Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың теориялық-әдістемелік негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар орны және оларды мемлекеттік.инвестициялық қолдау негіздері ... ... ... ... 10
1.3 Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және жүзеге асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Қазақстан экономикасын дамытудағы шағын және орта бизнестің атқаратын ролін және инвестициялық әлеуетін талдау ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму бағыттарын және макроэкономикалық көрсеткіштерге тигізетін ықпалын бағалау ... ... ... ... .26
2.2 Шағын және орта бизнес саласының инвестициялық әлеуетін және өзге де қаржылық қамтамасыз ету тетіктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Шағын кәсіпорындағы инвестициялық жобаның нысаналы индикаторларын болжау жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Нарықтық қатынастар жағдайында шағын және орта бизнес саласын қаржылық.инвестициялық реттеу мәселелерін шешу жолдары ... ... ...62
3.1 Шағын және орта бизнес саласын қаржылық.инвестициялық реттеудің экономикалық ролін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Шағын және орта бизнес субъектілерінің инвестициялық қызметін мемлекеттік және нарықтық қолдау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар орны және оларды мемлекеттік.инвестициялық қолдау негіздері ... ... ... ... 10
1.3 Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және жүзеге асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Қазақстан экономикасын дамытудағы шағын және орта бизнестің атқаратын ролін және инвестициялық әлеуетін талдау ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму бағыттарын және макроэкономикалық көрсеткіштерге тигізетін ықпалын бағалау ... ... ... ... .26
2.2 Шағын және орта бизнес саласының инвестициялық әлеуетін және өзге де қаржылық қамтамасыз ету тетіктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Шағын кәсіпорындағы инвестициялық жобаның нысаналы индикаторларын болжау жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3 Нарықтық қатынастар жағдайында шағын және орта бизнес саласын қаржылық.инвестициялық реттеу мәселелерін шешу жолдары ... ... ...62
3.1 Шағын және орта бизнес саласын қаржылық.инвестициялық реттеудің экономикалық ролін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Шағын және орта бизнес субъектілерінің инвестициялық қызметін мемлекеттік және нарықтық қолдау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген. Шағын және орта бизнес нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен қатар, нарықтағы қажеттіліктің қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп толуына, жергілікті шикізат ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын тигізеді. Шағын және орта бизнестің экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады.
Бүгінде әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес ЖІӨ-нің ең кемі 50 %-ын құрайды. Жапония, Германия, Бельгия, Италия, Қытай сияқты елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 80-90 %-дан астамын құрайды. Ал, Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі 30%-ды құрап отыр. Сондықтан да, нарықтық қатынастарға бейімделген Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы үшін шағын және орта бизнесті дамыту, сонымен бірге ұдайы инвестициялық қолдау және қаржы-несиелік қамтамасыз ету – экономикалық реформалардың негізі болуы тиіс.
Ел экономикасы дамуының қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау ерекше мәнге ие болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен іске асыруға, еліміздің экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлік саласына инвестиция тарту тиімділігін арттыру маңызды орынға ие болады. Себебі шағын кәсіпкерлік жалпы ұлттық өнімнің және жалпы ішкі өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту жағдайын, экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бір деңгейде әсер етіп қана қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік нысандарының ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жалпы айтқанда ұлттық экономиканың тұрақты дамуына мүмкіндік береді.
Осы жағдайда шағын бизнес субъетілерінің бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесiн шешу керек. Бұл тұрғыда, шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту мен инвестициялық қамтамасыз ету бойынша сараптаулар мен талдауларды, әдіснамалық тәсілдері, озық тәжірибелерді зерттей отырып, аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеу керек. Бұл ерекшеліктер дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Бүгінде әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес ЖІӨ-нің ең кемі 50 %-ын құрайды. Жапония, Германия, Бельгия, Италия, Қытай сияқты елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 80-90 %-дан астамын құрайды. Ал, Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі 30%-ды құрап отыр. Сондықтан да, нарықтық қатынастарға бейімделген Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы үшін шағын және орта бизнесті дамыту, сонымен бірге ұдайы инвестициялық қолдау және қаржы-несиелік қамтамасыз ету – экономикалық реформалардың негізі болуы тиіс.
Ел экономикасы дамуының қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау ерекше мәнге ие болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен іске асыруға, еліміздің экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлік саласына инвестиция тарту тиімділігін арттыру маңызды орынға ие болады. Себебі шағын кәсіпкерлік жалпы ұлттық өнімнің және жалпы ішкі өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту жағдайын, экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бір деңгейде әсер етіп қана қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік нысандарының ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жалпы айтқанда ұлттық экономиканың тұрақты дамуына мүмкіндік береді.
Осы жағдайда шағын бизнес субъетілерінің бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесiн шешу керек. Бұл тұрғыда, шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту мен инвестициялық қамтамасыз ету бойынша сараптаулар мен талдауларды, әдіснамалық тәсілдері, озық тәжірибелерді зерттей отырып, аталған тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеу керек. Бұл ерекшеліктер дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы.
2. Хамитов А.Ш. Кәсіпкерлік негіздері // Оқулық “рал”.- 2014.
3. Бериков А. Ақша, несие, банктер: - Алматы. “Экономика” 2013.
4. Баймуратов У. Финансы Казахстана // Мировая экономическая наука БИС Алматы 2005.
5. Бекболатұлы Ж. «Қазақстанның банк жүйесі» Оқу құралы. - Алматы; Экономика, 2009.
6. Горфинколь В.Я. Малый бизнес // Оқулық “Москва”.- 2013.
7. Глущенко И.И. Финансы // ТОО НПЦ «Крылья» 2012.
8. Тарасевич Л.С. Экономическая теория./ Санк-Петербург 2011.
9. Демесінов Т. Ж. «Қаржылық талдау» Алматы – 2011.
10. Добрынина А.И. Лизинг для субъектов малого и среднего предпринимательства // “Предприниматель и право”. – 2013. - №14.
11. Есберген Р.А. Мемлекеттің кәсіпкерлікті қаржылық емес қолдау бағдармаламасының тиімділі // “Саясат”. – 2012. - №10.
12. Камалов Ш. Б. Малые и средние компании в Казахстане набирают вес // “АльПари”. – 2008. - № 4.
13. Маханбетова Р.Н. Қазақстандағы шағын және орта бизнестің қалыптасу ерекшеліктері // “Аль Пари”. – 2014. - №1-2.
14. Карасаева А.А // Значение экономико-правовой базы в организации учета предприятий малого бизнеса //Аль пари, № 3, 2008.
15. Көшенова Б. А., «Ақша. Несие. Банктер». Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2004.
16. Ынтықбаева С.Н., Мельников В.Д. Қаржы // Алматы 2011.
17. Есен Е. Экономикадағы шағын бизнестің даму ерекшеліктері. Қаржы-Қаражат – Финансы Казахстана - № 1, 2015.
18. Ахметов Р. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. Изд. 2-е, - Москва: 2012.
19. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары // Издат. Маркет. Алматы 2004.
20. Мақыш Серік Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы -2004.
21. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Учебник для Вузов Алматы 2001.
22. Мүсіров Ғ.М. «Ақша. Несие. Банктер», Ақтөбе 2006 жыл.
23. Мельников В.Д. Основы Финансов // Учебник для вузов. Издание 2-е переработанное Алматы 2009.
24. Нәбиев Е.Н. “Халықаралық экономикалық қатынастар”. Астана 2013.
25. Саниев М.С. “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001.
26. Асанова Р. Малый и средний бизнес Казахстана // “Экономика негіздері”. – 2014. - № 1.
27. Сахариев А.С., Сахариев А.С. Финансы // Учебник Алматы 2004.
28. Сахариев С.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық / – Алматы : Экономика, 2011.
29. Утаров А.Қ. Шағын және орта бизнестің даму көрсеткіштерін талдау // “Аль Пари”. - 2008. - №3.
30. Хамитов Н. Н. «Банк ісі» «Экономика», Алматы – 2006.
31. Хамитов Н. Н. «Коммерциялық банктердің операциялары». Оқу құралы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы; ИздатМаркет, 2004.
32. Хамитов Н.Н. «Банк менеджменті» Алматы Экономика - 2007.
33. Аманова М. Финансовое право Республики Казахстан (общая часть). -Алматы, Қаржы-қаражат, 2013.
34. Финансы // Учебник для вузов, Санкт-Петербургский государственный Университет Экономики и Финансов 2012.
35. Белотелова Н.П. Финансы // Учебное пособие (с приложением) Москва 2014.
36. Шуляк П.Н. Қазақстандағы шағын бизнестің ерекшеліктері. Альпари - №12, 2014.
37. Вестник Национального банка РК , 2014 ж. №1,2.
38. Статистический ежегодник. Алматы. – 2014.
39. Экономика негіздері // Шағын және орта бизнестің дамуының өзекті мәселелері №3 (21), 2015.
40. «Ақтөбе» газетінің сайты: www.aktobegazeti.kz
41. ҚазАқпарат // www.govervment.kz
42. «ҚР Парламенті Сенатының жалпы отырысында ҚР Ұлттық банк төрағасының орынбасары Д. Ақышев ақша реформасына қатысты ел арасында айтылып жүрген әңгімеге орай білдірген пікір» //ҚазАқпарат// www.govervment.kz
43. «Егемен Қазақстан» газетінің сайты: www.egemen.kz
44. Касса Нова банкінің сайты: www.kassanova.kz
45. www.afn.kz
46. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры: www.damu.kz
47. Қазақстан 2014 жылы. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2015.
48. Қазақстандағы шағын және орта бизнес // Статистикалық жинақ - Астана: 2014 жыл.
49. Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы және құрылыс өндірісі өнімдерінің бағалары. Статистикалық жинақ: Астана, 2014.
50. Ауыл (село) дамуының мониторингі. 2014 жылдың қаңтар-желтоқсанындағы тоқсан сайынғы статистикалық бюллетень. Астана, 2015.
51. «Ақтөбе облысының 2014 жылғы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындысы және 2015 жылға арналған міндеттері туралы» Ақтөбе облысы әкімінің есебі // Ақтөбе газеті: 2015 жыл.
52. Лапуста М.Г. Малое предпринимательство: Учебник. - М.: Инфра-М, 2008.
53. Малое предпринимательство: организация, управление, экономика: Учебное пособие /Ред. В .Я.Горфинкеля. М.: Вузовский учебник, 2011.
54. Сейдахметов А.С., Елшибекова К.Ж. Предпринимательство: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2010.
55. Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы. Әдістемелік құрал. Астана: - Кәсіпкерлікті дамыту департаменті, 2014.
56. Таласбеков Ж. «Кәсіпкерлікті қолдау - мемлекеттің басты міндеті» // Орталық Қазақстан, №9. 19.01.2008 жыл.
57. Горемыкин В.А. Планирование на предприятии: Учебник. Доп и перераб. 6-е изд. -М.: Юрайт, 2010.
58. Ербол А.Р. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару //Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана №1. 2014.
59. Абдуллаева Б.А. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік несие желісі есебінен қаржыландыру // ҚазЭУ хабаршысы № 2, 2014.
60. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
1. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы.
2. Хамитов А.Ш. Кәсіпкерлік негіздері // Оқулық “рал”.- 2014.
3. Бериков А. Ақша, несие, банктер: - Алматы. “Экономика” 2013.
4. Баймуратов У. Финансы Казахстана // Мировая экономическая наука БИС Алматы 2005.
5. Бекболатұлы Ж. «Қазақстанның банк жүйесі» Оқу құралы. - Алматы; Экономика, 2009.
6. Горфинколь В.Я. Малый бизнес // Оқулық “Москва”.- 2013.
7. Глущенко И.И. Финансы // ТОО НПЦ «Крылья» 2012.
8. Тарасевич Л.С. Экономическая теория./ Санк-Петербург 2011.
9. Демесінов Т. Ж. «Қаржылық талдау» Алматы – 2011.
10. Добрынина А.И. Лизинг для субъектов малого и среднего предпринимательства // “Предприниматель и право”. – 2013. - №14.
11. Есберген Р.А. Мемлекеттің кәсіпкерлікті қаржылық емес қолдау бағдармаламасының тиімділі // “Саясат”. – 2012. - №10.
12. Камалов Ш. Б. Малые и средние компании в Казахстане набирают вес // “АльПари”. – 2008. - № 4.
13. Маханбетова Р.Н. Қазақстандағы шағын және орта бизнестің қалыптасу ерекшеліктері // “Аль Пари”. – 2014. - №1-2.
14. Карасаева А.А // Значение экономико-правовой базы в организации учета предприятий малого бизнеса //Аль пари, № 3, 2008.
15. Көшенова Б. А., «Ақша. Несие. Банктер». Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2004.
16. Ынтықбаева С.Н., Мельников В.Д. Қаржы // Алматы 2011.
17. Есен Е. Экономикадағы шағын бизнестің даму ерекшеліктері. Қаржы-Қаражат – Финансы Казахстана - № 1, 2015.
18. Ахметов Р. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. Изд. 2-е, - Москва: 2012.
19. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары // Издат. Маркет. Алматы 2004.
20. Мақыш Серік Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы -2004.
21. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Учебник для Вузов Алматы 2001.
22. Мүсіров Ғ.М. «Ақша. Несие. Банктер», Ақтөбе 2006 жыл.
23. Мельников В.Д. Основы Финансов // Учебник для вузов. Издание 2-е переработанное Алматы 2009.
24. Нәбиев Е.Н. “Халықаралық экономикалық қатынастар”. Астана 2013.
25. Саниев М.С. “Ақша, Несие, Банктер”, Алматы-2001.
26. Асанова Р. Малый и средний бизнес Казахстана // “Экономика негіздері”. – 2014. - № 1.
27. Сахариев А.С., Сахариев А.С. Финансы // Учебник Алматы 2004.
28. Сахариев С.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық / – Алматы : Экономика, 2011.
29. Утаров А.Қ. Шағын және орта бизнестің даму көрсеткіштерін талдау // “Аль Пари”. - 2008. - №3.
30. Хамитов Н. Н. «Банк ісі» «Экономика», Алматы – 2006.
31. Хамитов Н. Н. «Коммерциялық банктердің операциялары». Оқу құралы, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы; ИздатМаркет, 2004.
32. Хамитов Н.Н. «Банк менеджменті» Алматы Экономика - 2007.
33. Аманова М. Финансовое право Республики Казахстан (общая часть). -Алматы, Қаржы-қаражат, 2013.
34. Финансы // Учебник для вузов, Санкт-Петербургский государственный Университет Экономики и Финансов 2012.
35. Белотелова Н.П. Финансы // Учебное пособие (с приложением) Москва 2014.
36. Шуляк П.Н. Қазақстандағы шағын бизнестің ерекшеліктері. Альпари - №12, 2014.
37. Вестник Национального банка РК , 2014 ж. №1,2.
38. Статистический ежегодник. Алматы. – 2014.
39. Экономика негіздері // Шағын және орта бизнестің дамуының өзекті мәселелері №3 (21), 2015.
40. «Ақтөбе» газетінің сайты: www.aktobegazeti.kz
41. ҚазАқпарат // www.govervment.kz
42. «ҚР Парламенті Сенатының жалпы отырысында ҚР Ұлттық банк төрағасының орынбасары Д. Ақышев ақша реформасына қатысты ел арасында айтылып жүрген әңгімеге орай білдірген пікір» //ҚазАқпарат// www.govervment.kz
43. «Егемен Қазақстан» газетінің сайты: www.egemen.kz
44. Касса Нова банкінің сайты: www.kassanova.kz
45. www.afn.kz
46. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры: www.damu.kz
47. Қазақстан 2014 жылы. Статистикалық жинақ // Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Астана, 2015.
48. Қазақстандағы шағын және орта бизнес // Статистикалық жинақ - Астана: 2014 жыл.
49. Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы және құрылыс өндірісі өнімдерінің бағалары. Статистикалық жинақ: Астана, 2014.
50. Ауыл (село) дамуының мониторингі. 2014 жылдың қаңтар-желтоқсанындағы тоқсан сайынғы статистикалық бюллетень. Астана, 2015.
51. «Ақтөбе облысының 2014 жылғы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындысы және 2015 жылға арналған міндеттері туралы» Ақтөбе облысы әкімінің есебі // Ақтөбе газеті: 2015 жыл.
52. Лапуста М.Г. Малое предпринимательство: Учебник. - М.: Инфра-М, 2008.
53. Малое предпринимательство: организация, управление, экономика: Учебное пособие /Ред. В .Я.Горфинкеля. М.: Вузовский учебник, 2011.
54. Сейдахметов А.С., Елшибекова К.Ж. Предпринимательство: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2010.
55. Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы. Әдістемелік құрал. Астана: - Кәсіпкерлікті дамыту департаменті, 2014.
56. Таласбеков Ж. «Кәсіпкерлікті қолдау - мемлекеттің басты міндеті» // Орталық Қазақстан, №9. 19.01.2008 жыл.
57. Горемыкин В.А. Планирование на предприятии: Учебник. Доп и перераб. 6-е изд. -М.: Юрайт, 2010.
58. Ербол А.Р. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару //Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана №1. 2014.
59. Абдуллаева Б.А. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік несие желісі есебінен қаржыландыру // ҚазЭУ хабаршысы № 2, 2014.
60. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың
теориялық-әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .5
1.1Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
1.2Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар орны
және оларды мемлекеттік-инвестициялық қолдау негіздері ... ... ... ... 10
1.3Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан экономикасын дамытудағы шағын және орта бизнестің атқаратын
ролін және инвестициялық әлеуетін талдау ... ... ... ... ... ... ..26
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму бағыттарын және
макроэкономикалық көрсеткіштерге тигізетін ықпалын
бағалау ... ... ... ... .26
2.2Шағын және орта бизнес саласының инвестициялық әлеуетін және өзге де
қаржылық қамтамасыз ету тетіктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3Шағын кәсіпорындағы инвестициялық жобаның нысаналы индикаторларын болжау
жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .50
3 Нарықтық қатынастар жағдайында шағын және орта бизнес саласын
қаржылық-инвестициялық реттеу мәселелерін шешу жолдары ... ... ...62
3.1Шағын және орта бизнес саласын қаржылық-инвестициялық реттеудің
экономикалық ролін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2Шағын және орта бизнес субъектілерінің инвестициялық қызметін
мемлекеттік және нарықтық қолдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 86
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономиканың даму сипаты
мемлекеттік тұрғыдан реттелетін экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне
негізделген. Шағын және орта бизнес нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен
қамтамасыз етіп халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен
қатар, нарықтағы қажеттіліктің қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп
толуына, жергілікті шикізат ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын
тигізеді. Шағын және орта бизнестің экономикалық және әлеуметтік
қызметтерін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және
экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады.
Бүгінде әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес ЖІӨ-нің ең
кемі 50 %-ын құрайды. Жапония, Германия, Бельгия, Италия, Қытай сияқты
елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 80-90 %-
дан астамын құрайды. Ал, Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі 30%-ды құрап отыр. Сондықтан да, нарықтық
қатынастарға бейімделген Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы үшін
шағын және орта бизнесті дамыту, сонымен бірге ұдайы инвестициялық қолдау
және қаржы-несиелік қамтамасыз ету – экономикалық реформалардың негізі
болуы тиіс.
Ел экономикасы дамуының қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет
еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау ерекше
мәнге ие болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен
артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін
шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен іске асыруға, еліміздің
экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлік саласына инвестиция тарту тиімділігін
арттыру маңызды орынға ие болады. Себебі шағын кәсіпкерлік жалпы ұлттық
өнімнің және жалпы ішкі өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту жағдайын,
экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бір деңгейде әсер етіп қана
қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік нысандарының
ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруға, жалпы айтқанда ұлттық экономиканың тұрақты
дамуына мүмкіндік береді.
Осы жағдайда шағын бизнес субъетілерінің бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесiн шешу керек. Бұл тұрғыда, шағын
және орта бизнес субъектілерін дамыту мен инвестициялық қамтамасыз ету
бойынша сараптаулар мен талдауларды, әдіснамалық тәсілдері, озық
тәжірибелерді зерттей отырып, аталған тетіктерді қолдануға қатысты
ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеу керек. Бұл ерекшеліктер
дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-
тәжірибелік құндылығын арттырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын және орта бизнес саласын
инвестициялық қолдау белсенділігін арттыруды теориялық, әдіснамалық және
тәжірибелік тұрғыда жан-жақты сараптай отырып, оларды қаржылық-
инвестициялық қамтамасыз етудің экономикалық механизмі мен негізгі
тетіктерін айқындау және жүзеге асыру аясы бойынша ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына қол жеткізу үшін келесідей
міндеттерді орындау шарт:
ұлттық экономика жүйесінде шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың және олардың
қызметін қаржылық реттеудің теориялық тұрғыдан зерделеу;
шағын және орта бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін
инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес саласын инвестициялық
қамтамасыз ету механизмін талдау;
шағын және орта бизнес қызметін инвестициялық қаржыландыру көздерін және
оларды қолдану тиімділігіне оған баға беру;
ел экономикасының дамуы жағдайында шағын және орта бизнесті инвестициялық
қолдаудың теориялық негіздерін ескере отырып, назарға аларлық озық
тәжірибелерді іріктеу;
нарықтық экономика жағдайында шағын және орта бизнесті дамытудағы
мемлекеттік инвестициялық-қаржылық реттеу мәселелерін жетілдіруге қатысты
ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні ретінде шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық
қолдау барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын және орта бизнес саласы
алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы қысқартылған сөздер тізімінен. кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі шағын және орта
саласын дамыту мәселелерін зерттеген шетел және отандық практик-
экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен мерзімдік басылымдардың материалдары алынды.
Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық құжаттары,
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
экономика министрлігінің статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың
теориялық-әдістемелік негіздері
1.1Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын
ролі
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның
қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің
алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер
кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен
байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде
тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып
келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі
араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф
Шумпетер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда
болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл
бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды
қорғайды.
Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта
және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды [3].
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады.
Ірі кәсіпорындар – экономика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың
базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нольдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн. доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады [8].
Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе
алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек заңмен тыйым
салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қағамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі
адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір
формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге
асырылады [10].
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес (жалпы бөлім):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады .
Соған қарамастан, тәжірибеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін – бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік және
шағын бизнес бірі-біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес
кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі
қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын.
Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді.
Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей
себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық
және материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік
қызметпен айналысудың мотиві ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың
өзін-өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір
бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз
табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу [16].
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар
үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі
компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан
қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін
көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындар үшін 0,5 – 1 жыл ішінде
өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар
үшін 5-6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі
кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние
Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес
сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде кризис және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизнестің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі [17].
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады.
Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті
еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға
негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып
табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Қазіргі жағдайда капитализмге ауысу жолында қоғамдық меншікті
жекешелендіру арқылы ірі кәсіпорындарды таратып, ұсақ, шағын және орта
мөлшердегі кәсіпорындар құрылып жатыр. Ол дұрыс деп айту қиын. Дегенмен осы
бағытта ірі кәсіпорындар жойылды. Ендігі мәселе осы шағын кәсіпорындардың
кәсіпкерлік ісі туралы. Халық шаруашылығы барлық салаларында шағын
кәсіпорындардың болуы дүниежүзілік практикада экономикалық тиімді іс болып
табылады. Қазіргі замандағы экономикада ірі монополистік шаруашылыққа тығыз
байланысты орта және шағын деңгейдегі кәсіпорындар ара салмақтарының өзара
байланысы көптеген факторлармен байланысты. Шынында ірі фирмаларда зор
материалдық, финанстық, еңбек ресурстары және маманданған кадрлар бар. Олар
жоғарғы дәрежеде ғылыми-техникалық шешімдер қабылдап, өндірістің
технологиялық жаңа әдістерін қолдана алады. Ал, екінші жағынан, соңғы
уақытта шағын және орта дәрежелі кәсіпкерлік істер орын алуда. Ол әсіресе
күрделі қаражатты және қызметкерлер кооперациясын көп талап етпейтін, жұмыс
салаларында пайда болады. Шағын және орта кәсіпорындар, әсіресе ғылыми
жұмысты көп талап етпейтін салаларда және тұтыну тауарларын шығару
салаларында болады. Шағын фирмалардың ірі фирмалармен салыстырғанда
экономикалық, тиімділігі жергілікті, нарыққа жақындығы, клиенттердің
(тұтынушылардың) сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын
кәсіпорынға, өндіріске өндірістік және дербес тұтынудың сұранысының
бөлінуімен байланысты өркендейді [18].
Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге
септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда
болады, тұтыну секторы ұлғаяды.
Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын
дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол
сияқты кейбір бөлек үзелдер мен механизмдерді шығару жағдайында немесе
полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды
орын алады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жеке адамдар болуы мүмкін.
Шағын кәсіпорын ісінің экономикалық сипаттамасы шағын кәсіпорын барлық
халық шаруашылық саларында жұмыс істейді. Ол қызметтер бір немесе бірнеше
түрде болуы мүмкін. Бірақ ескеретін жағдай кейбір тауарларды шығару, қызмет
атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал кейбір тауарларды
өндіру үшін арнайы рұқсат (лицензия) керек етеді. Шағын кәсіпорын өзінің
шаруашылық әрекетінде дербестік мүмкіндігі бар: өндірген тауарын, салық
төлемдерінен қалған майдасын пайдалана алады. Шаруашылық іс-әрекетіндегі
басты жағдай - жоспарлау.
Шағын кәсіпорын өзінің жеке пайдасын арттыру мақсатында және
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен
қызметтер атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын-
ала жоспарлауы керек. Жоспардың негізіне (бизнес-жоспар) тауар алушылармен
және шикізат, материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті
өнімдермен жабдықтау туралы шарттар болуы керек.
Шағын кәсіпорын өзінің өндірген тауарларына, көрсеткен қызметтеріне
бағаны тағайындайды немесе шарт бойынша келісілген бағамен сатады.
Кәсіпорынның финанс ресурстары оның ұйымдастыру-праволық формаларына
байланысты, пайдадан, амортизацияға шығарылған сомадан, бағалы қағаздарды
сатқаннан түскен ақшадан, еңбек ұжымының мүшелерінің жарналарынан, пайдадан
түскен несиеден т.б. заңға қарсы емес түсімдерден тұрады. Ақша қаражаттарды
сақтау үшін және есеп айырысу, кассалық операцияларды жүргізу үшін банкте
есеп-айырысу және басқа түрлі шоттар аша алады. Кәсіпорын несие шарттары
есеп айырысу тәртібіне толық жауап береді. Есеп айырысу тәртібін
орындамаған кәсіпорын сот арқылы банкрот болып жарияланады. Жалпы негізде,
шағын кәсіпорын шет елдік серіктестермен шарт жасап және шетел валюталық
шотын аша алады. Белгіленген ережеге сәйкес шағын кәсіпорын өз бетімен
дербес нарыққа шығып валюта табуына, оны сатып алуына оның ішінде
аукциондарға да қатынасуға праволы. Шағын кәсіпорын жұмысшыларына еңбек ақы
төлеу мөлшері, оның жүйесі, түрі дербес шешілді. Шағын кәсіпорын заң
бойынша кепілді еңбек ақы төлеуді қамтамасыз етеді, еңбек жағдайын,
қызметкерлердің әлеуметтік қорғау шараларын орындайды. Өзінің
қызметкерлеріне қосымша демалыс, қысқартылған жүмыс күнін, тағы басқа
жеңілдіктерді колдана алады.
Заң бойынша шағын кәсіпорын қызметкерлеріне кауіпсіз еңбек етуіне және
олардың денсаулығына, еңбек кабілетіне келтірілген зиянды толықтыруға
жауапты. Шағын кәсіпорын қызметкерлеріне, мемлекеттік кәсіпорындарға
белгіленгендей, әлеуметтік медициналық сақтандыру қолданылады. Сондықтан
шағын кәсіпорын әлеуметтік, медициналық сақтандыру үшін өздерінің
жарналарын төлеуге тиісті. Шағын бизнестің басты проблемасы - ол несие беру
саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде мүлікке беріледі. Ал кепілдікке
жарайтын мүлік шағын кәсіпорында жоқтың қасы [11].
1.2Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар
орны және оларды мемлекеттік-инвестициялық қолдау негіздері
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлін
бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің
барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін
тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері
бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл
ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның
икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және
орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі
экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін
шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған
экономикаға өтетін көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге
қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік,
ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта
бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
- қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
- ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы
- тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
- тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
- экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
- өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
- қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссызды деңгейінің қысқаруы;
- адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
- еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі
- бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен
айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
- меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
- ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
- жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпараттардың жеткізілуі, құрал –
жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық
төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен, кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет
[6].
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық
күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты
жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар
ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті
қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін
берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының
артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын
кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді.
Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты
жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 %-тен аз
болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агенттігінің құрылуы, шағын
кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру
[4].
1992-1996 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъектілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ұйымдастырылған шағын және орта бизнес
саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені
ол екі макроэкономикалық проблемалармен байланыстырады – жұмыспен қамту
және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты.
Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам
ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты
негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын
басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері
бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда
басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу,
бизнес жоспарды әзірлеу);
- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын
құру);
- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді
қалыптастыру);
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер
енгізу);
Осы орайда кәсіпкерлік мәнін – шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын
жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін
кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік
белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес
мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген?
Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды
ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл
көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі
сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған
кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді [2].
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қалыптасуы мен экономикалық өсуін ынталандыру жəне шағын бизнесті қолдауға
бағытталатын мемлекеттің қаржы қаражатының тиімді пайдаланылуын жақсарту
мақсатында, 1997 жылы Даму кəсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құрылды. Даму
Қоры 1997 жылдан бастап отандық тауар өндірушілерді қолдау жөніндегі
шаралар бағдарламасы бойынша, сондай-ақ Еуропалық қайта құру жəне даму
банкінің (ЕҚДБ) жəне Азия даму банкінің (АДБ) несие желілері бойынша
мемлекеттік бюджет қаражатын есепке алу жəне бақылау жөніндегі агент
функциясын орындап келеді.
2002 жылдан бастап Даму Қоры шағын бизнесті тікелей өзінің меншік
қаражатынан несиелендіре бастады. Қор Шағын кəсіпкерлік субъектілерін
республикалық бюджет қаражатынан несиелендіру бағдарламасын жəне Шағын
қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырды.
Даму Қоры 2005 жылғы мамыр айында Қазақстан Республикасында шағын жəне
орта кəсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасына сəйкес, шағын кəсіпкерлікті төмендегі
бағдарламаларды іске асыру жолымен қолдауды жүзеге асырды:
- жобалық қаржыландыру жəне лизинг;
- Қазақстанда шағын несие беру жүйесін дамыту бағдарламасы;
- шағын жəне орта бизнестің екінші деңгейдегі банктерден алатын
несиелеріне кепілдік беру.
2006 жылғы қыркүйектен бастап Даму Қоры Қазына орнықты дамыту Қоры
акционерлік холдинг құрамында, ал 2008 жылғы қазан айынан бастап, Самұрық-
Қазына Ұлттық əл-ауқат қоры АҚ ұлттық басқарушы холдингінің құрамында
жұмысістейді. Даму Қоры өзі жұмыс істей бастағаннан бастап 2008 жылға
дейін шағын кəсіпкерлік жобасын жалпы сомасы 33,3 млрд. теңгеге
қаржыландырды. Қазіргі уақытта Даму Қоры микрокредиттеу Бағдарламасын
жүзеге асыруды екі бағытта жүргізеді.
1. Қордың үлестік қатысуымен микрокредиттік ұйымдарды құру. 2007 ж.1
қаңтарға шаққанда, Қордың қатысуымен Бағдарламаны жүзеге асыру шеңберінде
287 МКҰ құрылды. Жаңа құрылған МКҰ-ң жарғылық капиталына Қор
инвестициясының барлық мөлшерін 94,9 млн. Теңгені құрды.
2. Жұмыс жасап жатқан микрокредит ұйымдарын кредиттеу. Осы бағдарламаны
жүзеге асыру шеңберінде, Қор жұмыс жасап жатқан МКҰ кредит ресурстарын
толықтыру үшін жеңілдікпен қаржыландыруды жүзеге асырады. 2007 ж. 1
қаңтарға шаққанда, Қазақстанда микрокредиттеу секторын дамыту бағдарламасы
бойынша, жалпы сомасы 5 500 млн. Теңгеден асатын 174 жоба қаржыландырылды.
Қазіргі кезде ШКС-ң екінші деңгейлі банктердегі 39 кредитіне Қор кепілдігі
берілді, Қордың кепілдік сомасы 900 млн.-ға жуық теңгені құрды.
Қазіргі кезде Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының алдында мынадай
стратегиялық мақсаттар тұр:
Ұлттық қаржыландырудың ШОБ-ң барлық кредит қабілетті субьектілерінің
қол жетімділігін қамтамасыз ету. Қор мынадай міндеттерді шешу арқылы осы
мақсатқа қол жеткізуді жоспарлап отыр:
- жүйе құрушы екінші деңгейлі банктер мен қаржы ұйымдарының
ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерін бизнесті қаржыландыруға тарта
отырып, ШОБ субьектілері үшін кердит ресрустарын ұсынулағы қол жетімділік
деңгейін және жылдамдығын көтеру;
- ШОБ субьектілері арасынан әлеуетті қарыз алушыларды қамтуды ұлғайту
және елдің барлық аумағында кредит ресурстарының біркелкі үлестірілуінің
тиімді деңгейін қамтамсыз ету;
- ШОБ субьектілері үшін кредит ресурстарының бағасын төмендету.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорындағы бағаның жоғары коньюктурасымен
туындаған қосымша түсімдер шоғырландырылғандықтан, ҚР Ұлттық қорының жинақ
ақшасының өсімі байқалады: 2006-2010 жылдары қорға шамамен 21,5% ЖІӨ
жинақталған.
Тұжырымдамаға сәйкес Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының ең үлкен
мөлшері шектелмейді. Бұдан басқа, қордың жинақтау функциясын орындау үшін
кемітілмеген қалдық белгіленеді.
Тұжырымдаманы қабылдау ҚР Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының
қаражатының жұмсалу тәртібіне де өзгеріс енгізді: кепілдік берілген
трансферт болашақ ұрпақ та пайдаланатын жобаларды инвестициялауды көздейтін
бюджеттік даму бағдарламаларының шығысын қаржыландыруға ғана бағытталуы
тиіс [22].
Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыс республикалық
бюджетке экономиканың мұнай секторынан аударылатын аудару есебінен
қаржыландырылады, бұл ретте бюджеттің белгілі шығыс бөлігі белгіленген
шектеулер шеңберінде қарыз алу (сыртқы және ішкі) есебінен де жабыла алады.
ҚР Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорынан республикалық бюджетке кепілдік
берілген трансферт мөлшері бөлек алынған кезеңде алдағы жылдардағы жинақтау
мөлшеріне байланысты. ҚР шағын кәсіпкерлік қорына түскен түсімдер
республикалық бюджетке бағытталған сомаға әсер етпейді. ҚР Ұлттық қорынан
республикалық бюджетке трансферттер көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
2010 жылғы 29-қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауы Кәсіпкерлік – жаңа
экономиканың қозғаушы күші тармағында –әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік
болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа нарықтарды игеруге,
инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді. Нақ
осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылатыны
делiнген. Осыған байланысты Үкімет 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізіп, оны
“Бизнестің жол картасы – 2020” деп айтылған. Бұл бағдарламаның мақсаты
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу болады.
“Бизнестің жол картасы – 2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер
мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен
жаңа мүмкіндіктер ашады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі байқалып отыр.
“Бизнестің жол картасы – 2020” бағдарлама қаражатын пайдаланудың негізгі
бағыттарының жүзеге асырылуы 1-ші суретте көрсетілген. Шағын кәсіпкерлік
республика экономикасында, оның ішінде Шығыс Қазақстан облысында үлкен орын
алады. Бүгінгі таңда ол айтарлықтай мықты экономикалық және саяси күшке ие.
Шағын кәсіпкерлік, нарықты тауарлармен және қызметтермен жабдықтауға, дұрыс
бәсекенің өсуіне көмектесе отырып, экономиканың жақсы дамуының
индикаторларының бірі болып табылады. Оның кейінгі бірнеше жылдағы
динамикасы, бұл сектордың бастапқы кезеңінен даму кезеңіне көшкендігін
көрсетіп отыр [25].
1.3Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және
жүзеге асыру құралдары
Қазіргі уақытта ел экономикасына инвестиция тарту ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Осы ретте шағын және орта бизнес
сферасына инвестиция тарту тетіктерін қарастырмас бұрын, инвестиция
түсінігін ашып алған жөн. Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық
экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік
қолданылатын, осы түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге,
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта
қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен
тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес капиталдық салынымдар)
жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен
алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен
қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері
бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның
нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар,
қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза
инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін
жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін
сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар. зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады [7].
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
- инвестициялардың түрлері;
- ақша құралдарын салу объектілері;
- инвестицияландыруға қатысу сипаты;
- инвестицияландыру кезеңі;
- меншік түрлері;
- инвестордың қатысу түрлері;
- тәуекел дәрежесі;
- ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
- ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
- авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
- жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
- қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде
рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
- нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым.
Материалды активтер - ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
- материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
- қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар
келесі түрлерге бөлінеді:
- тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
- жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын
клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын
салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
- қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
- ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
- азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
- мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
- қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
- инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізін жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
- жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы
немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
- табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
- тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал
олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз
қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау
ретінде қолданылады;
- тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
1) жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
2) шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың
екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген
кәсіпорындарды кеңейту;
3) шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
4) техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін
арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау
концепцияларын толығырақ түсіну үшін жүріп жатқан процестерді жан-жақты
бағалау үшін қажет.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі – бұл кәсіпорынның шаруашылық
қызметінде маңызды роль атқаратын және өзіне тән заңдылықтарымен дамып
отыратын, өзіндік логикаға ие объективті процесс, себебі инвестициялар
өзінің экономикалық табиғаты жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы
тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс
кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтаудан басталады, оны талдау
төмендегілерге байланысты:
- кәсіпорынның өмір сүру циклының сатылары;
- жалпы даму стратегиялары;
- инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
- құралдардың салу объектісі ретіндегі кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы.
Сонымен, егер бастапқыда инвестицияны жүзеге асыру жетекшілері өз
бетінше инвестицияға қатысты шешім қабылдай алатын кәсіпорынның жұмысы
болып көрінсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың
теориялық-әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .5
1.1Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
1.2Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар орны
және оларды мемлекеттік-инвестициялық қолдау негіздері ... ... ... ... 10
1.3Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .15
2 Қазақстан экономикасын дамытудағы шағын және орта бизнестің атқаратын
ролін және инвестициялық әлеуетін талдау ... ... ... ... ... ... ..26
2.1Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму бағыттарын және
макроэкономикалық көрсеткіштерге тигізетін ықпалын
бағалау ... ... ... ... .26
2.2Шағын және орта бизнес саласының инвестициялық әлеуетін және өзге де
қаржылық қамтамасыз ету тетіктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3Шағын кәсіпорындағы инвестициялық жобаның нысаналы индикаторларын болжау
жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .50
3 Нарықтық қатынастар жағдайында шағын және орта бизнес саласын
қаржылық-инвестициялық реттеу мәселелерін шешу жолдары ... ... ...62
3.1Шағын және орта бизнес саласын қаржылық-инвестициялық реттеудің
экономикалық ролін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2Шағын және орта бизнес субъектілерінің инвестициялық қызметін
мемлекеттік және нарықтық қолдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .81
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..83
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 86
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономиканың даму сипаты
мемлекеттік тұрғыдан реттелетін экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне
негізделген. Шағын және орта бизнес нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен
қамтамасыз етіп халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен
қатар, нарықтағы қажеттіліктің қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп
толуына, жергілікті шикізат ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын
тигізеді. Шағын және орта бизнестің экономикалық және әлеуметтік
қызметтерін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және
экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады.
Бүгінде әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес ЖІӨ-нің ең
кемі 50 %-ын құрайды. Жапония, Германия, Бельгия, Италия, Қытай сияқты
елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 80-90 %-
дан астамын құрайды. Ал, Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі 30%-ды құрап отыр. Сондықтан да, нарықтық
қатынастарға бейімделген Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы үшін
шағын және орта бизнесті дамыту, сонымен бірге ұдайы инвестициялық қолдау
және қаржы-несиелік қамтамасыз ету – экономикалық реформалардың негізі
болуы тиіс.
Ел экономикасы дамуының қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет
еркіндігін сақтай отырып, шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау ерекше
мәнге ие болады. Өйткені шағын кәсіпкерліктің өзіндік ерекшеліктері мен
артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында әртараптандыру мәселесін
шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен іске асыруға, еліміздің
экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға айтарлықтай ықпал етеді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлік саласына инвестиция тарту тиімділігін
арттыру маңызды орынға ие болады. Себебі шағын кәсіпкерлік жалпы ұлттық
өнімнің және жалпы ішкі өнімнің көлемін, халықты жұмыспен қамту жағдайын,
экономиканың өсу қарқынын анықтауға белгілі бір деңгейде әсер етіп қана
қоймай, икемді аралас экономиканы қалыптастыруға, түрлі меншік нысандарының
ұтымды үйлесуі мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруға, жалпы айтқанда ұлттық экономиканың тұрақты
дамуына мүмкіндік береді.
Осы жағдайда шағын бизнес субъетілерінің бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесiн шешу керек. Бұл тұрғыда, шағын
және орта бизнес субъектілерін дамыту мен инвестициялық қамтамасыз ету
бойынша сараптаулар мен талдауларды, әдіснамалық тәсілдері, озық
тәжірибелерді зерттей отырып, аталған тетіктерді қолдануға қатысты
ұсыныстар мен тұжырымдарды ғылыми негіздеу керек. Бұл ерекшеліктер
дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды және оның ғылыми-
тәжірибелік құндылығын арттырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын және орта бизнес саласын
инвестициялық қолдау белсенділігін арттыруды теориялық, әдіснамалық және
тәжірибелік тұрғыда жан-жақты сараптай отырып, оларды қаржылық-
инвестициялық қамтамасыз етудің экономикалық механизмі мен негізгі
тетіктерін айқындау және жүзеге асыру аясы бойынша ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына қол жеткізу үшін келесідей
міндеттерді орындау шарт:
ұлттық экономика жүйесінде шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың және олардың
қызметін қаржылық реттеудің теориялық тұрғыдан зерделеу;
шағын және орта бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін
инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес саласын инвестициялық
қамтамасыз ету механизмін талдау;
шағын және орта бизнес қызметін инвестициялық қаржыландыру көздерін және
оларды қолдану тиімділігіне оған баға беру;
ел экономикасының дамуы жағдайында шағын және орта бизнесті инвестициялық
қолдаудың теориялық негіздерін ескере отырып, назарға аларлық озық
тәжірибелерді іріктеу;
нарықтық экономика жағдайында шағын және орта бизнесті дамытудағы
мемлекеттік инвестициялық-қаржылық реттеу мәселелерін жетілдіруге қатысты
ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні ретінде шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық
қолдау барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын және орта бизнес саласы
алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы қысқартылған сөздер тізімінен. кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі шағын және орта
саласын дамыту мәселелерін зерттеген шетел және отандық практик-
экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен мерзімдік басылымдардың материалдары алынды.
Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық құжаттары,
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
экономика министрлігінің статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 Шағын және орта бизнесті дамыту мен инвестициялық қолдаудың
теориялық-әдістемелік негіздері
1.1Ұлттық экономика жүйесіндегі шағын және орта бизнестің атқаратын
ролі
Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның
қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің
алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер
кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен
байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде
тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып
келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі
араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп
тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер,
гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар
мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады.
Қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі
Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф
Шумпетер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық
дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.
Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда
болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл
бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды
қорғайды.
Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай
категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.
Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас
элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық
шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын жан-жақты танып білуге
мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде
байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей
айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай
салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім
көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта
және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды [3].
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады.
Ірі кәсіпорындар – экономика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың
базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нольдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн. доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады [8].
Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын,
географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару
сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара
алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.
Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші субъектілерде кәсіпкерлік
және бизнес ұғымдары өзара тығыз байланысты. Кәсіпкерлік пен бизнесті
экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және
шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе
алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету
немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу
негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен,
кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек заңмен тыйым
салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.
Бірақ кәсіпкерлік және бизнес түсініктері экономикалық тұрғыдан
қарастырғанда синонимдер болып табылады. Бизнес түсінігі экономикалық
тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика
бойынша бизнес қағамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс
жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін
қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі
адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір
формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге
асырылады [10].
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес (жалпы бөлім):
кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан,
тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға
бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды шаруашылық
басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің
өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асырылады .
Соған қарамастан, тәжірибеде кәсіпкерлік пен бизнес терминдері
бірін – бірі алмастыруды. Нақтылап кететін жағдай, кәсіпкерлік және
шағын бизнес бірі-біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес
кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі
қарай, мен, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламын.
Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді.
Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей
себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық
және материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік
қызметпен айналысудың мотиві ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың
өзін-өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір
бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз
табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу [16].
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар
кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар
үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі
компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан
қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін
көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындар үшін 0,5 – 1 жыл ішінде
өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмайды, ал ірі кәсіпорындар
үшін 5-6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі
кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние
Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес
сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты
артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде кризис және жұмыссыздық
кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі
экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына
алмайды. Американ-Экспресс мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде
қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға
қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта
бизнестің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне
тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына
жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек
ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және
табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі [17].
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады.
Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен
және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен
шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық
арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса,
автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті
еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға
негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып
табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар
акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде
басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі
менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі
туындамайды.
Қазіргі жағдайда капитализмге ауысу жолында қоғамдық меншікті
жекешелендіру арқылы ірі кәсіпорындарды таратып, ұсақ, шағын және орта
мөлшердегі кәсіпорындар құрылып жатыр. Ол дұрыс деп айту қиын. Дегенмен осы
бағытта ірі кәсіпорындар жойылды. Ендігі мәселе осы шағын кәсіпорындардың
кәсіпкерлік ісі туралы. Халық шаруашылығы барлық салаларында шағын
кәсіпорындардың болуы дүниежүзілік практикада экономикалық тиімді іс болып
табылады. Қазіргі замандағы экономикада ірі монополистік шаруашылыққа тығыз
байланысты орта және шағын деңгейдегі кәсіпорындар ара салмақтарының өзара
байланысы көптеген факторлармен байланысты. Шынында ірі фирмаларда зор
материалдық, финанстық, еңбек ресурстары және маманданған кадрлар бар. Олар
жоғарғы дәрежеде ғылыми-техникалық шешімдер қабылдап, өндірістің
технологиялық жаңа әдістерін қолдана алады. Ал, екінші жағынан, соңғы
уақытта шағын және орта дәрежелі кәсіпкерлік істер орын алуда. Ол әсіресе
күрделі қаражатты және қызметкерлер кооперациясын көп талап етпейтін, жұмыс
салаларында пайда болады. Шағын және орта кәсіпорындар, әсіресе ғылыми
жұмысты көп талап етпейтін салаларда және тұтыну тауарларын шығару
салаларында болады. Шағын фирмалардың ірі фирмалармен салыстырғанда
экономикалық, тиімділігі жергілікті, нарыққа жақындығы, клиенттердің
(тұтынушылардың) сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын
кәсіпорынға, өндіріске өндірістік және дербес тұтынудың сұранысының
бөлінуімен байланысты өркендейді [18].
Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге
септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда
болады, тұтыну секторы ұлғаяды.
Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын
дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол
сияқты кейбір бөлек үзелдер мен механизмдерді шығару жағдайында немесе
полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды
орын алады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жеке адамдар болуы мүмкін.
Шағын кәсіпорын ісінің экономикалық сипаттамасы шағын кәсіпорын барлық
халық шаруашылық саларында жұмыс істейді. Ол қызметтер бір немесе бірнеше
түрде болуы мүмкін. Бірақ ескеретін жағдай кейбір тауарларды шығару, қызмет
атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал кейбір тауарларды
өндіру үшін арнайы рұқсат (лицензия) керек етеді. Шағын кәсіпорын өзінің
шаруашылық әрекетінде дербестік мүмкіндігі бар: өндірген тауарын, салық
төлемдерінен қалған майдасын пайдалана алады. Шаруашылық іс-әрекетіндегі
басты жағдай - жоспарлау.
Шағын кәсіпорын өзінің жеке пайдасын арттыру мақсатында және
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен
қызметтер атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын-
ала жоспарлауы керек. Жоспардың негізіне (бизнес-жоспар) тауар алушылармен
және шикізат, материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті
өнімдермен жабдықтау туралы шарттар болуы керек.
Шағын кәсіпорын өзінің өндірген тауарларына, көрсеткен қызметтеріне
бағаны тағайындайды немесе шарт бойынша келісілген бағамен сатады.
Кәсіпорынның финанс ресурстары оның ұйымдастыру-праволық формаларына
байланысты, пайдадан, амортизацияға шығарылған сомадан, бағалы қағаздарды
сатқаннан түскен ақшадан, еңбек ұжымының мүшелерінің жарналарынан, пайдадан
түскен несиеден т.б. заңға қарсы емес түсімдерден тұрады. Ақша қаражаттарды
сақтау үшін және есеп айырысу, кассалық операцияларды жүргізу үшін банкте
есеп-айырысу және басқа түрлі шоттар аша алады. Кәсіпорын несие шарттары
есеп айырысу тәртібіне толық жауап береді. Есеп айырысу тәртібін
орындамаған кәсіпорын сот арқылы банкрот болып жарияланады. Жалпы негізде,
шағын кәсіпорын шет елдік серіктестермен шарт жасап және шетел валюталық
шотын аша алады. Белгіленген ережеге сәйкес шағын кәсіпорын өз бетімен
дербес нарыққа шығып валюта табуына, оны сатып алуына оның ішінде
аукциондарға да қатынасуға праволы. Шағын кәсіпорын жұмысшыларына еңбек ақы
төлеу мөлшері, оның жүйесі, түрі дербес шешілді. Шағын кәсіпорын заң
бойынша кепілді еңбек ақы төлеуді қамтамасыз етеді, еңбек жағдайын,
қызметкерлердің әлеуметтік қорғау шараларын орындайды. Өзінің
қызметкерлеріне қосымша демалыс, қысқартылған жүмыс күнін, тағы басқа
жеңілдіктерді колдана алады.
Заң бойынша шағын кәсіпорын қызметкерлеріне кауіпсіз еңбек етуіне және
олардың денсаулығына, еңбек кабілетіне келтірілген зиянды толықтыруға
жауапты. Шағын кәсіпорын қызметкерлеріне, мемлекеттік кәсіпорындарға
белгіленгендей, әлеуметтік медициналық сақтандыру қолданылады. Сондықтан
шағын кәсіпорын әлеуметтік, медициналық сақтандыру үшін өздерінің
жарналарын төлеуге тиісті. Шағын бизнестің басты проблемасы - ол несие беру
саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде мүлікке беріледі. Ал кепілдікке
жарайтын мүлік шағын кәсіпорында жоқтың қасы [11].
1.2Қазақстан экономикасының дамуындағы шағын және орта бизнестің алар
орны және оларды мемлекеттік-инвестициялық қолдау негіздері
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлін
бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің
барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін
тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері
бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл
ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның
икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және
орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі
экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін
шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған
экономикаға өтетін көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге
қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік,
ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта
бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
- қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
- ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы
- тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
- тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
- экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
- өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
- қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссызды деңгейінің қысқаруы;
- адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
- еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі
- бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен
айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
- меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
- ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
- жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпараттардың жеткізілуі, құрал –
жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық
төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен, кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін
әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет
[6].
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық
күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты
жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар
ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық
қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен
кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер ету, тиімді
инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке
келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті
қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін
берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының
артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын
кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді.
Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты
жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші
деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал
мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 %-тен аз
болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агенттігінің құрылуы, шағын
кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру
[4].
1992-1996 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі
мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен
қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен
айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі
қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы
- 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъектілерінің саны 24030 бірлікке
дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде
107134 – шағын кәсіпорындар, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ұйымдастырылған шағын және орта бизнес
саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені
ол екі макроэкономикалық проблемалармен байланыстырады – жұмыспен қамту
және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық
көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды
ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық
мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған
елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен
байланысты.
Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам
ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты
негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды
қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына
айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет
еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын
кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі
экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы
сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез
бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға,
сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі
болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын
басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері
бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда
басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу,
бизнес жоспарды әзірлеу);
- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын
құру);
- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді
қалыптастыру);
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер
енгізу);
Осы орайда кәсіпкерлік мәнін – шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын
жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін
кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік
белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес
мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген?
Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды
ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл
көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі
сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған
кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді [2].
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қалыптасуы мен экономикалық өсуін ынталандыру жəне шағын бизнесті қолдауға
бағытталатын мемлекеттің қаржы қаражатының тиімді пайдаланылуын жақсарту
мақсатында, 1997 жылы Даму кəсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құрылды. Даму
Қоры 1997 жылдан бастап отандық тауар өндірушілерді қолдау жөніндегі
шаралар бағдарламасы бойынша, сондай-ақ Еуропалық қайта құру жəне даму
банкінің (ЕҚДБ) жəне Азия даму банкінің (АДБ) несие желілері бойынша
мемлекеттік бюджет қаражатын есепке алу жəне бақылау жөніндегі агент
функциясын орындап келеді.
2002 жылдан бастап Даму Қоры шағын бизнесті тікелей өзінің меншік
қаражатынан несиелендіре бастады. Қор Шағын кəсіпкерлік субъектілерін
республикалық бюджет қаражатынан несиелендіру бағдарламасын жəне Шағын
қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырды.
Даму Қоры 2005 жылғы мамыр айында Қазақстан Республикасында шағын жəне
орта кəсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2005-2007
жылдарға арналған бағдарламасына сəйкес, шағын кəсіпкерлікті төмендегі
бағдарламаларды іске асыру жолымен қолдауды жүзеге асырды:
- жобалық қаржыландыру жəне лизинг;
- Қазақстанда шағын несие беру жүйесін дамыту бағдарламасы;
- шағын жəне орта бизнестің екінші деңгейдегі банктерден алатын
несиелеріне кепілдік беру.
2006 жылғы қыркүйектен бастап Даму Қоры Қазына орнықты дамыту Қоры
акционерлік холдинг құрамында, ал 2008 жылғы қазан айынан бастап, Самұрық-
Қазына Ұлттық əл-ауқат қоры АҚ ұлттық басқарушы холдингінің құрамында
жұмысістейді. Даму Қоры өзі жұмыс істей бастағаннан бастап 2008 жылға
дейін шағын кəсіпкерлік жобасын жалпы сомасы 33,3 млрд. теңгеге
қаржыландырды. Қазіргі уақытта Даму Қоры микрокредиттеу Бағдарламасын
жүзеге асыруды екі бағытта жүргізеді.
1. Қордың үлестік қатысуымен микрокредиттік ұйымдарды құру. 2007 ж.1
қаңтарға шаққанда, Қордың қатысуымен Бағдарламаны жүзеге асыру шеңберінде
287 МКҰ құрылды. Жаңа құрылған МКҰ-ң жарғылық капиталына Қор
инвестициясының барлық мөлшерін 94,9 млн. Теңгені құрды.
2. Жұмыс жасап жатқан микрокредит ұйымдарын кредиттеу. Осы бағдарламаны
жүзеге асыру шеңберінде, Қор жұмыс жасап жатқан МКҰ кредит ресурстарын
толықтыру үшін жеңілдікпен қаржыландыруды жүзеге асырады. 2007 ж. 1
қаңтарға шаққанда, Қазақстанда микрокредиттеу секторын дамыту бағдарламасы
бойынша, жалпы сомасы 5 500 млн. Теңгеден асатын 174 жоба қаржыландырылды.
Қазіргі кезде ШКС-ң екінші деңгейлі банктердегі 39 кредитіне Қор кепілдігі
берілді, Қордың кепілдік сомасы 900 млн.-ға жуық теңгені құрды.
Қазіргі кезде Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының алдында мынадай
стратегиялық мақсаттар тұр:
Ұлттық қаржыландырудың ШОБ-ң барлық кредит қабілетті субьектілерінің
қол жетімділігін қамтамасыз ету. Қор мынадай міндеттерді шешу арқылы осы
мақсатқа қол жеткізуді жоспарлап отыр:
- жүйе құрушы екінші деңгейлі банктер мен қаржы ұйымдарының
ұйымдастырушылық-техникалық мүмкіндіктерін бизнесті қаржыландыруға тарта
отырып, ШОБ субьектілері үшін кердит ресрустарын ұсынулағы қол жетімділік
деңгейін және жылдамдығын көтеру;
- ШОБ субьектілері арасынан әлеуетті қарыз алушыларды қамтуды ұлғайту
және елдің барлық аумағында кредит ресурстарының біркелкі үлестірілуінің
тиімді деңгейін қамтамсыз ету;
- ШОБ субьектілері үшін кредит ресурстарының бағасын төмендету.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорындағы бағаның жоғары коньюктурасымен
туындаған қосымша түсімдер шоғырландырылғандықтан, ҚР Ұлттық қорының жинақ
ақшасының өсімі байқалады: 2006-2010 жылдары қорға шамамен 21,5% ЖІӨ
жинақталған.
Тұжырымдамаға сәйкес Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының ең үлкен
мөлшері шектелмейді. Бұдан басқа, қордың жинақтау функциясын орындау үшін
кемітілмеген қалдық белгіленеді.
Тұжырымдаманы қабылдау ҚР Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының
қаражатының жұмсалу тәртібіне де өзгеріс енгізді: кепілдік берілген
трансферт болашақ ұрпақ та пайдаланатын жобаларды инвестициялауды көздейтін
бюджеттік даму бағдарламаларының шығысын қаржыландыруға ғана бағытталуы
тиіс [22].
Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыс республикалық
бюджетке экономиканың мұнай секторынан аударылатын аудару есебінен
қаржыландырылады, бұл ретте бюджеттің белгілі шығыс бөлігі белгіленген
шектеулер шеңберінде қарыз алу (сыртқы және ішкі) есебінен де жабыла алады.
ҚР Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорынан республикалық бюджетке кепілдік
берілген трансферт мөлшері бөлек алынған кезеңде алдағы жылдардағы жинақтау
мөлшеріне байланысты. ҚР шағын кәсіпкерлік қорына түскен түсімдер
республикалық бюджетке бағытталған сомаға әсер етпейді. ҚР Ұлттық қорынан
республикалық бюджетке трансферттер көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
2010 жылғы 29-қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауы Кәсіпкерлік – жаңа
экономиканың қозғаушы күші тармағында –әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік
болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа нарықтарды игеруге,
инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді. Нақ
осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылатыны
делiнген. Осыған байланысты Үкімет 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізіп, оны
“Бизнестің жол картасы – 2020” деп айтылған. Бұл бағдарламаның мақсаты
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу болады.
“Бизнестің жол картасы – 2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер
мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен
жаңа мүмкіндіктер ашады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі байқалып отыр.
“Бизнестің жол картасы – 2020” бағдарлама қаражатын пайдаланудың негізгі
бағыттарының жүзеге асырылуы 1-ші суретте көрсетілген. Шағын кәсіпкерлік
республика экономикасында, оның ішінде Шығыс Қазақстан облысында үлкен орын
алады. Бүгінгі таңда ол айтарлықтай мықты экономикалық және саяси күшке ие.
Шағын кәсіпкерлік, нарықты тауарлармен және қызметтермен жабдықтауға, дұрыс
бәсекенің өсуіне көмектесе отырып, экономиканың жақсы дамуының
индикаторларының бірі болып табылады. Оның кейінгі бірнеше жылдағы
динамикасы, бұл сектордың бастапқы кезеңінен даму кезеңіне көшкендігін
көрсетіп отыр [25].
1.3Шағын және орта бизнес саласына инвестиция тарту қажеттілігі және
жүзеге асыру құралдары
Қазіргі уақытта ел экономикасына инвестиция тарту ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Осы ретте шағын және орта бизнес
сферасына инвестиция тарту тетіктерін қарастырмас бұрын, инвестиция
түсінігін ашып алған жөн. Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық
экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық салынымдар деген түсінік
қолданылатын, осы түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге,
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта
қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен
тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес капиталдық салынымдар)
жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік
жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан,
инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық
экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында
инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана
айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салынымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен
алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен
қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері
бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның
нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар,
қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза
инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін
жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін
сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У. Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырғылар. зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-
бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады [7].
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
себебі қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да
табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын
әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық
міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен;
қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
- инвестициялардың түрлері;
- ақша құралдарын салу объектілері;
- инвестицияландыруға қатысу сипаты;
- инвестицияландыру кезеңі;
- меншік түрлері;
- инвестордың қатысу түрлері;
- тәуекел дәрежесі;
- ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
- ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
- авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
- жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
- қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде
рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
- нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым.
Материалды активтер - ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
- материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
- қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар
келесі түрлерге бөлінеді:
- тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
- жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын
клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын
салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
- қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
- ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
- азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
- мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
- қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
- инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізін жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
- жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы
немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
- табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
- тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал
олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз
қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау
ретінде қолданылады;
- тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
1) жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
2) шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың
екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген
кәсіпорындарды кеңейту;
3) шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
4) техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін
арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау
концепцияларын толығырақ түсіну үшін жүріп жатқан процестерді жан-жақты
бағалау үшін қажет.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі – бұл кәсіпорынның шаруашылық
қызметінде маңызды роль атқаратын және өзіне тән заңдылықтарымен дамып
отыратын, өзіндік логикаға ие объективті процесс, себебі инвестициялар
өзінің экономикалық табиғаты жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы
тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс
кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтаудан басталады, оны талдау
төмендегілерге байланысты:
- кәсіпорынның өмір сүру циклының сатылары;
- жалпы даму стратегиялары;
- инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
- құралдардың салу объектісі ретіндегі кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы.
Сонымен, егер бастапқыда инвестицияны жүзеге асыру жетекшілері өз
бетінше инвестицияға қатысты шешім қабылдай алатын кәсіпорынның жұмысы
болып көрінсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz