген ұғымды қолдануда
ғалымдар әлеуметтік және отбасылық ортаны меңзейді. Әлеуметтік орта
түсінігіне жалпы қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің
материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің ағымының
сипаттамалары да кіреді. Жақын ортаға отбасы, тума – туыс, достар жатады.
Ең жоғары даму деңгейіне адам оның жақын және алыс ортасы оңтайлы жағдай
жасағанда жететіні заңды құбылыс.
Адамның дамуына ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың қайсысы көбірек
әсер етеді? Мамандар көзқарасы екіге бөлінеді: биогенді бағытты ұстанушылар
тұқымқуалаушылық десе, социогенді бағытты ұстанушылар орта дейді.
Гуманистік психологияның неғұрлым айқын өкілдері Карл Роджерс,
Абрахам Маслоу жеке тұлға мәселесін әр қырынан қарастырады. Жеке тұлға
теориясының гуманистік бағытын негіздеуші А.Маслоу тезистерінің бірі
бихевиористік теорияға қарама-қарсы тұлға тұтастығын ұсынады. Демек, тұлға
жекелеген әрекеттердің жиынтығы ретінде емес, тұтас бір даралық ретінде
қарастырылуы қажет.
Ғылымда тұлғаның дамуы физикалық, когнитивтік, психоәлеуметтік,
кәсібилік сияқты 4 салада қарастырылады. Мұндағы:
1) физикалық сала – адамның дене бітімі мен бойының өсуі, сондай – ақ
оның сүйектеріндегі, бұлшық еттері мен сезім органдарындағы болатын
өзгерістер жатады;
2) Когнитивтік сала – мәселелерді шешуге әкелетін, ойлау әрекетіне
жататын психикалық үрдістерден тұрады. Басқаша айтсақ психикалық
үрдістердегі өзгерістер болып табылады;
3) Психоәлеуметтік салаға индивидтің дамуы мен тұлғааралық қарым –
қатынастар кіреді. Дамудың бұл екі аясы өзара байланыса отырып, бір жағынан
Мен - тұжырымдамасының, эмоция мен сезімдердің, екінші жағынан мінез –
құлықтың үлгілері мен әлеуметтік дағдылардың қалыптасуын қамтамасыз етеді;
4) Кәсіби сала. Тұлғаның маман иесі ретіндегі жетістіктерге
жетістіктерге жеткізетін сапаларының дамуы.
Тұлғаның дамуы жалпы диалектикалық, табиғи, әлеуметтік – биологиялық,
психологиялық – педагогикалық, акмеологиялық және әлеуметтік – экономикалық
заңдарға сәйкес жүреді. Бұл үрдістің заңдылықтарына мыналар жатады:
➢ имманенттілік: адамның дамуға деген қажеттілігінің оның
табиғатында болуы. Ол – оның бөлінбейтін бөлшегі;
➢ биогендік: адамның психикалық дамуы генетикалық тетіктермен
анықталады;
➢ биоэнергетикалық: адамның психикалық және физиологиялық жағдайы
оның биологиялық энергиясының қызметінің қалыпты болуымен
сипатталады;
➢ психогендік: адамның - өзін - өзі басқара, өзгерте алатын жүйе,
даму барысында ол өзгерістерге ұшырап отырады;
➢ тұлғалық: жеке тұлға - өзіне тән сапалар жиынтығы, өзіндік даму
варианты бар құбылыс;
➢ стадиялық: жеке тұлғаның дамуы жалпы айналымдық заңға бағынады,
демек пайда болуды, шырқау шегін, солуды, құлдырауды бастан
кешеді;
➢ әрқалыптылық: әр индивид қайталанбайтын жарық жұлдыз, олардың
әрқайсысы өз темпінде, әр түрлі мерзімде дамиды. Өмірде болатын
дағдарыстарды да олар өздерінше бастан өткізеді.
Жасөспірімдік шақ өзгеріс, өтпелі шақ, ауыр – қиын шақ, жыныстық
жетілу шағы болып табылады. Орыс психологы Л.С. Выготский осы жетілу шағын
үш түрге бөледі: органикалық, жыныстық, әлеуметтік пісіп – жетілу. Бүгінгі
заман адамының дамуында бірінші жыныстық жетілуі мен органикалық дамуы
байқалады, кейіннен әлеуметтік дамуы жетіледі, осы кезде жасөспірімдік
кезең пайда болды.
Француз этнографы, тарихшысы Ф.Ариестің айтуынша жасөспірімдік жас XIX
ғасырда пайда болды. Қазіргі уақытта әлемнің дамыған елдерінде өмірдің бұл
кезеңі шекарасының үнемі кеңею тенденциясы бар. Осы күнгі мәліметтер
бойынша, жасөспірімдік жас 10 жылды-11-ден 20-жасқа дейін кезеңді қамтиды.
ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдары Ресейде әртүрлі әлеуметтік бұқара мен
топтардағы (жұмысшылар, шаруалар, интелегенциялар, қызметкерлер,
қолөнешілер) ересектікке өту кезеңіне орай біршама қоңды материал
(Н.А.Рыбникова, В.Е.Смирнова, И.А.Арямова және т.б.) жинақталды. Соның
негізінде Л.С.Выготский: Қоршаған орта ешқашанда дәл жасөспірімдік
кезеңдегідей тұлға ақыл - ойының дамуына әсер етпейді. Интелектуалдық даму
деңгейіне қарай әртүрлі әлеуметтік және бұқаралық топтардың балалары, ұл
мен қыз, қала мен ауыл балалары айқын ерекшеленеді, - деп жазды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында француз психологы Б. Заззо әртүрлі
әлеуметтік – экономикалық, қоғамдық топтардағы жасөспірімдік кезеңнің
ұзақтығын зерттеді. Б. Заззоның айтуынша ересектікке өту кезі 14 жастың
шамасы, яғни жыныстық жетілу кезіне сәйкес келеді. Бірақ оның аяқталуы
әртүрлі болып келеді: жұмысшылар мен төмен біліктілікті мамандарда ол 19
жаста аяқталса, инженерлік – техникалық мамандарда 20 жасқа дейін,
кәсіпкерлер мен еркін маман иелерінде 21- ге дейін созылады дейді. Тұтас
алсақ жасөспірімдік кезең 4 – 7 жыл аралығына созылады.
80 – ші жылдардың басында Н.Н. Толстой жасөспірімдерде нағыз өтпелі
кезең алтыншы және сезігінші сыныптарға сәйкес келіп, 13 жас дағдарысын
бастарынан өткізеді деді.
Қазіргі кезде елімізде және әлемде болып жатырған көптеген өзгерістер,
бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ену үшін әлеуметтенген, қоршаған
ортамен қарым – қатынас жасай білетін, өзін - өзі жүзеге асыра алатын,
ертеңгі қоғамның белсенді мүшесі – жеке тұлғаны тәрбиелейтініміз анық. Бұл
мәселелер тақырыбымыздың көкейтестілігін анықтап, дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының
психологиялық, педагогикалық негіздері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым –
қатынасының педагогикалық – психологиялық негізінде әлеуметтендірудің, өзін
- өзі жүзеге асырудың, өмір құндылықтарын айқындай білуге, өскелең ұрпақты
қалыптастыруға жағдай жасайтын жолдарды, әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жасөспірімнің қоршаған ортасы: мектеп,
отбасы, қоршаған орта сауатты қолдау көрсетсе жасөспірімдік кезеңнен, 13
жас дағдарысынан жасөспірімдер сәтті өтіп, әлеуметтенген тұлға қалыптасар
еді.
Зерттеу нысанасы – жасөспірімдік кезеңдегі оқушылар.
Зерттеу пәні – жасөспірімдер психологиясы, әлеуметтік орта және қарым
– қатынас психологиясы.
Зерттеудің мақсаты, болжамы және пәніне сәйкес зерттеуге төмендегідей
міндеттер қойылды :
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасын дамытудың ғылыми-
теориялық негіздерін саралау;
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасынының педагогикалық
- психологиялық негіздерін зерттеу;
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасын арттыру бойынша
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін төмендегідей зерттеу әдістері жүргізілуі
тиіс:
• Философиялық, педагогикалық және психологиялық, т.б. әдебиеттерге
теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
• Теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғы, теориялық және
эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі,
прогностикалық модельдеу;
• Психодиагностикалық әдістер (әңгімелесу, тест, анкета) арқылы зерттеу
жүргізілген жалпы орта мектептің жасөспірімдерінің (7 – 9 сыныбындағы
оқушылардың) қоршаған ортамен қарым – қатынасын зерттеу, эксперттік
бағалау, құжаттарды зерттеу, оқушылардың іс-әрекетінің нәтижелерін
зерттеу, констатациялау және қалыптастырушы эксперимент элементтерімен
жұмыс, нәтижелерді өңдеу әдісі (статистикалық, нәтижелерді бейнелеудің
графикалық әдісі).
Зерттеудің теориялық негіздері ғылымда талқыланған зерттеулер жеке тұлға
мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттестігі теориясы (Л.И.Божович,
Б.Т.Лихачев, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий және т.б.), әлеуметтену
тұжырымдамасы (Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, Л.С. Выготский, И.С. Кон, В.С.
Мухина, А.В. Петровский), оқу іс-әрекеті мотивациясы және мотивтерін
қалыптастыру тұжырымдамалары (В.Г.Асеев, В.К.Вилюнас, В.И.Ковалев,
А.Н.Леонтьев, М.Ш.Магомед-Эминов, Д.Н.Узнадзе, П.М.Якобсон, Дж.Аткинсон,
Г.Холл, А.Маслоу, Х.Хекхаузен, А.К.Маркова, Т.А.Матис, және т.б), оқу-
тәрбие мекемелерінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің түрлі педагогикалық
астарларын жан-жақты қарастырған Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, К.Б.Жарықбаев,
К.Ж.Қожахметова, Л.И.Керимов, А.А.Бейсенбаева, Т.С.Сабыров, Г.А.Уманов,
Р.М.Қоянбаев сияқты белгілі қазақстандық ағартушылардың тұжырымдамалары.
Зерттеу базасы: Қаратөбе ауданы, Мұхит ат. жалпы орта білім беретін
мектептің 7 – 9 сынып оқушылары.
І тарау. Жасөспірімдердік кезең - әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер
Жасөспірімдік кезеңді әдетте шұғыл өзгеріс, өтпелі, сынақ кезеңі,
бірақ көпшілігіне жыныстық жетілу кезеңі деп сипатталады. Ата-ананың бала
дамуын отбасын құрғанға дейін бақылау кезеңінде XIX ғасырда жасөспірімдік
жас пайда болады.
Жұмысшы ортадан шыққан баланың бозбала және балаң жігіттік шақтағы
сапалары анық емес, жұмырланған, жұтаң, ал таза, толық, кең дамуды қоғамның
оқыған қауымының балаларынан көруге болатынын зерттеушілердің өзі
мойындайды, жасөспірімдік кезеңнің көрнекті психологиялық тұжырымдамалары
буржуазиялық армандағы жасөспірімді зерттеу негізінде ғасырдың басында
дүниеге келді.
Ст. Холл адамзат тарихында жасөспірімдік кезеңнің жеке тұлғада дамуы
романтизм дәуіріне тұспа-тұс келеді деп санады. Жануарлар, алғашқы адамдар,
жабайылар тенденциясы әлеуметтік өмір талаптарымен тоғысқан кезде,
жасөспірімдік кезең хаос дәуірін тудырады. Оның бүліктік балаң жігіт
кезеңі, стреске және дау-дамайға толы, онда тұрақсыздық, ынта, абыржу
басым, қарсылық заңы билеген кезең туралы түсінігі психологияға терең енді.
Ст. Холл ең алғаш жасөспірім мінезінің амбиваленттілігі (әсері тепе-
тең) және парадокстылығын сипаттады, ол осы жасқа тән негізгі бірнеше
қайшылықтарды анықтады. Жасөспірімдердегі шамадан тыс белсенділік қажуға,
аса көңілділік мұңға ауысады, өзіне сенімділік ұялшақтық пен қорқақтыққа
айналады, өзімшілдік альтруистікке, жоғары адамгершілік тілектер төменгі
түрткілерге, қарыс-қатынасқа талпыныс апатияға, білімге құштарлық ақыл-ой
селсоқтығына, оқуға құмарлық-оны жек көруге, жаңашылдыққа талпыныс
ескішілдікке, байқампаздық шексіз талқылауға ауысатынын атап айтты. Ст.
Холл бұл кезеңді Дауыл мен тегеурін кезеңі деп орынды атады.
Ст. Холл жасөспірімдік кезеңнің мазмұнын өзіндік сананың тоқырауы деп
сипаттады, егер адам бұл кезеңді жеңсе, онда жекелік сезімі оянады деді.
Ст. Холлды өтпелі кезең психологиясының атасы деп атайды, себебі ол
ең бірінші бұл құбылысты түсіндірді, қиыншылықтарды ашып, тұжырымдама
ұсынды. [ 29, 146-152б]
Немістің философы және психологы, жасөсіпірдік шақты зеттеуші
Э.Шпрангер жасөспірімдік кезеңнің мәдени-психологиялық тұжырымдамасын
жасақтады. Э. Шпрангердің айтуынша жасөспірімдік кезең мәдениеттік өсу
кезеңі. Сананың дамуы сол дәуірдегі жеке сананың объективтік және
нормативтік рухы деп жазды ол.
Жасөспірімдік кезең үнемі Дауыл мен тегеурін кезеңі бола ма деген
сұрақты талқылай отырып, Э.Шпрангер балаң жігіттік кезең дамуының үш түрін
сипаттайды.
Бірінші түрінде жасөспірімдік кезең аяқ астынан құйындататын тоқырау кезеңі
және балаң жігіттік жас екінші дүниеге келгендей күй кешіріп, нәтижесінде
жаңа мен пайда болады. Екінші түрінде даму бірқалыпты, жәй біртіндеп
жүреді, жасөспірім ересектікке жеке тұлғалық терең және маңызды
өзгерістерсіз өтеді. Үшінші түрінде жасөспірім даму процесінде өзі белсенді
және саналы түрде өзін тәрбиелейді, қалыптастырады, ішкі мазасыздану мен
тоқырауды өз ерік күшімен жояды. Бұл өзін-өзі бақылау және өзіндік тәртіп
жоғары деңгейде дамыған адамдарға тән.
Э.Шпрангердің айтуынша, бұл жастың маңызды өзгерісі меннің ашылуы,
рефлексияның пайда болуы, әр жасөспірім өзінің жекелігін, даралығын ұғынуы.
Психологияның басты міндеті тұлғаның ішкі әлемін ұғынуы тарих пен
мәдениетке тығыз байланысы тұрғысынан келсек, Э.Шпрангер жасөспірімнің
өзіндік санасын, құнды бағытын, әлемді тануын жүйелі зерттеудің бастамасын
қалады.
Э.Шпрангер адам өмірінде ең терең әсерлену-махаббат туралы және оның
жасөспірім мен бозбалалық жаста көрінуін түсінуге тырысты. Ол махаббаттың
екі жағын психологиялық тұрғыдан сипаттады, олар эротикалық және сексуалдық
болып екіге бөлінеді және бір-бірінен әсерлену сапасы өзгеше және сананың
әртүрлі алаңына жатады.
Бастапқыда эстетикалық махаббат немесе эротикалық басқа санамен
бірігу, оны сезіну, сыртқы тұлғасын көру арқылы оны сезіну. Э.Шпрангер
эротикалық сезімнің үш деңгейін анықтайды:
Бірінші өзінің жетілуіне қарай жас адам ішкі, рухани әдемілікті сезінуді
үйренеді.
Екінші басқа адамды белгілі бір мағыналы пішінде рухани білім ретінде
қабылдауын саналы түсінуі.
Үшінші саналы ұнату эстетикалық қатынастағы жандар үндестігі және терең
құндылықтарға бірге әсерлену негізінде пайда болады.
Жасөспірім үшін мұратқа сенімділік сүйікті адамға сеніммен тең.
Балаң жігіттің эростық күшінің көзі-деп жазады Э.Шпрангер,-оның
бағытталған нақты сыртқы көрінісінен гөрі, өзіндік ішкі өмірінің барлық
түрлері болып табылады.
Сексуалдылықты Э.Шпрангер саналы және тұлғаның әсерлену кешені және
арнайы рахаттану сезімдеріне құмарлығы деп сипаттайды. Алғашқы әрленген
сексуалдылық сезім құпия, бейтаныс заттардың алдында үрей, қорқу
сезімдерімен байланысты. Сонымен бірге бұлыңғыр, тыйым салынған нәрселермен
байланысқан ұялу сезімі араласады. Жасөспірімнің өзін кем санау және
ыңғайсыздық сезімінен туындаған әсерлер тек әлем алдындағы қорқыныштан
емес, сонымен бірге адамдардан, тіпті адамдарға жабығудың пайда болуына
септігін тигізуі әбден мүмкін (ұялшақтық пен жүрексіздік оның қарапайым
түрі). Қорқудың себебін сексуалды әрленген әсерлердің рухани ортаға
әсерінен іздеу керек. Жасөспірімге қорқақтық пен тоқырау жағдайларымен
күресуге, үлкен, таза махаббат пен мұратқа талпыныс күші көмектеседі.
Жасөспірім санасында эротикалық және сексуалдылықтың әсері бір-бірінен
өзгеше. Өтпелі кезеңде эротикалық, не эстетикалық махаббаттың тән
құмарлыққа ауысуы таза махаббатты бұзуы мүмкін. Бұл екі жақтың (эротикалық
және сексуалдылық) келісуін Э. Шпрангер есею белгісі деп санады. [ 21,
112-115б]
Ш. Бюлердің еңбектерінде жасөспірімдік кезең пубертат ұғымы негізінде
түсіндіріледі. Пубертаттық кезең – жетілу кезеңі, жыныстық жетілу стадиясы,
одан кейінде адамда бірталай уақыт дене өсімі жалғаса береді. Ш.Бюлер
пубертаттық мерзімге дейінгі уақытты балалық шақ, ал соңғы кезеңін жастық
жас деп атады.
Психологиялық пубертеттық адамның биологиялық қажеттілігінің жетілуі,
яғни қосымша қажеттіліктің пайда болуы. Оның ойынша жасөспірімдік кезеңдегі
әсерленулердің тамыры дәл осы өмірлік құбылыстың салдарында дейді.
Жетілумен қатар жүретін сыртқы және ішкі қозулар жасөспірімді өзіндік
қанағаттану мен жайбарақаттық күйінен шығарып, қарсы жыныс өкілін іздеуге
және қарым - қатынас жасауға түрткі болу қажет. Ш.Бюлер психикалық
физиологиялық пубертаттықтан ажыратады. Оның пікірінше мәдениеттің өсуіне
байланысты психикалық пубертаттық кезең ұлғаюда, ал бұл осы кезең көптеген
қиыншылықтардың себепшісіне айналуда.
Ұлдарда физиологиялық пубертаттық 14 – 16 жас аралығында, ал қыздарда
13 – 15 жас аралығында өтеді. Әрине қала мен ауылдың, әртүрлі елдердің
айырмашылығы болады және климатта бірталай әсер етеді. Пубертаттықтың ең
төменгі қалыпты бастауы 10 – 11 жас, ал жоғарғы шегі -18 жас.
Ал өтпелі кезеңнің психологиялық симптомдары ерте басталады, тіпті кей
жағдайда 11-12 жаста көріне бастайды. Олар төбелескіш, жүгенсіз, үлкен
жасөспірімдердің ойындары әлі түсініксіз, ал балалар ойынынына өздерін
ересек көреді. Бұл фазаны Ш.Бюлер психикалық пубертаттықтың бастауы дейді.
Осы фазадан кейін екі маңызды фаза жалғасын табады, оны Ш.Бюлер
пубертаттық және жастық деп атайды. Олардың арасында шекара 17 жаста
болады.
Жоғары сезімталдылық пен абыржу, мазасыздық және тез қозғыштық күй,
сонымен қатар дене және рухани сырқат күйлері жасөспірімдердің
дөрекіліктерінде пен қылықтарында көрініс табуын Ш. Бюлер негативті фазаның
негізгі ерекшеліктері екенін айтты. Жасөспірімдер өз - өздеріне разы
болмауы сыртқы ортаға шығады. Олар өз жағдайларының жақсы еместігін, мінез
– құлықтарының нашарлығын, олардың талаптары мен жағымсыз қылықтары
ешқандай себептермен ақталмайтынын біледі, олар басқа адам болғысы келеді,
бірақ олардың денесі, болмысы оларға бағынбайды, - деп жазды Ш.Бюлер.
Ш.Бюлер жасөспірімдердің өзін жек көруі мен қоршаған ортаға жауласуы
бір мезгілде де болуы мүмкін, не кезектесуі мүмкін, бұл оны өзін - өзі
өлтіру ойына жетелеуі мүмкін дейді. Күнделікті, бір сарынды өмірден тыс
құпия, тыйым салынған, ерекше нәрселерге олардың ішкі талпыныстары
қосылады. Осы кезеңде тыңдамау, тыйым салынған әрекеттермен айналысудың
тартылыс күші басым болады. Жасөспірім өзін қоршаған ересектер мен
құрдастары әлемінде бөтен сезінеді. Бұл құбылыстардың салдарынан
жасөспірімдердің жұмысқа қабілеті төмендейді қоршаған ортадан оқуланады
немесе оларға белсенді қарсылық көрсетеді және асоциалды әрекеттер жасайды.
Негативті фаза ұлдарда 14 пен 16 жас аралығы, қыздарда 11 мен 13 жас
аралығында өтеді. Негативті кезеңнің аяқталуы дененің жетілуімен
сипатталады. Содан кейін екінші фаза – позитивті фаза басталады.
Позитивті кезең біртіндеп басталады, жасөспірім алдында оған дейін көңіл
аудармаған қуаныштардың жаңа көзі пайда болады. Ең бірінші табиғатты
сезіну - саналы түрде әдемілікті сезінуді бастарынан өткізеді. Оңтайлы
жағдайда өнер мен ғылым қуаныш көзіне айналады. Ересектер адам үшін нағыз
бақыт көзі болып табылатын құндылықтар әлемінің есігі жастық шақта алғашқы
рет ашылады, - деп атап өтті Ш.Бюлер. [ 21, 341-342]
Г.Герцер зертттеулері мазмұнының маңыздылығы жыныстық жетілу кезеңінің
негативтіктен позитивтік кезеңге ауысуын көрсетуі. Г.Герцер негативті
кезеңге өтуді алғашқы белгісі 70% қыздарда бірінші шығармашылық жұмыс
әдеби шығармалар болады, дегенмен олардың оқу үлгерімінің төмендігіне қарай
оларды жазуға қабілетсіздер деп сипаттауға болады. Негативтік кезең соңына
қарай көптеген қыздарда әдеби шығармаларда жазуға талпыныс пайда болады:
хат жазу, күнделік жүргізу, өлең шығару. Қыздардың бұл жағымсыз кезеңге
дейін шығармашылықпен шұғылданғандары, осы кезеңге түскенде шығармашылықтың
үзілетінін айтқан жөн. Негативтік кезең аяғында армандау кезеңі басталады,
ол 13-тен 16-ға дейін созылады.
Ұлдар негативтік кезеңге түскенде, оларда досты сағыну пайда
болады, бірақ ол енжар көрінеді. Негативтік кезеңнің аяғына қарай
жасөспірім досты қарқынды іздеп және оны табады, соңынан олардың достық
қатынастары сақталмауы мүмкін. Сонымен досқа қажеттілік және оны табу
негативтік кезеңнің позитивтік кезеңге ауысуының ерекшеліктерінің бірі
болып саналады.
Л.С. Выготский жасөспірімдік кезеңде ойлаудың дамуына баса назар
аударды. Ойлау дамуындағы маңыздылық- түсінік білімін жасөспірімнің
меңгеруі, ал ол жоғары ақыл іс-әрекет түрлеріне, әрекеттің жаңа тәсілдерін
қолдануға апарады.
Бұл кезеңде қиялдың дамуында үлкен өзгерістер болады. Абстракциялық
ойдың әсерінен қиял фантазияға айналады. Жасөспірім өзінің іс-
әрекеттерін мойындауға әзір, ал қиялын асыл құпиядай жасырады.
Л.Выготский сонымен қатар бұл жаста пайда болатын екі жаңа құрылым,
рефлексияның дамуы және оның негізінде өзіндік сананың жетілуін атап өтті.
Жасөспірімнің оқу іс-әрекеті қоршаған әлемге бағыты, өзіне бұрылыс
жасайды. Бастауыш класс жасы соңында балада жаңа мүмкіндіктер пайда болады,
бірақ ол өзінің әлі не, кім екенін білмейді. Мен қандаймын? деген сауал
шешімін шындықпен тоғысу жолы арқылы табуға болады. Өзіндік өзгеріс алдымен
психологиялық тұрғыда пайда болады, нәтижесінде оқу іс-әрекеті дамиды,
содан соң физиологиялық өзгерістермен толысады. Бұл өзі - өзіне бағытталуын
одан әрі күшейтеді. Бұл кезеңнің маңызды жаңа құрылымы жасөспірімнің өзі
туралы ойы бала секілді емес, ол өзін ересек ретінде сезінеді, талпынады,
санасуға тырысады, баламын деп есептемейді, бірақ толық, нақты ересектік
түйсік әліде жоқ, сонымен бірге жасөспірімде қоршаған ортаға ересекпін деп
жариялау қажеттілігі оянған.
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа тенденциялары
Л.С. Выготскийдің мәдени – тарихи тұжырымдамасында және оның
ізбасарларының атап көрсеткеніндей жасөспірімдік кезең туралы европалық
және американдық даму психологиясының биологиялық түсініктемелеріне
қарамастан жасөспірімдік шақты зерттеудегі жаңа тенденциялардың пайда
болуына және оны түсінуге қажетті түрткі бола білді.
Л.С. Выготский жасөспірімдердің қызығушылық проблемаларын
жасөспірімдердің психологиялық даму проблемасының кілті ретінде
қарастырды. Жасөспірімдік кезеңде ескі қызығушылықтардың бұзылып, жоғалып,
жаңа қызығушылықтар дамитын жаңа биологиялық негіз пайда болады.
Жасөспірімдік кезеңдегі қызығушылықтарды Л.С. Выготский бірнеше
негізгі топтарға бөлді. Оның ішінде сыртқы ортаға байқалатын басым
қызығушылықтарды доминантты деп атады. Оның өзі эгоцентрикалық басымдылық
(жасөспірімнің өз тұлғасына қызығушылығы); қашықтық басымдылық (кең, үлкен
масштаб бойынша ұстаным); күшею, нығаю басымдылығы (қарсыласу, қырсықтық,
сотқарлық, тәрбиеге қарсылық, негативті көріністер); романтикалық
басымдылық (жасөспірімнің бейтаныс әлемге, тәуекелге бел буу, қызықты
оқиғаларға, батырлыққа талпынуы);
Ж. Пиаже мен Л.С. Выготский жасөспірімдік кезеңде ой танымдық
процесінің дамуына ерекше көңіл аударды. Жасөспірімдердің түсінік процесін
игеруі, ол интеллектуалды іс - әрекеттің жоғары формасы болып табылады,
яғни ой дамуының басты көрсеткіші.
Л.С. Выготский: Шындық болмысты түсіну, басқаны және өзін түсіну
ойдың түсіну әлемі болып табылады деді. Жасөспірімдерде қиял таным
процесіде жаңа сипатқа ие болады. Олардың қиялы интимдік сферада дамиды,
басқа адамдардан оны құпиялайды, ойлаудың субьективті формасына айналады.
Сонымен қатар жасөспірімдік шақта рефлексия дамиды, оның негізінде өзіндік
сана қалыптасады. [ 21, 353-356 б]
Д.Б. Элькониннің жасөспірімдік кезең тұжырымдамаларында оқу іс -
әрекеті әлемге бағыттаталудан әр жасөспірімнің өзіне бағытталуына бұрылыс
жасайтынын айтады. Бастауыш мектеп жасының соңына қарай балада жаңа
мүмкіндіктер пайда болады, бірақ бала оның мәнін түсінбейді. Мен кіммін?
деген сауалдың жауабы болмыспен беттескен де ғана табылады. Жасөспірім
дамуының ерекшеліктері келесі белгілерде көрінеді:
• Ересектермен қатынасында қиындықтар туындайды: тайталасу,
сәттіліктерді бағалағанда немқұрайлылық танытуы, негативтілік,
мектептен кетуі, себебі бала үшін маңызды істердің бәрі сыртқы ортада
болып жатқандай болады;
• Балалар компаниясы, дос іздеу, түсінетін адам іздеу;
• Бала күнделік жүргізуді бастайды. Көптеген зерттеушілер құпия
дәптерлер мен күнделіктер туралы айтады, ол жасөспірім үшін еркіндік
баспанасы, онда оған ешкім және ешнәрсе қысымшылық көрсетпейді.
Жасөспірімнің өз билігі өзінде, өзінің ішкі және мазасыздандыратын
ойларды, байқағандарын күнделікке еркін, тәуелсіз жазады.
Д.Б. Элькониннің айтуынша жасөспірімнің өзіндік өзгеруі алғашқыда
психологиялық тұрғыдан ұғынылады, содан соң оқу іс - әрекеті дамуының
нәтижесінде дене өзгерісі беки түседі. Бұл өзіне бұрылысты одан әрі интимді
етеді.
Жасөсірім өзін ересекпен салыстыра отырып, араларында ешқандай
айырмашылық жоқ деген тоқтамға келеді. Ол қоршаған ортаның өзін бала
ретінде есептемеуін талап етіп, өз құқықтарын кеңейтеді. Бұл жастың орталық
жаңаобразы бала емеспін ұстанымының пайда болуы, өзін ересек ретінде
сезіну, қоршаған ортаның ересек ретінде қабылдауына зор қажеттіліктің пайда
болуы.
Т.В.Драгунова ересектіктің түрлерін бірнеше топқа бөледі:
• Ересектіктің сыртқы белгілеріне еліктеу – темекі шегі, карта
ойнау, алкоголь тұтыну, ерекше лексикон, ересектердің киімінің
сәндік үлгісіне, шаш үлгісіне еліктеу, косметика, әшекей –
бұйым, дәрі – дәрмек қабылдау, демалу тәсілдері, көңіл көтеру
жолдары т.б. Көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу себебін
әлеуметтанушылар мен заңгерлер мәдени шаралардың төмен деңгейі
дейді, соның салдарынан танымдық қызығушылық төмендейді, өмір
құндылықтарына сәйкес уақытты жеңіл өткізудің спецификалық
ұстанымы қалыптасады.
• Жасөспірім ұлдардың нағыз азамат қасиеттеріне теңестірілуі.
Бұл күш, батырлық, шыдамдылық, ер жүректік, ерік – жігер,
достыққа адалдық т.б. Өзіндік тәрбие құралы спортпен айналысу
болып табылады. Соңғы уақытта сан ғасырлар бойы ер азамат
қасиеттері болып есептелінген қасиеттерді көптеген қыздар бойына
дарытуға тырысуда.
• Әлеуметтік жетілу. Бұл ересек пен баланың біріккен іс - әрекеті
жағдайында. бала ересек көмекшісіне айналғанда пайда болатын
қасиет. Әдетте мұндай жағдай қиындық кезеңді бастан кешіріп
жатқан отбасында байқалады, онда жаөспірім ересек рөлін
атқарады. бауыр, туыстарын қамқорлайды, жанұя тыныштығы
жасөспірімнің өмір құндылығына айналады. Көптеген ұлдар
ересектердің іскерліктерін (дәнекерлеу, ағаш жону, фотоға түсіру
т.б.) меңгеруге талпынады, ал қыздар тамақ әзірлеу, тоқы, тігу
т.б. ісмерліктерді меңгереді.
Мұндай іс - әрекеттерге бейім кезең - жасөспірімдік кезең, әрі мұны
психологтар құптайды, себебі көптеген жасөспірімдердің бос уақытын осындай
пайдалы іс - әрекетке жұмылдыру арқылы көптеген проблемалардың алдын
аламыз.
• Интеллектуалдық есею. Ол жасөспірімдердің жаңаны білуге және
беймәлім нәрсені шебер меңгеруге ұмтылысынан байқалады. Мектеп
бағдарламасы шеңберінен тыс шаралар мазмұны (үйірмелер,
мұражайлар, интернет . т.б.) жасөспірімдердің танымдық іс -
әрекетін ынталардырады. Олардың дүние танымының кеңдігі - өз
бетімен жұмыстануларының нәтижесі. Соңынан оқушылардың өзіндік
білім жетілдіруіне айналады.
Жасөспірімдердің құрдастарымен қарым – қатынасы – іс - әрекеттің басты
типі. Ол арқылы әлеуметтік мінез – құлық, моральдық нормалар меңгеріліп,
тепе – теңдік қатынас және бірі – біріне сыйластық қалыптасады.
Жасөспірім үшін мектепте маңызды не? Балалар бір - бірімен қарым –
қатынас жасайды, жолдастық кодекс негізінде қатынас қалыптасады, толық
сенімділік және өзара түсіністікке талпынады. Бұл кезде оқу іс - әрекетті
артқы кезекке ысырып, қарым – қатынас іс - әрекеті алға шығады. Ең маңызды
оқиғалар үзілісте болады. Жасөспірімдер бар құпияларымен, кезек
күттірмейтін мәселелерін үзілісте шешеді. Мұғаліммен қарым – қатынастың
қызықты үлгісі қалыптасады: жасөспірімнің ұжым ішінде алатын орны,
мұғалімнің қойған бағасынан да маңызды болады. Осы кезеңде бірге ойлауға,
арманмен жұмыстануға мүмкіндік туады, өзіндік талпыныс пен жеке
қуаныштардың болуы ішкі өмірдің дамуында ерекшелікке ие болады.
Жеке тұлғаның қалыптасуы үшін қарым – қатынас іс - әрекеті өте
маңызды. Осы іс - әрекет арқылы өздік сана қалыптасады. Бұл жастың негізгі
жаңа бейнесі - әлеуметтік сана. Л.С. Выготский бойынша сана біріккен
білімді білдіреді. Бұл білім қатынастар жүйесінде, ал өздік сана – бұл
қоғамдық білім, ойдың ішкі жоспары.
Өз мінез – құлқын бақылау, оның негізінде моральдық нормаларды жобалау
жеке тұлға қасиеттері болып табылады. Д.Б. Эльконин: жасөспірімдік
кезеңдегі жаңа образ судағы тамшы секілді жасөспірімнің қыз балаға
қатынасында көрініс табады: жеке тұлғаның меңгерген барлық моральдық
нормаларын көру үшін бұл қарым – қатынасқа қараудың өзі жеткілікті, -
деді.
Л.И.Божовичте өтпелі кезеңнің бастамасында жалпы психикалық дамудың
жаңа, ауқымды қызығушылықтар, жеке талпыныстар және өз беттілікке талпыну,
өмірде ересектік позиция ұстану. Л.И.Божович пайда болған
қажеттіліктермен өмір иірімдеріндегі сәйкессіздік, оларды жүзеге асырудың
мүмкіндігінің аздығы, кез – келген жас дағдарысына тән деп санады. Дегенмен
жасөспірімнің өмірі қанша жерден субьективті (кейде объективті) болса да,
оған болашақ бұлыңғыр болсада ол болашаққа негізделген.
Л.И.Божович жасөспірімдік кезеңді сипаттай отырып былай деді: Осы
кезеңнің барысында баланың әлемге және өзіне қатынасы сынады, қайта
құрылады, .. және өздік сана мен өздік айқындалу процестері дамиды, соңында
оқушы өзінің жеке өмірін, өмірлік позициясын қалыптастырады.
Өтпелі кезеңде әртүрлі психика сфераларында өзгерістер болады.
Мотивация түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Мотив мазмұнында өмірлік көзқарасқа
қатысты болашақ өмір жоспарының мотивтері бірінші кезекке шығады. Мотив
құрылымында иерархиялық жүйе болады. Мотив әрекетінің механизміне
тоқталатын болсақ, енді жасөспірім тікелей әрекет етпейді, ол саналы
қойылған мақсат пен саналы қабылданған шешімге байланысты пайда болады.
Л.И. Божовичтің пікірінше жасөспірімдердің мотив сферасында жаңаобраз пайда
болады дейді.
Оқушылардың мотивациялық сферасы мен адамгершілік санасының дамуы тығыз
байланысты және осы кезеңде өзгеріске ұшырайды. Л.И.Божович: өндіріс,
ғылым, көркем сурет және т.б. салаларда,яғни қарым – қатынасты талап ететін
кез – келген іс - әрекетте адамгершілік нормалар қалыптасады, - деді. Бала
өзі үшін маңызды өмір жағдаяттарында нақты адамгершілік әрекеттерді жүзеге
асырғанда ғана адамгершілік нормаларды игерді деуге болады. Бірақ мұны
игеру әрдайым оңай емес. Жасөспірім әртүрлі әрекеттерді жасай отырып,
нәтижесінде өз әрекеттерінің мазмұны байи түседі. Нәтижесінде жасөспірім
жеке жағдаяттарда не істеу керектігін үйренеді, бірақ әлі де болса жалпы
адамгершілік ұғымды түсінбейді, - дейді Л.И. Божович. Адамгершілік
облысында болатын бұл өзгерістер өте терең және көпшілік жағдайда
мұғалімдер мен ата – аналар тарапынан ескерілмей қалады. Бірақ осы кезеңде
жасөспірімдердің адамгершілік тәжірибесі мен көзқарастарының аздығы,
тұрақсыздығына орай жоспарлы педагогикалық ықпал өте қажет.
Адамгершілік нанымның негізі балалық кезеңде пайда болғанымен өтпелі
жаста анық көрініп, қалыптасады.
Л.И. Божовичтің пікірінше нанымда оқушылардың кең өмірлік тәжірибесі
көрініп, адамгершілік нормалар тұрғысынан талдайды және жалпылай отырып,
іс - әрекет пен мінез – құлықтың спецификалық мотивтері қалыптасады.
Нанымның дамуымен қатар адамгершілік көзқарас қалыптасады, ол
жасөспірімнің қажеттіліктері мен талпыныстар жүйесінде сапалы алға жылжуға
әкеледі. Оның бәрі жеке тұлғаның қасиеттерін тұрақтандырып, оның
бағыттылығын анықтайды және адамға нақты жағдаяттарда тез өзіне тән
адамгершілік позиция ұстануға мүмкіндік береді.
Өтпелі кезеңнің соңына қарай пайда болатын жаңаобраздың біреуін Л.И.
Божович өзіндік анықталу деп атады. Субьективті көзқарас бойынша әр
адамның өзін қоғамның бір мүшесі ретінде сезіну жаңа қоғамдық позициясын
нақтылайтынын сипаттайды. Өзіндік анықталу мектепте оқу жылының соңында
пайда болады, оқушының өз болашағы проблемасын шешуде көрінеді. Өзіндік
анықталу қарапайым болжам мен арманнан айырмашылығы бар. Ол субьектінің
талпынысы, қалыптасқан қызығушылықтарына негізделеді, мүмкіндігі
ескеріледі, қоршаған орта жағдаятын ескереді, ол жасөспірімдердің өмірлік
көзқарасымен, мамандық таңдауына сүйенеді.
Бірақ нағыз өзіндік анықталу Л.И.Божович атап көрсеткендей аяқталмайды,
ол жүйелі жаңаобраздың пайда болу мен ересек адамның ішкі позициясының
қалыптасуымен байланысты, ол кейінірек пайда болады және бала тұлғасының
онтогенетикалық дамуының соңғы аяқтаушы сатысы болып табылады.
Жасөспірімдік кезең ересектікке өту кезеңі, оның өту ерекшеліктері
барлық алдағы өмірде өз ізін қалдырады. ІХ ғ. А.И. Герцен: Заң бойынша
кәмелетке толу жасы 21 жас деп айқындалған. Шындық өмірде арифметикадан бас
тартсақ 20 жастағы қарияны, 50- дегі жас жігітті кезіктіруге болады. Жас
бола білмейтін адамдар бар. Біреулер үшін жастық шақ дәуір, ал біреулер
үшін ол – тұтас ғұмыр. Жастық шақта Жастық шақта көрге апаратын міндеттілік
бар, бірақ барлығы емес: жігіттік қиял мен романтикалық қызғушылық шалда
басылмаса өте аянышты, ал кемпірде көрініс тапса күлкілі болып көрінеді.
Жастық шақта тоқталып қалу сұрқиялық, сондықтан ешбір жаста да кідіруге
болмайды, өмірде өз ағымыңмен өте білу керек, - деп жазды.
1.3. Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым - қатынасының психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктері
Педагогика өкілдері адамдар туралы тығыз байланысқан ғылымдардың
жинақтаған білімдерін тәрбие практикасында қолдануда сәйкесінше зерттеу
әдістерінің негізі болатын базистік түсініктерге сүйену қажет. Әйтпесе тек
ұғымдар ғана емес, жасөспірімдерді бағалау мотивтері, қызығушылықтары,
қажеттіліктері және мүмкіндіктері де шатастырылады.
Н.К. Крупская жасөспірімдердің рухани әлемін жартылай бала, жартылай
ересек, яғни балалықпен қоштасқан, ал ересектікке әлі енбеген кезең
деп сипаттады. 11-12 жас пен 15 жас аралығы өтпелі кезең, балалықтан
жастыққа өту жасы. Ол мектепте негізгі сатымен (5-9 сынып), жалпы өмірлік
әрекеттердің дамуы мен ағзаның терең қайта құрылуымен сипатталады.
В.Д. Семеновтың айтунша 10 мен 13 жас аралығы жеткіншектік кезең, бұл
жас жеке тұлғаның дамуында бөлек саты емес, 7 мен 14 жас дағдарыстары
аралығында 2 – ші саты болып табылады. Бұлай бөлудің оңтайлы жағы бар,
өйткені жеткіншек психологиясы, яғни әлеуметтік даму қажеттіліктері
бастауыш сынып оқушысына ұқсас болады, ал жасөспірімдер жоғары сынып
оқушыларына немесе кәсіптік мектеп оқушыларына көбірек ұқсайды. [ 32, 82-89
б]
Тәрбиенің сыртқы жағдайын өзіндік бағалау мен тәрбиелеу басты рөлде
болсада, сыртқы ортаны белсенді зерттеу қажеттілігі туындайды.
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі жүзеге асатын қарым – қатынастың 3
сферасы, адамға әсеріне қарай олардың құндылық бағыттылығының маңыздылық
деңгейлері салыстырылады.
Оқушы үшін ұжымдағы қатынастың әлі де маңыздылығы басым. Басқару, не
болмаса кішкене болсада көзге түсу рөлі үшін оқушыларда бәсекелестік
болады. Күнделікті зейін жеткіншектің намысына тиеді, ал психологиялық
оқшаулану, қоршаған ортаны ұнатпайтынын сезіну ауыр тиеді. Дегенмен бұрын
қолайлы, не қолайсыз факторлар мұғалімнің қолында болса, бұл жасқа келгенде
психологиялық әсер ету факторлары көбейе түседі.
Біріншіден педагог бейнесі оқушының алдында қалай өзгеріске
ұшырайтынына тоқталайық. Оқушының әлеуметтік қатынастарда жинақтаған
тәжірибесі және даму үстіндегі санасына орай педагог позициясын бірнеше
компоненттерге бөлуге болады:
а) Қоғамның заңдарын сақтаушы азамат ретінде;
ә) Басқарып және бағынуды талап етуші басқарушы ретінде;
б) Этикалық нормалары бар арнайы әлеуметтік ортаның уәкілі ретінде;
в)Гуманистік міндеттермен қаруланған адам, бірақ кәмелетке
толмағандардың сыйлауға және тыңдауға құқы бар адам ретінде;
Біріншіден мұғалімнің әлеуметтік рөлі оқушылар тарапынан зерттеу
объектісіне айналып және әртүрлі сынаққа әзір болып, өз позициясын жоғары
ұстай білу керек. Олай болмаса мұғалімдердің біржақты позициясы беделіне
нұқсан келтіруі мүмкін.
Екіншіден бұрынғы ұжымдағы орталықтандырылған қатынас құрылымы
тұлғаралық өзарақатынасқа ұласып, оқушылардың бір – бірін тұрақты қабылдау,
не қабылдамау процестері жүреді.
Үшіншіден оқушыларға ұжымды таңдау еркіндігі пайда болып, онда олар
әртүрлі іс - әрекеттерді жүзеге асырады және қоршаған ортамен өз
қатынастарын қалыптастырады. Мысалы оқу ұжымы мойындамаған оқушы спорттық,
қолөнер үйірмелерінде, аула клубтарында оны бағалайды, белгілі дәрежеге қол
жеткізеді. Осы арқылы бала өзінің тұлғалық дамуындағы құндылықтар
салыстыруға, таңдауға т.б. мүмкіндік алады.
А.С. Макаренко өз еңбектерінде әлеуметтік рөлі, ұжымдағы орны,
мәртебесі ұғымдарының маңыздылығын атап өтті. Сондықтан ол өз ұжымында әр
тәрбиеленуші қысқа уақытқа болса да ұжым жетекшісі болып сайлану керек
деген ереже қабылдады. А.С. Макаренко бұл тек мансапқұмарлықты
қанағаттандыру ғана емес, әр адам басқара алатын мүмкіндігі және құқы бар
екенін ерекше атады.
Сынып бөлмесі жасөспірім үшін білім алу орны болудан қалады және
әлеуметтік сынақтар лабораториясына айналады, яғни 4 – 7 сынып оқушы
тұлғасының объективті статусының даму үшін барлығына бірдей әдіс
қолданылады. Мұндай жағдайда мұғалімді оркестр дирижеріне ұқсатуға болады,
әр музыкант өзін көрермен естігенін қалап тұратынымен салыстыруға болады.
Бұл кезеңде авторитарлық басқару мүмкін емес, ал либералды стиль
санасы толыспаған, агрессивтілігі басылмаған жағдайда тағы мүмкін емес.
Мұндай жағдайлар арнайы мектептер мен интернаттардың тәжірибесінде болған
және бұрыс нәтижесін берген. Жалпы білім беретін мектептегі мұғалім егер
әлеуметтік психологияны білу қажет емес деп есептесе, не ұжымнан алшақтап
жүрсе, гуманистік тәсілмен өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мүмкін емес
деген шешімге келеді. Оқушыларға бостандық беріліп, олардың еркіндігі тез,
әрі күдікті өздерін басқаруға ауысады. (29.70бет)
Қарым – қатынас дағдылары кеш қалыптасқан, тұйық, икемсіз, қолапайсыз,
бірақ өздерін жақсы көретін ұлдар мен қыздарға жасөспірімдік кезең оңай
болмайды. Сонымен қатар дезадаптацияға ұшыраған оқушылар тобына инфантилизм
басым, тек бастауышта мұғалімнің қолдауымен жүрген оқушыларда кіреді. Кейде
мұғалімдер жасөспірімдер психологиясының табиғатын ұнатпаса, ұлдардың,
қыздардың мінез – құлқына ұнатпаушылық танытады және жасөспірімдік шақтың
ерекшелігін жеке тұлғаның кемшілігі ретінде қабылдайды. Мыс: Ненің әсер
еткені белгісіз оқушының мінез – құлқы жақсарып келеді, - деп бір мұғалім
оқушыға мінездеме берген.
Педагогикалық тәрбиенің, түзету, емдеудің басты міндеті сыныпта
ұжымдық рухты сақтай отырып, жеке қызығушылықтарды қамтамасыз ететін ортақ
іс атқару, әрбір оқушы өзінің тұлғалық маңыздылығын сақтау. Әйтпесе даму
процесі бұзылу процесіне айналады.
2. Отбасындағы қарым – қатынаста өзгеріске ұшырайды. Отбасының салт –
дәстүр әлеуметтік эгоцентризм тұрғысынан ұғынылады және қабылданады (бізде
осылай қабылданған). Әлеуметтік психология тілінде жанұя өзінің заңдары,
мөлшері, түсініктері бар тіршілік ортасы, яғни жеке тұлғаның қолайлы және
қолайсыз когнитивті алаңы. Бұл жастағы балалар отбасында уақытты көп
өткізеді, ата – анасымен ынтымақтастықта болады, олар тек көмекшілер ғана
емес, зерек сұхбаттасушылар және әрдайым түсінуге тырысады. Отбасына қосылу
мотиві күшті аффилиативті тенденциямен әрленген.
Дегенмен баланың отбасына тәуелділігі белгілі бір когнитивті
қажеттілігімен түсіндіріледі. Осы жаста жеткіншектің өмірлік құндылығы,
жеке беделі отбасының әлеуметтік беделімен тығыз байланысты. Балалар өз
беделіне нұқсан келтіретін отбасының ішкі проблемаларын сыртқы ортадан
жасырады. Егер жеткіншектің ата – анасы аморалды тәртіппен өмір сүрсе және
оны қоршаған ортадан жасыру мүмкін болмаса, ол жеке тәуелсіз позициясын
көрсетуге тырысады, кейде үйден кетіп қалады, не болмаса қаңғыбастық жолға
түседі. Балалардың көңіл – күйінің үнемі түсіңкілігіне ата – анасының
біреуінің арақ ішуі, не үнемі үйдегі ұрыс керіс себепші болады. Бұл әрине
үйреншікті жағдай. Ата –ананың әлеуметтік рөлін педагогтың үрдіс арқылы
айырбастауға болмайтынын естен шығармау қажет. Бала тағдырына тек азды –
көпті болсада мұғалім өзінің араласуы арқылы ықпал етуі (мүмкін әлеуметтік
педагог, үйірме жетекшісі және т.б.). Баланы қолайсыз отбасымен, ұжыммен
формальсыз қатынас – қатынас ортасында қолдаусыз қалдыру, психикалық
депривацияға ұшырап, өзі туралы ақпарат алу көзінен айырылады және бұл бала
сол күйінде қабылдайтын ересектерді іздеуге итермелейді. Сондықтан өмірде
нашар, не жақсы адамдардың жылы қатынасы үшін олардың соңынан еріп,
айтқандарын тыңдайтын жасөспірімдер өте көп.
Отбасындағы қадағалаусыздықтың нұсқасы ретінде баланы когнитивті
ұрлауды қарастыруға болады. Ол ата – ананың балаға көмектесудің бұрыс жолын
таңдағанда пайда болады. Олар ұжымда, не ортада баланың қорғауда көрінеді.
Әдетте ата – аналар спорттық шараларда, үй тапсырмасын бірігіп орындауды
және бірігіп әрекет етуді, тіпті балаға заман талабына сай заттармен
қамтамасыз етуді басты міндеттері деп есептейді. Тәрбиедегі мұндай тәсіл
дұрыс тактика қолданған жағдайда өз жемісін береді. Ересектердің
қамқорлығын үнемі көмек беруге әзірлігін сезінген балада батылдық пайда
болады және қоршаған ортада тиімді әрекет ете біледі (егерде ата – ана
уақытында шеткеріле білсе). Бірақта баланы қоршаған ортадан тығып,
жанұяның құндылықтары мен қызығушылықтарын бала бойында қалыптастыруға
талпынған жанұяларды көптеп көруге болады. Мұндай бала кей жағдайларда жеке
шешім қабылдауда қиналады. Балалармен ата – аналардың арасында ортаға
дезадаптация жағдайында тұлғаралық десонанс туғызуы мүмкін. Бұның болмысы
ата – аналардың қойған талабы баланың жеке және жасерекшеліктеріне қарама –
қарсы болады: қоршаған ортадағы адами қарым – қатынастарға қажеттілікке
тыйым салынады немесе ересектердің позициясын өз жекелігіне сәйкес келмейді
деп немқұрайлылық таныту. Жасөспірім алдында жұмыстан келгенше бәрін
әзірлеп қою, олардың пікірін тыңдау, реніштерін бөлісіп, аяушылық білдіру,
мектептегі жетістіктері туралы есеп беру жанұялық демалысқа қатысу, жанұя
проблемасы туралы өз пікірін білдіру және т.б.
Ата – ананың (әсіресе ананың) достық ықыласы баланың бала болуына
мүмкіндік бермейді. Себебі ата – аналар лайықсыз есептегендіктен ата – ана
позициясының мықтылығын көрмейді, не формалсыз қарым – қатынас ортасына
кіріп кетуі мүмкін. Жеткіншектік жаста ересектердің қаталдығына балалар
мойын ұсына бермейді, бірақ өздерінің қызығушылықтарына немқұрайлы қарайтын
болса, өте ауыр қабылдайды. Балалар басқарғысы келеді, өздерінің ықпал
етуші сфераларын белсенді кеңейтеді. Өздеріне көңіл бөлгенді талап етеді
және үнемі ересектер позициясына тікелей немесе астыртын шабуыл жасайды.
Дегенмен қарама – қайшылық пайда болған кезде тез фрустрациялық күйзеліс
пайда болады. Өйткені бұл жаста балалар өздерін қалай ұстау керектігін
білмегендіктен айқай – шу шығарып, мазасызданады.
Формалсыз қарым – қатынас ортасы. Ол арқылы балалар өздерінің
әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі достар табады және жеке құпиялық
қатынастар қалыптастыра бастайды. Достық қарым – қатынас бұл жаста ерекше
құндылыққа ие болады. Олар достарға өте талапшыл келеді және алдау, сату
жағдаяттарын өте ауыр сезінеді. Достық қатынастарды толықтырып, әлеуметтік
педагогиканы жаңа мүмкіндіктермен байытады.
Дәл осы кезде ол өз бетінше тәрбиелеуші күшке айналады. Бұл ресми
педагогикаға қарсы бола тұрса да, онымен санаспауға болмайды.
Жеткіншектердің даму деңгейіне байланысты бір жастағы адамдар бірлестікке
бірігуге мүмкіндік туады. Және отбасы немесе оқу ұжымынан автономды өмір
сүре алады. Олар қарым – қатынас жасау үшін педагогикалық бақыланатын
территорияларда әліде болса, контурсыз тұрақсыз топтарда (Көше
тайпалары), мектепте және отбасында сәтсіздікке ұшырағандар сол топтың
діңгегіне айналады. Олар көшеде тек қана рахаттану, қанағаттану үшін
демалыс, бос уақыттарын көшеде өткізбейді. Тұлғааралық қарым –
қатынастарын, өзара әрекеттерін, мінез – құлық ережелерін, нормаларын және
тұрмыстық салт дәстүрлерін жәй ғана талдау жасағанның өзінде балалар
қоғамда бір – бірінен психологиялық қолдауды іздейтіндіктерін көруге
болады. Біріншіден жеткіншектер бірлестігіндегі қарым – қатынаста көзге
көрінетіндей иерархия болмайды, және мүшелеріне әлеуметтік тұрақты рөл
бекітілмейді. Ешкімге оқшаулануға рұқсат етілмейді. Әрине инициативті
және физиологиялық күшті балалар белгілі бір басымдылыққа ие, бірақ оларға
жасөспірімдердегі көшбасшылар сияқты бұйыруға, басқаруға құқ берілмейді.
Екіншіден көше тайпалары ашық және әрдайым өз адамдарын қабылдауға
әзір. Қаңғыбас балалар кез – келген қалада да бірлестікке кіре алады,
жасөспірімдерде пайда болатын бөтендерге жауласу оларда болмайды.
Үшіншіден өздеріне гуманистік қатынастарымен ерекшеленген бақылаусыз
бірлескен балалар жағдайы жақсы, отбасында үйлесімділік бар құрдастарына
агрессивті болып келеді. [ 32, 94-96 б]
Жеткіншектік кезеңнен кейін жеке тұлғаның дамуындағы ең күрделі кезең
жасөспірімдік кезең басталады. Ол бірнеше атаулар алды: дағдарыс жасы,
екінші дүниеге келу жасы, қателер жасы, жастықтың көлеңкесі және т.б.
Осы кезеңде ересектерге жасөспірімдермен қарым – қатынас жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
психологиялық, педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 8
І тарау. Жасөспірімдердік кезең - әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер ... ... ... .9 -
15
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ...16-22
1.3.Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым - қатынасының психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-37
ІІ тарау. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының
психологиялық - педагогикалық жұмыс бағыттары
2.1. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының психоло-гиялық,
педагогикалық дамыту жұмыстарының әдіс- тәсілдері ... ... ... .38-46
2.2. Тәжірибелік зерттеу жұмысының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... 47-54
III тарау.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55 -56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-58
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59-60
Кіріспе
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2015 – жылға дейін дамыту
тұжырымдамасында әлемдік білім беру кеңітігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы
стратегиялық басымдықтарды белгілеу деп атап көрсетілген болатын. Бүгінгі
азаматтың білімділік шығармашылық ізденіске қабілеттілігі, кәсіпкерлігі
сияқты жеке тұлғалық сапалары елдегі нарықтық экономиканың, саясаттың,
мәдени дамудың түпкі негізіне айналып отырған кезде, барлық білім беру
мекемелерінің басты назарында оқушының жеке тұлғасы тұрмақшы.
Әлеуметтену процесі арқылы ғана адам жеке тұлғаға айналады, рухани,
әлеуметтік, психологиялық даму адам қоғамынан тыс болуы мүмкін емес. Адам
дамуы жүзеге асатын нақты болмыс орта деп аталады. Жеке тұлғаның дамуына
алуан түрлі сыртқы жағдайлар, оның ішінде географиялық орны, әлеуметтік
ортасы, мектеп, отбасы әсер етеді. Қарым – қатынасты интенсивтілігіне орай
алыс және жақын деп бөледі. Қоршаған ортаның әсері деген ұғымды қолдануда
ғалымдар әлеуметтік және отбасылық ортаны меңзейді. Әлеуметтік орта
түсінігіне жалпы қоғамдық құрылым, өндірістік қатынастар жүйесі, өмірдің
материалдық жағдайы, өндірістік және әлеуметтік процестердің ағымының
сипаттамалары да кіреді. Жақын ортаға отбасы, тума – туыс, достар жатады.
Ең жоғары даму деңгейіне адам оның жақын және алыс ортасы оңтайлы жағдай
жасағанда жететіні заңды құбылыс.
Адамның дамуына ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың қайсысы көбірек
әсер етеді? Мамандар көзқарасы екіге бөлінеді: биогенді бағытты ұстанушылар
тұқымқуалаушылық десе, социогенді бағытты ұстанушылар орта дейді.
Гуманистік психологияның неғұрлым айқын өкілдері Карл Роджерс,
Абрахам Маслоу жеке тұлға мәселесін әр қырынан қарастырады. Жеке тұлға
теориясының гуманистік бағытын негіздеуші А.Маслоу тезистерінің бірі
бихевиористік теорияға қарама-қарсы тұлға тұтастығын ұсынады. Демек, тұлға
жекелеген әрекеттердің жиынтығы ретінде емес, тұтас бір даралық ретінде
қарастырылуы қажет.
Ғылымда тұлғаның дамуы физикалық, когнитивтік, психоәлеуметтік,
кәсібилік сияқты 4 салада қарастырылады. Мұндағы:
1) физикалық сала – адамның дене бітімі мен бойының өсуі, сондай – ақ
оның сүйектеріндегі, бұлшық еттері мен сезім органдарындағы болатын
өзгерістер жатады;
2) Когнитивтік сала – мәселелерді шешуге әкелетін, ойлау әрекетіне
жататын психикалық үрдістерден тұрады. Басқаша айтсақ психикалық
үрдістердегі өзгерістер болып табылады;
3) Психоәлеуметтік салаға индивидтің дамуы мен тұлғааралық қарым –
қатынастар кіреді. Дамудың бұл екі аясы өзара байланыса отырып, бір жағынан
Мен - тұжырымдамасының, эмоция мен сезімдердің, екінші жағынан мінез –
құлықтың үлгілері мен әлеуметтік дағдылардың қалыптасуын қамтамасыз етеді;
4) Кәсіби сала. Тұлғаның маман иесі ретіндегі жетістіктерге
жетістіктерге жеткізетін сапаларының дамуы.
Тұлғаның дамуы жалпы диалектикалық, табиғи, әлеуметтік – биологиялық,
психологиялық – педагогикалық, акмеологиялық және әлеуметтік – экономикалық
заңдарға сәйкес жүреді. Бұл үрдістің заңдылықтарына мыналар жатады:
➢ имманенттілік: адамның дамуға деген қажеттілігінің оның
табиғатында болуы. Ол – оның бөлінбейтін бөлшегі;
➢ биогендік: адамның психикалық дамуы генетикалық тетіктермен
анықталады;
➢ биоэнергетикалық: адамның психикалық және физиологиялық жағдайы
оның биологиялық энергиясының қызметінің қалыпты болуымен
сипатталады;
➢ психогендік: адамның - өзін - өзі басқара, өзгерте алатын жүйе,
даму барысында ол өзгерістерге ұшырап отырады;
➢ тұлғалық: жеке тұлға - өзіне тән сапалар жиынтығы, өзіндік даму
варианты бар құбылыс;
➢ стадиялық: жеке тұлғаның дамуы жалпы айналымдық заңға бағынады,
демек пайда болуды, шырқау шегін, солуды, құлдырауды бастан
кешеді;
➢ әрқалыптылық: әр индивид қайталанбайтын жарық жұлдыз, олардың
әрқайсысы өз темпінде, әр түрлі мерзімде дамиды. Өмірде болатын
дағдарыстарды да олар өздерінше бастан өткізеді.
Жасөспірімдік шақ өзгеріс, өтпелі шақ, ауыр – қиын шақ, жыныстық
жетілу шағы болып табылады. Орыс психологы Л.С. Выготский осы жетілу шағын
үш түрге бөледі: органикалық, жыныстық, әлеуметтік пісіп – жетілу. Бүгінгі
заман адамының дамуында бірінші жыныстық жетілуі мен органикалық дамуы
байқалады, кейіннен әлеуметтік дамуы жетіледі, осы кезде жасөспірімдік
кезең пайда болды.
Француз этнографы, тарихшысы Ф.Ариестің айтуынша жасөспірімдік жас XIX
ғасырда пайда болды. Қазіргі уақытта әлемнің дамыған елдерінде өмірдің бұл
кезеңі шекарасының үнемі кеңею тенденциясы бар. Осы күнгі мәліметтер
бойынша, жасөспірімдік жас 10 жылды-11-ден 20-жасқа дейін кезеңді қамтиды.
ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдары Ресейде әртүрлі әлеуметтік бұқара мен
топтардағы (жұмысшылар, шаруалар, интелегенциялар, қызметкерлер,
қолөнешілер) ересектікке өту кезеңіне орай біршама қоңды материал
(Н.А.Рыбникова, В.Е.Смирнова, И.А.Арямова және т.б.) жинақталды. Соның
негізінде Л.С.Выготский: Қоршаған орта ешқашанда дәл жасөспірімдік
кезеңдегідей тұлға ақыл - ойының дамуына әсер етпейді. Интелектуалдық даму
деңгейіне қарай әртүрлі әлеуметтік және бұқаралық топтардың балалары, ұл
мен қыз, қала мен ауыл балалары айқын ерекшеленеді, - деп жазды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында француз психологы Б. Заззо әртүрлі
әлеуметтік – экономикалық, қоғамдық топтардағы жасөспірімдік кезеңнің
ұзақтығын зерттеді. Б. Заззоның айтуынша ересектікке өту кезі 14 жастың
шамасы, яғни жыныстық жетілу кезіне сәйкес келеді. Бірақ оның аяқталуы
әртүрлі болып келеді: жұмысшылар мен төмен біліктілікті мамандарда ол 19
жаста аяқталса, инженерлік – техникалық мамандарда 20 жасқа дейін,
кәсіпкерлер мен еркін маман иелерінде 21- ге дейін созылады дейді. Тұтас
алсақ жасөспірімдік кезең 4 – 7 жыл аралығына созылады.
80 – ші жылдардың басында Н.Н. Толстой жасөспірімдерде нағыз өтпелі
кезең алтыншы және сезігінші сыныптарға сәйкес келіп, 13 жас дағдарысын
бастарынан өткізеді деді.
Қазіргі кезде елімізде және әлемде болып жатырған көптеген өзгерістер,
бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ену үшін әлеуметтенген, қоршаған
ортамен қарым – қатынас жасай білетін, өзін - өзі жүзеге асыра алатын,
ертеңгі қоғамның белсенді мүшесі – жеке тұлғаны тәрбиелейтініміз анық. Бұл
мәселелер тақырыбымыздың көкейтестілігін анықтап, дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасының
психологиялық, педагогикалық негіздері деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым –
қатынасының педагогикалық – психологиялық негізінде әлеуметтендірудің, өзін
- өзі жүзеге асырудың, өмір құндылықтарын айқындай білуге, өскелең ұрпақты
қалыптастыруға жағдай жасайтын жолдарды, әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жасөспірімнің қоршаған ортасы: мектеп,
отбасы, қоршаған орта сауатты қолдау көрсетсе жасөспірімдік кезеңнен, 13
жас дағдарысынан жасөспірімдер сәтті өтіп, әлеуметтенген тұлға қалыптасар
еді.
Зерттеу нысанасы – жасөспірімдік кезеңдегі оқушылар.
Зерттеу пәні – жасөспірімдер психологиясы, әлеуметтік орта және қарым
– қатынас психологиясы.
Зерттеудің мақсаты, болжамы және пәніне сәйкес зерттеуге төмендегідей
міндеттер қойылды :
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасын дамытудың ғылыми-
теориялық негіздерін саралау;
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасынының педагогикалық
- психологиялық негіздерін зерттеу;
• жасөспірімдердің қоршаған ортамен қарым – қатынасын арттыру бойынша
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Қойылған міндеттерді шешу үшін төмендегідей зерттеу әдістері жүргізілуі
тиіс:
• Философиялық, педагогикалық және психологиялық, т.б. әдебиеттерге
теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
• Теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғы, теориялық және
эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі,
прогностикалық модельдеу;
• Психодиагностикалық әдістер (әңгімелесу, тест, анкета) арқылы зерттеу
жүргізілген жалпы орта мектептің жасөспірімдерінің (7 – 9 сыныбындағы
оқушылардың) қоршаған ортамен қарым – қатынасын зерттеу, эксперттік
бағалау, құжаттарды зерттеу, оқушылардың іс-әрекетінің нәтижелерін
зерттеу, констатациялау және қалыптастырушы эксперимент элементтерімен
жұмыс, нәтижелерді өңдеу әдісі (статистикалық, нәтижелерді бейнелеудің
графикалық әдісі).
Зерттеудің теориялық негіздері ғылымда талқыланған зерттеулер жеке тұлға
мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттестігі теориясы (Л.И.Божович,
Б.Т.Лихачев, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий және т.б.), әлеуметтену
тұжырымдамасы (Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, Л.С. Выготский, И.С. Кон, В.С.
Мухина, А.В. Петровский), оқу іс-әрекеті мотивациясы және мотивтерін
қалыптастыру тұжырымдамалары (В.Г.Асеев, В.К.Вилюнас, В.И.Ковалев,
А.Н.Леонтьев, М.Ш.Магомед-Эминов, Д.Н.Узнадзе, П.М.Якобсон, Дж.Аткинсон,
Г.Холл, А.Маслоу, Х.Хекхаузен, А.К.Маркова, Т.А.Матис, және т.б), оқу-
тәрбие мекемелерінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің түрлі педагогикалық
астарларын жан-жақты қарастырған Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, К.Б.Жарықбаев,
К.Ж.Қожахметова, Л.И.Керимов, А.А.Бейсенбаева, Т.С.Сабыров, Г.А.Уманов,
Р.М.Қоянбаев сияқты белгілі қазақстандық ағартушылардың тұжырымдамалары.
Зерттеу базасы: Қаратөбе ауданы, Мұхит ат. жалпы орта білім беретін
мектептің 7 – 9 сынып оқушылары.
І тарау. Жасөспірімдердік кезең - әртүрлі тұжырымдама тұрғысынан
1.1. Жасөспірімдер дағдарысы және классикалық зерттеулер
Жасөспірімдік кезеңді әдетте шұғыл өзгеріс, өтпелі, сынақ кезеңі,
бірақ көпшілігіне жыныстық жетілу кезеңі деп сипатталады. Ата-ананың бала
дамуын отбасын құрғанға дейін бақылау кезеңінде XIX ғасырда жасөспірімдік
жас пайда болады.
Жұмысшы ортадан шыққан баланың бозбала және балаң жігіттік шақтағы
сапалары анық емес, жұмырланған, жұтаң, ал таза, толық, кең дамуды қоғамның
оқыған қауымының балаларынан көруге болатынын зерттеушілердің өзі
мойындайды, жасөспірімдік кезеңнің көрнекті психологиялық тұжырымдамалары
буржуазиялық армандағы жасөспірімді зерттеу негізінде ғасырдың басында
дүниеге келді.
Ст. Холл адамзат тарихында жасөспірімдік кезеңнің жеке тұлғада дамуы
романтизм дәуіріне тұспа-тұс келеді деп санады. Жануарлар, алғашқы адамдар,
жабайылар тенденциясы әлеуметтік өмір талаптарымен тоғысқан кезде,
жасөспірімдік кезең хаос дәуірін тудырады. Оның бүліктік балаң жігіт
кезеңі, стреске және дау-дамайға толы, онда тұрақсыздық, ынта, абыржу
басым, қарсылық заңы билеген кезең туралы түсінігі психологияға терең енді.
Ст. Холл ең алғаш жасөспірім мінезінің амбиваленттілігі (әсері тепе-
тең) және парадокстылығын сипаттады, ол осы жасқа тән негізгі бірнеше
қайшылықтарды анықтады. Жасөспірімдердегі шамадан тыс белсенділік қажуға,
аса көңілділік мұңға ауысады, өзіне сенімділік ұялшақтық пен қорқақтыққа
айналады, өзімшілдік альтруистікке, жоғары адамгершілік тілектер төменгі
түрткілерге, қарыс-қатынасқа талпыныс апатияға, білімге құштарлық ақыл-ой
селсоқтығына, оқуға құмарлық-оны жек көруге, жаңашылдыққа талпыныс
ескішілдікке, байқампаздық шексіз талқылауға ауысатынын атап айтты. Ст.
Холл бұл кезеңді Дауыл мен тегеурін кезеңі деп орынды атады.
Ст. Холл жасөспірімдік кезеңнің мазмұнын өзіндік сананың тоқырауы деп
сипаттады, егер адам бұл кезеңді жеңсе, онда жекелік сезімі оянады деді.
Ст. Холлды өтпелі кезең психологиясының атасы деп атайды, себебі ол
ең бірінші бұл құбылысты түсіндірді, қиыншылықтарды ашып, тұжырымдама
ұсынды. [ 29, 146-152б]
Немістің философы және психологы, жасөсіпірдік шақты зеттеуші
Э.Шпрангер жасөспірімдік кезеңнің мәдени-психологиялық тұжырымдамасын
жасақтады. Э. Шпрангердің айтуынша жасөспірімдік кезең мәдениеттік өсу
кезеңі. Сананың дамуы сол дәуірдегі жеке сананың объективтік және
нормативтік рухы деп жазды ол.
Жасөспірімдік кезең үнемі Дауыл мен тегеурін кезеңі бола ма деген
сұрақты талқылай отырып, Э.Шпрангер балаң жігіттік кезең дамуының үш түрін
сипаттайды.
Бірінші түрінде жасөспірімдік кезең аяқ астынан құйындататын тоқырау кезеңі
және балаң жігіттік жас екінші дүниеге келгендей күй кешіріп, нәтижесінде
жаңа мен пайда болады. Екінші түрінде даму бірқалыпты, жәй біртіндеп
жүреді, жасөспірім ересектікке жеке тұлғалық терең және маңызды
өзгерістерсіз өтеді. Үшінші түрінде жасөспірім даму процесінде өзі белсенді
және саналы түрде өзін тәрбиелейді, қалыптастырады, ішкі мазасыздану мен
тоқырауды өз ерік күшімен жояды. Бұл өзін-өзі бақылау және өзіндік тәртіп
жоғары деңгейде дамыған адамдарға тән.
Э.Шпрангердің айтуынша, бұл жастың маңызды өзгерісі меннің ашылуы,
рефлексияның пайда болуы, әр жасөспірім өзінің жекелігін, даралығын ұғынуы.
Психологияның басты міндеті тұлғаның ішкі әлемін ұғынуы тарих пен
мәдениетке тығыз байланысы тұрғысынан келсек, Э.Шпрангер жасөспірімнің
өзіндік санасын, құнды бағытын, әлемді тануын жүйелі зерттеудің бастамасын
қалады.
Э.Шпрангер адам өмірінде ең терең әсерлену-махаббат туралы және оның
жасөспірім мен бозбалалық жаста көрінуін түсінуге тырысты. Ол махаббаттың
екі жағын психологиялық тұрғыдан сипаттады, олар эротикалық және сексуалдық
болып екіге бөлінеді және бір-бірінен әсерлену сапасы өзгеше және сананың
әртүрлі алаңына жатады.
Бастапқыда эстетикалық махаббат немесе эротикалық басқа санамен
бірігу, оны сезіну, сыртқы тұлғасын көру арқылы оны сезіну. Э.Шпрангер
эротикалық сезімнің үш деңгейін анықтайды:
Бірінші өзінің жетілуіне қарай жас адам ішкі, рухани әдемілікті сезінуді
үйренеді.
Екінші басқа адамды белгілі бір мағыналы пішінде рухани білім ретінде
қабылдауын саналы түсінуі.
Үшінші саналы ұнату эстетикалық қатынастағы жандар үндестігі және терең
құндылықтарға бірге әсерлену негізінде пайда болады.
Жасөспірім үшін мұратқа сенімділік сүйікті адамға сеніммен тең.
Балаң жігіттің эростық күшінің көзі-деп жазады Э.Шпрангер,-оның
бағытталған нақты сыртқы көрінісінен гөрі, өзіндік ішкі өмірінің барлық
түрлері болып табылады.
Сексуалдылықты Э.Шпрангер саналы және тұлғаның әсерлену кешені және
арнайы рахаттану сезімдеріне құмарлығы деп сипаттайды. Алғашқы әрленген
сексуалдылық сезім құпия, бейтаныс заттардың алдында үрей, қорқу
сезімдерімен байланысты. Сонымен бірге бұлыңғыр, тыйым салынған нәрселермен
байланысқан ұялу сезімі араласады. Жасөспірімнің өзін кем санау және
ыңғайсыздық сезімінен туындаған әсерлер тек әлем алдындағы қорқыныштан
емес, сонымен бірге адамдардан, тіпті адамдарға жабығудың пайда болуына
септігін тигізуі әбден мүмкін (ұялшақтық пен жүрексіздік оның қарапайым
түрі). Қорқудың себебін сексуалды әрленген әсерлердің рухани ортаға
әсерінен іздеу керек. Жасөспірімге қорқақтық пен тоқырау жағдайларымен
күресуге, үлкен, таза махаббат пен мұратқа талпыныс күші көмектеседі.
Жасөспірім санасында эротикалық және сексуалдылықтың әсері бір-бірінен
өзгеше. Өтпелі кезеңде эротикалық, не эстетикалық махаббаттың тән
құмарлыққа ауысуы таза махаббатты бұзуы мүмкін. Бұл екі жақтың (эротикалық
және сексуалдылық) келісуін Э. Шпрангер есею белгісі деп санады. [ 21,
112-115б]
Ш. Бюлердің еңбектерінде жасөспірімдік кезең пубертат ұғымы негізінде
түсіндіріледі. Пубертаттық кезең – жетілу кезеңі, жыныстық жетілу стадиясы,
одан кейінде адамда бірталай уақыт дене өсімі жалғаса береді. Ш.Бюлер
пубертаттық мерзімге дейінгі уақытты балалық шақ, ал соңғы кезеңін жастық
жас деп атады.
Психологиялық пубертеттық адамның биологиялық қажеттілігінің жетілуі,
яғни қосымша қажеттіліктің пайда болуы. Оның ойынша жасөспірімдік кезеңдегі
әсерленулердің тамыры дәл осы өмірлік құбылыстың салдарында дейді.
Жетілумен қатар жүретін сыртқы және ішкі қозулар жасөспірімді өзіндік
қанағаттану мен жайбарақаттық күйінен шығарып, қарсы жыныс өкілін іздеуге
және қарым - қатынас жасауға түрткі болу қажет. Ш.Бюлер психикалық
физиологиялық пубертаттықтан ажыратады. Оның пікірінше мәдениеттің өсуіне
байланысты психикалық пубертаттық кезең ұлғаюда, ал бұл осы кезең көптеген
қиыншылықтардың себепшісіне айналуда.
Ұлдарда физиологиялық пубертаттық 14 – 16 жас аралығында, ал қыздарда
13 – 15 жас аралығында өтеді. Әрине қала мен ауылдың, әртүрлі елдердің
айырмашылығы болады және климатта бірталай әсер етеді. Пубертаттықтың ең
төменгі қалыпты бастауы 10 – 11 жас, ал жоғарғы шегі -18 жас.
Ал өтпелі кезеңнің психологиялық симптомдары ерте басталады, тіпті кей
жағдайда 11-12 жаста көріне бастайды. Олар төбелескіш, жүгенсіз, үлкен
жасөспірімдердің ойындары әлі түсініксіз, ал балалар ойынынына өздерін
ересек көреді. Бұл фазаны Ш.Бюлер психикалық пубертаттықтың бастауы дейді.
Осы фазадан кейін екі маңызды фаза жалғасын табады, оны Ш.Бюлер
пубертаттық және жастық деп атайды. Олардың арасында шекара 17 жаста
болады.
Жоғары сезімталдылық пен абыржу, мазасыздық және тез қозғыштық күй,
сонымен қатар дене және рухани сырқат күйлері жасөспірімдердің
дөрекіліктерінде пен қылықтарында көрініс табуын Ш. Бюлер негативті фазаның
негізгі ерекшеліктері екенін айтты. Жасөспірімдер өз - өздеріне разы
болмауы сыртқы ортаға шығады. Олар өз жағдайларының жақсы еместігін, мінез
– құлықтарының нашарлығын, олардың талаптары мен жағымсыз қылықтары
ешқандай себептермен ақталмайтынын біледі, олар басқа адам болғысы келеді,
бірақ олардың денесі, болмысы оларға бағынбайды, - деп жазды Ш.Бюлер.
Ш.Бюлер жасөспірімдердің өзін жек көруі мен қоршаған ортаға жауласуы
бір мезгілде де болуы мүмкін, не кезектесуі мүмкін, бұл оны өзін - өзі
өлтіру ойына жетелеуі мүмкін дейді. Күнделікті, бір сарынды өмірден тыс
құпия, тыйым салынған, ерекше нәрселерге олардың ішкі талпыныстары
қосылады. Осы кезеңде тыңдамау, тыйым салынған әрекеттермен айналысудың
тартылыс күші басым болады. Жасөспірім өзін қоршаған ересектер мен
құрдастары әлемінде бөтен сезінеді. Бұл құбылыстардың салдарынан
жасөспірімдердің жұмысқа қабілеті төмендейді қоршаған ортадан оқуланады
немесе оларға белсенді қарсылық көрсетеді және асоциалды әрекеттер жасайды.
Негативті фаза ұлдарда 14 пен 16 жас аралығы, қыздарда 11 мен 13 жас
аралығында өтеді. Негативті кезеңнің аяқталуы дененің жетілуімен
сипатталады. Содан кейін екінші фаза – позитивті фаза басталады.
Позитивті кезең біртіндеп басталады, жасөспірім алдында оған дейін көңіл
аудармаған қуаныштардың жаңа көзі пайда болады. Ең бірінші табиғатты
сезіну - саналы түрде әдемілікті сезінуді бастарынан өткізеді. Оңтайлы
жағдайда өнер мен ғылым қуаныш көзіне айналады. Ересектер адам үшін нағыз
бақыт көзі болып табылатын құндылықтар әлемінің есігі жастық шақта алғашқы
рет ашылады, - деп атап өтті Ш.Бюлер. [ 21, 341-342]
Г.Герцер зертттеулері мазмұнының маңыздылығы жыныстық жетілу кезеңінің
негативтіктен позитивтік кезеңге ауысуын көрсетуі. Г.Герцер негативті
кезеңге өтуді алғашқы белгісі 70% қыздарда бірінші шығармашылық жұмыс
әдеби шығармалар болады, дегенмен олардың оқу үлгерімінің төмендігіне қарай
оларды жазуға қабілетсіздер деп сипаттауға болады. Негативтік кезең соңына
қарай көптеген қыздарда әдеби шығармаларда жазуға талпыныс пайда болады:
хат жазу, күнделік жүргізу, өлең шығару. Қыздардың бұл жағымсыз кезеңге
дейін шығармашылықпен шұғылданғандары, осы кезеңге түскенде шығармашылықтың
үзілетінін айтқан жөн. Негативтік кезең аяғында армандау кезеңі басталады,
ол 13-тен 16-ға дейін созылады.
Ұлдар негативтік кезеңге түскенде, оларда досты сағыну пайда
болады, бірақ ол енжар көрінеді. Негативтік кезеңнің аяғына қарай
жасөспірім досты қарқынды іздеп және оны табады, соңынан олардың достық
қатынастары сақталмауы мүмкін. Сонымен досқа қажеттілік және оны табу
негативтік кезеңнің позитивтік кезеңге ауысуының ерекшеліктерінің бірі
болып саналады.
Л.С. Выготский жасөспірімдік кезеңде ойлаудың дамуына баса назар
аударды. Ойлау дамуындағы маңыздылық- түсінік білімін жасөспірімнің
меңгеруі, ал ол жоғары ақыл іс-әрекет түрлеріне, әрекеттің жаңа тәсілдерін
қолдануға апарады.
Бұл кезеңде қиялдың дамуында үлкен өзгерістер болады. Абстракциялық
ойдың әсерінен қиял фантазияға айналады. Жасөспірім өзінің іс-
әрекеттерін мойындауға әзір, ал қиялын асыл құпиядай жасырады.
Л.Выготский сонымен қатар бұл жаста пайда болатын екі жаңа құрылым,
рефлексияның дамуы және оның негізінде өзіндік сананың жетілуін атап өтті.
Жасөспірімнің оқу іс-әрекеті қоршаған әлемге бағыты, өзіне бұрылыс
жасайды. Бастауыш класс жасы соңында балада жаңа мүмкіндіктер пайда болады,
бірақ ол өзінің әлі не, кім екенін білмейді. Мен қандаймын? деген сауал
шешімін шындықпен тоғысу жолы арқылы табуға болады. Өзіндік өзгеріс алдымен
психологиялық тұрғыда пайда болады, нәтижесінде оқу іс-әрекеті дамиды,
содан соң физиологиялық өзгерістермен толысады. Бұл өзі - өзіне бағытталуын
одан әрі күшейтеді. Бұл кезеңнің маңызды жаңа құрылымы жасөспірімнің өзі
туралы ойы бала секілді емес, ол өзін ересек ретінде сезінеді, талпынады,
санасуға тырысады, баламын деп есептемейді, бірақ толық, нақты ересектік
түйсік әліде жоқ, сонымен бірге жасөспірімде қоршаған ортаға ересекпін деп
жариялау қажеттілігі оянған.
1.2. Ересектіктікті зерттеудің жаңа тенденциялары
Л.С. Выготскийдің мәдени – тарихи тұжырымдамасында және оның
ізбасарларының атап көрсеткеніндей жасөспірімдік кезең туралы европалық
және американдық даму психологиясының биологиялық түсініктемелеріне
қарамастан жасөспірімдік шақты зерттеудегі жаңа тенденциялардың пайда
болуына және оны түсінуге қажетті түрткі бола білді.
Л.С. Выготский жасөспірімдердің қызығушылық проблемаларын
жасөспірімдердің психологиялық даму проблемасының кілті ретінде
қарастырды. Жасөспірімдік кезеңде ескі қызығушылықтардың бұзылып, жоғалып,
жаңа қызығушылықтар дамитын жаңа биологиялық негіз пайда болады.
Жасөспірімдік кезеңдегі қызығушылықтарды Л.С. Выготский бірнеше
негізгі топтарға бөлді. Оның ішінде сыртқы ортаға байқалатын басым
қызығушылықтарды доминантты деп атады. Оның өзі эгоцентрикалық басымдылық
(жасөспірімнің өз тұлғасына қызығушылығы); қашықтық басымдылық (кең, үлкен
масштаб бойынша ұстаным); күшею, нығаю басымдылығы (қарсыласу, қырсықтық,
сотқарлық, тәрбиеге қарсылық, негативті көріністер); романтикалық
басымдылық (жасөспірімнің бейтаныс әлемге, тәуекелге бел буу, қызықты
оқиғаларға, батырлыққа талпынуы);
Ж. Пиаже мен Л.С. Выготский жасөспірімдік кезеңде ой танымдық
процесінің дамуына ерекше көңіл аударды. Жасөспірімдердің түсінік процесін
игеруі, ол интеллектуалды іс - әрекеттің жоғары формасы болып табылады,
яғни ой дамуының басты көрсеткіші.
Л.С. Выготский: Шындық болмысты түсіну, басқаны және өзін түсіну
ойдың түсіну әлемі болып табылады деді. Жасөспірімдерде қиял таным
процесіде жаңа сипатқа ие болады. Олардың қиялы интимдік сферада дамиды,
басқа адамдардан оны құпиялайды, ойлаудың субьективті формасына айналады.
Сонымен қатар жасөспірімдік шақта рефлексия дамиды, оның негізінде өзіндік
сана қалыптасады. [ 21, 353-356 б]
Д.Б. Элькониннің жасөспірімдік кезең тұжырымдамаларында оқу іс -
әрекеті әлемге бағыттаталудан әр жасөспірімнің өзіне бағытталуына бұрылыс
жасайтынын айтады. Бастауыш мектеп жасының соңына қарай балада жаңа
мүмкіндіктер пайда болады, бірақ бала оның мәнін түсінбейді. Мен кіммін?
деген сауалдың жауабы болмыспен беттескен де ғана табылады. Жасөспірім
дамуының ерекшеліктері келесі белгілерде көрінеді:
• Ересектермен қатынасында қиындықтар туындайды: тайталасу,
сәттіліктерді бағалағанда немқұрайлылық танытуы, негативтілік,
мектептен кетуі, себебі бала үшін маңызды істердің бәрі сыртқы ортада
болып жатқандай болады;
• Балалар компаниясы, дос іздеу, түсінетін адам іздеу;
• Бала күнделік жүргізуді бастайды. Көптеген зерттеушілер құпия
дәптерлер мен күнделіктер туралы айтады, ол жасөспірім үшін еркіндік
баспанасы, онда оған ешкім және ешнәрсе қысымшылық көрсетпейді.
Жасөспірімнің өз билігі өзінде, өзінің ішкі және мазасыздандыратын
ойларды, байқағандарын күнделікке еркін, тәуелсіз жазады.
Д.Б. Элькониннің айтуынша жасөспірімнің өзіндік өзгеруі алғашқыда
психологиялық тұрғыдан ұғынылады, содан соң оқу іс - әрекеті дамуының
нәтижесінде дене өзгерісі беки түседі. Бұл өзіне бұрылысты одан әрі интимді
етеді.
Жасөсірім өзін ересекпен салыстыра отырып, араларында ешқандай
айырмашылық жоқ деген тоқтамға келеді. Ол қоршаған ортаның өзін бала
ретінде есептемеуін талап етіп, өз құқықтарын кеңейтеді. Бұл жастың орталық
жаңаобразы бала емеспін ұстанымының пайда болуы, өзін ересек ретінде
сезіну, қоршаған ортаның ересек ретінде қабылдауына зор қажеттіліктің пайда
болуы.
Т.В.Драгунова ересектіктің түрлерін бірнеше топқа бөледі:
• Ересектіктің сыртқы белгілеріне еліктеу – темекі шегі, карта
ойнау, алкоголь тұтыну, ерекше лексикон, ересектердің киімінің
сәндік үлгісіне, шаш үлгісіне еліктеу, косметика, әшекей –
бұйым, дәрі – дәрмек қабылдау, демалу тәсілдері, көңіл көтеру
жолдары т.б. Көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу себебін
әлеуметтанушылар мен заңгерлер мәдени шаралардың төмен деңгейі
дейді, соның салдарынан танымдық қызығушылық төмендейді, өмір
құндылықтарына сәйкес уақытты жеңіл өткізудің спецификалық
ұстанымы қалыптасады.
• Жасөспірім ұлдардың нағыз азамат қасиеттеріне теңестірілуі.
Бұл күш, батырлық, шыдамдылық, ер жүректік, ерік – жігер,
достыққа адалдық т.б. Өзіндік тәрбие құралы спортпен айналысу
болып табылады. Соңғы уақытта сан ғасырлар бойы ер азамат
қасиеттері болып есептелінген қасиеттерді көптеген қыздар бойына
дарытуға тырысуда.
• Әлеуметтік жетілу. Бұл ересек пен баланың біріккен іс - әрекеті
жағдайында. бала ересек көмекшісіне айналғанда пайда болатын
қасиет. Әдетте мұндай жағдай қиындық кезеңді бастан кешіріп
жатқан отбасында байқалады, онда жаөспірім ересек рөлін
атқарады. бауыр, туыстарын қамқорлайды, жанұя тыныштығы
жасөспірімнің өмір құндылығына айналады. Көптеген ұлдар
ересектердің іскерліктерін (дәнекерлеу, ағаш жону, фотоға түсіру
т.б.) меңгеруге талпынады, ал қыздар тамақ әзірлеу, тоқы, тігу
т.б. ісмерліктерді меңгереді.
Мұндай іс - әрекеттерге бейім кезең - жасөспірімдік кезең, әрі мұны
психологтар құптайды, себебі көптеген жасөспірімдердің бос уақытын осындай
пайдалы іс - әрекетке жұмылдыру арқылы көптеген проблемалардың алдын
аламыз.
• Интеллектуалдық есею. Ол жасөспірімдердің жаңаны білуге және
беймәлім нәрсені шебер меңгеруге ұмтылысынан байқалады. Мектеп
бағдарламасы шеңберінен тыс шаралар мазмұны (үйірмелер,
мұражайлар, интернет . т.б.) жасөспірімдердің танымдық іс -
әрекетін ынталардырады. Олардың дүние танымының кеңдігі - өз
бетімен жұмыстануларының нәтижесі. Соңынан оқушылардың өзіндік
білім жетілдіруіне айналады.
Жасөспірімдердің құрдастарымен қарым – қатынасы – іс - әрекеттің басты
типі. Ол арқылы әлеуметтік мінез – құлық, моральдық нормалар меңгеріліп,
тепе – теңдік қатынас және бірі – біріне сыйластық қалыптасады.
Жасөспірім үшін мектепте маңызды не? Балалар бір - бірімен қарым –
қатынас жасайды, жолдастық кодекс негізінде қатынас қалыптасады, толық
сенімділік және өзара түсіністікке талпынады. Бұл кезде оқу іс - әрекетті
артқы кезекке ысырып, қарым – қатынас іс - әрекеті алға шығады. Ең маңызды
оқиғалар үзілісте болады. Жасөспірімдер бар құпияларымен, кезек
күттірмейтін мәселелерін үзілісте шешеді. Мұғаліммен қарым – қатынастың
қызықты үлгісі қалыптасады: жасөспірімнің ұжым ішінде алатын орны,
мұғалімнің қойған бағасынан да маңызды болады. Осы кезеңде бірге ойлауға,
арманмен жұмыстануға мүмкіндік туады, өзіндік талпыныс пен жеке
қуаныштардың болуы ішкі өмірдің дамуында ерекшелікке ие болады.
Жеке тұлғаның қалыптасуы үшін қарым – қатынас іс - әрекеті өте
маңызды. Осы іс - әрекет арқылы өздік сана қалыптасады. Бұл жастың негізгі
жаңа бейнесі - әлеуметтік сана. Л.С. Выготский бойынша сана біріккен
білімді білдіреді. Бұл білім қатынастар жүйесінде, ал өздік сана – бұл
қоғамдық білім, ойдың ішкі жоспары.
Өз мінез – құлқын бақылау, оның негізінде моральдық нормаларды жобалау
жеке тұлға қасиеттері болып табылады. Д.Б. Эльконин: жасөспірімдік
кезеңдегі жаңа образ судағы тамшы секілді жасөспірімнің қыз балаға
қатынасында көрініс табады: жеке тұлғаның меңгерген барлық моральдық
нормаларын көру үшін бұл қарым – қатынасқа қараудың өзі жеткілікті, -
деді.
Л.И.Божовичте өтпелі кезеңнің бастамасында жалпы психикалық дамудың
жаңа, ауқымды қызығушылықтар, жеке талпыныстар және өз беттілікке талпыну,
өмірде ересектік позиция ұстану. Л.И.Божович пайда болған
қажеттіліктермен өмір иірімдеріндегі сәйкессіздік, оларды жүзеге асырудың
мүмкіндігінің аздығы, кез – келген жас дағдарысына тән деп санады. Дегенмен
жасөспірімнің өмірі қанша жерден субьективті (кейде объективті) болса да,
оған болашақ бұлыңғыр болсада ол болашаққа негізделген.
Л.И.Божович жасөспірімдік кезеңді сипаттай отырып былай деді: Осы
кезеңнің барысында баланың әлемге және өзіне қатынасы сынады, қайта
құрылады, .. және өздік сана мен өздік айқындалу процестері дамиды, соңында
оқушы өзінің жеке өмірін, өмірлік позициясын қалыптастырады.
Өтпелі кезеңде әртүрлі психика сфераларында өзгерістер болады.
Мотивация түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Мотив мазмұнында өмірлік көзқарасқа
қатысты болашақ өмір жоспарының мотивтері бірінші кезекке шығады. Мотив
құрылымында иерархиялық жүйе болады. Мотив әрекетінің механизміне
тоқталатын болсақ, енді жасөспірім тікелей әрекет етпейді, ол саналы
қойылған мақсат пен саналы қабылданған шешімге байланысты пайда болады.
Л.И. Божовичтің пікірінше жасөспірімдердің мотив сферасында жаңаобраз пайда
болады дейді.
Оқушылардың мотивациялық сферасы мен адамгершілік санасының дамуы тығыз
байланысты және осы кезеңде өзгеріске ұшырайды. Л.И.Божович: өндіріс,
ғылым, көркем сурет және т.б. салаларда,яғни қарым – қатынасты талап ететін
кез – келген іс - әрекетте адамгершілік нормалар қалыптасады, - деді. Бала
өзі үшін маңызды өмір жағдаяттарында нақты адамгершілік әрекеттерді жүзеге
асырғанда ғана адамгершілік нормаларды игерді деуге болады. Бірақ мұны
игеру әрдайым оңай емес. Жасөспірім әртүрлі әрекеттерді жасай отырып,
нәтижесінде өз әрекеттерінің мазмұны байи түседі. Нәтижесінде жасөспірім
жеке жағдаяттарда не істеу керектігін үйренеді, бірақ әлі де болса жалпы
адамгершілік ұғымды түсінбейді, - дейді Л.И. Божович. Адамгершілік
облысында болатын бұл өзгерістер өте терең және көпшілік жағдайда
мұғалімдер мен ата – аналар тарапынан ескерілмей қалады. Бірақ осы кезеңде
жасөспірімдердің адамгершілік тәжірибесі мен көзқарастарының аздығы,
тұрақсыздығына орай жоспарлы педагогикалық ықпал өте қажет.
Адамгершілік нанымның негізі балалық кезеңде пайда болғанымен өтпелі
жаста анық көрініп, қалыптасады.
Л.И. Божовичтің пікірінше нанымда оқушылардың кең өмірлік тәжірибесі
көрініп, адамгершілік нормалар тұрғысынан талдайды және жалпылай отырып,
іс - әрекет пен мінез – құлықтың спецификалық мотивтері қалыптасады.
Нанымның дамуымен қатар адамгершілік көзқарас қалыптасады, ол
жасөспірімнің қажеттіліктері мен талпыныстар жүйесінде сапалы алға жылжуға
әкеледі. Оның бәрі жеке тұлғаның қасиеттерін тұрақтандырып, оның
бағыттылығын анықтайды және адамға нақты жағдаяттарда тез өзіне тән
адамгершілік позиция ұстануға мүмкіндік береді.
Өтпелі кезеңнің соңына қарай пайда болатын жаңаобраздың біреуін Л.И.
Божович өзіндік анықталу деп атады. Субьективті көзқарас бойынша әр
адамның өзін қоғамның бір мүшесі ретінде сезіну жаңа қоғамдық позициясын
нақтылайтынын сипаттайды. Өзіндік анықталу мектепте оқу жылының соңында
пайда болады, оқушының өз болашағы проблемасын шешуде көрінеді. Өзіндік
анықталу қарапайым болжам мен арманнан айырмашылығы бар. Ол субьектінің
талпынысы, қалыптасқан қызығушылықтарына негізделеді, мүмкіндігі
ескеріледі, қоршаған орта жағдаятын ескереді, ол жасөспірімдердің өмірлік
көзқарасымен, мамандық таңдауына сүйенеді.
Бірақ нағыз өзіндік анықталу Л.И.Божович атап көрсеткендей аяқталмайды,
ол жүйелі жаңаобраздың пайда болу мен ересек адамның ішкі позициясының
қалыптасуымен байланысты, ол кейінірек пайда болады және бала тұлғасының
онтогенетикалық дамуының соңғы аяқтаушы сатысы болып табылады.
Жасөспірімдік кезең ересектікке өту кезеңі, оның өту ерекшеліктері
барлық алдағы өмірде өз ізін қалдырады. ІХ ғ. А.И. Герцен: Заң бойынша
кәмелетке толу жасы 21 жас деп айқындалған. Шындық өмірде арифметикадан бас
тартсақ 20 жастағы қарияны, 50- дегі жас жігітті кезіктіруге болады. Жас
бола білмейтін адамдар бар. Біреулер үшін жастық шақ дәуір, ал біреулер
үшін ол – тұтас ғұмыр. Жастық шақта Жастық шақта көрге апаратын міндеттілік
бар, бірақ барлығы емес: жігіттік қиял мен романтикалық қызғушылық шалда
басылмаса өте аянышты, ал кемпірде көрініс тапса күлкілі болып көрінеді.
Жастық шақта тоқталып қалу сұрқиялық, сондықтан ешбір жаста да кідіруге
болмайды, өмірде өз ағымыңмен өте білу керек, - деп жазды.
1.3. Жасөспірімдердің әлеуметтік ортамен қарым - қатынасының психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктері
Педагогика өкілдері адамдар туралы тығыз байланысқан ғылымдардың
жинақтаған білімдерін тәрбие практикасында қолдануда сәйкесінше зерттеу
әдістерінің негізі болатын базистік түсініктерге сүйену қажет. Әйтпесе тек
ұғымдар ғана емес, жасөспірімдерді бағалау мотивтері, қызығушылықтары,
қажеттіліктері және мүмкіндіктері де шатастырылады.
Н.К. Крупская жасөспірімдердің рухани әлемін жартылай бала, жартылай
ересек, яғни балалықпен қоштасқан, ал ересектікке әлі енбеген кезең
деп сипаттады. 11-12 жас пен 15 жас аралығы өтпелі кезең, балалықтан
жастыққа өту жасы. Ол мектепте негізгі сатымен (5-9 сынып), жалпы өмірлік
әрекеттердің дамуы мен ағзаның терең қайта құрылуымен сипатталады.
В.Д. Семеновтың айтунша 10 мен 13 жас аралығы жеткіншектік кезең, бұл
жас жеке тұлғаның дамуында бөлек саты емес, 7 мен 14 жас дағдарыстары
аралығында 2 – ші саты болып табылады. Бұлай бөлудің оңтайлы жағы бар,
өйткені жеткіншек психологиясы, яғни әлеуметтік даму қажеттіліктері
бастауыш сынып оқушысына ұқсас болады, ал жасөспірімдер жоғары сынып
оқушыларына немесе кәсіптік мектеп оқушыларына көбірек ұқсайды. [ 32, 82-89
б]
Тәрбиенің сыртқы жағдайын өзіндік бағалау мен тәрбиелеу басты рөлде
болсада, сыртқы ортаны белсенді зерттеу қажеттілігі туындайды.
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі жүзеге асатын қарым – қатынастың 3
сферасы, адамға әсеріне қарай олардың құндылық бағыттылығының маңыздылық
деңгейлері салыстырылады.
Оқушы үшін ұжымдағы қатынастың әлі де маңыздылығы басым. Басқару, не
болмаса кішкене болсада көзге түсу рөлі үшін оқушыларда бәсекелестік
болады. Күнделікті зейін жеткіншектің намысына тиеді, ал психологиялық
оқшаулану, қоршаған ортаны ұнатпайтынын сезіну ауыр тиеді. Дегенмен бұрын
қолайлы, не қолайсыз факторлар мұғалімнің қолында болса, бұл жасқа келгенде
психологиялық әсер ету факторлары көбейе түседі.
Біріншіден педагог бейнесі оқушының алдында қалай өзгеріске
ұшырайтынына тоқталайық. Оқушының әлеуметтік қатынастарда жинақтаған
тәжірибесі және даму үстіндегі санасына орай педагог позициясын бірнеше
компоненттерге бөлуге болады:
а) Қоғамның заңдарын сақтаушы азамат ретінде;
ә) Басқарып және бағынуды талап етуші басқарушы ретінде;
б) Этикалық нормалары бар арнайы әлеуметтік ортаның уәкілі ретінде;
в)Гуманистік міндеттермен қаруланған адам, бірақ кәмелетке
толмағандардың сыйлауға және тыңдауға құқы бар адам ретінде;
Біріншіден мұғалімнің әлеуметтік рөлі оқушылар тарапынан зерттеу
объектісіне айналып және әртүрлі сынаққа әзір болып, өз позициясын жоғары
ұстай білу керек. Олай болмаса мұғалімдердің біржақты позициясы беделіне
нұқсан келтіруі мүмкін.
Екіншіден бұрынғы ұжымдағы орталықтандырылған қатынас құрылымы
тұлғаралық өзарақатынасқа ұласып, оқушылардың бір – бірін тұрақты қабылдау,
не қабылдамау процестері жүреді.
Үшіншіден оқушыларға ұжымды таңдау еркіндігі пайда болып, онда олар
әртүрлі іс - әрекеттерді жүзеге асырады және қоршаған ортамен өз
қатынастарын қалыптастырады. Мысалы оқу ұжымы мойындамаған оқушы спорттық,
қолөнер үйірмелерінде, аула клубтарында оны бағалайды, белгілі дәрежеге қол
жеткізеді. Осы арқылы бала өзінің тұлғалық дамуындағы құндылықтар
салыстыруға, таңдауға т.б. мүмкіндік алады.
А.С. Макаренко өз еңбектерінде әлеуметтік рөлі, ұжымдағы орны,
мәртебесі ұғымдарының маңыздылығын атап өтті. Сондықтан ол өз ұжымында әр
тәрбиеленуші қысқа уақытқа болса да ұжым жетекшісі болып сайлану керек
деген ереже қабылдады. А.С. Макаренко бұл тек мансапқұмарлықты
қанағаттандыру ғана емес, әр адам басқара алатын мүмкіндігі және құқы бар
екенін ерекше атады.
Сынып бөлмесі жасөспірім үшін білім алу орны болудан қалады және
әлеуметтік сынақтар лабораториясына айналады, яғни 4 – 7 сынып оқушы
тұлғасының объективті статусының даму үшін барлығына бірдей әдіс
қолданылады. Мұндай жағдайда мұғалімді оркестр дирижеріне ұқсатуға болады,
әр музыкант өзін көрермен естігенін қалап тұратынымен салыстыруға болады.
Бұл кезеңде авторитарлық басқару мүмкін емес, ал либералды стиль
санасы толыспаған, агрессивтілігі басылмаған жағдайда тағы мүмкін емес.
Мұндай жағдайлар арнайы мектептер мен интернаттардың тәжірибесінде болған
және бұрыс нәтижесін берген. Жалпы білім беретін мектептегі мұғалім егер
әлеуметтік психологияны білу қажет емес деп есептесе, не ұжымнан алшақтап
жүрсе, гуманистік тәсілмен өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мүмкін емес
деген шешімге келеді. Оқушыларға бостандық беріліп, олардың еркіндігі тез,
әрі күдікті өздерін басқаруға ауысады. (29.70бет)
Қарым – қатынас дағдылары кеш қалыптасқан, тұйық, икемсіз, қолапайсыз,
бірақ өздерін жақсы көретін ұлдар мен қыздарға жасөспірімдік кезең оңай
болмайды. Сонымен қатар дезадаптацияға ұшыраған оқушылар тобына инфантилизм
басым, тек бастауышта мұғалімнің қолдауымен жүрген оқушыларда кіреді. Кейде
мұғалімдер жасөспірімдер психологиясының табиғатын ұнатпаса, ұлдардың,
қыздардың мінез – құлқына ұнатпаушылық танытады және жасөспірімдік шақтың
ерекшелігін жеке тұлғаның кемшілігі ретінде қабылдайды. Мыс: Ненің әсер
еткені белгісіз оқушының мінез – құлқы жақсарып келеді, - деп бір мұғалім
оқушыға мінездеме берген.
Педагогикалық тәрбиенің, түзету, емдеудің басты міндеті сыныпта
ұжымдық рухты сақтай отырып, жеке қызығушылықтарды қамтамасыз ететін ортақ
іс атқару, әрбір оқушы өзінің тұлғалық маңыздылығын сақтау. Әйтпесе даму
процесі бұзылу процесіне айналады.
2. Отбасындағы қарым – қатынаста өзгеріске ұшырайды. Отбасының салт –
дәстүр әлеуметтік эгоцентризм тұрғысынан ұғынылады және қабылданады (бізде
осылай қабылданған). Әлеуметтік психология тілінде жанұя өзінің заңдары,
мөлшері, түсініктері бар тіршілік ортасы, яғни жеке тұлғаның қолайлы және
қолайсыз когнитивті алаңы. Бұл жастағы балалар отбасында уақытты көп
өткізеді, ата – анасымен ынтымақтастықта болады, олар тек көмекшілер ғана
емес, зерек сұхбаттасушылар және әрдайым түсінуге тырысады. Отбасына қосылу
мотиві күшті аффилиативті тенденциямен әрленген.
Дегенмен баланың отбасына тәуелділігі белгілі бір когнитивті
қажеттілігімен түсіндіріледі. Осы жаста жеткіншектің өмірлік құндылығы,
жеке беделі отбасының әлеуметтік беделімен тығыз байланысты. Балалар өз
беделіне нұқсан келтіретін отбасының ішкі проблемаларын сыртқы ортадан
жасырады. Егер жеткіншектің ата – анасы аморалды тәртіппен өмір сүрсе және
оны қоршаған ортадан жасыру мүмкін болмаса, ол жеке тәуелсіз позициясын
көрсетуге тырысады, кейде үйден кетіп қалады, не болмаса қаңғыбастық жолға
түседі. Балалардың көңіл – күйінің үнемі түсіңкілігіне ата – анасының
біреуінің арақ ішуі, не үнемі үйдегі ұрыс керіс себепші болады. Бұл әрине
үйреншікті жағдай. Ата –ананың әлеуметтік рөлін педагогтың үрдіс арқылы
айырбастауға болмайтынын естен шығармау қажет. Бала тағдырына тек азды –
көпті болсада мұғалім өзінің араласуы арқылы ықпал етуі (мүмкін әлеуметтік
педагог, үйірме жетекшісі және т.б.). Баланы қолайсыз отбасымен, ұжыммен
формальсыз қатынас – қатынас ортасында қолдаусыз қалдыру, психикалық
депривацияға ұшырап, өзі туралы ақпарат алу көзінен айырылады және бұл бала
сол күйінде қабылдайтын ересектерді іздеуге итермелейді. Сондықтан өмірде
нашар, не жақсы адамдардың жылы қатынасы үшін олардың соңынан еріп,
айтқандарын тыңдайтын жасөспірімдер өте көп.
Отбасындағы қадағалаусыздықтың нұсқасы ретінде баланы когнитивті
ұрлауды қарастыруға болады. Ол ата – ананың балаға көмектесудің бұрыс жолын
таңдағанда пайда болады. Олар ұжымда, не ортада баланың қорғауда көрінеді.
Әдетте ата – аналар спорттық шараларда, үй тапсырмасын бірігіп орындауды
және бірігіп әрекет етуді, тіпті балаға заман талабына сай заттармен
қамтамасыз етуді басты міндеттері деп есептейді. Тәрбиедегі мұндай тәсіл
дұрыс тактика қолданған жағдайда өз жемісін береді. Ересектердің
қамқорлығын үнемі көмек беруге әзірлігін сезінген балада батылдық пайда
болады және қоршаған ортада тиімді әрекет ете біледі (егерде ата – ана
уақытында шеткеріле білсе). Бірақта баланы қоршаған ортадан тығып,
жанұяның құндылықтары мен қызығушылықтарын бала бойында қалыптастыруға
талпынған жанұяларды көптеп көруге болады. Мұндай бала кей жағдайларда жеке
шешім қабылдауда қиналады. Балалармен ата – аналардың арасында ортаға
дезадаптация жағдайында тұлғаралық десонанс туғызуы мүмкін. Бұның болмысы
ата – аналардың қойған талабы баланың жеке және жасерекшеліктеріне қарама –
қарсы болады: қоршаған ортадағы адами қарым – қатынастарға қажеттілікке
тыйым салынады немесе ересектердің позициясын өз жекелігіне сәйкес келмейді
деп немқұрайлылық таныту. Жасөспірім алдында жұмыстан келгенше бәрін
әзірлеп қою, олардың пікірін тыңдау, реніштерін бөлісіп, аяушылық білдіру,
мектептегі жетістіктері туралы есеп беру жанұялық демалысқа қатысу, жанұя
проблемасы туралы өз пікірін білдіру және т.б.
Ата – ананың (әсіресе ананың) достық ықыласы баланың бала болуына
мүмкіндік бермейді. Себебі ата – аналар лайықсыз есептегендіктен ата – ана
позициясының мықтылығын көрмейді, не формалсыз қарым – қатынас ортасына
кіріп кетуі мүмкін. Жеткіншектік жаста ересектердің қаталдығына балалар
мойын ұсына бермейді, бірақ өздерінің қызығушылықтарына немқұрайлы қарайтын
болса, өте ауыр қабылдайды. Балалар басқарғысы келеді, өздерінің ықпал
етуші сфераларын белсенді кеңейтеді. Өздеріне көңіл бөлгенді талап етеді
және үнемі ересектер позициясына тікелей немесе астыртын шабуыл жасайды.
Дегенмен қарама – қайшылық пайда болған кезде тез фрустрациялық күйзеліс
пайда болады. Өйткені бұл жаста балалар өздерін қалай ұстау керектігін
білмегендіктен айқай – шу шығарып, мазасызданады.
Формалсыз қарым – қатынас ортасы. Ол арқылы балалар өздерінің
әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі достар табады және жеке құпиялық
қатынастар қалыптастыра бастайды. Достық қарым – қатынас бұл жаста ерекше
құндылыққа ие болады. Олар достарға өте талапшыл келеді және алдау, сату
жағдаяттарын өте ауыр сезінеді. Достық қатынастарды толықтырып, әлеуметтік
педагогиканы жаңа мүмкіндіктермен байытады.
Дәл осы кезде ол өз бетінше тәрбиелеуші күшке айналады. Бұл ресми
педагогикаға қарсы бола тұрса да, онымен санаспауға болмайды.
Жеткіншектердің даму деңгейіне байланысты бір жастағы адамдар бірлестікке
бірігуге мүмкіндік туады. Және отбасы немесе оқу ұжымынан автономды өмір
сүре алады. Олар қарым – қатынас жасау үшін педагогикалық бақыланатын
территорияларда әліде болса, контурсыз тұрақсыз топтарда (Көше
тайпалары), мектепте және отбасында сәтсіздікке ұшырағандар сол топтың
діңгегіне айналады. Олар көшеде тек қана рахаттану, қанағаттану үшін
демалыс, бос уақыттарын көшеде өткізбейді. Тұлғааралық қарым –
қатынастарын, өзара әрекеттерін, мінез – құлық ережелерін, нормаларын және
тұрмыстық салт дәстүрлерін жәй ғана талдау жасағанның өзінде балалар
қоғамда бір – бірінен психологиялық қолдауды іздейтіндіктерін көруге
болады. Біріншіден жеткіншектер бірлестігіндегі қарым – қатынаста көзге
көрінетіндей иерархия болмайды, және мүшелеріне әлеуметтік тұрақты рөл
бекітілмейді. Ешкімге оқшаулануға рұқсат етілмейді. Әрине инициативті
және физиологиялық күшті балалар белгілі бір басымдылыққа ие, бірақ оларға
жасөспірімдердегі көшбасшылар сияқты бұйыруға, басқаруға құқ берілмейді.
Екіншіден көше тайпалары ашық және әрдайым өз адамдарын қабылдауға
әзір. Қаңғыбас балалар кез – келген қалада да бірлестікке кіре алады,
жасөспірімдерде пайда болатын бөтендерге жауласу оларда болмайды.
Үшіншіден өздеріне гуманистік қатынастарымен ерекшеленген бақылаусыз
бірлескен балалар жағдайы жақсы, отбасында үйлесімділік бар құрдастарына
агрессивті болып келеді. [ 32, 94-96 б]
Жеткіншектік кезеңнен кейін жеке тұлғаның дамуындағы ең күрделі кезең
жасөспірімдік кезең басталады. Ол бірнеше атаулар алды: дағдарыс жасы,
екінші дүниеге келу жасы, қателер жасы, жастықтың көлеңкесі және т.б.
Осы кезеңде ересектерге жасөспірімдермен қарым – қатынас жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz